Yâsîn Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 83 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen يٰسٓ yâsîn kelimesinden alan Yâsîn sûresi, inişe göre 39, resmî sıralamada ise 36. sûredir.

Yâsîn sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Fâtır sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Fâtır 1’de ve Yâsîn 81’de “göklerin ve yerin yaratılması”, Fâtır 4’te ve Yâsîn 15’te “elçilerin yalanlanması” hatırlatılmaktadır. Fâtır 6’da ve Yâsîn 60’da “şeytanın düşmanlığı” gündeme getirilmektedir. Fâtır 9’da ve Yâsîn 33’te “ölü toprağın diriltilmesi”nden söz edilmektedir. Fâtır 12-13, 27-28’de ve Yâsîn 33-44’te “kâinat kitabından çeşitli örnekler” verilmektedir. Fâtır 33-35 ve Yâsîn 55-58’de “cennetliklerin sahip olacağı nimetler” müjdelenmektedir.

Yâsîn sûresi mukatta‘a harfleriyle başlamakta, surenin ilk 12 âyetinde vahye, risâlete, muhatapların umursamazlığına, tebliğin kimlere fayda vereceğine, yapılanların kaydettirildiğine ve dolayısıyla Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekilmektedir.

13-32. âyetler arasında bir şehir halkına dair darb-ı mesel yer almakta, bu çerçevede söz konusu şehir halkının elçileri yalanlamaları, buna kerşılık elçilerin verdiği esaslı cevaplar, şehir halkının elçiler nedeniyle uğrsuzluğa uğratıldıkları sözleri ile onlara verilen cevaplar, ardından bir yiğit kişinin halkına karşı söylediği muhteşem tebliğ prensipleri, sonrasında ilgili kişiye yönelik şehir halkının karşı çıkışı, onunla aly edişleri, nihayetinde bu kişinin son sözleri ile şehir halkının akıbetine dair Yüce Allah’ın tüm insanlık tarihinde uyguladığı azgınlara yönelik sistemi hakkında bilgiler verilmektedir.

33-44. âyetlerde kâinat kitabından yedi başlık verilmekte, bu çerçevede ölü toprağın canlandırılması, evrendeki çifterli yaratılış, gecenin durumu, Güneş’in hareket sistemi, Ay’ın çeşitli menzillere sahip kılınışı, gece ve gündüzün kendi sistemlerini sürdürmeleri, her bir gök cisminin belli bir yörüngede yüzmeleri ile suyun yani denizlerin insan hizmetine sunulma sistemi hakkında esaslı bilgiler verilmektedir.

45-54. âyetlerde hak ve hakikatle alay eden müşriklerin bazı özellikleri ile kıyamet-âhiret sürecine dair alay içerikli sözlerine karşılık Sûr borusuna üflenmenin aniliği, o esnada insanların yaşayacağı korkunç çaresizlik, ikinci üflemeden sonra mahşer için yaşanacak diriltilme, insanlara yapılacak uygulamanın onların hak edişlerinin sonucu oluşu gündeme getirilmektedir. 55-65. âyetlerde cennetliklerin mutlu halleri, kendileri ve eşlerinin cennet meyveleri arasında nimetlendirilmeleri, cennetteki huzurlu durumları, istedikleri her şeyle buluşturulacakları, Yüce Allah’tan sözlü selamla nimetlendirilecekleri, suçlulara seslenileceği, onların bir kenara ayrılmalarının isteneceği, Allah’ın onlardan dünyada aldığı kulluk sözü ile şeytana ibadet etmemeleri gerektiği ve şeytanın insanlara düşman oluşunun hatırlatılması, mahşerde yargılamada ağızlarının mühürleneceği, elleri ve ayaklarının dünyada yapıp ettiklerine şahitlik edecekleri haber verilmektedir. 66-68. âyetlerde ise Yüce Allah’ın insan üzerindeki mutlak hâkimiyeti ve çeşitli nimetleri hatırlatılmaktadır.

69 ve 70. âyetlerde hem bütünüyle Kur’ân’ın hem de özellikle Yâsîn sûresinin indiriliş gayesi beyan edilmekte, diri olan ve ruhen diri kalmak isteyenlerin uyarılması gerekçe olarak sunulmaktadır. 71-76’da söz yeniden kâinat kitabının ayetlerinden olan “hayvanların yaratılma gerekçesi”ne getirilmekte, bu arada putların ve putperestlerin mahşerdeki etkisizliği ve çaresizliği hatırlatılmaktadır.

Sûrenin son grup âyeti olan 77-83’te ise, aslında sûrenin ana mesajı olan “âhiret bilinci”, mahşerde diriltilmeyi inkâr edenlerin dile getirdiği çarpık fikir esas alınarak üç temel cevap verilmektedir. Bu noktada “ilk yaratılış”, “ateşin yaratılması” ve “kâinatın var edilişi” çok çarpıcı ifadelerle ele alınmaktadır. Ardından, âhiretteki diriltilmenin Allah için son derece kolay olduğu ve bunun sadece bir “ol” emriyle ve oluşun başlamasıyla gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Çünkü her şeyin kontrolü sadece Allah’ın elindedir, dönüş sadece O’na olacaktır.

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde bazı harflere ve Kur’ân’a yemin etmekte, vahyin Hz. Peygamber’in gönderiliş gayesini dile getirmektedir.

a) Vahyin Bazı Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 1-2. âyetlerinde mukatta‘a harflerinden iki tanesi olan Yâ, Sîn harflerini hatırlatmakta, ardından hikmetli Kur’ân’a yemin ettiğini muhataplara bildirmektedir.

ı. Yâsîn İfadesi ve Mukatta‘a Harfleri

يٰسٓ “Yâ. Sîn.”

Âyetteki يٰسٓ yâsîn ifadesi “mukatta‘a harfleri, yâsîn” demektir.

Burada yâsîn ifadesi üzerinden çeşitli bilgiler vermek gerekmektedir.

1. Yâsîn Kelimesinin Anlamı

يٰسٓ “Yâ. Sîn.” Mukatta‘a harfleri hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de vermiştik. Ancak Yâsîn suresinin önemi ve muhataplar nezdindeki özel yeri nedeniyle bu harflerle ilgili verdiğimiz bilgileri burada yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Yüce Allah, Mekke müşriklerinin inkâr ettikleri vahyin ve risaletin gerçekliğini beyan etmek üzere, bazı sûrelere sıra dışı bir ifade biçimi olan mukatta‘a harfiyle başlamaktadır. İşte Yâsîn sûresi de bu noktada örneklerden bir tanesidir. Önemine binaen bu konuda bazı hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

a) Mukatta‘a Harflerinin Kur’ân’daki Konumu

Mukatta‘a harflerine “kesik kesik” okundukları için el-hurûfu’l-mukatta‘a denmektedir. Tefsirde en çok tartışılan konulardan biri olan bu harfler, harekelenerek değil, hecelenerek okundukları için kendilerine el-hurûfu’l-hecâ veya hurûfu’t-teheccî de denmektedir. Ayrıca başında bulundukları sûrelerin açılış harfleri oldukları için fevâtih veya evâil adlarıyla da anılan bu harfler, 27’si Mekkî, 2’si Medenî olmak üzere toplam 29 sûrenin başında bulunmaktadırlar.

Mukatta‘a harfleri صٓ sâd,(1) قٓ kâf,(2) نٓ nûn(3) şeklinde tek harfli; طٰهٰ tâ hâ,(4) يٰسٓ yâ sîn,(5) طٰسٓ tâ sîn,(6) حٰمٓ hâ mîm(7) şeklinde iki harfli; الٓمٓ elif lâm mîm,(8) الٓرٰ elif lâm râ,(9) طٰسٓمٓ tâ sîn mîm(10) şeklinde üç harfli; الٓمٓصٓ elif lâm mîm sâd,(11) الٓمٓرٰ elif lâm mîm râ(12) şeklinde dört harfli ve كٓهٰيٰعٓصٓ kâf hâ yâ ‘ayn sâd(13) ile عٓسٓقٓ۠ حٰمٓ hâ mîm ‘ayn sîn kâf(14) şeklinde beş harflidirler.

Bunlar toplam 14 harften oluşmakta ve 14 değişik formda kullanılmaktadır. Müstakil bir âyet sayılıp sayılmamaları konusunda herhangi bir kural söz konusu değildir; Hz. Peygamber’den öğrenildiği şekliyle kabul edilmişlerdir. Buna göre 10 tanesi bir âyetin parçası,(15) 18 tanesi tek başına bir âyet,(16) bir örneği ise iki âyet sayılmaktadır.(17)

Bu harflerin anlamlarının olup olmadığı veya anlamlarının bilinip bilinemeyeceği ile ilgili çeşitli tartışmalar yapılmıştır. Bu bağlamda bazı hatırlatmalarda bulunmakta yarar vardır.

b) Kur’ân’da Anlamı Olmayan Âyetler Var mıdır?

Mukatta‘a harfleri konusunu incelerken “Kur’ân’da anlamı olmayan kelimeler veya âyetler olabilir mi?” sorusunu ele almak gerekmektedir.

ı. Yüce Allah insanlara onların konuştuğu dillerle hitap etmiştir. Vahyin insanların konuştuğu bir dille gönderilme gerekçesi “anlaşılması”dır. Çünkü anlam sözün ruhu, lafız ise bedeni mesabesindedir. Bu ikisinin ayrılması mesajın hayattan çekilmesi sonucunu getirir ki buna “sözün ölümü” de diyebiliriz.

Bir sözün söyleniş gayesi anlaşılmasıdır. İnsanlar birbirleriyle hem kendilerini ifade etmek, hem de karşısındakiler tarafından anlaşılmak için konuşurlar, bu sayede anlaşırlar. Konuşmanın gayesi anlaşılmak olduğuna göre, Yüce Allah da elbette anlaşılmak için konuşmuş ve kelamını insanlara melek aracılığında vahiy yoluyla ulaştırmıştır.

ıı. Kur’ân, anlam olarak Rabca olsa da, metin olarak Arapça bir hitaptır. Onun Arapça gönderilişi ilk muhatapları Arap olduğu içindir. İbrahim 14/4’te beyan edildiği üzere, her peygamber kendi kavminin diliyle gönderildiği için, Kur’ân da Arapçadır. Anlaşılsın diye Arapça indirilen bu kitabın prensip olarak anlaşılamaz ayeti olmamalıdır. Yûsuf 12/2 ve Zuhruf 43/3’te bu husus açıkça beyan edilmektedir: “Biz onu akledesiniz, anlayasınız diye Arapça bir Kur’ân (hitap) olarak indirdik.”

ııı. Kur’ân’ın sıfatlarından birisi el-mübîn’dir. Bu kelime “apaçık olmak ve açıklamak” anlamındaki ebâne kalıbından türetilmiştir ve “apaçık olan, açıklayan” demektir. Kur’ân mesajı ve onun âyetleri özünde açık, işlev olarak da açıklayıcıdır.

Kur’ân, Nahl 16/89’da kendisinin her şeyi açıkladığını haber vermektedir. Tibyân olmak da kökü aynı olan el-mübîn sıfatı gibi apaçık ve açıklayıcı olmayı gerektirir. Böyle olunca, Kur’ân’da anlaşılamaz âyetin bulunduğu iddiası bu sıfata aykırıdır.

ıv. Nahl 16/103 ve Şu‘arâ’ 26/195’te belirtildiği üzere, Kur’ân, “apaçık Arapça bir lisan”a sahiptir. Bu özellikteki bir kitabın âyetlerinin anlaşılamaması söz konusu olamaz.

v. Kur’ân, Hûd 11/1 ve Fussılet 41/3’te âyetlerinin Yüce Allah tarafından açıklandığını beyan etmektedir. Her iki âyette de fussılet kelimesi kullanılmakta, bu nedenle Kur’ân’da anlaşılamaz âyetin olamayacağı belirtilmiş olmaktadır.

vı. Fussılet 41/44’te dile getirildiği üzere, Kur’ân farklı bir dilde indirilseydi ilk muhatapları olan Araplar şöyle derlerdi: “Bunun âyetlerinin açıklanması gerekmez miydi? Arap olana yabancı dille bir (hitap mı)?”

Buradan hareketle, Kur’ân âyetlerinin açıklandığı ve böyle bir itirazın yersiz olduğu ifade edilmektedir. Demek ki Kur’ân’da anlamsız veya anlaşılamaz âyet yoktur.

vıı. Hidâyet, rahmet, şifa, öğüt, hatırlatma gibi sıfatları ve işlevleri bulunan Kur’ân’ın anlaşılamaması söz konusu olamaz. Aksi takdirde, bu sıfatlar anlamını kaybedecektir.

vııı. Kur’ân çeşitli âyetlerde tefekkür, tezekkür, taakkul, tefakkuh gibi düşünmeyle ilgili faaliyetlerde bulunmayı muhataplarına emretmekte, bunu yapmayanları da şiddetli bir şekilde uyarıp kınamaktadır. Prensip olarak bu tür zihinsel bir uyanma emreden kitabın içerisinde mutlak anlamda manasız kelimelerin bulunduğunu iddia etmek anlaşılamaz bir durumdur.

ıx. Kur’ân bir önceki maddede söylediklerimize ilave olarak ayrıca ve özellikle tedebbür emreder. Nisâ’ 4/82, Mü’minûn 23/68, Sâd 38/29 ve Muhammed 47/24’te yer alan bu kavram, âyetlerin kökünü ve arka planını iyice incelemeyi, bu sayede ileriye yönelik tedbir almayı ifade eder. Bir anlamda satıra bakarak satır arasını görmeyi ve söylenenden hareket ederek söylenmek isteneni anlamayı ve kavramayı içerir. Özelliği bu tür kelimelerle dile getirilen Kur’ân’ın prensip olarak anlaşılamayan âyetleri olamaz.

x. Bütün bu söylediklerimizin özeti olarak şunu söyleyebiliriz: Kur’ân’da önce yaklaşık 50 küsur,(18) sonra 10,(19) en sonunda da bir sûrelik(20) meydan okuma âyetleri vardır. Meydan okumada aslolan şey, aslında prensip olarak mümkün olan bir isteğin meydan okuyarak dile getirilmesidir. Kur’ân harf, kelime ve cümlelerden meydana getirilmiştir ki bunları Araplar veya diğer pek çok insan kullanmaktadır.

Muhataplar söyleneni anlıyorlardı; çünkü anlaşılamayan bir şeyle meydan okunamazdı. Ancak insanlar Kur’ân’ın eşsiz edebiyat özelliği ve şaşılacak şekilde fert ve toplumu dönüştürücülüğü nedeniyle, bu meydan okuma karşısında aciz kalmışlardır. İşte sırf bu açıdan bile bakıldığında, Kur’ân’da anlaşılamayan bir âyetin bulunması düşünülemez.

c) Mukatta‘a Harflerinin Bilinebilirliği Meselesi

Mukatta‘a harflerinin anlamının bilinip bilinemeyeceği noktasında âlimlerimiz iki temel yaklaşıma sahiptir:

ı. Bazı âlimlerimiz bu harflerin anlamlarının bilinemeyeceği kanaatindedirler. Hz. Ebû Bekir’in konuyla ilgili şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Her kitabın bir sırrı vardır; Allah’ın Kur’ân’daki sırrı da sûre başlarıdır.” Hz. Ali’nin şu ifadeleri kullandığı nakledilmektedir: “Her kitabın bir özü vardır; bu kitabın özü de hecâ harfleridir.” İbn Mes‘ûd ve Raşid Halifelere nispet edilen rivayetlere göre ise, “Bu harfler gizli bir ilim ve kapalı bir sırdır. Allah onları bilmeyi kendisine özel kılmıştır.”(21)

İmam Şa‘bî, bu harflerin Allah’ın sırrı olduğunu, onları talep etmemek gerektiğini beyan etmektedir. İbn Abbâs’a nispet edilen bir görüşe göre, âlimlerin onları anlamaktan aciz kaldığı ifade edilmektedir. Ebû Hâtim de “Kur’ân’da mukatta‘a harflerini sûre başlarında bulduk. Allah’ın bunlarla ne kastettiğini bilemiyoruz” demiştir.(22)

Bu görüşlerden anlaşılan şudur: Bu harfler Kur’ân’ın sırlarıdır, gizemleridir; onları Allah’tan başkası bilemez. Bunlar sırlı birer ilimdir veya Yüce Allah ile Rasûlüllah (as) arasında birer şifredir; dolayısıyla bunların anlaşılması mümkün değildir. Biz, Kur’ân’da anlamsız veya anlamı bilinemeyecek şeylerin bulunmadığını kabul ettiğimiz için, bu yaklaşımlara mesafeli durmaktayız.

Söz konusu harflerin “Yüce Allah ile Nebî (as) arasında şifre olduğu iddiası” son derece hatalıdır. Çünkü Mâide 5/67’ye göre Hz. Peygamber’in Rabbimizden kendisine indirilen her şeyi tebliğ etmesi gerektiği, aksi takdirde görevini yapmamış olacağı beyan edilmektedir.

Elçilik, verilen görevi veya emaneti yerine getirmeyi gerektirir. Bilgiyi gizlemek elçilik göreviyle bağdaşmaz. Şüphesiz ki Hz. Peygamber böyle bir eksiklikle anılamaz. Çünkü o, kendisine vahyedilen her şeyi tebliğ ettiğini ve ümmetini buna şahit tuttuğunu “Veda Hutbesi”nde de ilan etmiştir.

ıı. Diğer bir gruba göre ise bu harfler müteşâbih ayetler grubuna girmektedir. Müteşâbihlerin de üzerinde durulması, etraflıca düşünülüp te’vil edilmesi gerekir.

Müteşâbihler anlamı olmayan âyetler değillerdir. Onlar çok anlamlılık esasına dayalı ifadelerdir ve haklarında sözün tükenmediği metinlerdir. Kelime olarak “birbiriyle benzeşen âyetler, ifadeler” anlamına gelen müteşâbihler için, “kesin anlamları veya maksatları şudur” demek hatalı olur. İlimde derinleşen âlimler onlarla ilgili yorumları gerçekleştirebilirler.

Bizim de benimsediğimiz bu görüşten hareketle, Mukatta‘a harfleri hakkında âlimlerimiz tarafından öne sürülen bazı fikir ve değerlendirmeleri hatırlatmak istiyoruz.

d) Mukatta‘a Harflerinin Muhtemel Anlamları

ı. Halil b. Ahmed ve Sîbeveyh’e göre, bu harfler sûrelerin isimleridir. Hangi sûrenin başında gelmişlerse o sûrenin ismini belirlemiş olabilirler. Tâhâ, Yâsîn, Sâd, Kâf ve Nûn sûreleri bunun örneğidir.

ıı. İbn Abbas’a göre, bu harflerin her biri Allah’ın isimlerinden veya sıfatlarından birine delalet ettiği gibi, Allah’tan başka isimlere de delalet edebilirler. Mesela elif-lâm-mîm’deki elif “Yüce Allah”a, lâm “latîf” sıfatına, mîm de “mecîd” ve benzeri sıfatlara delalet etmektedir. Yine burada elif “Yüce Allah”a, lâm “Hz. Cebrail”e, mîm ise “Hz. Muhammed”e işaret etmektedir. Bu son yaklaşıma göre, bu vahyin Yüce Allah tarafından Cebrâîl (as) aracılığıyla Hz. Muhammed’e indirildiği belirtilmiş olur.

ııı. Bu harfler bir araya getirilirse Yüce Allah’ın isim veya sıfatlarından bir kısmı elde edilebilir. Bu bağlamda bir örnek olarak, İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, الرٰ elif lâm râ, حٰم hâ mîm ve ن nûn harfleri bir araya getirilse اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi elde edilmektedir.

ıv. Bu harfler Yüce Allah’ın “ism-i a‘zam”ı olabilir. Yani bu harfler Yüce Allah’ı anlatan en yüce isimleri simgeliyor olabilir. Rabbimiz yüce olduğu için O’nun isimleri de yücedir ve bu harfler o yüce isimleri sembolize etmektedir.

v. Kelbî, Süddî ve Katâde’ye göre, bu harfler Kur’an’ın isimleri olabilir. Harflerden sonra genellikle vahye gönderme yapıldığı için, maksadı Kur’ân’ın isimleri olarak anlamakta hiçbir sakınca yoktur.

vı. Ahfeş’e göre, Yüce Allah bu harflere yemin etmektedir. Bu durumda Yüce Allah insanlara onların kullandığı harflerin yarısını kullanarak bir anlamda meydan okumuş olmaktadır.

vıı. Ferrâ, Kutrub ve Müberred’e göre, bunlar münferit harflerdir; gayesi müşriklerin ilgi ve dikkatini çekmektir; onlara meydan okumaktır. Muhataplar eğer müşrikler veya kâfirler ise onların inkâr durumlarına göre bazen bir, bazen de sırasıyla iki, üç, dört, hatta beş harfli uyarı gelmektedir. Bu durumda onlara sıradışı bir hitap ile seslenilmekte ve daha ciddi ve ilgili bir tavır takınmaları gerektiği bildirilmiş olmaktadır.

vııı. Bu harfler birer tembih edatıdır. Dolayısıyla bunların Hz. Peygamber’i ve müminleri uyarmak için gelmiş olmaları da muhtemeldir. Onların vahyin gelişine hazır hale gelmesini sağlamak için bazı sûrelerin başında bu harflere yer verilmiş olabilir. Eğer muhataplar müminler ise onların meşguliyet durumları göz önüne alınmakta ve değişik sayılarda harflere yer verilmektedir. Bu durumda konunun önemi vurgulanmakta ve muhatapların dikkatleri çekilmektedir.

ıx. Bu harflerin bazı hesaplamalarda ve bir kısım olayların tespitine yardımcı olarak kullanıldıkları da iddia edilmektedir.

x. Bu harfler, başlarında bulundukları sûrelerin içerisinde konusu geçen önceki peygamberlere ve tebliğ ettikleri mesajlara veya kitaplarına işaret ediyor olabilir.

xı. Güncel bir benzetmeyle söyleyecek olursak, bu harfler bilgisayar monitöründeki dosya simgeleri gibi bir görev de üstlenmiş olabilir. Bu sayede ilgili harflerin bazı kitapları veya bazı temel konuları ya da bir veya birden çok peygamberi nitelendirmesi de mümkündür.

xıı. Bu harfler mutlak anlamda vahye işaret ediyor da olabilir.

Mukatta‘a harfleri hakkında genel değerlendirmeleri bu şekilde ifade ettikten sonra, şu hususu da özellikle hatırlatmamız gerekmektedir: Müsteşrikler bu harflerin sahâbîleri veya vahiy kâtiplerini simgelemek için Hz. Peygamber tarafından Kur’ân’a ilave edildiğini iddia etmektedirler. Bu görüş son derece yanlıştır ve kesinlikle kabul edilebilir bir tarafı yoktur. Kur’ân’a beşer kaynaklı müdahaleler yapıldığı iddiası bizzat Kur’ân tarafından şiddetle reddedilmektedir. İşte “bu harflerin anlamı yoktur” türünden yaklaşımlar maalesef bu ve benzer iddiaların gündeme getirilmesine neden olabilmektedir.

Belirtilen görüşlerden anlaşılıyor ki, bu konuda açık ve kesin neticelere ulaşılamamıştır. Harfler hakkında geçmişte ve günümüzde birçok şey söylenmiştir; gelecekte de pek çok şey söylenecektir. Ortaya atılan ve bir kısmını aktardığımız bu görüşler, bazı yönlerden akla uygun geliyorsa da hemen hemen hepsinin eleştiriye açık yönleri bulunmaktadır. Rasûlüllah (as)’dan bu hususta açıklama anlamında herhangi bir rivayet nakledilmediği için, bu konuda bizlere düşen, bu harflerle ilgili sözün tükenmeyeceğini ve kesin anlamın belirlenemeyeceğini kabul etmektir.

Burada şöyle bir gerçekliğin bulunduğunu da göz ardı etmemeliyiz: Bu harflerin Kur’ân’da bulunuşu vahyin Hz. Peygamber tarafından eksiksiz bir şekilde iletildiğinin en önemli delillerinden birisidir.(23) Mukatta‘a harfleri Kur’ân’ın en çok dikkat çeken yönlerindendir ve vahyin ilâhî kaynaklı oluşunun da en önemli göstergeleri arasında yer alan hususlardandır.

e) Mukatta‘a harfleri hakkında bu bilgileri verdikten sonra şimdi de yâsîn kelimesinin muhtemel anlamları üzerinde duracağız. Yâsîn kelimesinin anlamları bağlamında çeşitli yaklaşımlar söz konusudur:

ı. Mukatta‘a harflerinden olan yâsîn kelimesinin “ey insan” anlamıyla Hz. Peygamber’i ifade ettiğinde müfessirler arasında hemen hemen ittifak vardır.(24) Çünkü üçüncü âyetteki hitap doğrudan Hz. Peygamber’edir. Ayrıca Kur’ân’da Hz. Peygamber’in “Muhammed”, “Müzzemmil”, “Müddessir”, “Tâhâ”, “Yâsîn”, “Ahmed”, “Abdullah” gibi isimleri zikredilmektedir.

ıı. İbn Abbâs bu ifadenin Tayy veya Habeş dilinde “ey insân” manasına geldiğini beyan etmiştir.(25) Zemahşerî de bunun sık kullanımı nedeniyle üneysîn kelimesinin ism-i tasğîrinin kısaltılmışı olduğunu ifade etmiştir.(26)

ııı. İbn Abbâs bir başka izahında yâ harfinin “nidâ” edatı, sîn harfinin ise insân kelimesinin kısaltılmışı olduğunu ifade etmektedir.

ıv. Yâsîn kelimesi bütün “hecâ harfleri” gibi Yüce Allah’ın veya Kur’ân’ın bir ismi olarak da yorumlanmıştır.(27)

v. Yâsîn kelimesinin bu sûrenin ismi olarak kullanıldığı herkesin malumudur. Bu hitabın “ey rasûl, en nebî, ey müzzemmil, ey müddessir kişi” gibi “ey insan” şeklinde Hz. Peygamber’e yönelik olduğunda hiç şüphe yoktur. Bu ifade ile Nebî (as)’ın beşer oluşuna, insan olarak muhatap alınışına ve ona verilen değere vurgu yapılmaktadır. Mesajı evrensele taşıyarak yâsîn kelimesinin anlam alanında “insanoğlu” gibi bir açılım bulunduğunu söylemekte bir hata yoktur.(28)

vı. Yâsîn kelimesinin başında yemin manası veren gizli bir vâv harfi kabul edilirse, bu durumda Yüce Allah, kelam sıfatının bir gereği olarak, kelimeleri oluşturan harflerin bir bölümüne yemin etmiş ve okumanın önemini vurgulamak istemiş olabilir. Bu yaklaşıma göre, bir sonraki âyetin başındaki vâv harfi yemin değil, atıf olarak kabul edilir. Eğer yâsîn kelimesinin başında böyle gizli bir vâv harfi var kabul edilmezse, bu durumda ikinci âyetin başındaki vâv harfi yemin manasına alınmış olur.

Yüce Allah bu harflere yemin ederek bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Zemahşerî, bu harflerin sûrenin ismi olduğu kanaatindedir.(29) Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

Kur’ân’da konuların önemine binaen birtakım hitap çeşitliliklerinin bulunduğu bilinmektedir. Sûrelerin bazen soru, bazen nidâ harfi, bazen düz cümle şeklinde, bazen kahır içerikli, bazen uyarı ve tehdit üslûbuyla, bazen de yeminlerle başladığı bilinmektedir. Bu ve benzer hitap şekillerine ilave olarak, bu sûrede de olduğu gibi toplam 29 sûrenin başında mukatta‘a harfleri kullanılmaktadır. Bunun muhtemel sebebi, muhatapları uyarıp dikkatlerini çekmek olabileceği gibi, şiddetli ve suçlayıcı inkârcıları susturmak da olabilir.

ıı. Hakîm Kur’ân’a Yemin

وَالْقُرْاٰنِ الْحَك۪يمِ “Doğru hükümler içeren Kur’an’a yemin olsun ki,”

Âyetteki وَالْقُرْاٰنِ ve’l-kur’âni kelimesi “Kur’ân’a yemin olsun ki”; الْحَك۪يمِ el-hakîm sıfatı ise “hikmetli, hikmet sahibi, doğru hükümler içeren” demektir.

Burada hikmetli Kur’ân’a yemin ifadesi, böylece vahyin öneminin kavranması gerekliliği gündeme getirilmektedir.

1. وَالْقُرْاٰنِ الْحَك۪يمِ ifadesi “Kur’ân’ın hikmetli kılınmış” olması manasına gelebileceği gibi, “hikmeti konuşan Kur’ân” manasına da gelebilir.

Yâsîn suresinin ikinci âyetinde iki kavrama yer verilmektedir. Bunlardan biri “Kur’ân”, diğeri ise “Hakîm” kavramlarıdır. Her iki kavram hakkında da detaylı bilgiler aktarmakta yarar görmekteyiz.

a) el-Kur’ân: Kur’ân’ın İsimleri

Tefsirimizin ilk cildinin Giriş bölümünde “Kur’ân-ı Kerîm’in Kur’ân’daki İsimleri” başlığında bu konuyu ele almıştık. Önemine binaen Kur’ân’ın isimlerini burada tekrar hatırlatmak istiyoruz.

ı. Bu başlıkta derin filolojik izahlara girmeden, Yüce Allah’ın ilâhî mesajına verdiği isimlerin bir bölümü üzerinde duracağız.

1. الْقُرْاٰن : el-Kur’ân

Yâsîn sûresinde de zikredildiği üzere, bu son ilâhî mesajın en yaygın ve kelime kökenine uygun olan ismi el-Kur’ân’dır. “Okumak, çok okunan şey, toplamak, bir araya getirmek” anlamlarına gelen el-kur’ân kelimesinin kökü, genel kanaate göre “okumak” anlamına gelen k-r-e’dir.

Ayrıca, “anlamları birbirine yakın olmak” anlamında k-r-n; “manaları birbirini çağrıştırmak” bakımından el-karîneh; “önceki ilâhî kitapların mesajını toplamak” açısından el-kar’ü kökünden geldiği de bazı âlimlerimiz tarafından kabul edilmektedir.

Kelimenin “mürtecel”, yani herhangi bir kökü olmadan bu son mesajın özel ismi olduğu da kabul edilen görüşlerdendir. Bakış açılarına göre hepsinin doğruluk payı elbette vardır. Ancak biz, kelimenin k-r-e “okumak” kökünden türetildiği görüşünü benimsemekteyiz.

Kur’ân kelimesi Kur’ân’da 70 defa(30) kullanılmaktadır. Bunlardan Kıyâmet 75/17-18’deki kur’ân kelimeleri “kişinin hakkındaki hükmün mahşerde kendisine okunması” demektir. İsrâ’ 17/78’de geçen kur’ân kelimeleri de “(fecr denen sabah ışıklarının) toplanması” manasına gelmektedir.

Ayrıca Vâkı‘a 56/77’de zikredilen kur’ân sözcüğünün de vahyin korunmuş kitaptaki orijinal hâli için zikredildiği anlaşılmaktadır. Bunun dışındaki kullanımlarda söz konusu kelimenin “Kur’ân” anlamına geldiğini söyleyebiliriz.

Kur’ân, “çok okunan metin” anlamıyla öncelikle Müslümanların, sonrasında da bütün insanların kendisini düşünerek, anlayarak ve hissederek çok okunması gereken kitaptır. Bu haliyle kıraat, “anlamını düşünerek, anlayarak yani aklederek okumak” demektir. ‘Alak 96/1’deki ilk emir de böyle bir okumayı ifade eder; yani kâinatı okumak, keşfetmek, düşünmek ve anlamaya çalışmak. Bu yönüyle kıraat, “aklın ve zihnin okuması” anlamında entelektüel bir bilgilenme ve bilinçlenme faaliyetidir.

2. الْكِتَاب : el-Kitâb

“Yazmak, yazılan şeyler, yazı tomarı” gibi anlamlara gelen el-kitâb, kütüb, mektûb kelimeleri Kur’ân’da 262 kez geçmektedir. el-Kitâb kelimesi Kur’ân’ın Kur’ân’da en çok kullanılan ismidir. Bir kısmında farklı anlamlar söz konusu olsa da, bu kelime büyük çoğunlukla Hz. Peygamber’e vahyedilen ilahi mesajı yani “Kur’ân”ı ifade etmektedir.(31)

Başında el takısı olarak da olmayarak da tekil kalıpta el-kitâb/kitâb, çoğul kalıpta kütüb kelimelerinin pek çok âyette “Hz. Mûsâ’ya ve İsrailoğullarına verilen ilahi mesaj, Tevrât”;(32) bazı âyetlerde ise genel manada “ilâhî öğreti”, “vahiy”, “yasa”(33) anlamında zikredilmektedir. Ayrıca söz konusu kelimelerin “amel defteri”,(34) “yazı, kitap”,(35) “süre, zaman”,(36) “Levh-i Mahfûz”,(37) “anlaşma”(38) anlamlarında da kullanıldığı bilinmektedir. Bu arada bir âyette(39) mektûb kalıbında “yazılı şey” manasında zikredilmektedir. Bütün bu kullanımların ortak noktası “ilâhî mesaj” oluşlarıdır.

Bu kelimenin “mektup” anlamı da vardır; delili ise Neml 27/28 ve 29. âyetlerdir (kitâbî/kitâb). Buradan hareketle şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: Kur’ân, Yüce Allah’ın insanlığa gönderdiği son mektubudur. Bu mektup herkese gönderilmiştir. Birilerinin okumasıyla diğerlerinden görev düşmemekte, birilerinin görevini yapması diğerlerinin sorumluluktan kurtulmasını sağlamamaktadır.

Mektuplar, bir mesajın iletilmesi için yazılır. Kur’ân da böyledir. Yüce Allah, mesajını anlaşılmak ve yaşanmak için göndermiştir. Bizim de bu mektuba cevabımız davranışlarımızla gerçekleşmelidir. Bu ilâhî mektupta yer alan ilkeler dikkate alınıp prensipler yerine getirilirse, bundan sevap kazanıp mahşerde ödülle buluşulacağı kesin bir iman halini almaktadır. Eğer gerekenler yapılmayıp duyarsız davranılır ve inkârcılıkla ölüm gerçekleşirse sonucun şiddetli bir azaba sürüklenmek olacağı aşikârdır.

Netice olarak şunu tekrar vurgulamak gerekir: Her durumda Kur’ân’ın ilâhî bir mektup olduğu ve okunup yaşanmak için gönderildiği unutulmamalıdır.

3. الْفُرْقَان : el-Furkân

“İyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı, faydalı ile zararlıyı, hak ile bâtılı, karanlık ile aydınlığı vs. ayıran değer veya ölçü”ye Furkân denilir. Bizzat ayırana da, kendisi ile bunların ayırt edildiği şeye de aynı isim verilir. Bu itibarla Kur’ân, hakkı bâtıldan ayırt etmede en önemli ölçüdür.

Kur’ân’da toplam 7 kez geçen furkân/el-furkân kelimesi 3 âyette(40) Kur’ân’ın ismi olarak yer almaktadır. el-Furkân kelimesi, “Hz. Mûsâ’ya”(41) ve “Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’a verilen mesaj”,(42) “Bedir”(43) ve “hakkı bâtıldan ayıran güç”(44) anlamlarında da kullanılmaktadır. Furkân sûresinin ilk âyetinde geçen söz konusu kelime aynı zamanda bu sûrenin ismidir.

Din adına neyin doğru, neyin yanlış; neyin yararlı, neyin zararlı; neyin tam, neyin eksik olduğunu belirlemede vazgeçilmez kaynak Furkân olan Kur’ân’dır. Dinle ilgili söylenecek sözlerin veya kabul edilecek esasların mutlak anlamda Kur’ân’a uygun olması gerekir. Kur’ân’a sunulmadan, onun onayını almadan hiç kimsenin sözüne din adına itibar edilmemelidir.

Rivayetlerde de ölçü aynıdır: Kur’ân’a uygun olanlar doğrudur ve Hz. Peygamber’e aittirler; aykırı olanlar ise yanlıştır ve uydurmadırlar; çünkü Hz. Peygamber din adına Yüce Allah’ın kitabına aykırı şeyler söylemez.

Kur’ân, dini söylemlerde adeta bir DNA laboratuvarı gibidir. Ortaya çıkan görüşler veya ileri sürülen kanaatler Kur’ân süzgecinden geçirilmeli, geçerlilikleri Kur’ân’a uygunluklarına veya hiç olmazsa vahye aykırı olmamalarına dayandırılmalıdır. Buradan onay almayan görüşlerin din adına doğru oldukları sadece kuru bir iddiadan ibaret kalır.

Eğer bir iddia sahibi, görüşünü Kur’ân’a dayandırmaya yanaşmıyor, ondan onay almak için Kur’ân aynasına vurulmasına rıza göstermiyorsa o görüşün itibar görmemesi gerekir.

Din adına herhangi bir dayanağı veya onay makamı bulunmayan öğretilerin yolu ve önü açılırsa, artık bir süre sonra söz konusu dini anlamanın da onu yaşamanın da imkânı kalmaz. Her ne vesile ile olursa olsun, Allah adına konuşanların Allah’ın kitabından konuşmaları gerektiği unutulmamalıdır. Çünkü Furkan olan kaynak Kur’ân’dır ve ışığını Kur’ân’dan almayan ifadeler sadece birer kültürel unsur mesabesindedirler; dileyen onlara değer verir ve onlardan yararlanır; dileyen ise başka yollara başvurur.

En‘âm 6/155’te beyan edildiği üzere, takvâ sahibi olmanın yolu Kur’ân’a tâbi olmaktan geçmekte, geriye başka yollar bırakılmamaktadır. Enfâl 8/29’da zikredildiği gibi, Yüce Allah, ilâhî hitaba karşı takvâlı yani duyarlı olan ve sorumluluk bilinci taşıyan bu insanları “Furkân” sahibi yapacak, böylece işledikleri hataları silecek ve onları bağışlayacaktır.

İnsanın “Furkân” sahibi kılınması, onun asıl Furkân olan Kur’ân’a sarılmasından ve onu hayatının vazgeçilmezi yapmasından sonra gerçekleşmektedir. Yani furkân sahibi olmak bir “sonuç”tur; “sebeb”i ise Kur’ân ve onun anlamı ile buluşup ona tâbi olmaktır. Dünya hayatında Furkân olan Kur’ân ile buluşanlar, mahşerdeki ayrışmada Yüce Allah’ın izniyle ödülle buluşmayı da başaracaklardır.

Elbette bunu başarmanın yolu, Yûnus 10/109 gibi çeşitli âyetlerde de belirtildiği üzere, kendisi de Kur’ân’a tâbi olmakla yükümlü tutulan ve Ahzâb 33/21 gereği ümmetin üsve-i hasenesi olarak tanıtılan Hz. Peygamber’e tâbi olmaktan geçmektedir. Âl-i İmrân 3/31’de dile getirilen husus da budur.

4. النُّور : en-Nûr

Kur’ân’ın “ışık” anlamına gelen bu ismiyle, “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiş olduğu” ortaya konulmaktadır.(45) en-Nûr veya nûr kelimeleri Kur’ân’da farklı anlamlarda 43 kez(46) geçmekte, 10 âyette(47) ise Kur’ân’ın ismi olarak kullanılmaktadır.

“Aydınlık” anlamına gelen bu isim, Kur’ân’ın hayata bakan tarafını göstermekte, onun aydınlığıyla yaşanan hayatın karanlıklardan uzak olacağını ortaya koymaktadır. Kur’ân’ın değişik sûrelerinde geçen bu kelime, gecenin karşıtı “gündüz” anlamında bir aydınlığı değil, “cehalet karanlıklarının karşıtı” olan aydınlığı, yani gerçeği ifade etmektedir.

Bugün insanlar, Kur’ân’ın aydınlığından yeterince yararlanmamakta ve onun sunduğu hayat değerlerini görmezlikten gelmektedirler. Günlük hayatta kendisinden yararlanabilmek gayesiyle ışıklar açıldığı gibi, Kur’ân’ın nûrundan istifade edebilmek için de Kur’ân’ı “açmak” gerekir. Bazen açılmasına rağmen yanmayan lambalar da vardır; bu durumda elektriğin olmadığı anlaşılır.

Aynen bu şekilde günümüzde Kur’ân’ın açılmasına, okunmasına ve dinlenilmesine rağmen yeterince ışık vermediği görülmektedir. Bunun sebebi, gerçeği onda arama isteğinin olmamasıdır; vahiyden yararlanma ve onunla aydınlanma frekansı tutturamamaktır. Oysa bir ismi nûr olan Kur’ân, içerdiği esasların ışığıyla insanın gönül ve ruh dünyasını aydınlatan bir değerdir.

5. الرُّوح : er-Rûh

Kur’ân’ın isimlerinden biri de hayata değer veren unsur manasında rûh’tur. Rûh/er-rûh kelimesi Kur’ân’da 21 kez geçmektedir. Bu kelime bazı âyetlerde “Kur’ân, vahiy”,(48) diğer bir kısmında “Cebrâîl (as)”;(49) bazılarında ise Yüce Allah’ın insanı yaratıp ona üflediği “ruh”(50) anlamına gelmektedir.

Rûh, beden için vazgeçilmez değerdir ve ruhsuz beden ölü gibidir. Beden için ruhun önemi ne ise, dînî hayat için de Kur’ân’ın önemi ve değeri işte odur. Yüce Allah, “İşte böylece, Biz sana katımızdan bir ruh vahyettik”(51) buyurarak bu gerçeğe dikkat çekmektedir.

Demek ki Kur’ân, hayat için bir ruhtur; canlılığın ve farkındalığın en önemli değeridir. Bu gerçek, Enfâl 8/24 şöyle beyan edilmektedir: “Ey iman edenler! Sizi kendinize hayat verecek bir şeye (Kur’ân’a) çağırdığında Allah’ın ve Rasûlü’nün bu çağrısına icabet edin.”(52)

Kur’ân, bu âyette de ifade edildiği gibi, insanları canlı olmaktan, hayat ve ruh sahibi olmaya yükseltmektedir. Bu yönüyle rûh olan “Kur’ân”ın dönüştürücü özelliği de hatırlatılmış olmaktadır ki bu husus Âl-i İmrân 3/179 ve ‘Ankebût 29/2’de dile getirilmektedir.

Yâsîn 36/70’te geçen “Hayatta olanları uyarmak” ifadesi, Kur’ân’ın bu özelliğini ortaya koymakta, insana ruh verip gerçeğin farkına vardırmasındaki etkisine dikkat çekmektedir. Kur’ân, insanın hayatta oluşunu ruh ve bilinç sahibi olmaya dönüştürdüğü için isimlerinden biri rûh olarak belirlenmiştir.

Kur’ân, sorumluluk yükleyen, insan akıl ve iradesini muhatap alan bir sesleniştir. Bu yönüyle de Kur’ân’ın “rûh” oluşu, onun sorumlu varlıkları muhatap aldığını ve onlarda değişimi amaçladığını göstermektedir. Ruh, akıl, irade ve bilinç olmadan insanın sorumluluğundan söz edilemez.

Haşr 59/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biz, bu Kur’ân’ı bir dağa indirseydik, onun Allah’a duyduğu saygıdan dolayı ezilip büzülerek boyun büktüğünü, paramparça olduğunu görürdün. Bu örnekleri, düşünsünler diye insanlara misal veriyoruz.” İşte bu âyet, Kur’ân’ın hayat verici etkisini gözler önüne sermektedir.

Cansız dağın boyun bükmesi ve bunu Yüce Allah’a saygıdan dolayı yapması için önce canlandırılması ve ruh sahibi kılınması gerekir. Haşr 59/21. âyette dağın bu halinden mecaz olarak söz edilmekte, asıl olarak vahyin insanda meydana getirmesi istenen yönüne vurgu yapılmaktadır.

Kur’ân, bu dünyanın en büyük varlıklarını, en sarsılmaz sanılan kütlelerini bile sarsıp onları boyun büktürebilecek yapıda olduğunu mecazi bir beyan olarak ortaya koyuyorsa, bu durum onun ruh verici özelliğinden kaynaklanıyor demektir. Yüce Allah, insanların düşünüp ders almaları ve sonuç çıkarmaları için onlara bu tür örnekler vermektedir.

6. شِفَآء : Şifâ’

Yaygın kabule göre “derde deva olmak” anlamına gelen şifâ’ kelimesi, Kur’ân’da dört kez(53) geçmektedir ki bunlardan Yûnus 10/57, İsrâ’ 17/82 ve Fussılet 41/44’te zikredilenleri Kur’ân’ın Kur’ân’daki isimlerinden biridir. Yûnus 10/57. âyetin meâli şöyledir: “Ey insanlar! Size Rabbinizden bir öğüt, gönüllerdeki (inançsızlığa) bir şifa, müminler için bir hidâyet ve rahmet gelmiştir.” Şüphe yok ki Kur’ân’ın şifa olması, manevî hastalıklarla, yani inanç hastalıklarıyla ilgilidir.

Kur’ân, insanların iç dünyalarını onaran bir şifadır. Nitekim Yüce Allah, aynı kökten bir kelimeyi (yeşfi) kullanarak, Allah yolunda savaşanlara yardım edeceğini ve müminlerin gönüllerine ferahlık vereceğini(54) ifade etmekte, böylece şifâ’ kelimesinin gönülle alakasını ortaya koymaktadır.

Şifâ’ kelimesinin elbette maddî ve bedensel anlamda bir “deva” anlamı da vardır. Nitekim Hz. İbrahim’in duasındaki “Hastalandığımda bana şifayı O verir” (yeşfîni)(55) ve “Bal nimetinde insanlar için şifa vardır”(56) (şifâ’) âyetlerindeki kelimeler bu anlamdadır.

Bu istisnalar dışında belirtmeliyiz ki, “Kur’ân’ın şifa oluşu” gönüllerdeki inançsızlık problemlerini tedaviye yöneliktir ve manevi bir mahiyet arz etmektedir. Dinî hayatı doğru kavrayıp yaşamaya yönelik arayışlarda ve kâinatı doğru anlama gayretlerinde Kur’ân’ın yol göstericiliğinden, rehberliğinden ve çözüm getiriciliğinden yararlanılmalıdır. Onun şifa oluşu, çözüm üretmesi, sorun gidermesi ve yol göstermesindedir.

İnsanlar, Kur’ân okuyarak bedensel rahatsızlıklarının giderileceğini sanmamalıdır. Bedensel rahatsızlıklarda öncelikle ilgili alanın uzmanına başvurulmalıdır. Doktorlara müracaat etmek gerekir; çünkü sebeplere sarılmak insanın önemli bir irade görevidir.

Mesela kalp rahatsızlığı olanlar hastalıklarının tedavisini Kuran okuyarak değil, Kardiyoloji doktorlarına giderek aramalıdırlar. Ancak bilinmelidir ki, her durumda şifayı verecek olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır; şifa sadece Yüce Allah’tan beklenmelidir.

Kur’ân, hidayet kaynağı olması itibariyle, ruhların kaybettiği rotalarını bulmada insanlara yardımcı olur, yol gösterir. Kur’ân’ı, gönderildiği amaç doğrultusunda okumak, anlamak ve yaşamak zorundayız. Gönderiliş amacının dışına çıkarak onu bedensel rahatsızlıkların tedavisi için okumak, Kur’ân’ı yerli yerinde okumak anlamına gelmez. Dahası, bu amaçlarla yapılan okumalar Kur’ân’dan, onu anlamaktan ve indiriliş gayesinden uzaklaşmaya da neden olur.

7. الْبَيَان/ الْبَيِّنَة: el-Beyân/el-Beyyineh

“Açıklama, mesaj, ders” anlamlarına gelen el-beyân kelimesi, Kur’ân’ın Kur’ân’daki isimlerinden biridir.

En‘âm 6/57’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanıyorum. Siz ise onu yalanladınız.” Burada ve benzer 18 âyette(57) geçen بَيِّنَة/ الْبَيِّنَةbeyyineh/el-beyyineh kelimeleri “açık delil, mucize” anlamındadır. “Andolsun Mûsâ size apaçık deliller (mucizeler) getirmişti. Sonra onun ardından, zalimler olarak buzağıyı (ilâh) edindiniz.”(58)

Bu âyette de olduğu üzere Kur’ân’da 52 defa(59) geçen بَيِّنَات/الْبَيِّنَات beyyinât/el-beyyinât kelimeleri “apaçık belgeler, deliller”; 3 kez(60) geçen مُبَيِّنَة mübeyyineh kelimesi “açık, apaçık”; 3 kez(61) geçen مُبَيِّنَات mübeyyinât kelimesi ise “apaçık olanlar, açıklayıcılar” anlamına gelmektedir.

“Bu (Kur’ân), bütün insanlığa bir açıklamadır; takvâ sahipleri için de bir hidâyet ve bir öğüttür.”(62) Bu âyette de olduğu gibi بيان beyân kelimesi, Kur’ân’ın bütün insanlara yönelik bir hitap olduğunu ortaya koymakta, ayrıca duyarlı insanlar için bir yol gösterici, rehber ve öğüt olduğuna dikkat çekmektedir. Kur’ân, “apaçık oluşu ve açıklayıcılık yönüyle muhteşem anlam derinliklerine sahip bir şekilde Yüce Allah’ın kendisini ifade etme aracı olan” bir mesajdır.

“Beyân etmek”, bir şeyi “açıklamak” demektir. Açıklama yapmak da, bir isteğin ortaya konulması veya ona cevap verilmesi şeklinde gerçekleşir. Kur’ân bu yönüyle insanlık için gereken değerleri hem ortaya koymakta, hem de karşılaşılabilecek problemler için önceden açıklamalar yaparak, sorunun ortaya çıkmasını engellemek istemektedir. Her türlü tedbir alınmış olsa da, birtakım problemler meydana gelirse onları da çözmeyi amaçlamaktadır.

Kendisi mübîn, yani “apaçık” olan Kur’ân, aynı zamanda “açıklayıcı” bir özelliğe sahiptir. Bu nedenle, beyân oluşuyla birlikte düşünülmesi gereken özelliklerinden biri de Kur’ân’ın beyyineh oluşudur. En‘âm 6/157’de geçen beyyineh kelimesi, “delil, açık kanıt” anlamına gelmektedir. Kur’ân’ın delil oluşu, bu âyette hidayet (rehber) ve rahmet oluşuyla birlikte zikredilmekte, adeta yoldaki işaretleri gösterme misyonuyla buluşturulmaktadır.

Yola çıkanın rehbere ihtiyacı olduğu gibi, insanların da hayat yolculuğunda şaşmaz bir otoritenin rehberliğine ihtiyacı vardır. İşte Kur’ân, bu ihtiyacı karşılamak için bir beyyineh ve beyân olarak insanlığa gönderilmiş ilâhî bir yol işaretidir; bir rehberdir. Onun açıklayıcılığı, muhtemel yol kazalarını da önlemeyi amaçlamaktadır.

Bu doğrultuda Kur’ân’ın getirdiği hakikat ölçülerine de “deliller” anlamında el-beyyinât/beyyinât denmektedir ve bu sayede doğru bilgilerle ve yönlendirmelerle insanların önünün açılması sağlanmak istenmektedir.

Kur’ân’ın beyân oluşu, onun konuşmasıyla da yakından ilgilidir. Evet, insanlar konuştuğu gibi Kur’ân da konuşur;(63) üstelik onun konuşması sadece ve sadece gerçeği ifade etme şeklinde gerçekleşir. Onda sapma ve eğrilme yoktur; sahibini yanıltma ve yarı yolda bırakma da yoktur.

İnsan olmaktan ve yanılabilirlilikten kaynaklanan hiçbir sorun veya eksiklik Kur’ân’da yer almaz. Kur’ân’ın konuşması Yüce Allah’ın konuşması demektir ve Yüce Allah da sadece gerçeği söyleyendir.(64) Kur’ân’ın ifadesine göre O’nun sözü gerçeğin ta kendisidir; ötesi şaşkınlıktır.(65)

Bütün bu sözlerimizin özeti şudur: Konuşmaktan maksat anlaşılmaktır. İnsanlar anlaşılmak için konuşurlar da, kâinatın sahibi Yüce Allah anlaşılmamak için konuşmuş olabilir mi hiç? Kur’ân, beyândır; Yüce Allah bununla insanlara seslenmektedir. Bize düşen, o sese ve sahibine samimiyetle kulak vermektir.

8. الذِّكْر / الذِّكْرٰى / التَّذْكِرَة : ez-Zikr/ez-Zikrâ/et-Tezkirah

Kur’ân’ın Kur’ân’da geçen isimlerinden biri “hatırlatma ve hatırlama” anlamında zikr, zikrâ veya tezkirah’tır. Kur’ân’da 70 kez geçen zikr/ez-zikr kelimelerinin önemli bir bölümü “Kur’ân, vahiy, ilahi hatırla(t)ma” anlamına gelmektedir.(66) Kur’ân, “insana gerçekleri ve Yüce Allah’ı hatırlatan” ilâhî kaynaklı evrensel bir hitaptır, sesleniştir.

Zikrâ/ez-zikrâ kelimeleri Kur’ân’da 23 kez geçmektedir ki bunların da bir bölümü “vahiy” manasındadır.(67) Ayrıca 9 kez geçen tezkirah/et-tezkirah kelimelerinin 2 tanesi hariç(68) diğerleri “Kur’ân” için kullanılmaktadır.(69)

Kur’ân’ın zikr veya tezkirah, yani “öğüt ve hatırlatma” oluşu, onun daha önce insana bildirilmiş olmasını gerektirir. Nitekim insanlara bir şeyleri hatırlatmak demek, ilgili konuda onların daha önceden haberdar edildiğini kabul etmek demektir. Şunu söyleyebiliriz: Vahyin hatırlatıcılığı, onun fıtrata uygun gerçekler içermesi anlamına gelmektedir.

Fıtrat, yaratılışta Yüce Allah’ın insanı şekillendirdiği ilâhî programın adıdır. İnsan için önemli ve vazgeçilmez bütün değerler, fıtrata ilmek ilmek işlenmiştir. İnsandan istenen şey, buna uygun tercihler ve tavırlar ortaya koyması, bir anlamda fıtratıyla ters düşmemesidir. Fıtrata işlenen “Yüce Allah’ı tek ilâh olarak tanıma” imzası, Kur’ân’ın sunduğu hatırlatmaları fıtratın hiçbir şekilde yadırgamayacağını ortaya koymaktadır. İnsan, daha önce aşina olduğu şeyleri duyunca onları hatırlar ve zihninde herhangi bir çelişki ile karşılaşmaz.

“Zikir” ile “fıtrat” uyumu son derece önemlidir. Mutlak ve katı, kararlı, inatçı inkârcılar hariç olmak üzere, sunulan ilâhî bildirimlere karşı eğer olumsuz yani red cevabı alınıyorsa, bilinmelidir ki ya yapılan sunumda bir yanlışlık ve eksiklik vardır ya da ilâhî prensipleri doğru anlamada bir sorun yaşanmaktadır. Bu durumun sebebi, ya doğru bilgilenmemek ya da aklını doğru kullanmamaktır.

İlâhî prensiplerin yer aldığı Kur’ân’ı Yüce Allah’ın bir kitabı, insanı ve onun fıtratını da diğer bir kitabı olarak kabul ettiğimize göre, bütünüyle iki kitabın ve parça parça âyetlerinin birbiriyle çelişmesi kesinlikle mümkün değildir.

Zikr, zikrâ, tezkirah ismi gereği Kur’ân, fıtrat sözleşmesindeki programın işletilmesi durumunda aklın yadırgamayacağı esasların insana sunulduğunu, bütün varlıklarla ilgili görev ve sorumlulukların kendilerine hatırlatıldığını ifade etmektedir. Bu arada vahiy için ذِكْر zikr kelimesinin kullanılması Enbiyâ’ 21/10. âyette de geçtiği üzere vahyin müminler için bir şeref, onur, hassasiyet ve itibar kaynağı oluşunu da içermektedir.

9. الْحَقّ : el-Hakk

Kur’ân’da hakk/el-hakk kelimeleri 227 kez geçmekte, bunların bir kısmında Kur’ân için kullanılmaktadır. Kur’ân, “gerçeği getiren ve gerçeği temsil eden” bir kitaptır; çünkü hakk/el-hakk kelimesinin anlamları arasında “hak, gerçek, hakikat” boyutu vardır.(70) Bu çerçevede ilgili kelimenin doğrudan “Kur’ân” manasına geldiği âyetlerin(71) bulunduğunu belirtmeliyiz.

Bu çerçevede Yûnus 10/32’de ifade edildiği üzere, “Hakk’tan öte geriye dalalet kalacağı” için, Kur’ân’ın hakkı temsil eden temel değer olduğu bir gerçektir. Kur’ân’ın sunduğu bütün bilgiler, inananlar için tartışma kaldırmayacak netlikte açıktır. Bir ismi de el-Hakk olan Yüce Allah,(72) el-hakk adını verdiği bu son mesajıyla insanoğluna hakkı ve hakikati bildirmeyi, gönderdiği ilâhî mesajlarla hayatı düzenlemenin önemini kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır.

En‘âm 6/153’te şöyle buyurulmaktadır: “İşte benim dosdoğru yolum budur; ona uyun; (sakın) başka yollara uymayın; (çünkü o yollar) sizi (Allah)’ın yolundan ayrı düşürür. (Allah) bunları size takvâ sahibi (yani duyarlı) olmanız için emretmiştir.” Demek ki Kur’ân’ın prensipleri dosdoğru yolu gösteren tek rehberdir. İsrâ’ 17/9’da sözü edilen “Kur’ân’ın akvam oluşu, yani tek hakikat yoluna ulaştırıcılığı” ile Câsiye 45/29’da geçen “Kur’ân’ın gerçeği konuşması” ifadesi esasında bu hakikatı göstermeyi amaçlamaktadır.

Kur’ân’ın el-Hakk ismiyle söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’ın dini adına hakka ve hakikate ulaşmanın tek yolu Kur’ân’dan geçmektedir; başka yollar birer çıkmaz sokaktır.

10. الْمَوْعِظَة : el-Mev‘ızah

Kur’ân, “bütün ilkelerinde öğüdü esas alan ve öğüdün nasıl verileceğini öğreten” bir rehberdir. Kur’ân’da mev‘ızah/el-mev‘ızah kelimeleri 9 kez geçmekte, 3 kullanım(73) hariç, geri kalan 6 tanesi(74) Kur’ân için kullanılmaktadır. Yûnus 10/57’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey insanlar! Size Rabbinizden bir öğüt, gönüllerdeki (inançsızlığa) bir şifa, müminler için bir hidâyet ve rahmet gelmiştir.”

Nasihat vermede en güzel metotların yer aldığı kaynak Kur’ân’dır. Yüce Allah’a davet edenlerin, davette uygulayacakları yöntemleri Kur’ân’dan öğrenmeleri gerekir. Çünkü “en güzel öğüt en Güzel’in öğüdüdür ki o da Kur’ândır.” Nahl 16/125’te geçtiği üzere, Yüce Allah’ın yoluna davette takip edilmesi emredilen metotlardan birisi mev‘ıza olan Kur’ân’ı öğüt verici niteliğiyle muhataplara tebliğ etmektir. Bu durum, Kur’ân’ın öğüt içerikli yapısından kaynaklanmaktadır.

11. الْهُدٰى : el-Hüdâ

Kur’ân, “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında bir hidayet rehberidir, yol haritasıdır. Kur’ân’da hüdâ/el-hüdâ kelimeleri 85 kez geçmekte, bunların büyük bir kısmı Kur’ân için kullanılmaktadır.(75)

Bakara 2/2’de vahyin “muttakiler için rehber olduğu” ifade edilmektedir. Demek ki amacı muttaki insan yetiştirmek olan Kur’ân, aynı zamanda muttaki kalmayı da sağlamayı hedefleyen bir rehberdir.

Bakara 2/185’te belirtildiği gibi, Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan “bütün insanları” ilgilendirmektedir. İsrâ’ 17/9’da da beyan edildiği gibi, Kur’ân tek doğruya götüren bir rehberdir; hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğretmektedir.

Kur’ân, ilk muhataplarından itibaren bütün insanlara neyin helal, neyin haram; neyin itaat, neyin isyan; neyin hak, neyin bâtıl; neyin doğru, neyin yanlış olduğunu beyan eden bir yol göstercidir. Kur’ân sadece bir harita gibi cansız bir yol gösterici değil, tâbir caizse anlık bilgi içeren bir navigasyon gibidir; manası sürekli tazedir ve canlıdır. Bu kelime Kasas 28/43’te Hz. Mûsâ’ya verilen el-Kitâb’ın özelliği olarak da zikredilmektedir.

12. الرَّحْمَة : er-Rahmeh

Kur’ân, “insanlığa ve kâinata merhameti tanıtan, ilâhî rahmetin tecellisi olan” bir sesleniştir. Kur’ân’da 114 kez geçen rahmeh/er-rahmeh kelimelerinin bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır.(76) Rahmet olma yönüyle Kur’ân, merhametin kaynağı ve sahibi olan Yüce Allah’ın insanlara merhamet ve rahmetinin sonucudur.

Kur’ân insanları dalaletten hidayete yönlendiren ilkeler içerdiği ve onları helakten kurtarmayı vaad ettiği için özellikle müminler için bir rahmet ve merhamet vesiledisir; ancak onun bu özelliklerinden istifade etmek istemeyenler için ise elbette rahmet değildir. Bu kelime Kasas 28/43’te Hz. Mûsâ’ya verilen el-Kitâb’ın özelliği olarak da zikredilmektedir.

13. الْبُشْرٰى : el-Büşrâ

Kur’ân, “sunduğu ilkelere uyanlar için dünyada mutluluk, âhirette cennet müjdesi veren” bir mesajdır. Kur’ân’da 15 kez(77) geçen büşrâ/el-büşrâ kelimeleri bazı âyetlerde vahiy için kullanılmaktadır.(78) Bu yönüyle Kur’ân, dünyada ilkelerine uyanlar için meleklerin beraberliğini de müjdelemektedir.

14. بَصَآئِر : Besâir

“(Doğrusu) size Rabbiniz tarafından basiretler (hakikat bilgileri) gelmiştir.”(79) Meâlini verdiğimiz bu âyette de olduğu gibi Kur’ân’da altı âyette zikredilen besâir(80) ve tebsırah(81) kelimeleri “hakikat bilgileri” anlamına gelmektedir. Buna göre Kur’ân hakikatlerin kaynağıdır, ölçüsüdür.

ıı. Kur’ân-ı Kerîm’in Kur’ân’da yer alan ve en çok gündemde bulunup insanların gündelik hayatlarında kullandığı isimlerini ana hatlarıyla tanıtmaya çalıştık. Şüphesiz bu konuda söylenmesi gerekenler bunlardan ibaret değildir; sadece bazı hatırlatmalar yaparak Kur’ân hakkında Kur’ân’ın dilinden bir kanaat oluşturmaya gayret ettik.

b) el-Hakîm Sıfatı: Kur’ân’ın Sıfatları

Yâsîn sûresinin ikinci âyetinde önce el-Kur’ân kelimesi, ardından da onun bir sıfatı olan el-hakîm kelimesi zikredilmektedir.

ı. Bu vesileyle Kur’ân’ın Kur’ân’daki sıfatlarını da özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Kur’ân’ın yukarıda saydığımız isimlerinden ayrı olarak bazı sıfatları da vardır. Şimdi de bunların bir bölümünü kısaca hatırlatmak istiyoruz.

1. الْحَك۪يم el-Hakîm

Kur’ân’ın bu sıfatı hakkında oldukça geniş açıklamalar yapılması gerektiği için bu sıfat hakkındaki bilgileri bu başlığın sonunda geniş bir şekilde ele alacağız.

2. الْمُب۪ين el-Mübîn

Kur’ân’da 119 kez geçen mübîn/el-mübîn kelimelerinin bir kısmı vahyin/Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(82) Bu sıfat, Kur’ân’ın hem “açıklayıcı, beyan edici, açığa çıkarıcı, ayırt edici” olduğunu, hem de “apaçık” yani açıklayıcılığının sonunda içeriğinin apaçık belli olduğunu, başkaları tarafından tanıtılmasına gerek olmadığı özelliğini ifade eder.

Ayrıca dilinin ve ifade üslubunun gayet güzel olduğu, ilahi mesajın maksadını açıkça ortaya koyduğu, fasih ve beliğ manasına da geldiği bilinmelidir. الْمُب۪ين el-mübîn kelimesi Kur’ân’ın isimlerinden olan el-beyân ve el-beyyineh kelimelerinin sıfat halidir.

Bu arada el-beyân kelimesiyle aynı kökten gelen ve “açıklama, duyurma” anlamını veren tibyân kelimesi de Kur’ân’ın sıfatlarından birisidir.(83)

3. الْعَظ۪يم el-‘Azîm

Kur’ân’da 107 kez geçen el-‘azîm kelimelerinden sadece Hıcr 15/87’de zikredileni vahiy için kullanılmaktadır. Bu sıfat, Kur’ân’ın yüce bir kaynaktan geldiğini, yüceliğini, yüce hakikatler içerdiğini ve okuyup yaşayanı yücelteceğini hatırlatır. Kur’ân’ın yüceltilmeye ihtiyacı yoktur; çünkü kaynağı itibariyle zaten yücedir.

4. الْمَج۪يد el-Mecîd

Kur’ân’da mecîd/el-mecîd kelimeleri 4 kez geçmekte, Kâf 50/1 ve Burûc 85/21’de Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu sıfat, Kur’ân’ın yüceliğini, onur kaynağı oluşunu ve sahip çıkanı onurlandıracağını ortaya koyar. Bu kelime, vahyin etkisini ifade etmek üzere, kaynağı itibariyle onun şerefli olduğunu ve hayatını onunla inşa edenlere şeref ve onur katıcı bir içerikte şekillendirildiği anlamlarını içermektedir.

5. الْمُن۪ير el-Münîr

Kur’ân’da münîr/el-münîr kelimeleri 6 kez geçmekte, dört tanesi Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(84) Kur’ân “aydınlatıcı” oluşu gereği münîr’dir; çünkü içerdiği esaslar itibariyle cehalet, inkâr ve şirk karanlıklarını giderip yerlerini aydınlatan bir mesajdır. Bu kelime aynı zamanda Ay’ın(85) ve Hz. Peygamber’in(86) sıfatı olarak da Kur’ân’da yer almaktadır.

6. الْمَثَان۪ي el-Mesânî

Kur’ân’da mesânî/el-mesânî kelimeleri 2 kez geçmekte ve her iki yerde de Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(87) Kur’ân “konuları eşi ya da karşıtıyla ele alan veya tekrarlayan, çok anlamlar içeren, ayrıca övgüye layık” bir kitaptır.

7. عَز۪يز ‘Azîz

Kur’ân’da ‘azîz/el-‘azîz kelimeleri 99 kez geçmekte, sadece Fussılet 41/41’de Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Kaynağının Yüce Allah olması itibariyle Kur’ân ‘azîz’dir. Kur’ân azîzdir; çünkü izzet sahibi olan Yüce Allah’ın gönderdiği mesajdır. Üstünlüğünü ve yüceliğini kaynağından almaktadır.

8. عَلِيّ ‘Aliyy

Kur’ân’da ‘aliyy/el-‘aliyy kelimeleri 11 kez geçmekte, bir kısmında Yüce Allah için,(88) bir tanesinde peygamberlerin doğruluk diliyle anılmaları bağlamında,(89) bir tanesinde Hz. İdris’in yükseltildiği mekân için(90) kullanılmaktayken, Zuhruf 43/4. âyette ise Kur’ân’ın bir sıfatı olarak zikredilmektedir.

9. كَر۪يم Kerîm

Kur’ân’da kerîm/el-kerîm kelimeleri 27 kez geçmekte, sadece Vâkı‘a 56/77’de Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu sıfat, Kur’ân’ın değerini ve muhataplarına sunduğu ikramların kaynağını ifade eder.

10. ذِي الذِّكْر zi’z-Zikr

Kur’ân’ın sıfatlarından bir diğeri, isimlerinden olan zikr kelimesi gereği zi’z-zikr “zikir sahibi”, yani gerçeği hatırlatan bir yönünün olmasıdır ve bu ifade Sâd 38/1’de Kur’ân’ın sıfatı olarak geçmektedir.

11. مُبَارَك Mübârak

Kur’ân’ın sıfatlarından birisi de “bereket kaynağı” anlamında mübârak kelimesidir. Kur’ân’da mübârak kelimesi 8 kez geçmekte ve dört tanesi Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(91)

12. مُصَدِّق Musaddık

Kur’ân’da musaddık kelimeleri 18 kez geçmekte ve bir bölümünde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(92) Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.(93) Bilinmelidir ki Kur’ân, önceki vahiyleri tasdîk eden bir kitaptır.

13. مُهَيْمِن Müheymin

Kur’ân’da 2 kez geçen müheymin/el-müheymin kelimelerinin Mâide 5/48’de olanı “Kur’ân’ın”, Haşr 59/23’teki ise “Yüce Allah’ın” sıfatı olarak kullanılmaktadır. Kur’ân “önceki vahiyleri koruyup kollayıcı”dır.

14. مُتَشَابِه Müteşâbih

Kur’ân “ayetleri veya konuları birbiriyle benzeşen” bir hitaptır ve müteşâbih kelimesi Zümer 39/23. âyette Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.

15. يُحْكِمُ/ اُحْكِمَتْ اٰيَاتُهُUhkimet âyâtühû/Yuhkimu

Kur’ân “âyetleri ve mesajları sapasağlam güvence altına alınmış, muhkem” bir hitaptır ve bu husus iki âyette dile getirilmektedir.(94)

16. كَلَام اللّٰه Kelâmullâh

Kur’ân “Allah’ın kelâmı”dır ve Kur’ân’da 3 kez yer alan kelâmullâh tamlaması iki âyette(95) Kur’ân için kullanılmaktadır.

17.حَبْل اللّٰه Hablullâh

Kur’ân “Allah’ın ipi”dir ve hablullâh tamlaması Âl-i İmrân 3/103. âyette geçmektedir.

18. الْعُرْوَةِ الْوُثْقٰى el-‘Urvetü’l-vüskâ

Kur’ân “en güçlü kulp”tur ve el-‘urvetü’l-vüskâ tamlaması Bakara 2/256’da Kur’ân için kullanılmaktadır.

19. اَحْسَن الْحَد۪يث Ahsenü’l-hadîs

Kur’ân “sözün en güzeli”dir ve ahsenu’l-hadîs tamlaması Zümer 39/23. âyette Kur’ân için ikredilmektedir. Bu bağlamda hatırlatalım ki Kur’ân الْحَد۪يث el-hadîs(96) “söz” kelimesiyle de tanıtılmaktadır.

20. قَوْل فَصْل Kavlün faslün

Kur’ân “gerçekleri açıkça ortaya koyan, hakkı bâtıldan ayıran söz”dür. Kavl-i fasl tamlaması Târık 86/13’te yer almakta ve Kur’ân için kullanılmaktadır. Bu bağlamda Kur’ân الْقَوْل el-kavl(97) “söz” kelimesiyle de tanıtılmaktadır.

21. بَلَاغ Belâğ

Kur’ân “insanlar için bir mesajdır, tebliğ”dir ve Kur’ân’da 15 kez geçen belâğ/el-belâğ kelimesi İbrâhim 14/52. âyette Kur’ân için kullanılmaktadır.

22. عَجَب ‘Aceb

Kur’ân “çok etkileyici” bir hitaptır ve ‘aceb kelimesi Cinn 72/1’de Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.

23. عَرَبِيّ ‘Arabiyy

Kur’ân “Arapça lisana sahip” ilâhî bir mesajdır. Kur’ân’da 11 kez(98) geçen ‘arabiyy kelimeleri Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu kelime Kur’ân’ın “Arapça” ilâhî bir mesaj olduğunu, ayrıca “açık ve anlaşılır” bir yapıya sahip kılındığını ifade etmektedir.

24. تَفْص۪يل Tafsîl

Kur’ân hak ve hakikatleri açıklayan bir kitaptır. Onun bu özelliği hem tafsîl(99) kelimesiyle hem de fiil kalıbında edilgen olarak fussılet(100) şeklinde zikredilmektedir. Ayrıca mufassal kalıbında da vahyin açıklanmışlığı üzerinde durulmaktadır.(101) Bu arada söz konusu kelimenin anlam alanı içerisinde olacak şekilde bu kelime ile aynı kökten gelen ve aynı manayı içeren çeşitli fiil kullanımları olduğunu da belirtmek gerekmektedir.

25. تَنْز۪يل Tenzîl

Vahyin sıfatlarından bir tanesi de onun tenzîl oluşudur; yani Yüce Allah tarafından indirilmesi, vahyedilmesi, öğretilmesi ve ikram edilmesidir. Bu anlamda çeşitli âyetler bulunduğu bilinmektedir.(102)

26. النَّجْمِ en-Necm

Kur’ân’ın sıfatlarından birisi de en-necm kelimesidir. Kur’ân karanlıkları delen yıldız gibi cehalet, şirk ve küfür karanlıklarını delip geçmektedir. Bu itibarla bazı âyetlerde geçen en-necm/en-nucûm(103) kelimeleri Kur’ân’ın sıfatları arasında sayılmalıdır.

27. بَش۪ير Beşîr

Kur’ân’ın sıfatlarından bir başkası Kur’ân’da beşîr kelimesiyle karşılanmaktadır ki bu sıfat vahyin iyilik sahiplerini cennetle “müjdeleyici” oluşunu göstermektedir. Kur’ân’ın bu sıfatı nezîr sıfatı gibi Fussılet 41/4’te yer almaktadır. Kur’ân’ın müjdeleyici oluşuyla ilgili yübeşşiru kalıbında fiil kullanımının iki örneği İsrâ’ 17/9 ve Kehf 18/2’de zikredilmektedir.

28. نَذ۪ير Nezîr

Kur’ân’ın sıfatlarından bir diğeri Kur’ân’da nezîr kelimesiyle karşılanmaktadır ki bu sıfat da beşîr kelimesinin zıddına vahyin kötülük sahiplerini cehennemle “uyarıcı” oluşunu göstermektedir. Kur’ân’ın bu sıfatı beşîr sıfatı gibi Fussılet 41/4’te geçmektedir. Kur’ân’ın uyarıcı oluşuyla ilgili yünziru kalıbında fiil kullanımının örnekleri ise Kehf 18/2, 4, Yâsîn 36/70, Mü’min 40/15 ve Ahkâf 46/12’de yer almaktadır.

29. نعمة Nı‘meh

Kur’ân hem Mâide 5/3 hem de Duhâ 93/11’de geçtiği üzere kendisini “nimet” olarak nitelendirmekte, vahyin Yüce Allah tarafından insanlara sunulmuş bir nimet ve ikram olduğunu ortaya koymaktadır.

30. رزق Rızk

Yüce Allah Kur’ân’ın nimet olduğu gibi aynı şekilde bir rızık olduğunu Vâkı‘a 56/82’de dile getirmektedir.

31. برهان Burhân

Yüce Allah Kur’ân’ın hak ve hakikate dair apaçık bir delil olduğunu Nisâ’ 4/174’te burhân kelimesiyle beyan etmektedir.

32. قيم Kayyim

Yüce Allah Kur’ân’da ‘ıvec denilen “eğrilik” bulunmadığını beyan ettiği Kehf 18/1’in peşinden Kehf 18/2’de onun dosdoğru olduğunu beyan etmek üzere vahyi kayyim sıfatıyla nitelendirmektedir.

33. لَا رَيْبَ ف۪يه Lâ raybe fîhi

Lâ raybe fîhi ifadesi Kur’ân’da hiçbir şüphe olmadığını ortaya koymakta ve üç âyette(104) vahyin bir sıfatını oluşturmaktadır.

34. مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ min Rabbi’l-‘âlemîn

Vahyin bir başka sıfatı onun indirilişinin “âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’tan gerçekleştirilmesi”dir. Bu bağlamda Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(105)

Kur’ân’ın yine Kur’ân’da zikredilen isimleri ve sıfatlarını bu şekilde özetlemeye çalıştık. Bu vesileyle belirtelim ki daha başka bazı kelime ve kavramların da bu içerikte zikredilebilme ihtimali vardır. Biz bu kadarını hatırlatmakla yetinmek istiyoruz.

ıı. el-Hakîm Sıfatının Anlamı

Yâsîn sûresinin ikinci âyetinde geçmesi nedeniyle Kur’ân’ın sıfatlarından birisi olan el-Hakîm kelimesi hakkında bazı bilgiler vermekte yarar görmekteyiz.

Kur’ân’da 97 yerde(106) geçen hakîm kelimesi pek çok âyette “hüküm koyan, hükmünde hikmet sahibi olan” anlamında Yüce Allah’ın, bazı âyetlerde Kur’ân’ın,(107) bir âyette(108) ise emr kelimesinin sıfatıdır.

Kur’ân’da 20 kez geçen hıkmeh/el-hıkmeh kelimesi(109) iki örnek hariç,(110) diğer âyetlerde hep eliflâm’lı olarak zikredilmektedir. Bu noktadan hareketle, dînî terminolojide hikmet, “peygamberlik, anlayış, sözde ve işte isabet, şeytanın hile ve vesveselerini bilmek, ilim ve amel, icat, Allah’ın emrettiği ahlâkla ahlâklanmak”,(111) “hakkın (gerçeğin) ilme ve akla uygunluğu”dur.

Aynı şekilde hikmet, Allah için kullanıldığında “eşyayı tanıması, onları sağlam bir şekilde yaratması”, insan için kullanıldığında “varlıkları tanıması ve iyi işler yapması” anlamına gelmektedir.(112)

İbn Abbas’tan gelen bir rivayete göre hikmet, “Kur’ân’ın nâsihini, mensûhunu, muhkemini, müteşâbihini, önce gelen, sonra gelen âyetlerini, helâlini, haramını ve misallerini bilmek demektir.”(113) Suyûtî’nin verdiği bilgiye göre de hikmet, “akıl” demektir. Çünkü akıl, sahibini cehâletten korur.(114)

Taberî’nin aktardığı bilgilere bakıldığında hikmet, “Rasûl’ün öğretmesiyle bilinebilecek din ya da benzer bir ifadeyle, Hz. Peygamber’in beyanı aracılığıyla Yüce Allah’ın ahkâmının bilinmesi” demektir.(115) İbn Kuteybe’ye göre ise hikmet, “ilim ve amel” anlamındadır. İkisi birleşmediği sürece hakîm olunamaz.(116) Türkçe’de hikmet kelimesinin karşılığı olarak “bilge” kelimesi kullanılmaktadır.

Bu arada hikmet kelimesinin birlikte kullanıldığı bazı kelimeleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz: Hikmet-kitap,(117) hikmet-kitap-mülk,(118) hikmet-mülk-ilim,(119) hikmet-vahy,(120) hikmet-hakîm.(121)

Bu anlam ilişkisi içerisinde söz konusu kelime Yüce Allah’ın sıfatı olarak da göze çarpar: Hakîm-azîz,(122) hakîm-vâsi‘,(123) hakîm-hamîd,(124) hakîm-‘aliyy,(125) hakîm-‘alîm,(126) hakîm-habîr,(127) hakîm-tevvâb.(128)

Kur’ân’daki bu anlam ilişkisinin dışında hikmet kelimesine “Kur’ân’daki emir ve yasaklardan oluşan nasihatler,”(129) “anlayış, ilim”,(130) “Peygamberlik”,(131) “Kur’ân”(132) gibi birer tefsir örneği olarak kabul edilebilecek anlamlar da verilebilir.(133)

Hikmet, hakikate dayanan ve değerini kaynağından alan her şey için kullanılır. Bu bağlamda hikmet, Yüce Allah’ın her şeyi yerli yerinde yaratmasıdır. İlâhî sistemin isabetli ve dosdoğru şekilde varlık âlemine çıkartılması ve onların da varlıklarını yaratılış amaçlarına uygun olarak sürdürmesi için şaşmaz birer sisteme sahip kılınmasıdır.

Bu arada insanın yaratılışındaki hikmet, insanın yaratıldığı yerde ve makamda durması, her şeyi yaratıldığı anlam ve amaçta kabul edip değerlendirmesi demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Yâsîn sûresinin ikinci âyetinde Yüce Allah Kur’ân’ı el-hakîm sıfatıyla anarak, hikmetsiz iş yapmayacağını ve vahyini göndermesinin hikmetinin tecellisi olduğunu ortaya koymaktadır.

Hakîm kelimesi “hikmetli, hikmet söyleyen,(134) hikmet sahibi, çok hakîm, çok sağlam gibi” manalara gelmektedir. Dühân 44/4’te de geçtiği üzere, vahyin indirilmeye başlandığı gecede ve elbette vahiyde her iş hikmetle buluşturulur. Hikmet “içi dolu anlamlı söz” manasına alınırsa, Yüce Allah’ın kitabı bunun en güzel örneğidir.

Hikmet, Bakara 2/268-269’da yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın ve şeytanın telkinlerini birbirinden ayıracak, insanın kendi lehine ve aleyhine olan şeyleri birbirinden ayırarak onu doğru ve isabetli hükme ulaştıracak selim bir akıl, bilgi ve tecrübeye dayalı muhakeme yeteneğidir.

Hikmet, İbn Abbâs’ın da isabetle vurguladığı gibi “Kur’ân’ı kavramak”tır. Bakara 2/269’da dile getirildiği üzere, Yüce Allah hikmeti isteyen herkese vereceğini söyleyerek, hikmet verilen kişiye çok büyük bir nimet bahşedildiğini beyan etmektedir. Buradaki hikmet, vahiyden yararlanma iradesidir. Her peygamberin kendisine verilmiş bir hikmet sıfatı vardır.(135) İşte bu sıfat onların vahiyden hüküm çıkarabilme özelliğidir. Öyleyse Hz. Peygamber’e de verilen hikmet, “hakîm olan Kur’ân’dan hikmetli hüküm çıkarabilme melekesi”dir.

Müzzemmil 73/5’te beyan edildiği gibi, Kur’ân’ın hakîm oluşu “içeriğinin dolu olması” anlamında kavl-i sakîl oluşu şeklinde de anlaşılabilir. Bu durumda Kur’ân’da anlamsız ve faydasız hiçbir şeyin bulunmadığını söyleyebiliriz. Yüce Allah boş sözlerden münezzehtir; çünkü O boş sözleri sevmez.

Kur’ân’ın hakîm oluşu, helali, haramı, emri ve nehyi hüküm olarak belirlemesi manasında olabileceği gibi, çelişki ve ayıplardan korunmuşluğu manasına da gelebilir. Ayrıca hakîm oluşu onun Yüce Allah’ın indirdiği önceki bütün kitaplara hâkimiyeti, onları içermesi olarak da anlaşılabilir.(136)

Kur’ân’ın hakîm oluşu, onun muhatabı etkileme gücüyle ilişkili olarak da anlaşılabilir. Nahl 16/125’te geçtiği üzere, Allah’ın yoluna davette ve tebliğde ilk ve en etkili sunum “hikmet”le yapılandır. Hikmet sahibi olan Kur’ân’ı anlatmak En‘âm 6/70, Enbiyâ’ 21/50 ve Kâf 50/45’te ilahî bir emir olarak yer aldığı gibi, Furkân 25/52’de de “büyük cihâd” olarak tanıtılmaktadır.

c) Kur’ân’daki Yeminler

Yüce Allah Yâsîn suresinin ilk iki âyetinde de olduğu gibi Kur’ân’da pek çok âyette çeşitli varlıklara yemin etmektedir. Bu nedenle “Kur’ân’da Yeminler” başlığında, “Niçin Yemin Edilmektedir?”, “Nelere Yemin Edilmektedir?”, “Nasıl Yemin Edilmektedir?” ve “Yeminler Nasıl Tercüme Edilmelidir?” konuları hakkında bilgi vermek istiyoruz.

ı. Niçin Yemin Edilmektedir?

1. Kur’ân’da yemin ifadelerinin bulunma gerekçeleri, “Araplarda böyle bir geleneğin bulunması”, “yemin edilen varlıkların önemini vurgulamak” ve “konunun ciddiyetinin kavranmasını sağlamak” şeklinde belirlenebilir.

2. Yemin ifadeleri, mahşerde ilgili varlıkların şahitliğine müracaat edileceğini göstermektedir. Bir varlığa yemin etmek, aynı zamanda o varlığın şahitliğini söz konusu etmektir.

3. Yemin edilen varlıklarla yeminlerin peşinden gelen mesajın anlam ilişkisini bulmak gerekir. Yemin edilen varlıklar eğer birden fazla ise, hem bu varlıklar arasında, hem de yeminlerle sonrasında gelen cümle veya cümleler arasında anlam bağının bulunduğunu unutmamak gerekir. Aksi takdirde, yeminle diğer mesajların arası kopuk olur ve anlam bütünlüğü görülemez.

4. Kur’ân’da yeminlerin asıl bulunma nedeni, öncelikle yeminden sonraki ilk cümlenin, ardından bütünüyle konuların önemine vurgu yapmak ve mesaja dikkat çekmektir. Zaten yemin etmek, sonraki ifadenin veya bilginin güçlenmesini ve inandırıcılığını artırmayı istemek demektir. Muhatabın inkâr veya tereddüt durumuna göre yeminlerin şekli veya sayısı belirlenir. Eğer bir karşı çıkış veya tereddüt yoksa yemine de gerek olmaz.

5. Tabiat kitabından verilen yemin örneklerinde ise diğer gerekçelerin yanında şu maksat da görülmelidir: Tabiattaki varlıklar çeşitli dersler ve ibretler içermektedir. İnsanlar bu varlıkları incelemeli, büyük kudretin önünde eğilmeli ve ilâhî mesajlara gönül vererek onları hayatın vazgeçilmezi yapmalıdırlar.

Yemin konusu gündeme geldiğinde akla ilk gelen yemin, Yüce Allah’a yönelik olandır. “Allah’a yemin olsun” ifadesi, “Allah şahit olsun”, “O’nu bu konuda şahit tutuyorum; O’nun şahitliğini istiyorum; O’nun şahitliğini biliyor ve O’na inanıyorum” demektir. Maksat, hayatı Yüce Allah’a iman ve O’na güven bilinciyle yaşama kararlılığıdır. Müslüman, “Allah vardır ve bana da hayata da şahittir” bilinciyle yaşayan insandır. İşte yeminler bu bilinci ifadede önemli bir yer tutar.

ıı. Nelere Yemin Edilmektedir?

Yukarıda da söylediğimiz gibi, Kur’ân’da sûrelerin başlarında veya aralarda yemin ifadelerinin bulunduğu bilinmektedir. Bu bağlamda 17 sûrenin başında yeminler vardır. Yemin ifadeleri bazen grup olarak sıralanmakta ve bunların bir kısmı melekler, rüzgârlar, insanlar veya canlılar şeklinde anlaşılmaktadır.

Bazen de bizzat Yüce Allah’a, Kur’ân’a, kitâba, vahye, vahyin yer ettiği gönüllere, nefse, kendini kınayan nefse, vahyin ifade biçimini oluşturan ve adına mukatta‘ât denilen harflere, kaleme ve satır satır yazdıklarına yönelik olarak yer almaktadır. Ayrıca kıyâmete, âhiret gibi soyut değerlere yemin edildiği gibi, yeryüzüne, karaya, denize, göğe, yani uzaya veya yüksekliklere, yıldızlara, gezegenlere, güneşe, aya, dağa, şehre ve vahyin indirildiği çeşitli bölgelere de yeminler Kur’ân’da mevcuttur.

Bunların yanı sıra, mutlak anlamda zamana, asra, geceye, gündüze, fecre, sabaha, kuşluk vaktine ve belli gecelere de yemin edilmektedir. Genel olarak, doğuran her varlığa ve doğan varlıklara, her türlü şahide, hakkında şahitlik yapılacak insanlara yeminler de vardır. Hatta vahye karşı düşmanlık yapanlara da kınayıcı bir üslupla yeminler bulunmaktadır. Hâsıl-ı kelâm, “tek olan Allah’a” ve “çift olan her şeye”, yani bütün yaratılmışlara Kur’ân’da yemin edildiği bilinmektedir.

Bütün bunlara bakıldığında, Yüce Allah’ın, Kur’ân’da konusunu ettiği yeminlerde insan ve varlıklar için önemli olan her şeye yemin ettiği açıkça görülmektedir.

ııı. Nasıl Yemin Edilmektedir?

Yemin ifadelerinde genellikle ilgili kelimelerin başına “kasem/yemin” edatı olarak vâv harfi getirilir. Bazen tâ harfi kullanılarak تَاللّٰهِ tellâhi “Allah’a yemin olsun ki” şeklinde yemin örneklerine de rastlanmaktadır.(137) Ayrıca لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu “yemin ediyorum” cümlesi de Kur’ân’da yemin ifadeleri arasında yer almakta ve toplam sekiz yerde geçmektedir.(138) Bu arada yemin anlamı veren akseme ve yahlifu gibi fiiller “yemin etmek” anlamına gelse de bunlar kullara nispet edilmekte, konumuzu ilgilendirmemektedir.

ıv. Yeminler Nasıl Tercüme Edilmelidir?

Kur’ân’da bir ifade üslubu olarak gördüğümüz yeminlerin getiriliş gayesi, yemin geleneğini takip etmek, sözü güçlendirmek, varlıkların önemine vurgu yapmak, söylenecek söze karşı muhatabın dikkatini çekmek ve söz konusu varlıkların şahitliğine vurgu yapmak olabilir.

Bu itibarla, yemin ifadelerine “ilgili varlığa yemin ediyorum”, “o varlıklar şahit olsun”, “onların şahitliğine kulak veriniz”, “onların ibret oluşlarını unutmayınız”, “onları ve yaratılış gayelerini düşünün” gibi anlamlar verilebilir. Hatta bazı âlimlerimiz bu tür yeminlerde anlamın söz konusu varlıkları yaratan güce, yani Yüce Allah’a yemin olduğunu beyan etmektedirler.(139)

Diğer pek çok örnekte olduğu gibi, sûrelerin ve dolayısıyla âyetlerin başındaki yemin ifadelerinin ilgili şeylere, varlık gayelerine ve özelliklerine dikkat çekmek için söz konusu edildiklerini söyleyebiliriz. Maksat, kâinatta hiçbir varlığın anlamsız ve amaçsız yaratılmadığını fark etmek ve onların yaratılış gayeleri ile kendi yaratılışımız arasındaki ilişkiyi kurabilmektir.

b) Risalet Kurumu

Yüce Allah, sûrenin 3-6. âyetlerinde bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber’in de dosdoğru yol üzere olduğunu hatırlatmakta, “el-‘Azîz (çok yüce ve üstün), er-rahîm (çok merhametli Allah) tarafından indirilmiştir” beyanıyla vahyin kaynağına dikkat çekmekte ve gönderiliş gayesini şu şekilde vurgulamaktadır: “(Bu Kur’ân,) ataları uyarılmış, (buna rağmen) gaflette kalmış bir toplumu uyarman için (indirilmiştir).”

ı. Elçilerin İstikâmeti

اِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَل۪ينَ عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Şüphesiz sen (hepsi) doğru yol üzerinde olan elçilerdensin.”

Âyetteki اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَمِنَ الْمُرْسَل۪ينَ lemine’l-mürselîne kelimesi “peygamberlerden(sin), resüllerden(sin), elçilerden(sin)”; عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ‘alâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “doğru yol üzerinde(sin), doğru yol üzerinde olan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ve diğer peygamberlerin risalet kurumundaki konumu gündeme getirilmektedir.

Bu âyetler ilk iki âyetteki yeminlerin cevabıdır. Mekke müşriklerinin şiddetle karşı çıktığı Hz. Peygamber’in risâleti konusunda onun gönderilmiş elçilerden olduğu ve dosdoğru bir yol üzerinde bulunduğu beyan edilmektedir.

Yûnus 10/2, Nahl 16/103, İsrâ’ 17/47, Furkân 25/4-8, Sâd 38/4-8 gibi pek çok âyette müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği çeşitli suçlamalar Tûr 52/29-30, Necm 53/2-4 ve Kalem 68/2’de olduğu gibi bu âyette de cevaplandırılmaktadır.

1.اِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَل۪ينَ “Muhakkak ki sen rasüllerdensin/elçilerdensin.” Bu ifade Bakara 2/252’de de geçmektedir. Hz. Peygamber’in peygamberliğinin şâhidi bizzat Yüce Allah’tır; melekleridir; kendilerine ilim verilenlerdir ve Kitâb’ın bilgisine sahip olanlardır.(140) Bu cümle “yeminlerin cevabı”, “inne” ve “lâm” edatıyla birlikte bir “isim cümlesi” olarak dört vurgu içermektedir.(141)

Yâsîn sûresinin 76. âyetinde detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, müşriklerin temel olarak Hz. Peygamber’e yönelttiği “yalancı, mecnun, büyücü, müfteri, mu‘allem, büyülenmiş, kâhin, sapık, ataların dininden engelleyen kişi ve şair” şeklindeki suçlamalarına olduğu gibi, inkâr ettikleri “vahiy, risâlet, Son Saat, kıyamet ve âhiret” konularına karşılık dört değişik vurgu ile cevap verilmektedir. Bu cevabın güçlü vurgularla getirilme sebebi, muhatapların şiddetli karşı çıkışlarıdır.

2. عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Dosdoğru yol üzerinde.” Bu ifade, Hz. Peygamber’i de bütün peygamberleri de nitelendirebilir.

a) Eğer bu ifade Hz. Peygamber’i nitelendiriyorsa, âyetin başında gizli bir وَاِنَّكَ ve inneke “ve yine sen” ifadesi var kabul edilir. Bu durumda iki âyetin anlamı şöyle olur: “Muhakkak ki sen peygamberlerdensin ve yine sen dosdoğru bir yol üzerindesin.”(142)

b) Diğer ihtimalde ise sırât-ı müstakîm ifadesi, öncesindeki الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesinin sıfatı olur ve âyetin başında gizli bir اَلَّذ۪ينَ هُمْ ellezîne hüm “ki onlar” şeklinde bir ifade var kabul edilir.(143) Bu durumda bütün peygamberlerin dosdoğru yolda olduğu vurgulanmış olur ve her iki âyetin anlamı “Muhakkak ki sen, (hepsi de) doğru yol üzerinde olan peygamberlerdensin” şeklini alır. Zaten En‘âm 6/87. âyette bütün peygamberlerin sırât-ı müstakîm üzere oldukları beyan edilmektedir.

Sırât-ı Müstakîm Nedir?

“Dosdoğru yol” anlamına gelen sırât-ı müstakîm tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmektedir. Her namazın her rekâtında tekrarladığımız Fâtiha’da sırât-ı müstakîmi istememiz gerektiği öğretilmektedir. Öyleyse bu kavramın neyi karşıladığını Kur’ân’dan öğrenmek durumundayız.

Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, sırât-ı müstakîm, “dâr-ı selâmdır; yani barış ve esenlik yurdudur; hayat tarzıdır; İslâm’dır, Kur’ân”dır.(144) Bu anlamda Kur’ân, doğruya götüren yegâne yoldur; onun akvam oluşu, “en doğru oluşu”nu değil, “tek doğru oluşu”nu ifade eder.(145) Başka kaynakların doğru olup olmaması Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır; Kur’ân’a uygun olan doğrudur; aykırı olan ise yanlıştır; Hz. Peygamber’in öğütlediği anlayış budur.

Sırât-ı müstakîm, “hidayet ve istikamet üzere olmak”,(146) “dînî esasların, dînî hassasiyetlerin ve hayatı çepeçevre kuşatan prensiplerin bütünü”,(147) “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberler, hakikatı tasdik edenler, hakka şahit olanlar ve özü sözü bir salihlerin yolu”,(148) “içini Yüce Allah’ın doldurduğu ve sınırlarını O’nun belirlediği sapmaz hakikat yolu”dur.

Sırât-ı müstakîm, “içeriği ilâhî hakikatlerden beslenen, müslümanların takip etmesi istenen, Allah’a ulaştıran, kapısı cennete açılan tek ve en kestirme yol”dur.

Sırât-ı müstakîm, Yüce Allah’ın,(149) istisnasız bir şekilde bütün peygamberlerin,(150) özelde Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un,(151) ayrıca Hz. İsâ’nın(152) ve nihayet Hz. Peygamber’in takip ederek ümmetine rehberlik ettiği yoldur.(153)

ıı. Vahyin Kaynağı

تَنْز۪يلَ الْعَز۪يزِ الرَّح۪يمِ “(Kur’ân) el-‘azîz (çok yüce ve üstün), er-rahîm (çok merhametli Allah) tarafından indirme(dir).”

Âyetteki تَنْز۪يلtenzîle kelimesi “indirmek, ikram, indirmesi, ikramı olarak”; الْعَز۪يز el-‘azîzi sözcüğü “üstün, yüce, kıymetli olan(ın)”; الرَّح۪يم er-rahîmi kelimesi ise “çok merhametli olan(ın)” demektir.

Burada vahyin kaynağına dair Yüce Allah’ın iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyet, ikinci âyetteki el-kur’ân kelimesiyle ilgili bir açıklama cümlesidir ve vahyin kaynağını dile getirmektedir. Müşrikler Kur’ân’ın beşer sözü olduğunu ısrarla iddia edip Hz. Peygamber’i yalancılıkla suçlayınca, cevabı Yüce Allah vermekte ve vahyini sahiplenmektedir.

Sebe’ 34/50’de Hz. Peygamber’in şunu söylemesi emredilmektedir: “De ki: Eğer sapıklığa düşersem kendi aleyhime düşmüş olurum. Eğer hidayet üzere olursam da bu Rabbimin vahyi sayesindedir.” İşte bu âyet Hz. Peygamber’in aldığı vahyin ve kendisinde meydana getirdiği değişimin kaynağını göstermesi bakımından son derece önemlidir.

Müşriklerin Hz. Peygamber’i ve vahyi dışlamalarıyla ilgili geniş açıklamaları Necm 53/1-3 ve Kalem 68/2’de yapacağımız için burada aynı konulara girmeyecek, sadece “vahyin kaynağı”nın ilâhî olduğunu söylemekle yetineceğiz.

2. Âyetin başındaki تَنْز۪يل tenzîl kelimesi “indirmek, vahyetmek, öğretmek” anlamlarına geldiği gibi, “ikram etmek”(154) anlamına da gelmektedir. Burada bütün bu anlamlar mevcuttur. Demek ki “vahiy”, bir taraftan “bilgi öğretmek, bilgi indirmek, vahyetmek” manasına gelirken, diğer taraftan da “Yüce Allah’ın kullarına ikramı ve tenezzülü”dür. Bu arada vahyin nüzûlü, inzâli ve tenzîli dolaylı olarak aynı manaya gelmekte, Yüce Allah’ın insanlığı bilgilendirip onlara ikram etmesi manasını içermektedir.

3. Gramer kuralları ve bağlam gereği ifadenin başındaki تَنْز۪يل tenzîl kelimesinin çeşitli okunma ihtimalleri vardır. Önemine binaen bunları sıralamak istiyoruz:

- Tenzîl Kavramı

a) Tenzîl kelimesi, tenzîle şeklinde mansub/üstün okunabilir. Bunun iki nedeni olabilir:

ı. Tenzîl kelimesi, başında gizli bir nezzele fiili var kabul edilerek “mef‘ûl-ü mutlak” makamında tenzîle şeklinde mansûb/üstün de okunabilir. Buna göre mana şöyledir: “İşte bu (Kur’ân’ı) ‘azîz ve rahîm olan (Allah’ın) tenzîl’i şeklinde indirmiştir.”(155)

ıı. Burada mansûb “üstün” okunmasında ikinci bir ihtimal de bunun başında a‘nî “şunu kast ediyorum” anlamında bir fiilin var kabul edilmesidir.(156)

b) Tenzîl kelimesi, tenzîlü şeklinde merfû‘/ötre de okunabilir. Bunun çeşitli nedenleri olabilir:

ı. Tenzîl kelimesi, “mübtedâ” olarak tenzîlü şeklinde merfû‘/ötre okunabilir; “haber”i ise bir sonraki âyet kabul edilebilir. Buna göre mana şöyledir: “‘Azîz ve rahîm olan Allah’ın indirdiği bu kitap (şöyle şöyle) bir kavmi uyarman içindir.”

ıı. Tenzîl kelimesi, “haber” olarak tenzîlü şeklinde yine merfû‘/ötre okunabilir. Bu durumda başında gizli “mübtedâ” makamında hüve zamiri var kabul edilir. Buna göre mana şöyledir: “İşte bu (Kur’ân), ‘azîz ve rahîm olan Allah’ın indirmesidir.”(157)

ııı. Tenzîl kelimesi, bu âyet grubunda üçüncü “haber” kabul edilir ve tenzîlü şeklinde merfû‘/ötre okunabilir. Bu durumda maksat “vahiy” değil, onun tebliğcisi olan “Hz. Peygamber” olur. Buna göre mana şöyledir: “Sen, gönderilmiş peygamberlerdensin; dosdoğru bir yol üzerindesin ve yine sen ‘azîz ve rahîm Allah’ın tenzîlisin (gönderdiği, görevlendirdiği ikramısın).”(158)

c) Tenzîl kelimesi el-kur’ân kelimesinden “bedel” kabul edilerek tenzîli şeklinde mecrûr/esre de okunabilir. Buna göre mana şöyledir: “‘Azîz ve rahîm Allah’ın indirmesi olan hikmet sahibi Kur’ân’a yemin olsun.”

Bu âyetin altı değişik ihtimalden kaynaklanan anlam zenginliği Kur’ân’ın hem îcâzının hem de ı‘câzının bir örneğidir. Kısa cümleler Kur’ân’ın îcâz yönünün, mesaj zenginliği ise i‘cazının bir göstergesidir.

4. Yüce Allah kendisini bu âyette iki sıfatıyla tanıtmaktadır.

a) الْعَز۪يز el-‘azîz. “Güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç, izzet ve şerefin kaynağı”(159) anlamlarına gelen el-‘azîz kelimesi, pek çok âyette “Yüce Allah’ın sıfatı” olarak kullanılmaktadır.

Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, bu kelime hakkında kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. ‘A-z-z kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da, “desteklemek”,(160) “galip gelmek”,(161) “yüceltmek, üstünlük, yüce”,(162) “şeref, güçlü”,(163) “gurur, taassup”,(164) “katı, şiddetli, onurlu olmak”,(165) “ağır, zor”,(166) “put adı”,(167) “kral”(168) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(169)

Kur’ân’daki kullanımlarını bu şekilde ifadeye çalıştığımız el-‘azîz kelimesi, Yâsîn 36/5’te de Yüce Allah’ın ilk sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu kullanımın amacı, asıl güç ve kudretin sahibinin Cenâb-ı Hakk olduğunu beyan etmek ve O’ndan daha üstün hiçbir varlığın bulunamayacağını hatırlatmaktır.

Burada vahyin kaynağı dile getirildiği için, Yüce Allah’tan daha güçlü hiçbir varlığın bulunmadığı ve vahye O’ndan başka hiç kimsenin kaynaklık edemeyeceği özellikle vurgulanmak istenmektedir. Yüce Allah en güçlü olduğu için vahyini kime vereceği konusunda kimseden izin almak gibi bir durumunun olmadığını da bu sıfatıyla ortaya koymaktadır. En güçlü olan zât, kararları sorgulanamayandır ki o da sadece ve sadece Yüce Allah’tır.(170)

b) الرَّح۪يم er-rahîm. Rahîm sıfatıyla ilgili olarak Fâtiha 1/1’de geniş bilgi vermiştik; burada sadece bu kelimenin vahyin gönderilmesiyle ilişkisine değinmekle yetineceğiz.

Yüce Allah’ın rahmân ve rahîm oluşu, özetle O’nun merhametin kaynağı olduğunu ve merhametinin mahlûkatta göründüğünü ifade etmektedir. İşte merhametinin bir gereği olarak Yüce Allah insanlara ilk nesilden itibaren vahiy göndermiş, onları bilgisiz bırakmamıştır. Bu vahiy akışının son halkası Hz. Muhammed olmuş ve insanlık bir merhamet halesi olarak son ilâhî mesajla buluşturulmuştur. Enbiyâ’ 21/107’de dile getirildiği üzere, Hz. Peygamber’in ilâhî rahmetin tecellisi olarak âlemlere gönderildiği gerçeği de bu noktada hatırlanmalıdır.

‘Azîz ve Rahîm olan zât vahyin kaynağıdır ve insanlığa yapılabilecek rehberlik de sadece O’nun sıfatıdır, O’nun merhametinin yansımasıdır. Bu sıfatların başında eliflâm takısının bulunması, vahyin kaynağını bütünüyle Yüce Allah ile sınırlandırmakta, başka iddia ve ihtimalleri devre dışı bırakmaktadır. Vahiy, yani Kur’ân işte o güçlü ve o merhametli zâtın bildirimi ve ikramıdır. İnsanlık, vahyi ilâhî bir sofra gibi kabul etmeli ve bu sofradan kana kana içip doymalı, onu hayatına taşımalıdır.

Bu arada kısa da olsa bir hususa daha değinmekte yarar vardır. Vahyin indiricisi olan kudretin çeşitli sıfatlarının bulunması gerektiği bilinmektedir. Bu çerçevede vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/192, Secde 32/2, Vâkı‘a 56/80, Hâkka 69/43’te “âlemlerin Rabbi”, Yâsîn 36/5’te el-‘azîz ve er-rahîm, Mü’min 40/2’de el-‘azîz ve el-‘alîm, Fussılet 41/2’de er-rahmân ve er-rahîm, Fussılet 41/42’de hakîm ve hamîd, Zümer 39/1, Câsiye 45/2 ve Ahkâf 46/2’de el-‘azîz ve el-hakîm sıfatları zikredilerek vahyin ancak ve ancak bu sıfatlara sahip bir kudret tarafından indirilebileceği beyan edilmek istenmektedir.

ııı. Risâletin Amacı

لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَآ اُنْذِرَ اٰبَآؤُ۬هُمْ فَهُمْ غَافِلُونَ “(Bu Kur’ân,) ataları uyarılmış, (ancak gerçeklerden) habersizmiş gibi davranan bir toplumu uyarman için (indirme)dir.”

Âyetteki لِتُنْذِرَ litünzira fiili “uyarasın diye”; قَوْمًا مَا kavmen mâ ifadesi “(şöyle) bir kavmi, şöyle bir toplumu ki”; اُنْذِرَ ünzira edilgen fiili “uyarılmıştır”; اٰبَآؤُ۬هُمْ âbâuhum tamlaması “onların ataları da, babaları da”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; غَافِلُون ğâfilûne kelimesi ise “gaflette olanlar(dır), gaflettedir(ler)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risaletle görevlendiriliş amaçlarından birisi gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyette, kendisine vahiy ile risâlet verilen Hz. Muhammed’in görev ve misyonu “kavmine yönrlik uyarıcı olması” şeklinde belirlenmektedir.

a) Bir kavmin uyarılması risâletin onlarla sınırlı kalması manasına gelmez. Nitekim Hz. Peygamber’in, yakın akrabasını,(171) kavmini,(172) Mekke’yi ve çevresini,(173) ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(174) ulaşabildiği herkesi(175) ve nihayet bütün insanları(176) uyarması istenmiştir. Dolayısıyla bu âyette geçen kavm kelimesine bakarak, risâletin ırkî, millî, yöresel, tarihsel ve coğrafî bir kurum olduğu sanılmamalıdır.

b) Bu âyetteki mesajı daha iyi anlayabilmek için “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(177)

Mâide 5/19’da da beyan edildiği gibi, peygamber gönderilişinde zaman zaman “fetret” dönemleri yaşanmıştır. İşte bu dönemlerde önceki peygamberin risâleti devam ediyor demektir. Ancak doğrudan bir peygamber ortada olmadığı için, bazı yanlış bildirimler veya risâlet öğretilerinden habersiz kalmak söz konusu olabilir.

İşte bu durumda İsrâ’ 17/15’teki “Biz peygamber gönderinceye kadar hiçbir şekilde azap edici değildik” ifadesi devreye girer. Aynı şekilde En‘âm 6/131’de “bir toplumun gâfil iken, yani hakikatten habersizken haksız yere helâk edilmeyeceği” beyan edilerek bu gerçeğe dikkat çekilmektedir. Benzer bir mesaj Kasas 28/59’da da söz konusudur.

c) Hz. Peygamber’in gönderildiği toplumun durumunun nasıl olduğu ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınmakta, bu muhatapların atalarının da uyarıldığı, bu yüzden kendilerine uyarıcı olarak Hz. Peygamber’in gönderildiği bildirilmektedir. Ayrıca;

ı. Kasas 28/46, Secde 32/3 ve Sebe’ 34/44’te “Hz. Peygamber’den önce kavmine hiçbir uyarıcı gelmediği”,

ıı. Sebe’ 34/44’te ve Fâtır 35/40’ta “kendilerine kitap gönderilmediği”,

ııı. Rûm 30/35’te “onlara herhangi bir delil indirilmediği”,

ıv. Sâffât 37/156-157’de “hiçbir delillerinin ve kitaplarının bulunmadığı”,

v. Zuhruf 43/21 ve Kalem 68/37’de “kitaplarının olmadığı” inkârî soru kalıplarında gündeme getirilmektedir.

d) Bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirildiği Mekkelilere ondan önce kendileriyle aynı dönemde yaşamış herhangi bir peygamber de kitap da gönderilmemiştir. Bu âyetlere bakarak, Mekkelilerin atalarının da uyarılmadığını söylemek iki konuyu birbirine karıştırmaktan kaynaklanmaktadır. Bir topluma peygamber ve kitap gönderilmemesi, atalarına da gönderilmemiş olduğu manasına gelmez.

e) Konuyla ilgili olarak Neml 27/68’de şöyle buyrulmaktadır: لَقَدْ وُعِدْنَا هٰذَا نَحْنُ وَاٰبَآؤُ۬نَا مِنْ قَبْلُ اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Muhakkak ki, bu (tehdit) bize de daha önce atalarımıza da vadedilmişti. Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir.” Benzer bir âyet de Mü’minûn 23/83’te yer almaktadır. Kur’ân “Mekkelilerin atalarının uyarılmadığından” söz etmemekte, aksine onların da doğrudan yani bir peygamber ve bozulmamış bir kitapla olmasa da çeşitli vesilelerle “uyarıldığına” dair bilgiler içermektedir.

f) Velîd b. Muğîra ile ilgili olarak indirildiği kabul edilen Necm 53/36-37’de şu bilgi yer almaktadır: “Yoksa Mûsâ’nın ve sözü tam yerine getiren İbrâhim’in sahifelerinde bulunan şu (gerçekler kendisine) haber verilmedi mi?” Mekke şartlarında yaşayan kişilerin doğrudan bir peygamberle henüz karşılaşmamış olduklarını kabul etmekle beraber, hiçbir ilâhî bilginin kendilerine ulaşmadığını söylemek de doğru değildir. Aslında Müddessir 74/52’de dile getirildiği üzere, onların isteği “her birine özel açık sayfaların verilmesiydi.”

g) Konuyla ilgili hatırlanması gereken mesajlardan birisi de En‘âm 6/156-157’de şu şekildedir: “Kitap, sadece bizden önceki iki topluluğa (Yahudilere ve Hıristiyanlara) indirildi, biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik, dersiniz diye (Kur’ân’ı indirdik). Yahut ‘el-Kitâb (ilahi mesaj) bize indirilseydi, biz onlardan daha çok doğru yolda olurduk’ dersiniz diye (Kur’an’ı indirdik). İşte muhakkak size de Rabbinizden açık bir delil, hidâyet ve rahmet gelmiştir. Allah’ın âyetlerini yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalim kim olabilir ki! Âyetlerimizden yüz çevirenleri, yüz çevirmelerinden ötürü azabın en kötüsüyle cezalandıracağız.”

h) Buradaki mesaj daha önce aktardığımız Mü’minûn 23/83, Neml 27/68 ve Necm 53/36-37’dekilerle birlikte düşünüldüğünde arada herhangi bir zıtlık olduğu sanılmamalıdır. Çünkü Mekkeli müşriklerin “Yahudi ve Hıristiyanların ellerinde bulunan kitaplardan haberdar olmaması” ifadesi, ileri sürdükleri yalan bir beyan olabileceği gibi, o kitaplarla ilgili çalışmalardan haberdar olmamaları, muhataplarının ilgili kitaplardan nasıl dersler çıkardıklarını bilmemeleri de ihtimal dahilindedir. Çünkü bu kişilerin o kitaplardaki bilgilerden bir çeşit haberdar olmalarının önünde herhangi bir engel yoktur.

i) Eğer Mekkelilerin ilâhi öğretilerden hiçbir şekilde haberdar olmadıklarını kabul edersek, bu durumda Mü’minûn 23/83, Neml 27/68 ve Necm 53/36-37. âyetlerin mesajını anlayamayacağımız gibi, içlerinde Hz. Peygamber’in de bulunduğu Mekke’deki “hanîfleri/muvahhidleri” açıklamamız da hiçbir şekilde mümkün olmaz. Yorumunu yapmakta olduğumuz Yâsîn 36/6’da sözü edilen ifadeyi “atalarının uyarılmış olması” şeklinde anlamamızın sebebi budur.

j) Elbette Mekkelilere Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde veya yakın bir geçmişte kitap verilmeyip peygamber gönderilmemiş olması, yukarıda ifade ettiğimiz üzere Kur’ân’dan referanslara sahiptir; ancak Mekkelilerin daha önceden kalma hiçbir bilgiye sahip olmadıklarını söylemek de doğru olamaz.

Çünkü iyi biliniyor ki Mekke’de sayıları az da olsa hem Yahudi hem de Hıristiyanlar, hatta Hz. İbrâhim’den kalma öğretileri takip eden Hanîfler, muvahhidler de vardı. Dolayısıyla hiçbir şey bilmeyen bir toplumdan değil, bildiklerini gizleyip halkı saptıran bilinçli bir gruptan söz edildiğini düşünerek âyetleri yorumlamaya çalışıyoruz.

k) Yüce Allah, Mü’minûn 23/83, Neml 27/68 ve Necm 53/36-37’de belirtildiği gibi, kendilerini önceki vahiylerden bir şekilde haberdar etmesine rağmen, buna sadakat göstermemeleri nedeniyle müşrik elebaşlarını kınamaktadır. Onlara “niye haberiniz yokmuş gibi davranıyorsunuz”, “hakikatten hiç mi bilginiz olmadı”, “hiç mi bir şey bilmiyorsunuz?” diyerek çifte standartlı tutumlarını deşifre etmektedir.

2. Bu tartışmanın çıkmasına sebep olan husus, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan قَوْمًا مَآ اُنْذِرَ اٰبَآؤُ۬هُمْ kavmen mâ ünzira âbâühüm ifadesidir. Bu cümle iki şekilde tercüme dilebilir.

a) “Ataları uyarılmamış bir kavmi uyarman için.” Sözün başında belirtelim ki bu yaklaşım Nahl 16/36’da zikredilen “andolsun ki biz her ümmete mutlaka bir rasûl göndermişizdir” beyanına aykırıdır. Bu noktada “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. En‘âm 6/42, Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, 63, Fâtır 35/24, Zuhruf 43/6 gibi âyetlerde “Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı” bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(178)

“Ataları uyarılmamış bir kavmi uyarman için” şeklindeki yaklamışın sahipleri âyetteki مَا mâ edatını nefy “olumsuzluk” manasına almaktadır. Gramer açısından herhangi bir sorun içermeyen bu yaklaşım doğrultusunda âyetin sonundaki “onlar gafildirler” ifadesi, Yûsuf 12/3’te de kullanıldığı gibi “hakikatten habersizdirler” manasına alınmaktadır. Ancak bu gafiller acaba ataları mı yoksa Mekkeliler midir, bu noktada bir açıklık görülmemektedir.

Eğer maksat atalarının gafilliği ise bunun Hz. Peygamber’in risâletiyle hiçbir ilgisi olamaz. Belli ki bu gafiller risâlet döneminin Mekkelileri olmak durumundadır. Ancak bu takdirde de bir sonraki âyette dile getirilen “çoğunluğunun üzerine azap sözünün hak olması” problem oluşturmaktadır. Çünkü henüz inanıp inanmayacağı denenmeyen insanlar hakkında önceden hüküm verilmesi gibi bir sonuç söz konusu olmaktadır.

Bu söylediklerimize ilave olarak şu hususu da belirtmek durumundayız: Eğer bu âyetteki mesajı “ataların uyarılmaması”yla ilişkilendireceksek, Zemahşerî’nin de dediği gibi “uyarılmayan ataları”nı “Hz. Peygamber’in risâlet dönemine yakın olan ataları” şeklinde anlamak durumundayız.(179)

Müfessirlerimizin çoğunluğu “atalarının uyarılmamış olduğu” manasını tercih etmişlerdir; ancak ikinci ihtimali dile getirenlerin sayısı hiç de az değildir. Şimdi de o görüşü ele alalım.

b) “Ataları uyarıldığı gibi bir kavmi uyarman için.” Bu durumda âyettekiمَا mâ edatı nefy “olumsuzluk” değil, kemâ takdirinde “masdariyye” veya “ism-i mevsûl” manasına alınmaktadır.(180) Bir üçüncü ihtimal olarak da mâ edatının başında gizli bir bâ/bi harfi var kabul edilmektedir.(181)

Bu üç ihtimalde de “tıpkı ataları uyarıldığı gibi Arapların da uyarılması”, vahyin ve risâletin gönderilme gerekçesi olarak belirlenmiş olmaktadır. Uyarıya rağmen gaflette olmak, gözüne gaflet perdesi çekmek ve gafleti tercih etmektir.(182) Bu durumda âyetin sonundaki “onlar gafildirler” ifadesi, müşrikleri nitelendirmekte, ifade atalarının uyarıldığı şeylerden gafil olmaları manasına gelmektedir.(183)

“Atalarının uyarılmışlığı” manasını destekleyecek diğer bir ihtimal ise buradakiمَا mâ edatının mutlak “nekre”lik manasında kabul edilmesidir. Bunun Kur’ân’da çeşitli örnekleri de vardır:

ı. Bakara 2/26’da sivrisineğin örnek verilmesinden söz eden bölümde “herhangi bir misal” manasında meselen mâ,

ıı. Sâd 38/11’de “herhangi bir ordu” anlamında cündün mâ,

ııı. Sâd 38/24’te “ne kadar da az” manasında kalîlun mâ,

ıv. Şûrâ 42/27’de “belli bir ölçüde” anlamında bi kaderin mâ ve

v. İnfitâr 82/8’de “herhangi bir surette” anlamında fî eyyi süratin mâ şeklinde zikredilmektedir.

vı. Buna ilave olarak pek çok âyette geçen kalîlen mâ ifadeleri(184) de “ne kadar da az, ne kadar da azınız” manasında Kur’ân’da kullanılmaktadır.

Konunun izahı vesilesiyle belirtelim ki Râzî’nin Secde 32/3’te yaptığı şu tespit son derece ufuk açıcıdır:

“Kureyşliler, Hz. Muhammed’den önce kendilerine hiçbir peygamber gelmemiş ümmî bir kavim kabul edilirler. Fakat bu uzak bir ihtimaldir. Çünkü Kureyşliler Hz. İbrahim'in torunlarındandır. Aynı şekilde İsrailoğullarının peygamberlerinin tamamı da onların amcaları boyundandır. Esasında Yüce Allah uzun süre bir toplumu dinsiz ve şeriatsız bırakır mı?”

“Eğer ‘onlara yani o asra özel olarak bir peygamber gelmemiştir’ denirse, bu sözün sadece ne Araplara ne de ehl-i kitaba hastır. Çünkü ehl-i kitaba da o asırda peygamberler gelmemiştir. Onların atalarına peygamber gelmiştir. Arapların atalarına da peygamber gelmiştir. Ekseri âlimlerin üzerinde ittifak ettiği husus şudur: Hz. Muhammed’in ataları kâfirdiler. O, onları ve onların atalarını azapla tehdit etmiştir. Yüce Allah da ‘Biz, peygamber gönderinceye kadar azap ediciler değiliz’(185) buyurmuştur.”

“Ayrıca aklî olarak şunu da söyleyebiliriz: Yüce Allah, her asrın halkına, tamamen saptıklarında ve içlerinde kendilerini hidayete sevk edecek hiç kimse kalmadığında, kullarına bir lütuf olarak peygamber göndermiştir. Böylece Yüce Allah, istediği zaman, kalplerinden küfrü ve şirki gidermek suretiyle onları temizler.”

“İsterse, onları helak etmek suretiyle yeryüzünü temizler. Sonra o asrın halkı, peygamberlerinden sonra azarlar; derken yeryüzünde hidayetinden istifade edilecek, insanları hidayete sevk edecek bir âlim kalmaz ve o insanlar uzun yıllar bu şekilde devam ederler. Ardından işte böyle bir durumda Hz. Peygamber’den önce kendilerine bir peygamber gelmeyen Mekke toplumuna Hz. Muhammed peygamber olarak gönderilmiştir.”(186)

Bu izahtan da anlaşılacağı üzere, ataların uyarılmamasından değil, uyarılmışlığından söz ediliyor olmalıdır. Doğrudan olmasa da çağdaşları olan kitap ehli gibi dolaylı olarak hakikatten haberdar edilmiş olmalarına rağmen, ısrarla habersiz gibi görünmeleri kınanmalarına sebep olmuştur. Nitekim Necm 53/36-37’de vurgulanan “Hz. İbrahîm ve Hz. Mûsâ sahifelerinden habersizmiş gibi davranmaları” da aynı şekilde eleştiriye ve kınanmaya konu edilmiştir.

Uyarılan atalar gafil kalmışlarsa bunun hatırlatılması anlamlıdır. Çünkü onların izinden gidenler yedinci âyette de sözü edildiği gibi “çoğunluğu üzerinde azap sözü hak olanlar”dır. Azap sözü kendileri için hak olan ataların izinden gidilmemesi bu âyette verilmek istenen mesajdır. Yapılan uyarıya rağmen Mekkelilerin çoğunluğunun atalarının izinden gideceği ve iman etmeyecekleri bir sonraki âyette mucizevî bir şekilde haber verilmektedir.

3. Âyeti günümüze getirdiğimizde buradan eğitimle ilgili şu hakikati elde edebiliriz:

“Bu âyet sadece o günkü Arap toplumuna ait değildir. Şu anda ve gelecek nesillerde de böylesine gaflet içinde olan gruplar olacaktır. Babalarından kendilerine hiçbir şey öğretilmemiş nice nesiller vardır ve olacaktır. Aile ve okul çevrelerinde hiçbir dini motifle karşılaşmayan gruplar veya nesiller vardır. Bu insanlara da din bilgisi götürülmeli, onlar da din eğitiminden geçirilmelidir. Hz. Muhammed’in ümmetinden yetişen din âlimleri bu görevle ve bu yükümlülükle karşı karşıya olduğunu unutmamalıdır.”

“O zaman din eğitiminin amacı kendiliğinden ortaya çıkmaktadır: Gafletle mücadele etmek bu amaçlardan biridir. Gaflet içinde olanları aydınlatıp onları iyi ile kötünün bilgisi ile donatmak ahlâkın temelini oluşturan değerleri öğretmek, nereden gelip nereye gideceğini ona söylemek din eğitiminin görevleri arasında yer almaktadır. Gaflet içinde olanlar, manevî düşmanlarının kim olduğunu bilemez, nasıl aldatıldıklarının da farkına varamazlar.”(187)

Dipnotlar

• 1 - Sâd 38/1. 2 - Kâf 50/1. 3 - Kalem 68/1. 4 - Tâhâ 20/1. 5 - Yâsîn 36/1. 6 - Neml 27/1. 7 - Mü’min 40/1; Fussılet 41/1; Zuhruf 43/1; Dühân 44/1; Câsiye 45/1; Ahkâf 46/1. 8 - Bakara 2/1; Âl-i İmrân 3/1; ‘Ankebût 29/1; Rûm 30/1; Lokmân 31/1; Secde 32/1. 9 - Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; İbrahim 14/1; Hıcr 15/1. 10 - Şu‘arâ’ 26/1; Kasas 28/1. 11 - A‘râf 7/1. 12 - Ra‘d 13/1. 13 - Meryem 19/1. 14 - Şûrâ 42/1-2. 15 - Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; Ra‘d 13/1; İbrahim 14/1; Hıcr 15/1; Neml 27/1; Sâd 38/1; Kâf 50/1; Kalem 68/1. 16 - Bakara 2/1; Âl-i İmrân 3/1; A‘râf 7/1; Meryem 19/1; Tâhâ 20/1; Şu‘arâ’ 26/1; Kasas 28/1; ‘Ankebût 29/1; Rûm 30/1; Lokmân 31/1; Secde 32/1; Yâsîn 36/1; Mü’min 40/1; Fussılet 41/1; Zuhruf 43/1; Dühân 44/1; Câsiye 45/1; Ahkâf 46/1. 17 - Şûrâ 42/1-2.
  • Sâd 38/1 Kâf 50/1 Kalem 68/1 Tâhâ 20/1 Yâsîn 36/1 Neml 27/1 Mü'min 40/1 Fussilet 41/1 Zuhruf 43/1 Duhân 44/1 Câsiye 45/1 Ahkâf 46/1 Bakara 2/1 Âl-i İmrân 3/1 ‘Ankebût 29/1 Rûm 30/1 Lokmân 31/1 Secde 32/1 Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/1 Kasas 28/1 A‘râf 7/1 Ra‘d 13/1 Meryem 19/1 Şûrâ 42/2 Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1 Neml 27/1 Sâd 38/1 Kâf 50/1 Kalem 68/1 Bakara 2/1 Âl-i İmrân 3/1 A‘râf 7/1 Meryem 19/1 Tâhâ 20/1 Şu‘arâ 26/1 Kasas 28/1 ‘Ankebût 29/1 Rûm 30/1 Lokmân 31/1 Secde 32/1 Yâsîn 36/1 Mü'min 40/1 Fussilet 41/1 Zuhruf 43/1 Duhân 44/1 Câsiye 45/1 Ahkâf 46/1 Şûrâ 42/2
• 18 - İsrâ 17/88; Tûr 52/34. 19 - Hûd 11/13. 20 - Bakara 2/23; Yûnus 10/38.
  • İsrâ 17/88 Tûr 52/34 Hûd 11/13 Bakara 2/23 Yûnus 10/38
• 21 - İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, s. 136-137. 22 - Kurtubî, el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, I, 154.
• 23 - Mustafa İslâmoğlu, Hayat Kitabı Kur’ân Gerekçeli Meâl-Tefsîr, İstanbul, 2008, s. 6’da 1. not.
• 24 - Ferrâ, Me‘âni’l-Kur’ân, II, 371; Semerkandî, age., III, 115; Taberî, Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, XXII, 148; Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXVI, 39-40; Kurtubî, age., XV, 4; Suyûtî, ed-Dürru’l-Mensûr, VII, 41; Âlûsî, Rûhu’l-Ma‘ânî, XI, 210. 25 - Taberî, age., XXII, 148; Zemahşerî, age., IV, 3. 26 - Zemahşerî, age., IV, 3.
• 27 - Taberî, age., XXII, 148; Semerkandî, age., III, 115. 28 - Muhammed Esed, Kur’an Mesajı Meal-Tefsîr, s. 896.
• 29 - Zemahşerî, age., III, 218.
• 30 - Bakara 2/185; Nisâ’ 4/82; Mâide 5/101; En‘âm 6/19; A‘râf 7/204; Tevbe 9/111; Yûnus 10/15, 37, 61; Yûsuf 12/2, 3; Ra‘d 13/31; Hıcr 15/1, 87, 91; Nahl 16/98; İsrâ’ 17/9, 41, 45, 46, 60, 78, 82, 88, 89, 106; Kehf 18/54; Tâhâ 20/2, 113, 114; Furkân 25/30, 32; Neml 27/1, 6, 76, 92; Kasas 28/85; Rûm 30/58; Sebe’ 34/31; Yâsîn 36/2, 69; Sâd 38/1; Zümer 39/28, 37; Fussılet 41/3, 26, 44; Şûrâ 42/7; Zuhruf 43/3, 31; Ahkâf 46/29; Muhammed 47/24; Kâf 50/1, 45; Kamer 54/17, 27, 32, 40; Rahmân 55/2; Vâkı‘a 56/77; Haşr 59/21; Cinn 72/1; Müzzemmil 73/4, 20; Kıyâmet 75/17, 18; İnsân 76/23; İnşikâk 84/21; Burûc 85/21.
  • Bakara 2/185 Nisâ 4/82 Mâide 5/101 En‘âm 6/19 A‘râf 7/204 Tevbe 9/111 Yûnus 10/15 Yûnus 10/37 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/2 Yûsuf 12/3 Ra‘d 13/31 Hicr 15/1 Hicr 15/87 Hicr 15/91 Nahl 16/98 İsrâ 17/9 İsrâ 17/41 İsrâ 17/45 İsrâ 17/46 İsrâ 17/60 İsrâ 17/78 İsrâ 17/82 İsrâ 17/88 İsrâ 17/89 İsrâ 17/106 Kehf 18/54 Tâhâ 20/2 Tâhâ 20/113 Tâhâ 20/114 Furkân 25/30 Furkân 25/32 Neml 27/1 Neml 27/6 Neml 27/76 Neml 27/92 Kasas 28/85 Rûm 30/58 Sebe' 34/31 Yâsîn 36/2 Yâsîn 36/69 Sâd 38/1 Zümer 39/28 Zümer 39/37 Fussilet 41/3 Fussilet 41/26 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/7 Zuhruf 43/3 Zuhruf 43/31 Ahkâf 46/29 Muhammed 47/24 Kâf 50/1 Kâf 50/45 Kamer 54/17 Kamer 54/27 Kamer 54/32 Kamer 54/40 Rahmân 55/2 Vâkı‘a 56/77 Haşr 59/21 Cinn 72/1 Müzzemmil 73/4 Müzzemmil 73/20 Kıyâmet 75/17 Kıyâmet 75/18 İnsân 76/23 İnşikâk 84/21 Burûc 85/21
• 31 - “Kur’ân” manasında örnekler için bk. Bakara 2/2, 89, 129, 151, 159, 174, 176, 231; Âl-i İmrân 3/3, 7, 48, 164; Nisâ’ 4/105, 113, 127, 136, 140; Mâide 5/48; En‘âm 6/38, 59, 114, 155, 156, 157; A‘râf 7/2, 37, 52, 196; Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; Ra‘d 13/1, 43; İbrâhim 14/1; Hıcr 15/1; Nahl 16/64, 89; Kehf 18/1, 27; Meryem 19/16, 41, 51, 54, 56; Şu‘arâ’ 26/2, Neml 27/1; Kasas 28/2, 86; ‘Ankebût 29/45, 47, 51; Lokmân 31/2; Secde 32/2; Fâtır 35/29, 31, 32; Sâd 38/29; Zümer 39/1, 2, 23, 41; Mü’min 40/2; Fussılet 41/3, 41; Şûrâ 42/15, 17; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2; Câsiye 45/2; Ahkâf 46/2, 12; Tûr 52/2; Cum‘a 62/2;
  • Bakara 2/2 Bakara 2/89 Bakara 2/129 Bakara 2/151 Bakara 2/159 Bakara 2/174 Bakara 2/176 Bakara 2/231 Âl-i İmrân 3/3 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/48 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/105 Nisâ 4/113 Nisâ 4/127 Nisâ 4/136 Nisâ 4/140 Mâide 5/48 En‘âm 6/38 En‘âm 6/59 En‘âm 6/114 En‘âm 6/155 En‘âm 6/156 En‘âm 6/157 A‘râf 7/2 A‘râf 7/37 A‘râf 7/52 A‘râf 7/196 Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 Ra‘d 13/1 Ra‘d 13/43 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Kehf 18/1 Kehf 18/27 Meryem 19/16 Meryem 19/41 Meryem 19/51 Meryem 19/54 Meryem 19/56 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/105 Kasas 28/2 Kasas 28/86 ‘Ankebût 29/45 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/2 Secde 32/2 Fâtır 35/29 Fâtır 35/31 Fâtır 35/32 Sâd 38/29 Zümer 39/1 Zümer 39/2 Zümer 39/23 Zümer 39/41 Mü'min 40/2 Fussilet 41/3 Fussilet 41/41 Şûrâ 42/15 Şûrâ 42/17 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Câsiye 45/2 Ahkâf 46/2 Ahkâf 46/12 Tûr 52/2 Cum‘a 62/2
• 32 - “Hz. Mûsâ’ya verilen mesaj”, “İsrailoğullarına/ehl-i kitaba verilen mesaj” örnekleri için bk. Bakara 2/44, 53, 78, 79, 85, 87, 101, 105, 109, 113, 121, 144, 145, 146, 159, 174, 176; Âl-i İmrân 3/7, 19, 20, 23, 65, 69, 70, 71, 72, 75, 78, 98, 99, 100, 110, 113, 186, 187, 199; Nisâ’ 4/44, 47, 51, 54, 123, 131, 136, 153, 159, 171; Mâide 5/5, 15, 19, 48, 57, 59, 65, 68, 77; En‘âm 6/20, 91, 114, 154; A‘râf 7/169, 170; Tevbe 9/29; Yûnus 10/38; Hûd 11/17, 110; Ra‘d 13/36; İsrâ’ 17/2, 4; Mü’minûn 23/49; Furkân 25/35; Neml 27/40; Kasas 28/43, 52; ‘Ankebût 29/46, 47; Secde 32/23; Ahzâb 33/26; Mü’min 40/53; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14, 52; Câsiye 45/16; Ahkâf 46/12; Hadîd 57/16, 29; Haşr 59/2, 11; Müddessir 74/31; Beyyine 98/1, 4, 6; 33 - “İlâhî öğreti” veya “vahiy”, “yasa” anlamında bk. Bakara 2/177, 213; Âl-i İmrân 3/7, 64, 79, 81, 119, 184; Nisâ’ 4/24, 103; Mâide 5/44, 110; En‘âm 6/7, 89, 92; Enfâl 8/68, 75; Tevbe 9/36; Yûnus 10/61, 94; Hûd 11/6; Ra‘d 13/38, 39, 43; İsrâ’ 17/58, 93; Meryem 19/12, 30; Tâhâ 20/52; Enbiyâ’ 21/10; Hacc 22/8, 70; Neml 27/75; Kasas 28/49; ‘Ankebût 29/27, 48; Rûm 30/56; Lokmân 31/20; Ahzâb 33/6; Sebe’ 34/3, 44; Fâtır 35/11, 25, 40; Sâffât 37/117, 157; Mü’min 40/70; Zuhruf 43/4, 21; Ahkâf 46/4, 30; Kâf 50/4; Hadîd 57/22, 25, 26; Kalem 68/37; Nebe’ 78/29; Beyyine 98/3. 34 - “Amel defteri” manasındaki kullanım örnekleri için bk. İsrâ’ 17/13, 14, 71; Kehf 18/49; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Câsiye 45/28, 29; Hâkka 69/19, 25; Mutaffifûn 83/7, 9, 18, 20; İnşikâk 84/7, 10. 35 - “Yazı, kitap, kitaplar” anlamında bk. Bakara 2/285; Nisâ’ 4/136; Enbiyâ’ 21/104; Tahrîm 66/12 36 - “Süre” anlamında bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/145; Hıcr 15/4; 37 - “Levh-i Mahfûz” için bk. Vakı‘a 56/78. 38 - “Anlaşma” kullanımı için bk. Nûr 24/33. 39 - “Yazılı, yazılmış” manasında bk. A‘râf 7/157.
  • Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/23 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/69 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/71 Âl-i İmrân 3/72 Âl-i İmrân 3/75 Âl-i İmrân 3/78 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/100 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/44 Nisâ 4/47 Nisâ 4/51 Nisâ 4/54 Nisâ 4/123 Nisâ 4/131 Nisâ 4/136 Nisâ 4/153 Nisâ 4/159 Nisâ 4/171 Mâide 5/5 Mâide 5/15 Mâide 5/19 Mâide 5/48 Mâide 5/57 Mâide 5/59 Mâide 5/65 Mâide 5/68 Mâide 5/77 En‘âm 6/20 En‘âm 6/91 En‘âm 6/114 En‘âm 6/154 A‘râf 7/169 A‘râf 7/170 Tevbe 9/29 Yûnus 10/38 Hûd 11/17 Hûd 11/110 Ra‘d 13/36 İsrâ 17/2 İsrâ 17/4 Mü'minûn 23/49 Furkân 25/35 Neml 27/40 Kasas 28/43 Kasas 28/52 ‘Ankebût 29/46 ‘Ankebût 29/47 Secde 32/23 Ahzâb 33/26 Mü'min 40/53 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14 Şûrâ 42/52 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/12 Hadîd 57/16 Hadîd 57/29 Haşr 59/2 Haşr 59/11 Müddessir 74/31 Beyyine 98/1 Beyyine 98/4 Beyyine 98/6 Bakara 2/177 Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/64 Âl-i İmrân 3/79 Âl-i İmrân 3/81 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/184 Nisâ 4/24 Nisâ 4/103 Mâide 5/44 Mâide 5/110 En‘âm 6/7 En‘âm 6/89 En‘âm 6/92 Enfâl 8/68 Enfâl 8/75 Tevbe 9/36 Yûnus 10/61 Yûnus 10/94 Hûd 11/6 Ra‘d 13/38 Ra‘d 13/39 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/58 İsrâ 17/93 Meryem 19/12 Meryem 19/30 Tâhâ 20/52 Enbiyâ 21/10 Hacc 22/8 Hacc 22/70 Neml 27/75 Kasas 28/49 ‘Ankebût 29/27 ‘Ankebût 29/48 Rûm 30/56 Lokmân 31/20 Ahzâb 33/6 Sebe' 34/3 Sebe' 34/44 Fâtır 35/11 Fâtır 35/25 Fâtır 35/40 Sâffât 37/117 Sâffât 37/157 Mü'min 40/70 Zuhruf 43/4 Zuhruf 43/21 Ahkâf 46/4 Ahkâf 46/30 Kâf 50/4 Hadîd 57/22 Hadîd 57/25 Hadîd 57/26 Kalem 68/37 Nebe' 78/29 Beyyine 98/3 İsrâ 17/13 İsrâ 17/14 İsrâ 17/71 Kehf 18/49 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Câsiye 45/28 Câsiye 45/29 Hâkka 69/19 Hâkka 69/25 Mutaffifîn 83/7 Mutaffifîn 83/9 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/20 İnşikâk 84/7 İnşikâk 84/10 Bakara 2/285 Nisâ 4/136 Enbiyâ 21/104 Tahrîm 66/12 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/145 Hicr 15/4 Vâkı‘a 56/78 Nûr 24/33 A‘râf 7/157
• 40 - Bakara 2/185; Âl-i İmrân 3/4; Furkân 25/1. 41 - Bakara 2/53. 42 - Enbiyâ’ 21/48. 43 - Enfâl 8/41. 44 - Enfâl 8/29.
  • Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/4 Furkân 25/1 Bakara 2/53 Enbiyâ 21/48 Enfâl 8/41 Enfâl 8/29
• 45 - İbrâhim 14/1. 46 - Bakara 2/17, 257; Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15, 16, 44, 46; En‘âm 6/1, 91, 122; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Yûnus 10/5; Ra‘d 13/16; İbrâhim 14/1, 5; Hacc 22/8; Nûr 24/35, 40; Lokmân 31/20; Ahzâb 33/43; Fâtır 35/20; Zümer 39/22, 69; Şûrâ 42/52; Hadîd 57/9, 12, 13, 19, 28; Saff 61/8; Teğâbun 64/8; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Nûh 71/16. 47 - Nûr kelimesinin “Kur’ân” anlamındaki kullanımları için bk. Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbun 64/8.
  • İbrâhîm 14/1 Bakara 2/17 Bakara 2/257 Nisâ 4/174 Mâide 5/15 Mâide 5/16 Mâide 5/44 Mâide 5/46 En‘âm 6/1 En‘âm 6/91 En‘âm 6/122 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Yûnus 10/5 Ra‘d 13/16 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/5 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Nûr 24/40 Lokmân 31/20 Ahzâb 33/43 Fâtır 35/20 Zümer 39/22 Zümer 39/69 Şûrâ 42/52 Hadîd 57/9 Hadîd 57/12 Hadîd 57/13 Hadîd 57/19 Hadîd 57/28 Saff 61/8 Teğâbun 64/8 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Nûh 71/16 Nisâ 4/174 Mâide 5/15 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8
• 48 - Rûh kelimesinin “Kur’ân” anlamındaki kullanımları için bk. Nahl 16/2; Mü’min 40/15; Şûrâ 42/52; Mücâdele 58/22; Kadr 97/4. 49 - Bakara 2/87, 253; Mâide 5/110; Nahl 16/102; Meryem 19/17; Şu‘arâ’ 26/193. 50 - Nisâ’ 4/171; Hıcr 15/29; İsrâ’ 17/85; Enbiyâ’ 21/91; Secde 32/9; Sâd 38/72; Tahrîm 66/12; Me‘âric 70/4; Nebe’ 78/38. 51 - Şûrâ 42/52.
  • Nahl 16/2 Mü'min 40/15 Şûrâ 42/52 Mücâdele 58/22 Kadir 97/4 Bakara 2/87 Bakara 2/253 Mâide 5/110 Nahl 16/102 Meryem 19/17 Şu‘arâ 26/193 Nisâ 4/171 Hicr 15/29 İsrâ 17/85 Enbiyâ 21/91 Secde 32/9 Sâd 38/72 Tahrîm 66/12 Me‘âric 70/4 Nebe' 78/38 Şûrâ 42/52
• 52 - Enfâl 8/24.
  • Enfâl 8/24
• 53 - Yûnus 10/57; Nahl 16/69; İsrâ’ 17/82; Fussılet 41/44.
  • Yûnus 10/57 Nahl 16/69 İsrâ 17/82 Fussilet 41/44
• 54 - Tevbe 9/14. 55 - Şu‘arâ’ 26/80. 56 - Nahl 16/69.
  • Tevbe 9/14 Şu‘arâ 26/80 Nahl 16/69
• 57 - Bakara 2/211, En‘âm 6/157; A‘râf 7/73, 85, 105; Enfâl 8/42; Hûd 11/17, 28, 53, 63, 88; Tâhâ 20/133; ‘Ankebût 29/35; Fâtır 35/40; Muhammed 47/14; Beyyine 98/1, 4. 58 - Bakara 2/92. 59 - Bakara 2/87, 92, 99, 159, 185, 209, 213, 253; Âl-i İmrân 3/86, 97, 105, 183, 184; Nisâ’ 4/153; Mâide 5/32, 110; A‘râf 7/101; Tevbe 9/70; Yûnus 10/13, 15, 74; İbrâhîm 14/9; Nahl 16/44; İsrâ’ 17/101; Meryem 19/73; Tâhâ 20/72; Hacc 22/16, 72; Nûr 24/1; Kasas 28/36; ‘Ankebût 29/39, 49; Rûm 30/9, 47; Sebe’ 34/43; Fâtır 35/25; Mü’min 40/22, 28, 34, 50, 66, 83; Zuhruf 43/63; Câsiye 45/17, 25; Ahkâf 46/7; Hadîd 57/9, 25; Mücâdele 58/5; Saff 61/6; Teğâbun 64/6. 60 - Nisâ’ 4/19; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 61 - Nûr 24/34, 46; Talâk 65/11.
  • Bakara 2/211 En‘âm 6/157 A‘râf 7/73 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/105 Enfâl 8/42 Hûd 11/17 Hûd 11/28 Hûd 11/53 Hûd 11/63 Hûd 11/88 Tâhâ 20/133 ‘Ankebût 29/35 Fâtır 35/40 Muhammed 47/14 Beyyine 98/1 Beyyine 98/4 Bakara 2/92 Bakara 2/87 Bakara 2/92 Bakara 2/99 Bakara 2/159 Bakara 2/185 Bakara 2/209 Bakara 2/213 Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/86 Âl-i İmrân 3/97 Âl-i İmrân 3/105 Âl-i İmrân 3/183 Âl-i İmrân 3/184 Nisâ 4/153 Mâide 5/32 Mâide 5/110 A‘râf 7/101 Tevbe 9/70 Yûnus 10/13 Yûnus 10/15 Yûnus 10/74 İbrâhîm 14/9 Nahl 16/44 İsrâ 17/101 Meryem 19/73 Tâhâ 20/72 Hacc 22/16 Hacc 22/72 Nûr 24/1 Kasas 28/36 ‘Ankebût 29/39 ‘Ankebût 29/49 Rûm 30/9 Rûm 30/47 Sebe' 34/43 Fâtır 35/25 Mü'min 40/22 Mü'min 40/28 Mü'min 40/34 Mü'min 40/50 Mü'min 40/66 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/63 Câsiye 45/17 Câsiye 45/25 Ahkâf 46/7 Hadîd 57/9 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/5 Saff 61/6 Teğâbun 64/6 Nisâ 4/19 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 Nûr 24/34 Nûr 24/46 Talâk 65/11
• 62 - Âl-i İmrân 3/138. Benzer örnekler için bk. Nahl 16/89; Rahmân 55/4; Beyyine 98/1, 4.
  • Âl-i İmrân 3/138 Nahl 16/89 Rahmân 55/4 Rahmân 55/4 Beyyine 98/1 Beyyine 98/4
• 63 - Mü’minûn 23/62; Zâriyât 51/23. Bu âyetlerde sözü edilen kitap ve konuşma dünyada Kur’ân’la ilgilidir; âhirette ise amel defteridir. 64 - Âl-i İmrân 3/95; Ahzâb 33/4. 65 - Yûnus 10/32.
  • Mü'minûn 23/62 Zâriyât 51/23 Âl-i İmrân 3/95 Ahzâb 33/4 Yûnus 10/32
• 66 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28, 101; Tâhâ 20/99, 124; Enbiyâ’ 21/7, 24, 50; Furkân 25/18, 29; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3, 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Kamer 54/25; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11. 67 - En‘âm 6/69, 90; A‘râf 7/2; Tâhâ 20/42; ‘Ankebût 29/51; Zümer 39/21; Muhammed 47/18; Müddessir 74/31. 68 - Vâkı‘a 56/73; Hâkka 69/12. 69 - Tâhâ 20/3; Hâkka 69/48; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/49, 54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Kehf 18/101 Tâhâ 20/99 Tâhâ 20/124 Enbiyâ 21/7 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâffât 37/168 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Kamer 54/25 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11 En‘âm 6/69 En‘âm 6/90 A‘râf 7/2 Tâhâ 20/42 ‘Ankebût 29/51 Zümer 39/21 Muhammed 47/18 Müddessir 74/31 Vâkı‘a 56/73 Hâkka 69/12 Tâhâ 20/3 Hâkka 69/48 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/49 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 70 - Hakk, el-Hakk kelimesinin “hak, hakikat, gerçek” anlamında kullanıldığı örnek bazı âyetler için bk. Nisâ’ 4/122, 151; Mâide 5/48, 83; En‘âm 6/5, 73; A‘râf 7/8, 44, 53, 89, 105; Enfâl 8/4, 74; Tevbe 9/111; Yûnus 10/4, 31, 53, 108; Yûsuf 12/100; Ra‘d 13/1; Hıcr 15/85; Nahl 16/38; Kehf 18/98; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/71; Rûm 30/47; Lokmân 31/9; Sâffât 37/37; Zuhruf 43/29, 30; ... 71 - Bakara 2/91; Nisâ’ 4/170; Mâide 5/84; En‘âm 6/5; Yûnus 10/94, 108; Hûd 11/17; Ra‘d 13/1, 19; İsrâ’ 17/81; Hacc 22/54; Mü’minûn 23/70, 71, 90; Kasas 28/53, 75; ‘Ankebût 29/68; Secde 32/3; Sebe’ 34/6, 43, 49; Fâtır 35/31; Sâffât 37/37; Fussılet 41/53; Zuhruf 43/29, 30; Ahkâf 46/7; Muhammed 47/2, 3; Kâf 50/5; Vâkı‘a 56/95; Hadîd 57/16; Mümtehıne 60/1; Hâkka 69/51. 72 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30, 32; Kehf 18/44; Tâhâ 20/114; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/116; Nûr 24/25; Lokmân 31/30.
  • Nisâ 4/122 Nisâ 4/151 Mâide 5/48 Mâide 5/83 En‘âm 6/5 En‘âm 6/73 A‘râf 7/8 A‘râf 7/44 A‘râf 7/53 A‘râf 7/89 A‘râf 7/105 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Tevbe 9/111 Yûnus 10/4 Yûnus 10/31 Yûnus 10/53 Yûnus 10/108 Yûsuf 12/100 Ra‘d 13/1 Hicr 15/85 Nahl 16/38 Kehf 18/98 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/71 Rûm 30/47 Lokmân 31/9 Sâffât 37/37 Zuhruf 43/29 Zuhruf 43/30 Bakara 2/91 Nisâ 4/170 Mâide 5/84 En‘âm 6/5 Yûnus 10/94 Yûnus 10/108 Hûd 11/17 Ra‘d 13/1 Ra‘d 13/19 İsrâ 17/81 Hacc 22/54 Mü'minûn 23/70 Mü'minûn 23/71 Mü'minûn 23/90 Kasas 28/53 Kasas 28/75 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/3 Sebe' 34/6 Sebe' 34/43 Sebe' 34/49 Fâtır 35/31 Sâffât 37/37 Fussilet 41/53 Zuhruf 43/29 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Muhammed 47/2 Muhammed 47/3 Kâf 50/5 Vâkı‘a 56/95 Hadîd 57/16 Mümtehine 60/1 Hâkka 69/51 En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Yûnus 10/32 Kehf 18/44 Tâhâ 20/114 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/116 Nûr 24/25 Lokmân 31/30
• 73 - Bakara 2/66; Mâide 5/46; A‘râf 7/145. 74 - el-Mev‘ızah kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/275; Âl-i İmrân 3/138; Yûnus 10/57; Hûd 11/120; Nahl 16/125; Nûr 24/34.
  • Bakara 2/66 Mâide 5/46 A‘râf 7/145 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/138 Yûnus 10/57 Hûd 11/120 Nahl 16/125 Nûr 24/34
• 75 - el-Hüdâ/el-hidâyet kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13.
  • Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13
• 76 - Örnek için bk. En‘âm 6/157; A‘râf 7/52; 203; Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64; 89; İsrâ’ 17/82; Neml 27/77; Lokmân 31/3; Câsiye 45/20.
  • En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 Yûnus 10/57 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 İsrâ 17/82 Neml 27/77 Lokmân 31/3 Câsiye 45/20
• 77 - Bakara 2/97; Âl-i İmrân 3/126; Enfâl 8/10; Yûnus 10/64; Hûd 11/69, 74; Yûsuf 12/19; Nahl 16/89, 102; Furkân 25/22; Neml 27/2; ‘Ankebût 29/31; Zümer 39/17; Ahkâf 46/12; Hadîd 57/12. 78 - el-Büşrâ kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/97; Nahl 16/89, 102; Neml 27/2; Ahkâf 46/12. 79 - En‘âm 6/104. 80 - En‘âm 6/104; A‘râf 7/203; İsrâ’ 17/102; Kasas 28/43; Câsiye 45/20. 81 - Kâf 50/8.
  • Bakara 2/97 Âl-i İmrân 3/126 Enfâl 8/10 Yûnus 10/64 Hûd 11/69 Hûd 11/74 Yûsuf 12/19 Nahl 16/89 Nahl 16/102 Furkân 25/22 Neml 27/2 ‘Ankebût 29/31 Zümer 39/17 Ahkâf 46/12 Hadîd 57/12 Bakara 2/97 Nahl 16/89 Nahl 16/102 Neml 27/2 Ahkâf 46/12 En‘âm 6/104 En‘âm 6/104 A‘râf 7/203 İsrâ 17/102 Kasas 28/43 Câsiye 45/20 Kâf 50/8
• 82 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2
• 83 - Nahl 16/89.
  • Nahl 16/89
• 84 - Âl-i İmrân 3/184; Hacc 22/8; Lokmân 31/20; Fâtır 35/25. 85 - Furkân 25/61. 86 - Ahzâb 33/46. 87 - Hıcr 15/87; Zümer 39/23.
  • Âl-i İmrân 3/184 Hacc 22/8 Lokmân 31/20 Fâtır 35/25 Furkân 25/61 Ahzâb 33/46 Hicr 15/87 Zümer 39/23
• 88 - Bakara 2/255; Nisa’ 4/34; Hacc 22/62; Lokmân 31/30; Sebe’ 34/23; Mü’min 40/12; Şûrâ 42/4, 51. 89 - Meryem 19/50. 90 - Meryem 19/57.
  • Bakara 2/255 Nisâ 4/34 Hacc 22/62 Lokmân 31/30 Sebe' 34/23 Mü'min 40/12 Şûrâ 42/4 Şûrâ 42/51 Meryem 19/50 Meryem 19/57
• 91 - En‘âm 6/92, 155; Enbiyâ’ 21/50; Sâd 38/29. 92 - Bakara 2/41, 97; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 93 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111.
  • En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Enbiyâ 21/50 Sâd 38/29 Bakara 2/41 Bakara 2/97 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 94 - Hûd 11/1; Hacc 22/52. 95 - Bakara 2/75; Tevbe 9/6.
  • Hûd 11/1 Hacc 22/52 Bakara 2/75 Tevbe 9/6
• 96 - Kehf 18/6; Zümer 39/23; Necm 53/59; Vâkı‘a 56/81; Kalem 68/44. 97 - Mü’minûn 23/68.
  • Kehf 18/6 Zümer 39/23 Necm 53/59 Vâkı‘a 56/81 Kalem 68/44 Mü'minûn 23/68
• 98 - Yûsuf 12/2; Ra‘d 13/37; Nahl 16/103; Tâhâ 20/113; Şu‘arâ 26/195; Zümer 39/28; Fussılet 41/3, 44; Şûrâ 42/7; Zuhruf 43/3; Ahkâf 46/12. 99 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111. 100 - Hûd 11/1; Fussılet 41/3, 44. 101 - En‘âm 6/114.
  • Yûsuf 12/2 Ra‘d 13/37 Nahl 16/103 Tâhâ 20/113 Şu‘arâ 26/195 Zümer 39/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/7 Zuhruf 43/3 Ahkâf 46/12 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111 Hûd 11/1 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 En‘âm 6/114
• 102 - İsrâ’ 17/106; Tâhâ 20/4; Şu‘arâ’ 26/192; Secde 32/2; Yâsîn 36/5; Zümer 39/1; Mü’min 40/2; Fussılet 41/2, 42; Câsiye 45/2; Ahkâf 46/2; Vâkı‘a 56/80; Hâkka 69/43; İnsân 76/23. 103 - Necm 53/1; Vâkı‘a 56/75; Târık 86/3.
  • İsrâ 17/106 Tâhâ 20/4 Şu‘arâ 26/192 Secde 32/2 Yâsîn 36/5 Zümer 39/1 Mü'min 40/2 Fussilet 41/2 Fussilet 41/42 Câsiye 45/2 Ahkâf 46/2 Vâkı‘a 56/80 Hâkka 69/43 İnsân 76/23 Necm 53/1 Vâkı‘a 56/75 Târık 86/3
• 104 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 105 - Yûnus 10/37; Şu‘arâ’ 35/192; Secde 32/2; Vâkı‘a 56/80; Hâkka 69/43.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 Yûnus 10/37 Fâtır 35/192 Secde 32/2 Vâkı‘a 56/80 Hâkka 69/43
• 106 - Bakara 2/32, 129, 209, 220, 228, 240, 260; Âl-i ‘Imrân 3/6, 18, 58, 62, 126; Nisâ’ 4/11, 17, 24, 26, 56, 92, 104, 111, 130, 158, 165, 170; Mâide 5/38, 118; En‘âm 6/18, 73, 83, 128, 139; Enfâl 8/10, 49, 63, 67, 71; Tevbe 9/15, 28, 40, 60, 71, 97, 106, 110; Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/6, 83, 100; İbrâhîm 14/4; Hıcr 15/25; Nahl 16/60; Hacc 22/52; Nûr 24/10, 18, 58, 59; Neml 27/6, 9; ‘Ankebût 29/26, 42; Rûm 30/27; Lokmân 31/2, 9, 27; Ahzâb 33/1; Sebe’ 34/1, 27; Fâtır, 35/2; Yâsîn 36/2; Zümer 39/1; Mü’min 40/8; Fussılet 41/42; Şûrâ 42/3, 51; Zuhruf 43/4, 84; Dühân 44/4; Câsiye 45/2, 37; Ahkâf 46/2; Feth 48/4, 7, 19; Hucürât 49/8; Zâriyât 51/30; Hadîd 57/1; Haşr 59/1, 24; Mümtehıne 60/5, 10; Saff 61/1; Cum‘a 62/1, 3; Teğâbun 64/18; Tahrîm 66/2; İnsân 76/30. 107 - Âl-i ‘Imrân 3/58; Yûnus 10/1; Lokmân 31/2; Yâsîn 36/2. 108 - Dühân 44/4. 109 - Bakara 2/129, 151, 231, 251, 269; Âl-i İmrân 3/48, 81, 164; Nisâ’ 4/54, 113; Mâide 5/110; Nahl 16/125; İsrâ’ 17/39; Lokmân 31/12; Ahzâb 33/34; Sâd 38/20; Zuhruf 43/63; Kamer 54/5; Cum‘a 62/2. 110 - Âl-i İmrân 3/81; Kamer 54/5. 111 - Semerkandî, age., I, 179; Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, I, 468.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/129 Bakara 2/209 Bakara 2/220 Bakara 2/228 Bakara 2/240 Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/58 Âl-i İmrân 3/62 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/11 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/26 Nisâ 4/56 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/130 Nisâ 4/158 Nisâ 4/165 Nisâ 4/170 Mâide 5/38 Mâide 5/118 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/83 En‘âm 6/128 En‘âm 6/139 Enfâl 8/10 Enfâl 8/49 Enfâl 8/63 Enfâl 8/67 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/40 Tevbe 9/60 Tevbe 9/71 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 İbrâhîm 14/4 Hicr 15/25 Nahl 16/60 Hacc 22/52 Nûr 24/10 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Neml 27/6 Neml 27/9 ‘Ankebût 29/26 ‘Ankebût 29/42 Rûm 30/27 Lokmân 31/2 Lokmân 31/9 Lokmân 31/27 Ahzâb 33/1 Sebe' 34/1 Sebe' 34/27 Fâtır 35/2 Yâsîn 36/2 Zümer 39/1 Mü'min 40/8 Fussilet 41/42 Şûrâ 42/3 Şûrâ 42/51 Zuhruf 43/4 Zuhruf 43/84 Duhân 44/4 Câsiye 45/2 Câsiye 45/37 Ahkâf 46/2 Fetih 48/4 Fetih 48/7 Fetih 48/19 Hucurât 49/8 Zâriyât 51/30 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Haşr 59/24 Mümtehine 60/5 Mümtehine 60/10 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Cum‘a 62/3 Teğâbun 64/18 Tahrîm 66/2 İnsân 76/30 Âl-i İmrân 3/58 Yûnus 10/1 Lokmân 31/2 Yâsîn 36/2 Duhân 44/4 Bakara 2/129 Bakara 2/151 Bakara 2/231 Bakara 2/251 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/48 Âl-i İmrân 3/81 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/54 Nisâ 4/113 Mâide 5/110 Nahl 16/125 İsrâ 17/39 Lokmân 31/12 Ahzâb 33/34 Sâd 38/20 Zuhruf 43/63 Kamer 54/5 Cum‘a 62/2 Âl-i İmrân 3/81 Kamer 54/5
• 112 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredâtü Elfâzı’l-Kur’ân, s. 249. 113 - İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I, 323. 114 - Suyûtî, Mu‘terekü’l-Akrân fî İ‘câzi’l-Kur’ân, Beyrut, trs., II, 77. 115 - Taberî, age., I, 557-558. 116 - İbn Kuteybe, Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân, s. 32.
• 117 - Bakara 2/129, 151; Âl-i ‘Imrân 3/48, 164; Cum‘a 62/2. 118 - Nisâ’ 4/54. 119 - Bakara 2/251; Enbiyâ’ 21/79. 120 - İsrâ’ 17/39; Ahzâb 33/34. 121 - Bakara 2/129. 122 - Bakara 2/129, 209, 220, 228, 240; Âl-i ‘Imrân 3/6, 18, 62, 126; Nisâ’ 4/56, 158, 165; Mâide 5/118; Enfâl 8/10, 49, 63, 67; Tevbe 9/40, 71; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/60; Neml 27/9; Rûm 30/27; Lokmân 31/9; Fâtır, 35/2; Ahkâf 46/2; Feth 48/7; Haşr 59/1, 24. 123 - Nisâ’ 4/130. 124 - Fussılet 41/42. 125 - Şûrâ 42/51. 126 - Bakara 2/32; Nisâ’ 4/11, 17, 24, 92, 104, 111, 170; Enfâl 8/71; Tevbe 9/15, 28, 60, 71, 97, 106, 110; Yûsuf 12/6, 83, 100; Hacc 22/52; Nûr 24/18, 58; Ahzâb 33/1. 127 - En‘âm 6/18, 73; Hûd 11/1; Sebe’ 34/1. 128 - Nûr 24/10. 129 - Bakara 2/231; Âl-i İmrân 3/48. 130 - İsrâ’ 17/39; Lokmân 31/12. Benzer bir âyet için bk. Nahl 16/125; Enbiyâ’ 21/79; En‘âm 6/89. 131 - Bakara 2/251; Sâd 38/20. 132 - Bakara 2/269; Kamer 54/5. 133 - Hikmet kavramı hakkında daha geniş bilgi için bk. Bilal Tan, Kur’ân’da Hikmet Kavramı, İstanbul, 2000; Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 218-222.
  • Bakara 2/129 Bakara 2/151 Âl-i İmrân 3/48 Âl-i İmrân 3/164 Cum‘a 62/2 Nisâ 4/54 Bakara 2/251 Enbiyâ 21/79 İsrâ 17/39 Ahzâb 33/34 Bakara 2/129 Bakara 2/129 Bakara 2/209 Bakara 2/220 Bakara 2/228 Bakara 2/240 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/56 Nisâ 4/158 Nisâ 4/165 Mâide 5/118 Enfâl 8/10 Enfâl 8/49 Enfâl 8/63 Enfâl 8/67 Tevbe 9/40 Tevbe 9/71 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/60 Neml 27/9 Rûm 30/27 Lokmân 31/9 Fâtır 35/2 Ahkâf 46/2 Fetih 48/7 Haşr 59/1 Haşr 59/24 Nisâ 4/130 Fussilet 41/42 Şûrâ 42/51 Bakara 2/32 Nisâ 4/11 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/170 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/60 Tevbe 9/71 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 Hacc 22/52 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Ahzâb 33/1 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 Hûd 11/1 Sebe' 34/1 Nûr 24/10 Bakara 2/231 Âl-i İmrân 3/48 İsrâ 17/39 İsrâ 17/39 Lokmân 31/12 Nahl 16/125 Enbiyâ 21/79 En‘âm 6/89 Bakara 2/251 Sâd 38/20 Bakara 2/269 Kamer 54/5
• 134 - Zemahşerî, age., IV, 3.
• 135 - En‘âm 6/89.
  • En‘âm 6/89
• 136 - Semerkandî, age., III, 115; Taberî, age., XXII, 149.
• 137 - Yûsuf 12/73, 85, 91; Nahl 16/56, 63. 138 - Vâkı‘a 56/75; Hâkka 69/38; Me‘âric 70/40; Kıyâmet 75/1, 2; Tekvîr 81/15; İnşikâk 84/16; Beled 90/1.
  • Yûsuf 12/73 Yûsuf 12/85 Yûsuf 12/91 Nahl 16/56 Nahl 16/63 Vâkı‘a 56/75 Hâkka 69/38 Me‘âric 70/40 Kıyâmet 75/1 Kıyâmet 75/2 Tekvîr 81/15 İnşikâk 84/16 Beled 90/1
• 139 - Semerkandî, Bahru’l-‘Ulûm, III, 518.
• 140 - Nisâ’ 4/166; Ra‘d 13/43; Münâfikûn 63/1. 141 - Yazır, age., VI, 399.
  • Nisâ 4/166 Ra‘d 13/43 Münâfikûn 63/1
• 142 - Taberî, age., XXII, 149; Zemahşerî, age., IV, 3.
• 143 - Semerkandî, age., III, 115; Taberî, age., XXII, 149.
• 144 - Yûnus 10/25; Zuhruf 43/43. 145 - İsrâ’ 17/9. 146 - Bakara 2/142; Âl-i İmrân 3/101; Nisâ’ 4/68; En‘âm 6/126. 147 - En‘âm 6/153. 148 - Fâtiha 1/7; Nisâ’ 4/69.
  • Yûnus 10/25 Zuhruf 43/43 İsrâ 17/9 Bakara 2/142 Âl-i İmrân 3/101 Nisâ 4/68 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Fâtiha 1/7 Nisâ 4/69
• 149 - Hicr 15/41; En‘âm 6/126, 153; Hûd 11/56. 150 - En‘âm 6/87. 151 - Sâffât 37/118. 152 - Âl-i İmrân 3/51; Meryem 19/36; Zuhruf 43/64. 153 - En‘âm 6/161; Şûrâ 42/52; Zuhruf 43/61; Feth 48/2.
  • Hicr 15/41 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Hûd 11/56 En‘âm 6/87 Sâffât 37/118 Âl-i İmrân 3/51 Meryem 19/36 Zuhruf 43/64 En‘âm 6/161 Şûrâ 42/52 Zuhruf 43/61 Fetih 48/2
• 154 - Kehf 18/102, 107; Fussılet 41/32.
  • Kehf 18/102 Kehf 18/107 Fussilet 41/32
• 155 - Râzî, age., XXVI, 42. 156 - Zemahşerî, age., IV, 4.
• 157 - Semerkandî, age., III, 116; Taberî, age., XXII, 149; Zemahşerî, age., IV, 4. 158 - Bu harika manayı İmâm Ferrâ’ya borçluyuz. Bk. Ferrâ, age., II, 372.
• 159 - Isfehânî, age., s. 563. 160 - Yâsîn 36/14. Benzer bir âyet için bk. Meryem 19/81. 161 - Sâd 38/23. 162 - Âl-i İmrân 3/26; Şu‘arâ’ 26/44; Sâd 38/82; Fussılet 41/41. 163 - Hûd 11/91, 92; Kehf 18/34; Neml 27/34; Fâtır 35/10; Feth 48/3; Kamer 54/42; Münâfikûn 63/8. 164 - Bakara 2/206; Sâd 38/2. 165 - Mâide 5/54. 166 - Tevbe 9/128; İbrâhîm 14/20; Fâtır 35/17. 167 - Necm 53/19. 168 - Yûsuf 12/30, 51, 78, 88. 169 - ‘Azîz ve bu kökten gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanımları için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 449-451.
  • Yâsîn 36/14 Meryem 19/81 Sâd 38/23 Âl-i İmrân 3/26 Şu‘arâ 26/44 Sâd 38/82 Fussilet 41/41 Hûd 11/91 Hûd 11/92 Kehf 18/34 Neml 27/34 Fâtır 35/10 Fetih 48/3 Kamer 54/42 Münâfikûn 63/8 Bakara 2/206 Sâd 38/2 Mâide 5/54 Tevbe 9/128 İbrâhîm 14/20 Fâtır 35/17 Necm 53/19 Yûsuf 12/30 Yûsuf 12/51 Yûsuf 12/78 Yûsuf 12/88
• 170 - Hûd 11/107; Enbiyâ’ 21/23; Burûc 85/16.
  • Hûd 11/107 Enbiyâ 21/23 Burûc 85/16
• 171 - Şu‘arâ 26/214. 172 - Yâsîn 36/6. 173 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 174 - Cum‘a 62/2-3. 175 - En‘âm 6/19. 176 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Enbiyâ’ 21/107; Sebe’ 34/28.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Enbiyâ 21/107 Sebe' 34/28
• 177 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 178 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 179 - Zemahşerî, age., IV, 5.
• 180 - Semerkandî, age., III, 116; Taberî, age., XXII, 150; Zemahşerî, age., IV, 4; Râzî, age., XXVI, 42. 181 - Ferrâ, age., II, 372. 182 - Kâf 50/22. 183 - Semerkandî, age., III, 116.
  • Kâf 50/22
• 184 - Bakara 2/88; A‘râf 7/3, 10; Mü’minûn 23/78; Neml 27/62; Sâd 38/11, 24; Mü’min 40/58; Mülk 67/23; Hâkka 69/41, 42.
  • Bakara 2/88 A‘râf 7/3 A‘râf 7/10 Mü'minûn 23/78 Neml 27/62 Sâd 38/11 Sâd 38/24 Mü'min 40/58 Mülk 67/23 Hâkka 69/41 Hâkka 69/42
• 185 - İsrâ’ 17/15.
  • İsrâ 17/15
• 186 - Râzî, age., XXV, 166-167.
• 187 - Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsîri, XVI, 18.