Beyyine Suresi

Medine’de hicrî 4. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, adını “kesin delil” anlamına gelen الْبَيِّنَة el-beyyineh kelimesinden alan ve 8 âyetten oluşan Beyyine sûresi, iniş sırasına göre 101, resmî sıralamada ise 98. sûredir.

Beyyine ile Kadr sûresi konu ortaklığına sahiptir. Zira her iki sûrede de Hz. Peygamber’den söz edilmektedir. Ayrıca kurtuluşun vahyin ilkelerine sarılmakla ve onları hayatın vazgeçilmezi yapmakla mümkün olacağı mesajı da ortak konulardandır. Kadr’de vahyin aydınlatıcı özelliği dikkatlere sunulurken, Beyyine’de de iyilerin cennete gideceği bildirilmektedir.

Beyyine sûresi kitap ehlinden ve müşriklerden kafir olanların kendilerine apaçık belge gelinceye kadar cezalandırılmayacakları bilgisiyle başlamakta, o rasülün kendilerine vahyi tilavet edici görevine gönderme yapılmakta, aralarındaki ihtilafın da el-beyyineh denen bilgi ve elçinin gelmesinden sonra gerçekleştiği bildirilmektedir.

5. âyetten itibaren, kendilerine kitap verilenlere de dini sadece Yüce Allah’a has kılmalarının, namaz kılıp zekat vermelerinin ve sağlam dinin bu olduğunu bilmelerinin emredildiği ifade edilmektedir. Bunun sonucunda kitap ehlinden ve müşriklerden kafir olanların ebedi cehennemlik olduğu, iman ve salih amel sahiplerinin ise ebedi cennetlik oldukları beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin ilk âyetlerinde, inkârcılık yapanların peygamber gönderilinceye kadar dışlanmayacağını ve onların kendiliklerinden küfürden ayrılmalarının beklenemeyeceğini ifade etmekte, ardından kitap ehlinin ihtilaf nedenlerini ve sorumlu tutuldukları esasları ele almakta, sonrasında inkarcıların ve iyilerin akıbeti hakkında bilgiler vermektedir.

a) Nankörlüğe Peygamberle Müdahale

Yüce Allah sûrenin 1-3. âyetlerinde kitap ehlinden ve müşriklerden küfre saplananlarla ilgili bir durumu “Kendilerine apaçık bir delil (elçi) gelinceye kadar, kitap ehlinden ve müşriklerden bazı nankörler (küfürden) ayrılacak değillerdi” şeklinde dile getirmekte, ardından elçinin göreviyle ilgili şu bilgileri vermektedir: “İçlerinde en doğru hükümlerin bulunduğu, Allah tarafından gönderilen ve tertemiz sahifeleri tilâvet eden (okuyup aktaran) apaçık bir delil (elçi gelinceye kadar).”

ı. Kitap Ehline Karşı Tutum

لَمْ يَكُنِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِك۪ينَ مُنْفَكّ۪ينَ حَتّٰى تَاْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ “Beyyine (apaçık bir elçi) kendilerine gelinceye kadar kitap ehlinden ve müşriklerden bazı nankörler (küfürden) ayrılacak değillerdi.”

Âyetteki لَمْ يَكُنِ lem yekün ifadesi “(şöyle) olmadı, değillerdi”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafirler, nankörler, inkar etmiş olanlar”; مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ min ehli’l-kitâbi tamlaması “kitap ehlinden”;وَالْمُشْرِك۪ينَ ve’l-müşrikîne kelimesi “ve müşriklerden”; مُنْفَكّ۪ينَ münfekkîne sözcüğü “ayrılanlar, cezalandırılanlar, terk edilenler”; حَتّٰى تَاْتِيَهُمُ hattâ te’tiyehum ifadesi “onlara gelinceye kadar”; الْبَيِّنَةُ el-beyyinetü kelimesi ise “açık delil, peygamber” demektir.

Burada kitap ehlinden ve müşriklerden kafir olanların kendilerine hakikatın bilgisi gelinceye kadar cezalandırılmayacakları gündeme getirilmektedir.

1. لَمْ يَكُنِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِك۪ينَ “Kitap ehlinden ve müşriklerden bazı nankörler (küfürden) ayrılacak değillerdi.” Bu ifadede yer alan مِنْ min edatı, anılan insan gruplarının tamamının değil, bir bölümünün kastedildiğini göstermektedir. Çünkü yaşanan hayat pratikleri de göstermiştir ki, bu gruplar içerisinde Hz. Peygamber’e ve onun tebliğ ettiği vahiy gerçeklerine uyanlar olmuş, dolayısıyla inkârlarını terk etmişlerdir.

2. مُنْفَكّ۪ينَ حَتّٰى تَاْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ “Beyyine (apaçık bir elçi) kendilerine gelinceye kadar (küfürden ayrılacak değillerid).” Âyetin bu bölümüyle ilgili bazı hususlara değinmemiz gerekmektedir.

a) Âyette geçen مُنْفَكّ۪ينَ münfekkîne kelimesi farklı anlamlara gelmektedir.

ı. Bu kelime, “ayrılmak”, “kopmak”, “dışlanmak”, “gözden çıkarılmak”, “mührün açılması, kaldırılması, sökülmesi” gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Buradan hareketle, âyetin bu bölümü şu anlamda yorumlanabilir: “Kitap ehlinden ve müşriklerden bazı nankörler, kendilerine açık delil (elçi) gelinceye kadar eski bâtıl inançlarından ayrılmayacaklardı.”

ıı. Bu kelimeye “dışlanmak” manası da verilmekte, bu durumda âyet, söz konusu nankörlerin, kendilerine açık delil gelinceye kadar dışlanmayacaklarını belirtmiş olmaktadır.(1)

ııı. Bu anlama yakın olarak, ilgili kelimeye “cezalandırmak” anlamı verenler de olmuştur. Bu durumda âyet, bazı nankör kitap ehli ve müşriklerin, kendilerine elçi gelinceye kadar cezalandırılmayacaklarını ifade etmektedir.(2)

Bu son tercih, bir tür fetret dönemi anlayışını da hatırlatmış olmaktadır. Münfekkîne kelimesi, bütün bu anlamları içermektedir ve her biri kendi açısından bir gerçeği ifade etmektedir.

b) حَتّٰى تَاْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ “Kendilerine el-beyyineh (apaçık bir delil, elçi) gelinceye kadar.” Âyette geçen الْبَيِّنَةُ el-beyyinetü kelimesi, “açık ve kesin delil” anlamına gelmekte, bir sonraki âyetin işaretiyle bunun “peygamber” olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Peygamber’in beyyineh olarak isimlendirilmesi, risâletinin netliğini ve gerçeği açıklayıcılığını ortaya koymaktadır.

Ebû Müslim, buradaki el-beyyinetü kelimesiyle bütün peygamberlerin kastedildiğini belirtmektedir.(3) Dolayısıyla, “haktan sapanlar”, bir anlamda insanlık tarihinde risâlet öncesi dönemlerde yani fetret dönemlerinde yaşayanları ifade etmiş olmaktadır.

ıı. el-Beyyineh Nedir?

رَسُولٌ مِنَ اللّٰهِ يَتْلُوا صُحُفًا مُطَهَّرَةً ف۪يهَا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ “(O), Allah tarafından gönderilen ve tertemiz sahifeleri tilâvet eden (okuyup aktaran) bir elçidir. O (sahifeler)de doğru hükümler vardır.”

Âyetteki رَسُولٌ rasûlün kelimesi “elçi, peygamber”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; يَتْلُوا yetlû fiili “tilavet etmekte, okumakta, aktarmakta (olan)”, صُحُفًا مُطَهَّرَةً suhufen mütahharaten tamlaması “arındırılmış, tertemiz sayfaları, mesajları”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onlarda vardır”; كُتُبٌ قَيِّمَةٌ kütübün kayyimetün tamlaması ise “en doğru hükümler” demektir.

Yüce Allah, burada el-beyyineh kelimesinin ne anlama geldiğini bizzat kendisi açıklamakta ve bazı özelliklerini dile getirmektedir.

1.رَسُولٌ مِنَ اللّٰهِ يَتْلُوا صُحُفًا مُطَهَّرَةً “(O), Allah tarafından gönderilen ve tertemiz sahifeleri tilâvet eden (okuyup aktaran) bir elçidir.” Burada elçinin bazı nitelikleri ile vahyin özelliklerine dikkat çekilmektedir.

a) رَسُولٌ مِنَ اللّٰهِ “Allah tarafından (gönderilen) bir elçi.” Buradaki رَسُول rasûl kelimesi, bir önceki âyette geçen الْبَيِّنَةُ el-beyyinetü sözcüğünün “peygamber” manasına geldiğini göstermektedir. Demek ki rasûl, Yüce Allah’ın görevlendirdiği bir elçidir; O’nun buyruklarını muhataplarına aktarmakla yükümlü tutulmuştur. Âyetin devamı, onun en önemli görevini şu şekilde ortaya koymaktadır:

b) يَتْلُوا صُحُفًا مُطَهَّرَةً “Tertemiz sahifeleri tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta olan).” Anlaşılıyor ki rasüllerin görevi şuydu: “İçlerinde en doğru hükümlerin bulunduğu tertemiz sayfaları okumak.”

ı. Rasûlün tilâvet, yani ilâhî gerçekleri ümmete okumak, aktarmak ve kendisi bizzat yaparak örnek olmak şeklindeki görevine dair pek çok âyet vardır. Bakara 2/129, 151, Âl-i İmrân 3/164 ve Cum‘a 62/2 gibi çeşitli âyetlerde de geçtiği üzere, Hz. Peygamber’in sıfatları genel hatlarıyla üç özellik şeklinde belirlenmiştir. Bakara 2/151’de bunlara ilave olarak “insanlara bilmediklerini öğretmesi” de zikredilmektedir.

İşte burada da aynı gerçeğe işaret edilmekte, Hz. Peygamber’in ilâhî öğretileri insanlara okuyup aktardığı ve bu öğretilerin yer aldığı sahifelerin, Şu‘arâ’ 26/196’da belirtildiği üzere, öncekilerin kitaplarında da bulunan evrensel ve kalıcı esaslar olduğu ifade edilmektedir. el-Kar’ü kökünden geldiği de kabul edilen Kur’ân kelimesinin “toplamak” anlamı, onun bu özelliğini ortaya koymaktadır. En‘âm 6/161’de de, değişmeyen değerlerin vahyin ortak mesajları olduğu beyan edilmektedir.

ıı. صُحُفًا مُطَهَّرَةً suhuf-i mütahharah tamlaması, “Kur’ân sayfaları” olabileceği gibi,(4) “önceki vahiyler” anlamına da gelebilir.(5) Maksat, ilâhî mesajların aktarılması ve özellikle Kur’an ilkelerinin insan ve şeytan müdahalesinden uzak tutulduğunu göstermektir.(6) Kur’ân’ın önünden, arkasından; yani açıkça veya gizli ve haince, hiçbir bâtıl şey onu iptal edemeyecektir.(7) Çünkü Kur’ân, ilâhî koruma altındadır.(8) Onun arı-duru yapısını hiçbir şey bozamaz; çünkü ona tertemiz kılınmış meleklerden başkası el süremez.(9) Zira ‘Abese 80/13-16’da ifade edildiği gibi vahiy çok değerli elçilerin ellerindedir.

2. ف۪يهَا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ “O (sahifeler)de doğru hükümler vardır.” Burada zikredilen kütüb-i kayyimeh tamlaması ilâhî kaynaklı öğretilerin misyon ve ruh birlikteliğini göstermektedir. Ayrıca, tebliğ edilen değerlerin aslında aynı gerçeğin, yani bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ve Yüce Allah’ın tek din olarak belirlediği evrensel “İslâm”ın değişmez ilkeleri olduğuna da bir anlamda işaret edilmektedir. Böylece, peygamberler silsilesinin aynı davayı aktarmakla yükümlü olduklarına parmak basılmış olmaktadır.

b) Kitap Ehlinin İhtilafı ve Sorumlulukları

Yüce Allah sûrenin 4-5. âyetlerinde kitap ehlinin ihtilaf zamanı hakkında “Kitap verilenler ancak o el-beyyineh (apaçık delil, Peygamber) kendilerine geldikten sonra ayrılığa düştüler” şeklinde bilgi vermektedir.

Ardından, evrensel manada kitap ehline de diğer din muhataplarına da şu değerlerin emredildiği bildirilmektedir: “Hâlbuki onlara, sadece ve sadece dini yalnız O’na has kılarak, hanifler olarak Allah’a kulluk etmeleri, namaz kılmaları ve zekât vermeleri emrolunmuştu. İşte dosdoğru din budur.”

ı. Ehl-i Kitâb’ın Tefrikaya Düşme Nedeni

وَمَا تَفَرَّقَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ “Kendilerine kitap verilenler ancak o beyyine (apaçık bir elçi) kendilerine geldikten sonra ayrılığa düşmüşlerdi.”

Âyetteki وَمَا تَفَرَّقَ ve mâ teferraka fiili “ve ayrılmadı”; الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا ellezîne ûtû ifadesi “kendilerine verilmiş olanlar”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ illâ min ba‘di mâ câethum istisnası “kendilerine gelmesinden sonrasının dışında, ancak kendilerine geldikten sonra (ayrıldılar)”; الْبَيِّنَةُ el-beyyinetü kelimesi “apaçık delil” demektir.

Burada kitap ehlinin kendilerine apaçık ilahi bilgiler ulaştıktan sonra ayrılığa düştükleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, kitap ehlinden veya müşriklerden olup da nankörlük yapanların durumu ile onlara gerçekleri okuyan peygamberin misyonunu ifade ettikten sonra, şimdi de onların ayrılıklarına değinmektedir.

Bu âyetten anlaşılıyor ki, kitap ehli olanlar, kendilerine peygamber gelinceye kadar bir peygamberin gönderileceğini biliyor ve onu bekliyorlardı. En‘âm 6/20. âyette de belirtildiği gibi, onlar Hz. Peygamber’i, kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıyorlardı. Bu ifade, ancak gelecek bir peygambere inanmanın, onun niteliklerini ve tebliğ ettiği dinin esaslarını yakından bilmenin bir sonucu olabilirdi. İşte bu âyette hatırlatılan husus özellikle budur.

Ayrılığın Hz. Peygamber’den sonra olması, onun risâletini kabulde yaşanan tereddütleri akla getirmektedir. Bakara 2/213, Âl-i İmrân 3/19, Şûrâ 42/14 ve Câsiye 45/17. âyetlerde bu ayrılığın sebebi “aralarındaki kıskançlık” olarak belirlenmektedir.

Hz. Peygamber’in geleceğine dair kitaplarında bilgiler verilmiş olmasına rağmen ayrılığa düşenlerin olması, aslında Nebî (as) için bir tesellidir. Çünkü bilgisine rağmen inkâr edenler var olunca, ondan bu konuda hiçbir bilgisi bulunmayan müşriklerin inanmayışına üzülmemesi istenmektedir. Demek ki, önceki inanç mensuplarının bu tür karşı çıkışları, sanki onlarda bir gelenek halini almış olmaktadır.

Günümüzde de benzer sonuçlar görülmektedir. Çünkü kendi kabullerini din sanan çeşitli anlayışlar Kur’ân ile karşılaşınca veya onunla yüzleşince aralarında derin ihtilaflar bulunduğu açığa çıkmaktadır. Kur’ân’a uyanlar onda hiçbir ihtilafın olmadığını bilirler. Nitekim Nisâ’ 4/82’de bu durum ifade edilmektedir.

Ayrıca Nahl 16/64’te de Kur’ân’ın ihtilafları sona erdirici özelliği ortaya konulmaktadır. İhtilaftan kurtulmak vahye uymakla mümkündür. Görüşünü veya iddiasını vahye onaylatmaktan kaçanlar veya korkanlar derin yanılgı içinde olduklarını bilmelidirler.

ıı. Kitâp Ehlinin Sorumlulukları

وَمَآ اُمِرُوٓا اِلَّا لِيَعْبُدُوا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ حُنَفَآءَ وَيُق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَيُؤْتُوا الزَّكٰوةَ “(Oysa) dini yalnız O’na özgü kılarak, hanîfler (Allah’ı birleyenler) olarak Allah’a kulluk etmeleri, namazı kılmaları ve zekât vermeleri kendilerine özellikle emredilmişti.”

Âyetteki وَمَآ اُمِرُوا ve mâ ümirû edilgen fiili “ve emrolunmamışlardı”; اِلَّا لِيَعْبُدُوا illâ li ya‘büdû ifadesi “ibadet etmelerinden başka”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مُخْلِص۪ينَ muhlisîne kelimesi “ait kılarak, has kılarak”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; الدّ۪ينَ ed-dîne ifadesi “dini”; حُنَفَآءَ hunefâe sözcüğü “Allah’ı birleyenler olarak”; وَيُق۪يمُوا ve yukîmû fiili “ve ikame ederler, yerine getirirler, kılarlar”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namaz”; وَيُؤْتُوا ve yu’tû fiili “ve verirler”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi ise “zekat” demektir.

Burada tevhid inancının evrensel manada bütün insanlığa yönelik özetine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اُمِرُوٓا اِلَّا لِيَعْبُدُوا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ حُنَفَآءَ “(Oysa) dini yalnız O’na özgü kılarak, hanîfler (Allah’ı birleyenler) olarak Allah’a kulluk etmeleri özellikle emredilmişti.” Bu ifade şöyle detercüme edilebilir: “(Oysa) dini yalnız O’na özgü kılarak, hanîfler (Allah’ı birleyenler) olarak Allah’a kulluk etmekten başka bir şeyle emredilmemişlerdi.” Bu cümle, ilâhî öğretideki ruh ve hedef birliğini açıkça ortaya koymaktadır.

Yüce Allah, kitap ehline emredilen hususları çeşitli başlıklarda vermekte ve bütün müminleri bu değerler için Kur’ân çevresinde toplanmaya çağırmaktadır.

Tek Allah’a kulluk ile ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır. Burada özellikle vurgulanan husus, kulluğun hangi inançla yapılacağıdır. Bu amaçla, Yüce Allah’a kulluğun çok önemli şu iki boyutuna değinilmektedir:

a) مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ “Dini yalnız O’na (Allah’a) ait kılmak.” Âyette bu şekilde ifade edilen “Dini Allah’a has kılmak”, Zümer 39/2, 3, 11, 14 gibi âyetlerde de vurgulanmakta, dinin esaslarını belirlemede ve kendisine kulluk yapılmasında Yüce Allah’ın hiçbir şekilde ortak kabul etmediği beyan edilmektedir.

b) حُنَفَآءَ “Hanîfler olmak.” Yûnus 10/105’te de ele aldığımız üzere, âyette hunefâ’ kelimesiyle karşılanan bu özellik, “bâtıl şeylerden yüzçevirip Allah’a yönelmek” anlamına gelmektedir. Bu kelime, “doğru asla yönelmek, doğru ve saf inanç” anlamıyla hanîf şeklinde tekil(10) ve hunefâ’ kalıbında çoğul(11) olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almaktadır.

Haniflik, tevhidi tanımlamak üzere Hz. İbrahim’e kadar ulaştırılan arı-duru yolun adıdır. Hanîf olunmadan tevhide ulaşılamaz; çünkü hanifliğe inanmayan kişi muvahhid olamaz. Haniflik, İbrâhîmî sistemin eskimez tevhid çizgisinin olmazsa olmazıdır. Bu nedenlerle, Allah’a kulluk, dini sadece ve sadece Yüce Allah’a ait kılıp, sadece O’na yönelmekle mümkün olabilmektedir.

2. وَيُق۪يمُوا الصَّلٰوةَ “Namazı kılmaları (emrolunmuştu).” Namaz ibadeti de bütün insanlık tarihi kadar eski ve evrensel bir ibadet olarak tanıtılmaktadır. الصَّلٰوة Salât kelimesi يُق۪يمُوا yukîmü fiiliyle kullanıldığı için şekli belli bir ibadeti yani “namaz”ı ifade ettiği açıktır. Bu ifade, ayrıca dolaylı olarak bedensel anlamda bütün ibadetleri ve fedakârlıkları da içermektedir.

“Namaz” konusunu Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız için konuyu burada detaya girmeyeceğiz.

3. وَيُؤْتُوا الزَّكٰوةَ “Zekât vermeleri (emrolunmuştu).” Bu emir de evrensel ilkeler arasında yer almaktadır. Namaz nasıl ki bedensel ibadet ve eylemleri içeriyorsa, zekât da ekonomik yardımlaşmaların tamamını içermektedir.

“Zekat” konusunu da Bakara 2/43’te çeşitli yönleriyle açıklamaya çalıştığımız için burada aynı şeyleri dile getirerek tekrara düşmek istemiyoruz.

Ortak Dinî Değerler:

Bakara 2/83, En‘âm 6/83-90, Şu‘arâ’ 26/196, Şûrâ 42/13, Necm 53/36-37 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de ele aldığımız üzere, evrensel anlamda bütün peygamberlerin ümmetlerine aynı değerleri tebliğ etmekle görevlendirildiği gerçeği hakkında en önemli mesaj içeren âyetlerden birisi Enbiyâ’ 21/73’te şu şekilde geçmektedir: “Onları, emrimiz uyarınca doğru yolu gösteren önderler yaptık ve kendilerine hayırlı işler yapmayı, namaz kılmayı, zekât vermeyi vahyettik. Onlar, daima bize ibadet eden kimselerdi.”

Konuyla ilgili çok önemli örneklerden birisi de En’âm 6/160-163’tedir: “De ki: Muhakkak ki Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, (Allah’ı) birleyen ve müşriklerden olmayan İbrahim’in dinine iletti. De ki: Şüphesiz benim salâtım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Bana özellikle bu emrolundu ve ben müslümanların ilkiyim/öncüsüyüm.”

Tekrar hatırlatmak gerekirse, önceki milletlere de emredilen hususlar arasında şunlar vardı: “Din koyma yetkisini Yüce Allah’a ait bilerek, sadece O’na kulluk etmek, bâtıl olan şeylerden uzak durmak,(12) daima Hakk’a ibadet eden Müslümanlar olmak, ibadeti (namazı) hakkıyla eda etmek, zekâtı vermek (her türlü arınmayı gerçekleştirmek).” Bu âyetin hatırlattığı husus, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ifade edildiği üzere, ilâhî kaynaklı mesajların ve peygamberlerin ortak değerlere sahip olduğu gerçeğidir.(13)

ııı. Dosdoğru Din

وَذٰلِكَ د۪ينُ الْقَيِّمَةِ “İşte sağlam din budur.”

Âyetteki وَذٰلِكَ ve zâlike kelimesi “ve işte budur”; د۪ينُ الْقَيِّمَةِ dînü’l-kayyimeti tamlaması ise “doğru din(dir)” demektir.

Burada ilahi prensiplere dayalı inanç ve uygulamaların gerçek ve sağlam dini oluşturduğu ifade edilmektedir.

Yûsuf 12/40 ve Enbiyâ’ 21/73’te ifade ettiğimiz üzere, En‘âm 6/161 ve Rûm 30/30’da da benzerleri geçen ve ilâhî kaynaklı esasların oluşturduğu bu değerler sistemine dîn-i kayyim yani “dosdoğru din” denmektedir.

Tek üstün ve hükümran güç olan Yüce Allah’a kulluk etmek, hükmün ve emrin kaynağında Allah’ı görmek, dini sadece Allah’a ait kılmak, fıtrata sadakat göstermek, ilâhî yasalara itibar etmek, namaz kılıp zekât vermek, sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yolu” takip etmek, Hz. İbrâhim’in milletini, yani dinini ve yolunu izlemek, şirkten uzak durup tevhide sarılmak ilâhî dinin olmazsa olmazlarındandır.

Bütün bu değerler, esasında bu mesajı vermek içindir. Elmalılı’nın da belirttiği gibi “sabit ve payidar kalacak olan milletin dini”(14) bu esaslardan meydana gelmektedir.

c) İnsanların Mahşerdeki Sonu

Yüce Allah sûrenin 6-8. âyetlerinde inkarcıların akıbetiyle ilgili şu tehditkar ifadelere yer vermektedir: “Muhakkak ki kitap ehlinden ve müşriklerden olan bazı nankörler, içinde ebedi kalacakları cehennem ateşinde (olacaklar)dır. İşte, yaratıkların (insanların) en şerlileri onlardır.”

Ardından, söz iyilere ve mahşerde hak edecekleri ödüllere getirilerek şu müjdeler zikredilmektedir: “İman edip sâlih ameller işleyenlere gelince, yaratıkların (insanların) en hayırlısı da onlardır. Rableri katındaki mükâfatları, altlarından ırmaklar akan, içinde ebedi kalacakları ‘Adn cennetleridir. Bu söylenenler, Rabbine saygı gösterenler içindir.”

ı. İnkârın Sonu: Cehennem

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِك۪ينَ ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا اُو۬لٰٓئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ “Şüphesiz ki kitap ehlinden ve müşriklerden bazı nankörler, içinde ebedî kalacakları cehennem ateşinde (olacaklar)dır. İşte onlar yaratılmışların en kötüleridir.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki kafirler, inkar etmiş olanlar”; مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ min ehli’l-kitâbi tamlaması “kitap ehlinden”; وَالْمُشْرِك۪ينَ ve’l-müşrikîne kelimesi “ve müşriklerden”; ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ fî nâri cehenneme tamlaması “cehennem ateşindedir(ler)”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;اُو۬لٰٓئِكَ هُمْ ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”;شَرُّ الْبَرِيَّةِ şerru’l-beriyyeti tamlaması ise “canlıların, yaratıkların en kötüsü” demektir.

Burada inkarcılığın mahşerde ne türden bir felakate sebebiyet vereceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin son bölümünde insanların mahşerde iki ana gruba ayrılacaklarını haber vermektedir. İlk sırada inkarcıların feci akıbetine dair bilgiler zikredilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِك۪ينَ ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “Şüphesiz ki kitap ehlinden ve müşriklerden bazı nankörler, içinde ebedî kalacakları cehennem ateşinde (olacaklar)dır.” Yüce Allah, kitap ehlinden ve müşriklerden olup da inkârda ısrarcı davrananların sonu hakkında bilgi vermektedir. Bu âyette küfrün, şirkin ve nankörlüğün sonu, “ebedî cehennem” olarak belirlenmektedir. Bu sonucu hak edenler, yaratıkların yani insanların en kötüsü şeklinde ilân edilmektedir.

Kur’ân ilkelerinin muhatabı insanlar olduğu için, bu ilkelere saygı göstermeyen, hayatında onlara değer vermeyen, onları dışlayan, hak ettikleri yeri onlara çok gören varlık insandır.

Başkalarının da bu değerlerden uzaklaşması için çalışan, bir anlamda sapmayla kalmayıp bunu başkalarına da bulaştırmaya gayret edenler, bu dünyanın madde planındaki sakinleri olan insanlardır. Bu nedenle, âyetler insanları ilgilendirmekte ve bu mesaj onları hedef almaktadır. Nankörlerin cehennemde kalış süreleri bu ve benzer âyetlerde “çok uzun süre” veya “ebed” olarak nitelendirilmekte, kastedilen anlam ise, cehennemin varlığını devam ettirdiği süreyi kapsamaktadır.

Bazıları her ne kadar bu âyette ebed kelimesinin kullanılmayıp bir sonraki âyette cennetlikler için ebed kavramının kullanılmasından hareket ederek, cennetin ebedi olduğunu, ancak cehennemin ebedi olmadığını söylese de bu hiçbir şekilde gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü belirtelim ki cehennemde kalışın ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(15) zikredilmektedir. Özellikle Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23’te cehennem azabının ebedi olduğu ebeden kelimesi kullanılarak açıkça ifade edilmektedir.

Âyette sözü edilen “onlar cehennem ateşindedirler” ifadesi, âhirette gerçekleşecek olan bir hakikati dile getirdiği için, sanki şimdiki zaman ifadesi gibi algılanmaktadır. Oysa âyetin maksadı, ateşte oluşun âhirette gerçekleşeceğini ortaya koymaktır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ “İşte onlar yaratılmışların en kötüleridir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında öncesiyle ilişkili olacak şekilde mahşerde ebedi cehennemlik olanların canlıların yani insanların en şerlileri olduğunu هُمْ hum “fasl zamiri” kullanımı gereği “vurgulu” bir şekilde beyan etmektedir.

Bir kez de bir sonraki âyette zikredilen الْبَرِيَّةِ el-beriyyeh kelimesi “toprak, çöl, kara”(16) asıl anlamından hareketle arzda yaşayan “insanlık, halk” gibi anlamlar vermekte, cehennemlik olmanın en şerli olmak manasına geldiği mesajına dikkat çekilmektedir.

ıı. İman ve Sâlih Amelin Sonu: Adn Cennetleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اُو۬لٰٓئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ جَزَآؤُ۬هُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذٰلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ “Şüphesiz ki iman edip iyi işler yapanlara gelince; işte onlar ise yaratılmışların en iyileridir. Rableri katındaki karşılıkları (ödülleri), altlarından ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları durmaya değer cennetlerdir. Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır. Bu (müjdeler), Rabbine saygı duyan(lar) içindir.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman edenler, iman etmiş kişiler”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış, işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”;اُو۬لٰٓئِكَ هُمْ ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; خَيْرُ الْبَرِيَّةِ hayru’l-beriyyeti tamlaması “yaratıkların en hayırlısı”; جَزَآؤُ۬هُمْ cezâuhum tamlaması “onların karşılıkları”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim tamlaması “onların Rabbinin katında”; جَنَّاتُ عَدْنٍ cennatü ‘adnin tamlaması “Adn cennetleri(dir)”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, aktarmaktador”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَارُ el-enhâru sözcüğü “nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebediyyen”; رَضِيَ radıye fiili “razı oldu”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَرَضُوا ve radû fiili “ve onlar da memnun oldular”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “O’ndan”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; لِمَنْ خَشِيَ limen haşiye ifadesi “derin saygı duyan(lar) içindir”; رَبَّهُ rabbehû ifadesi ise “onun kendi Rabbinden” demektir.

Burada iman edip salih ameller işleyenlerin hak ettiği çeşitli ödüller gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اُو۬لٰٓئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ “Şüphesiz ki iman edip iyi işler yapanlara gelince; işte onlar ise yaratılmışların en iyileridir.”

Kur’ân’da konuların ikili anlatımı demek olan “mesânîlik” özelliği gereği, şimdi de sıra, iyi insanlara ve alacakları ödüllere getirilmektedir.

Bu âyette, bir önceki âyetin ifade ettiği hususların karşıtı ele alınmaktadır. İmanını davranışlarla süsleyen, yanlış giden işleri ıslaha çalışan bir nitelikte doğru ve yararlı iş yapanlar, insanların en iyisi, en hayırlısıdır.

“İman ve sâlih amel” konusuna Bakara 2/25’te değindiğimiz için, burada daha fazla açıklama yapmayacağız. Şu kadarını söyleyelim ki, sâlih amel “sorumluluk duygusuyla, erdemli ve dürüst bir şekilde, imanla uygunluk içerisinde, yani inanarak, sahibini ve başkasını ıslah edici, sosyal amaçlı iyi ve güzel davranışlar”ın genel adıdır.

Sûrenin ilk bölümünde ele alınan nankörlere ve davranışlarına karşılık, bu iki âyette imanlılar, onların davranışları ve en hayırlı oluşları dile getirilmektedir. Bir anlamda, hayatın sadece kötülerden ibaret olmadığı, iyilerin de var olduğu gösterilmektedir.

2. جَزَآؤُ۬هُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذٰلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ “Rableri katındaki karşılıkları (ödülleri), altlarından ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları durmaya değer cennetlerdir. Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır. Bu (müjdeler), Rabbine saygı duyan(lar) içindir.” Sûrenin bu son âyetini üç başlıkta ele almak istiyoruz.

a) جَزَآؤُ۬هُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “Rableri katındaki karşılıkları (ödülleri), altlarından ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları durmaya değer cennetlerdir.” Beyyine sûresinin 6. âyetinde olumsuzluk ve karşılığı tek bir âyette yer almışken, iyiler ve sonuçları hakkındaki izahlar iki âyete yayılmıştır. Böylece Kur’ân’ın, iyilere verdiği önem kendiliğinden öne çıkmaktadır.

Fâtır 35/33’te de açıkladığımız üzere, “durulmaya değer cennetler” anlamındaki ‘adn cennetlerinin, zemininden ırmakların aktığı beyan edilmektedir. Âyette yer alan ebed kavramı hakkında da Bakara 2/95 ve Cinn 72/23’te geniş bilgiler verdiğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

Şu kadarını söyleyelim: İman edip salih ameller işleyenler ebedi cennetlik olacaklardır ve cennetlerde çeşitli ödüllere mazhar kılınacaklardır. Cennetin ebedi olduğu da çeşitli âyetlerde(17) zikredilmektedir.

Kur’ân’da müminlere vaadedilen cennetlerle ilgili olarak farklı kavramlar kullanılmaktadır. Bu çerçevede şunları ifade edebiliriz:

ı. جَنَّتُ نَع۪يمٍ/ جَنَّةَ نَع۪يمٍ/جَنَّةِ النَّع۪يمِ Cennetu’n-ne‘îm(18) “nimetlerle dolu bahçe”.

ıı. جَنَّاتِ النَّع۪يمِ Cennâtu’n-ne‘îm(19) “nimetlerle dolu bahçeler”.

ııı. جَنَّةُ الْخُلْدِ Cennetu’l-huld(20) “ebedi kalınacak bahçe”.

ıv. جَنَّة عَالِيَة Cennet-i ‘âliyeh(21) “yüksek bahçe”.

v. جَنَّاتُ عَدْنٍ Cennâtu ‘adn(22) “durulmaya değer bahçeler.”

vı. جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ Cennâtu’l-firdevs(23) “en görkemli bahçeler”.

vıı. الْفِرْدَوْسَ el-Firdevs(24) “en yüce bahçe”.

vııı. جَنَّاتُ الْمَاْوٰى Cennetu’l-me’vâ(25) “sığınılacak, durulacak bahçe”. Necm 53/15’te geçen جَنَّةُ الْمَاْوٰى cennetü’l-me’vâ tamlaması Mekke yakınlarındaki bir bahçe anlamında da kullanılmaktadır. Bir görüşe göre Mekke yakınlarında içinde sidre ağaçlarının bulunduğu bahçe için de kullanılmaktadır.

Nihayetinde Cennetu’l-me’vâ tamlaması “durulmaya değer bahçe, sığınılacak bahçe,(26) dinlenip huzur bulunacak bahçe” manasına gelmektedir, demekle yetinelim.

ıx. رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ Ravdâti’l-cennât(27) “bol su kaynaklarına sahip bulunan yeşil bahçe” anlamındaki ravdah sözcüğü cennât kelimesine muzaf olduğu gibi, bir âyette(28) رَوْضَةٍ ravdatin şeklinde cennet kelimesi yerine tek başına da kullanılmıştır. 

x. مَقَامٍ اَم۪ينٍ Makâm-ı emîn(29) “güvenilir bir duma yeri”.

xı. حُسْنَ مَاٰبٍ Hüsn-i meâb(30) “güzel bir dönüşi varış yeri”.

xıı. الْحُسْنٰى el-Hüsnâ(31) “güzel, daha güzel karşılık”.

xııı. Dâr kelimesi, çeşitli tamlamalar halinde olmak üzere cennet için yorumlanabilmektedir. Bu çerçevede şunları ifade edebiliriz:

- دَار السَّلَامِ Dârü’s-selâm “barış yurdu”.(32) Bu tamlama dünya hayatında Kur’ân’ın sunduğu barış yurdu manasında dünya hayatı için de düşünülebilir.

- دَارَ الْمُقَامَةِ Dârü’l-mukâmeti(33) “durma, ikamet yeri, yurdu, cennet”.

- دَارُ الْمُتَّق۪ينَۙ Dâru’l-Muttekîne(34) “takvalı insanların yurdu”.

- الدَّارُ الْاٰخِرَةُ/دَارُ الْاٰخِرَةِ ed-Dârü’l-âhiretü, dârü’l-âhireti(35) “âhiret yurdu”. 

- عَاقِبَةُ الدَّارِ ‘Âkıbetü’d-dâri(36) “bu yurdun sonu, cennet”. 

- عُقْبَى الدَّارِ ‘Ukbe’d-dâri(37) “bu yurdun sonu, cennet”.

xv. مَقْعَدِ صِدْقٍ Mak‘adi sıdkın tamlaması Kur’ân ‘da 1 kez(38) geçmekte ve “sadakat makamı” manasında cennet için kullanılmaktadır.

xvı. الْغُرْفَة/غُرَفٌ/ الْغُرُفَاتِel-Ğurfeh/ğuraf/el-ğurufât kelimeleri(39) “oda, odalar” manasında cennetteki konaklama yerleri için kullanılmaktadır.

xvıı. رِزْقٌ كَر۪يمٌ Rızk-ı kerîm “değerli bir rızık”(40) manasında değerli cennet ödüllerini demektir.

xvııı. Bu arada mahşerdeki huzur makamı ve ilahi rahmetin ve merhametin tecellilerine mazhar olmak üzere cennet için kullanılan kelimelerden birisi de رَحْمَت rahmet,(41) tamlama olarak رَحْمَة اللّٰهِ rahmetullâh(42) ifadeleridir.

xıv. Bütün bu kullanımların dışında iyilerin amel defterlerinin bulunduğu yer olarak عِلِّيُّونَ ‘illiyyûne kelimesi(43) bazı âlimler tarafından “cennet” olarak yorumlanmaktadır.

b) رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ “Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır.” Bu cümle Mâide 5/119, Tevbe 9/100, Mücâdele 58/22 ve Beyyine 98/8’de geçmektedir.

Âyetin önceki cümlesinde dile getirilen ödüllerden çok daha önemlisi, cennete girenlerden Yüce Allah’ın razı oluşu, onların da Yüce Allah’tan memnuniyetleridir. Bu durum özellikle vurgulanarak, bir anlamda detaya girilmekte, cennet hayatı ve ödülleri bütün güzellikleriyle insanlara sunulmuş olmaktadır.

c) ذٰلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ “Bu (müjdeler), Rabbine saygı duyan(lar) içindir.” Buradaki haşyet, aslında Yüce Allah’ın sevgisinden mahrum kalmamayı ifade etmektedir. Haşyet denen “ileri düzeyde farkına varış”, sadece “âlimler” tarafından gerçekleştirilecektir.(44) Haşyet, övülen kulların bir özelliği olarak da Kur’ân’da yer almaktadır.(45)

Sûrenin son âyetinin sonunda, Yüce Allah’a yönelik duygunun “korku” anlamındaki havf kelimesiyle değil de, haşyetle ifade edilmesi çok önemlidir.

“Haşyet, tazim, hürmet, sevgi ve yüceltme içerirken; havf bunları içermez. Kur’ân’da haşyet övülürken havf övülmez. Haşyetin kaynağı bilmek, havfın kaynağı bilmemektir. Çünkü havfın insan psikolojisini olumsuz etkileyip onun ruhsal dinamizmini yok eden ve manevî gücünü soğuran bir tarafı vardır. Yaratana haşyet duyan, yaratılandan havf etmez. Havf, korkanın güçsüzlüğünden, haşyet ise korkulanın yüceliğinden kaynaklanır.”(46)

“Haşyet”in nasıl bir duygu olduğunu ifade bağlamında şu hadîs-i şerif de önemli bilgiler içermektedir:

“Allah’ı en çok bileniniz, Allah’a karşı en çok duyarlı olanınızdır. Ben de Allah’a karşı en çok duyarlı olanınızım.”(47)

Benzer şekilde, “Hikmetin başı Allah’a karşı derin saygıdır”(48) sözünün de ifade ettiği gerçek, bundan ibarettir.

Hiç şüphe yok ki, Allah korkusu, O’nun gazabından ve O’nun sevgisini kaybetmekten kaynaklanan bir korkudur; yoksa ürperti şeklinde uzaklaşmayı, tiksintiyi veya nefreti içeren bir duygu değildir. Kâfirlerin korkusu ise, dehşet ve nefret içermekten uzak değildir. Haşyet içerikli korkunun zirve yaptığı örneklerden birisi de, Enbiyâ’ 21/28. âyette de belirtildiği üzere, meleklerin korkusudur.

Beyyine sûresinin son âyetinde yer alan “Rabbine saygı duymak”, gerçek mümin olmanın ve gerçek mutluluğu tadabilmenin en önemli özelliğidir.

Dipnotlar

• 1 - İslâmoğlu, age., s. 1286. 2 - Mustafa Öztürk, Kur’ân-ı Kerîm Meâli: Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Ankara, 2008, s. 598.
• 3 - Râzî, age., XXXII, 41-42.
• 4 - ‘Abese 80/13-16. 5 - Necm 53/36; A‘lâ 87/18-19. 6 - Mâide 5/67; Hacc 22/52. 7 - Fussılet 41/42. 8 - Hûd 11/1; Hıcr 15/9; Hacc 22/52. 9 - Vâkı‘a 56/79.
  • ‘Abese 80/16 Necm 53/36 A‘lâ 87/19 Mâide 5/67 Hacc 22/52 Fussilet 41/42 Hûd 11/1 Hicr 15/9 Hacc 22/52 Vâkı‘a 56/79
• 10 - Bakara 2/135; Âl-i İmrân 3/67, 95; Nisâ’ 4/125; En‘âm 6/79, 161; Yûnus 10/105; Nahl 16/120, 123; Rûm 30/30. 11 - Hacc 22/31; Beyyine 98/5.
  • Bakara 2/135 Âl-i İmrân 3/67 Âl-i İmrân 3/95 Nisâ 4/125 En‘âm 6/79 En‘âm 6/161 Yûnus 10/105 Nahl 16/120 Nahl 16/123 Rûm 30/30 Hacc 22/31 Beyyine 98/5
• 12 - Esed, age., s. 1292. 13 - Bakara 2/83; En‘âm 6/90; A‘râf 7/156; Hûd 11/87; Meryem 19/31; Enbiyâ’ 21/73; Şûrâ 42/13.
  • Bakara 2/83 En‘âm 6/90 A‘râf 7/156 Hûd 11/87 Meryem 19/31 Enbiyâ 21/73 Şûrâ 42/13
• 14 - Yazır, age., IX, 363.
• 15 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 93, 169; Mâide 5/80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 Beyyine 98/6
• 16 - İmâm Ferrâ, age., III, 282.
• 17 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8. 18 - Şu‘arâ’ 26/85; Vâkı‘a 56/89; Me‘âric 70/38. 19 - Mâide 5/65; Yûnus 10/9; Hacc 22/56; Şu‘arâ’ 26/147; Lokmân 31/8; Sâffât 37/43; Vâkı‘a 56/12; Kalem 68/34.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8 Şu‘arâ 26/85 Vâkı‘a 56/89 Me‘âric 70/38 Mâide 5/65 Yûnus 10/9 Hacc 22/56 Şu‘arâ 26/147 Lokmân 31/8 Sâffât 37/43 Vâkı‘a 56/12 Kalem 68/34
• 20 - Furkân 25/15. 21 - Hâkka 69/22; Ğâşiye 88/10. 22 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12. 23 - Kehf 18/107. 24 - Mü’minûn 23/11. 25 - Secde 32/19. 26 - Taberî, age., XXI, 107.
  • Furkân 25/15 Hâkka 69/22 Ğâşiye 88/10 Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Kehf 18/107 Mü'minûn 23/11 Secde 32/19
• 27 - Şûrâ 42/22. 28 - Rûm 30/15. 29 - Dühân 44/51. 30 - Sâd 38/49. 31 - Yûnus 10/26. 32 - En‘âm 6/127; Yûnus 10/25.
  • Şûrâ 42/22 Rûm 30/15 Duhân 44/51 Sâd 38/49 Yûnus 10/26 En‘âm 6/127 Yûnus 10/25
• 33 - Fâtır 35/35. 34 - Nahl 16/30. 35 - Bakara 2/94; En‘âm 6/32; A‘râf 7/169; Yûsuf 12/109; Nahl 16/30; Kasas 28/77, 83; ‘Ankebût 29/64; Ahzâb 33/29. 36 - En‘âm 6/135; Kasas 28/37. 37 - Ra‘d 13/22, 24, 42. 38 - Kamer 54/55. 39 - Furkân 25/75; Zümer 39/20‘Ankebût 29/58; Sebe’ 34737. 40 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4.
  • Fâtır 35/35 Nahl 16/30 Bakara 2/94 En‘âm 6/32 A‘râf 7/169 Yûsuf 12/109 Nahl 16/30 Kasas 28/77 Kasas 28/83 ‘Ankebût 29/64 Ahzâb 33/29 En‘âm 6/135 Kasas 28/37 Ra‘d 13/22 Ra‘d 13/24 Ra‘d 13/42 Kamer 54/55 Furkân 25/75 Furkân 25/75 Zümer 39/20 ‘Ankebût 29/58 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4
• 41 - İnsân 76/31. 42 - Âl-i İmrân 3/107. 43 - Mütaffifûn 83/18, 19.
  • İnsân 76/31 Âl-i İmrân 3/107 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/19
• 44 - Fâtır 35/28. 45 - Yâsîn 36/11; Kaaf 50/33. 46 - İslâmoğlu, age., s. 385’te 2. not.
  • Fâtır 35/28 Yâsîn 36/11 Kâf 50/33
• 47 - Buhârî, İman, 13. 48 - Râzî, age., XXXII, 56.