Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 144-155. âyetlerinde Hz. Peygamber’in bir elçi olduğunu, onun arkasından giden ribbiyyûn denilen fedakâr insanlar bulunduğunu, onların dualarını, inkârcılara itaatin akıbetini, Uhud’da yaşanan bazı olayları ve onlara Allah’ın çeşitli nimet ve ihsanlarını dile getirmektedir.

a) Hz. Peygamber’in Risaleti ve Ribbiyyûn Denenler

Yüce Allah, sûrenin 144-148. âyetlerinde Hz. Peygamber’in bir elçi olduğunu, ondan önce de elçiler gelip geçtiğini, o ölür ya da öldürülürse topukları üzerine, gerisin geriye, eski dinlerine mi döneceklerini kendilerine sordurmakta, kim böyle iki topuğu üzerine gerisin geri dönerse Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceğini, Allah’ın şükredenleri yakında mükâfatlandıracağını bildirmekte, her nefsin belirlenmiş bir kitap, ilahi bir yasa halinde sadece ve sadece Allah’ın izniyle öleceğini, dünya nimetini isteyene ondan vereceğini, ahiret sevabını isteyene de bundan vereceğini, şükredenleri yakında mükâfatlandıracağını haber vermektedir.

Ardından, nice peygamberlerin beraberinde pek çok Allah erleri bulunduğu halde savaştıkları, bunların Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı gevşeklik göstermedikleri, düşmanlarına karşı boyun eğmedikleri, Allah’ın böyle sabredenleri sevdiği beyan edilmekte, onların sözlerinin sadece şöyle demekten ibaret olduğu ifade edilmektedir: “Ey Rabbimiz! Günahlarımızı ve işimizdeki taşkınlığımızı bağışla; ayaklarımızı (yolunda) sabit kıl; kâfirler topluluğuna karşı bizi muzaffer kıl!’ Allah da onlara dünya nimetini vermiştir; (daha da önemlisi) ahiret sevabının güzelliğini vermiş (olacak)tır. Allah, güzel davrananları sever.”

ı. Hz. Peygamber’in Terk Edilmemesi Uyarısı

وَمَا مُحَمَّدٌ اِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ اَفَا۬ئِنْ مَاتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلٰى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللّٰهَ شَيْـًٔا وَسَيَجْزِي اللّٰهُ الشَّاكِر۪ينَ “Muhammed sadece bir elçidir. Onun öncesinden de elçiler elbette gelip geçmiştir. O ölür veya öldürülürse, topuklarınız üzerine (geriye, eski dininize) mi döneceksiniz? Kim (böyle) iki topuğu üzerine (geri) dönerse, (bilsin ki) Allah’a asla zarar veremeyecektir. Allah şükredenleri ileride ödüllendirecektir.”

Âyetteki وَمَا مُحَمَّدٌ ve mâ muhammedun ifadesi “Muhammed (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا رَسُولٌ illâ rasûlün istisnası “bir elçiden başka”; قَدْ خَلَتْ kad halet fiili “muhakkak ki geçmiştir”; مِنْ قَبْلِهِ min kablihî ifadesi “ondan önce de”; الرُّسُل er-rusülü kelimesi “elçiler”; اَفَا۬ئِنْ مَاتَ efein mâte sorusu “o ölürse de mi”; اَوْ قُتِلَ ev kutile ifadesi “veya öldürülürse de mi”; انْقَلَبْتُمْ inkalebtüm fiili “döneceksiniz”; عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ ‘alâ a‘kâbiküm ifadesi “sizin gerinize, gerisin geri”; وَمَنْ يَنْقَلِبْ ve men yenkalib sorusu “her kim dönerse”; عَلٰى عَقِبَيْهِ ‘alâ ‘akıbeyhi ifadesi “gerisin geri”; فَلَنْ يَضُرَّ fe len yedurra fiili “asla ve asla zarar veremez”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; شَيْـًٔا şey’en ifadesi “hiçbir şeyde, hiçbir şekilde”; وَسَيَجْزِي ve seyeczı fiili “ileride karşılık verecektir”; اللّٰهُ allâhu fiili “Allah”; الشَّاكِر۪ين eş-şâkirîne kelimesi ise “şükredenlere” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in de ölümlü bir peygamber olduğu, onun ölümünden sonra eski inançlarına dönenlerin Yüce Allah’a zarar veremeyecekleri, imanlı olanların da ödüllendirileceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, cennete girmenin fedakârlık gerektirdiğini, bu nedenle yapılamayacak kahramanlıkların değil, Rasûlüllâh’ın dediğinden dışarı çıkmamanın önemini dile getirdikten sonra, bu defa Uhud günü yaşanan bazı olaylarla ilgili olarak Hz. Peygamber’in ve beraberindekilerin nasıl bir duruş ortaya koymaları gerektiğini dile getirmektedir. Bu noktada hem bu hem de sonraki âyetlerin mesajını daha iyi ve doğru anlayabilmek için yaşananlarla ilgili bir aktarımı zikretmekte yarar görmekteyiz.

“İbn Abbas, Mücâhid ve Dahhâk şöyle demişlerdir: Hz. Peygamber Uhud’a varınca okçulara dağın eteğinde kalmalarını, durum (müslümanların) ister lehine, isterse aleyhine olsun oradan ayrılmamalarını emretmişti. Okçular orada kalıp müslümanlar kâfirlere hücum etmiş, onları hizemete uğratmış, Hz. Ali de kâfirlerin sancaktarı olan Talha b. Ebî Talha’yı öldürmüş, Zübeyr ve Mikdâd da müşrikler üzerine iyice yüklenmişti. Daha sonra Hz. Peygamber ashâbıyla beraber hücuma geçip, Ebû Süfyan’ı yenince, okçulardan bazıları kâfirlerin hezimete uğradıklarını gördükleri için hepsi birden ganimet elde etmek gayesiyle ayrılmamaları tenbihlenen yerlerini terkederek savaş meydanına koşmuşlardı. Hâlid b. Velîd, kâfirlerin ordusunun sağ kanadını teşkil ediyordu. Okçuların yerlerini terkettiklerini görünce müslümanların üzerine hücum ederek onları hezimete uğratmış, birliklerini dağıtmış ve müslümanlara ağır zayiat verdirmişti.”

“Abdullah b. Kamie el-Hârisî, Rasûlüllah’a taş atarak dişini kırıp yüzünü yaralamış, onu öldürmeye yeltenmişti. Bu sırada hem Bedir’de hem de Uhud’da sancaktar olan Mus‘ab b. Umeyr Hz. Peygamber’i savunmuştu. Derken İbn Kum‘e, Mus‘ab’ı öldürmüş ve Allah Rasûlü’nü öldürdüğünü sanarak ‘Muhammed’i öldürdüm!’ diye bağırmaya başlamıştı. O esnada bir kimse ‘iyi bilin ki Muhammed öldürüldü’ diye bağırıyordu. Bu, muhtemelen şeytan idi. Bunun üzerine, insanlar arasında Hz. Muhammed’in öldürüldüğü haberi yayılmıştı. O zaman orada müslümanlardan birisi ‘Keşke Abdullah b. Übeyy, Ebû Süfyân’dan bizim için bir emân alsa’ demişti. Münafıklardan bir kısmı da ‘Şayet o peygamber olsaydı öldürülmezdi. O halde, kardeşlerinize, dininize dönünüz’ diye çağrıda bulunmuştu.”

“Bunun üzerine Enes b. Mâlik’in amcası, Enes b. Nadr şöyle demişti: ‘Ey müslüman topluluğu! Eğer Hz. Muhammed öldürüldü ise şüphesiz Muhammed’in Rabbi ölmeyen bir hayy (diri)dir. Allah’ın Rasûlü’nden sonra yaşayıp da ne yapacaksınız? O halde, onun savaştığı dava uğrunda savaşınız ve onun öldüğü dava uğrunda ölünüz!’ Daha sonra da ‘Ey Allah’ım, onların söylediği şeylerden dolayı sana özür beyân ederim’ demiş, sonra da kılıcını çekmiş, şehid edilinceye kadar savaşmıştı. Derken muhacirlerden birisi, kanlar içinde kıvranıp duran bir ensarlıya rastlayarak ‘Ey falanca, Hz. Muhammed’in öldürüldüğünü duydun mu?’ deyince, o kimse ‘Eğer o öldürüldüyse, muhakkak ki tebliğini yaptı. O halde siz dininiz uğrunda savaşın’ cevabını vermişti.”

“Abdullah b. Kamie Hz. Peygamber’in yüzünü yaralayıp dişini kırınca, Talha b. Ubeydillâh Nebî (as)’ı sırtına almıştı. Hz. Ebû Bekr, Hz. Ali ve onlarla beraber olan bir topluluk ise onu savunmuşlardı. Sonra Hz. Peygamber seslenmeye başlayarak, ‘Ey Allah’ın kulları, bana geliniz, bana!’ diye seslenmişti. Bunun üzerine ashabından bir grup, derhal onun etrafında toplanmış, o da onları bu kaçışlarından dolayı kınamıştı. Bunun üzerine onlar da ‘Ya Rasûlallah! Babamız annemiz sana feda olsun. Bize, senin öldürüldüğün haberi geldi. Bunun için korku kalplerimizi kapladı da biz de korkup gerisin geriye kaçtık’ demişlerdi. Buna göre âyetin manası şöyledir: ‘Muhammed sadece bir peygamberdir. Ondan önce daha nice peygamberler de gelip geçmiştir.’ Bu nedenle gelip geçen peygamberler gibi Muhammed de gelip geçecektir. O peygamberler­den sonra onlara tâbi olanlar, nasıl onların dinlerine sarılıp kalmışlarsa sizin de Hz. Muhammed’in gelip geçmesinden sonra, onun dinine sımsıkı sarılmanız gerekir. Çünkü peygamber göndermenin maksadı, risâleti tebliğ ve gerekli olan hücceti getirmektir; yoksa o peygamberlerin kavimleri arasında ebedî olarak bulunmaları değil.”(1)

Burada anlatılanların önemli bir bölümü daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/121, 122. âyetler ile şimdi yorumlamakta olduğumuz âyet grubunda verilen bilgilerle örtüşmektedir. Bu nedenle, belki şahıs isimlerinde farklılıklar veya anlatılanlarda detay noktalarda farklılıklar olsa da ana hatları itibariyle burada nakledilenler yaşanan olayı doğrular mahiyette gözükmektedir. İşte böyle bir olay üzerinden ümmet inşa edilerek verilmek istenen pek çok mesaj bu vesileyle gündeme getirilmiş olmaktadır.

1. وَمَا مُحَمَّدٌ اِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ “Muhammed, sadece ve sadece bir elçidir. (Nitekim) onun öncesinden de elçiler elbette gelip geçmiştir.” Yüce Allah Uhud savaşında yaşanan geçici sıkıntı sebebiyle ümmetin doğru bir peygamber inancına sahip olmasını sağlamak üzere Hz. Muhammed’in insanüstü bir varlık değil, sadece ve sadece bir elçi olduğunu, nitekim kendisinden önce de nice elçilerin gelip geçtiğini, dahası dolaylı olarak onun da ölümlü olduğunu ve ölüp gideceğini muhataplarına öğretmek istemektedir. Bu gerçek Enbiyâ’ 21/34-35 ve Zümer 39/30’da açıkça dile getirilmektedir. Demek ki davamız risalet davası olmalıdır; peygamber ölse de davası elbette ölmeyecektir. Zira davanın asıl sahibi olan Yüce Allah Furkân 25/57’de de belirtildiği gibi, ölümsüz gerçek diridir. Hz. Peygamber 63 yaşında vefat ettiğinde Hz. Ebû Bekir olaya inanamayan Hz. Ömer’e işte bu âyeti hatırlatmıştır.

Âyette yer alan قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ “Onun öncesinden de elçiler elbette gelip geçmiştir.” ifadesinde isim zikredilmese de dolaylı olarak çok önemli bir mesaj daha verilmektedir. Buna göre, gökte olduğu, ölmediği ve âhir zamanda yeniden yeryüzüne ineceğine inanılan Hz. İsa’nın da tıpkı diğer peygamberler gibi öldüğü, ömrünü tamamlayarak öbür âleme göçen peygamberlerden birisi olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Bu kadar açık olan bir hakikat ortada dururken Hz. İsa’nın bundan istisna edilmesini gerektirecek herhangi bir durum söz konusu değildir. Konuyla ilgili rivayetlerin de kabullerinde bu âyetin ışığında yeniden değerlendirilmesi gerektiği kanaatindeyiz.

2. اَفَا۬ئِنْ مَاتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ “O ölür ya da öldürülürse, topuklarınız üzerine (gerisin geriye, eski dininize) mi döneceksiniz?” Yüce Allah ümmeti yani sahâbileri bilgilendirmeye devam etmekte ve Hz. Peygamber ölür ya da öldürülürse gerisin geri mi döneceklerini sorgulamalarını istemektedir.

Burada kastedilen انْقَلَبْتُمْ عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ “Topuklarınız üzerine (gerisin) geri dönmek” ifadesi fiziksel manada ise anlam “savaştan, savaş meydanından geriye doğru kaçmak” şeklinde olur. Ancak maksadı mecaz olarak “Allah’ın dininden dönmek” yani irtidad olarak kabul etmek daha doğrudur.(2) Zaten nüzul sebebi rivayetinde de aktardığımız üzere, Uhud’daki münafıklar Hz. Peygamber’in öldüğü yalan haberini yayınca müslümanlara hitaben “artık eski dininize dönün” demişlerdi. Buradan da anlaşılıyor ki âyette sözü edilen “geri dönüş” eski cahiliye inancına dönüş anlamında irtidad’dır. Enfâl 8/48’de şeytanın geri dönmesindeki kasıt da müşrikleri yüzüstü bırakması, iddiasından ve vaatlerinden caymasıdır.

İşte Yüce Allah bu durumu sormakta ve bir dinin peygamberi ölse de davasının ölmeyeceğini muhataplarına öğretmek istemektedir. Eğer bir peygamberin davası ölürse o dinin peygamberi de işte asıl o zaman ölmüş olur. Ebedi olanlar davalardır; peygamberler de dâhil olmak üzere davaları tebliğ eden insanlar ebedi değillerdir. Rasüller ölür, ancak risalet ölmez.

3. وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلٰى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللّٰهَ شَيْـًٔا “Kim (böyle) iki topuğu üzerine (gerisin geri) dönerse, (bilsin ki) Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyecektir.” Yüce Allah başta Uhud’da bulunan sahâbiler olmak üzere ümmetin bütün fertlerine seslenmekte ve her kim inancından geri dönerse Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceğini bildirmektedir. İnancından dönenlerin zararı kendilerine olacaktır; Yüce Allah’a hiç kimse hiçbir şekilde zarar veremez. Âyette yer alan شَيْـًٔا şey’en kelimesinin nekra yani belirteç edatı olmadan kullanılması hiçbir zararın söz konusu edilemeyeceği manasını içermektedir. Bu arada يَضُرَّ yadurra fiilinin başındaki لَنْ len edatı da bunun ebediyyen imkânsız olduğunu ortaya koymaktadır. Kulların veya hiç kimsenin Yüce Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/144, 176, 177, Hûd 11/57, Muhammed 47/32’de çeşitli mesajlar vardır.

4. وَسَيَجْزِي اللّٰهُ الشَّاكِر۪ينَ “Allah, şükredenleri yakında (zamanı gelince) mükâfatlandıracaktır.” Yüce Allah الشَّاكِر۪ين eş-şâkirîne dediği kişileri zamanı geldiğinde, er ya da geç ama mutlaka ödüllendireceğini, onlara hak ettiklerinin karşılığını ödül olarak vereceğini müjdelemektedir. Âyetteki سَيَجْزِي ifadesindeki س sin harfi gelecek zamanı verir. Bu edatın genelde yakın gelecek manası verse de uzak gelecek anlamı verdiği de bilinmektedir.

Daha önce Âl-i İmrân 3/123’ün sonunda yer alan فَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ifadesini açıklarken de belirttiğimiz üzere, şükredebilmek için sorumluluğunun gereğini yerine getirmek gerekir. Bu durum Sebe’ 34/13’te de “Ey Dâvûd ailesi! Şükretmek için çalışın, çabalayın, iş üretin” şeklinde dile getirilmekte, şükrün söylem değil de eylem gerektirdiğini ortaya koymaktadır.

Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen الشَّاكِر۪ين eş-şâkirîne diye nitelendirilenlerin görevlerini yapanlar, çalışanlar, fedakârlık yapanlar, sebat edenler, itaatkâr olanlar, duyarlılık gösterenler olduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz. Bu âyette sözü edilenler elbette öncelikle Uhud ortamında savaş meydanını ve Rasûlüllah’ı terk etmeyenlerdir; ancak mesajı evrensele taşıdığımızda maksadın bütün fedakâr insanlar olduğunu belirtmeliyiz. Âyette genel manada şükredenlerin ödüllendirileceği yer ve zaman hakkında bilgi verilmemektedir. Ancak dünyada açıkça bilinip görülmese de bunun âhirette cennette olacağı çeşitli âyetlerde bildirilmektedir.(3)

ıı. Herkese Beklentilerinin Verilmesi

وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ اَنْ تَمُوتَ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ كِتَابًا مُؤَجَّلًا وَمَنْ يُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْيَا نُؤْتِه۪ مِنْهَا وَمَنْ يُرِدْ ثَوَابَ الْاٰخِرَةِ نُؤْتِه۪ مِنْهَا وَسَنَجْزِي الشَّاكِر۪ينَ “Her nefis belirlenmiş bir kitap (ilahî yasa) gereği yalnızca Allah’ın izniyle ölür. Kim dünya nimetini isterse, kendisine ondan veririz; kim de ahiret sevabını isterse, ona da bundan veririz. Biz, şükredenleri ileride ödüllendireceğiz.”

Âyetteki وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ ve mâ kâne li nefsin ifadesi “hiçbir nefis için söz konusu olamaz; اَنْ تَمُوتَ en temûte ifadesi “ölmesi”; اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ illâ biiznillâhi istisnası “Allah’ın izni olmadan”; كِتَابًا مُؤَجَّلًا kitâben müeccelen tamlaması “bir kitap (ilahi yasa) halinde”; وَمَنْ يُرِدْ ve men yürid ifadesi “her kim isterse”; ثَوَابَ الدُّنْيَا sevâbe’d-dünyâ tamlaması “dünyanın sevabını, nimetini”; نُؤْتِه۪ nü’tihî ifadesi “ona veririz”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”;وَمَنْ يُرِدْ ve men yürid ifadesi “ve yine kim isterse”; ثَوَابَ الْاٰخِرَةِ sevâbe’l-âhırati tamlaması “âhiretin sevabını, nimetini”; نُؤْتِه۪ nü’tihî ifadesi “ona veririz”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَسَنَجْزِي ve seneczî fiili “ileride karşılık vereceğiz”; الشَّاكِر۪ين eş-şâkirîne kelimesi ise “şükredenlere” demektir.

Burada ölümün tâbi kılındığı bir yasasının bulunduğu, kişilerin tercihlerine göre Yüce Allah’ın onlara dünyada da mahşerde de karşılık vereceği ve şükredenleri ödüllendireceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ اَنْ تَمُوتَ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ كِتَابًا مُؤَجَّلًا “Her nefis belirlenmiş (tayin edilmiş) bir kitap (ilahi yasa) gereği yalnızca Allah’ın izniyle ölür.” Bu ifade şöyle de tercüme dilebilir: “Hiçbir kimse yok ki ölümü Allah’ın iznine bağlı olmasın. (Ölüm), belli bir süreye göre yazılmıştır.” “Hiç kimse tayin edilmiş belli bir vadeden önce Allah’ın izni olmadan ölmez.”(4) “Hiç kimse Allah’ın izni olmadan ve belirlenmiş süresi gelmeden ölmez.” Her bir tercümede verilmek istenen mesaj aynıdır.

Yüce Allah tarafından belirlenmiş bir süre zarfında Allah’ın izni olmadan hiç kimse ölmez. Bu nedenle, Uhud’da Hz. Peygamber’in öldürüldüğü haberinin yayılmasına karşılık böyle bir şeyin olmadığı, çünkü ölümün de bağlı kılındığı bir yasasının bulunduğu beyan edilmiş olmaktadır. Birileri öldü demekle kişiler ölmez. Dahası, eğer ölüm gerektiren bir durum meydana gelirse Yüce Allah izin verirse ölüm gerçekleşir; O’nun izni olmadan herhangi bir ölüm gerçekleşmez. Cinayetlerde vs. çeşitli sıra dışı olaylarda yaşanan ölüm vakalarının her birinde Allah’ın izni söz konusudur. O’nun izni de O’nun belirlediği yasalar şeklinde yorumlanabilir. Esasında âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta, istisnasız her bir ölümün bir yasasının bulunduğuna ve Yüce Allah’ın izninin olmasının zorunluluğuna dair bir mesaj verilmektedir denebilir.

Âyette yer alan اِذْنِ اللّٰهِ iznillâhi ifadesinden maksat “Allah’ın emri”, “Allah’ın müsaadesi”, “Allah’ın iradesi”, “Allah’ın ilmi” veya “Allah’ın kaza ve kaderi” olabilir. كِتَابًا مُؤَجَّلًا kitâben müeccelen tamlaması ise “ecellerin yazılı olduğu kitap”, “Levh-i Mahfûz” manalarında yorumlanmaktadır.(5) Her iki ifadeyi bir arada düşündüğümüzde, buradaki maksadın her bir ölümün Allah’ın emri, izni ve bilgisi dâhilinde gerçekleştiğini, belirlenmiş bir yasasının bulunduğunu söyleyebiliriz. Durum böyle olunca, Uhud’da Hz. Peygamber’in öldürüldüğü yaygarasına veya duyumuna itibar edenlerin ölümle ilgili ilahi yasayı bilmedikleri ya da bu noktada sağlam ve etraflı bir düşünce içerisine giremeden, şartların zorluğu nedeniyle böyle davrandıkları anlaşılmaktadır. Ecel konusunu En‘âm 6/2 ve Nûh 71/4’te etraflı bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

2. وَمَنْ يُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْيَا نُؤْتِه۪ مِنْهَا وَمَنْ يُرِدْ ثَوَابَ الْاٰخِرَةِ نُؤْتِه۪ مِنْهَا “Her kim, dünya sevabını (nimetini) isterse, kendisine ondan veririz; kim de ahiret sevabını (nimetini) isterse ona da bundan veririz.” Kur’ân’da ثَوَاب sevâb/es-sevâb kelimeleri 13 kez(6) zikredilmekte ve “sevap” manasını içermektedir.

Yüce Allah savaşlara ganimet beklentisi içine girenlerle ilgili olmak üzere dünyanın sevabını yani ürününü isteyene ondan bir kısmını vereceğini, âhiret sevabını yani mahşerdeki ödülleri isteyene de aynı şekilde bunun bir kısmını vereceğini bildirmektedir. Maksat Uhud’da ganimet peşine düşenleri ayıplamaktır. Anlaşılıyor ki Uhud’a katılanlar bu noktada iki gruptu. Birileri dünyalık peşine düşmüşlerdi; diğerleri ise âhireti istiyorlardı. Her ikisine de istediklerinin bir kısmının verileceği beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/20’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim ahiret kazancını istiyorsa, onun kazancını arttırırız. Kim de dünya kazancını istiyorsa ona da ondan (bir şeyler) veririz. Fakat onun âhirette hiçbir nasibi olmaz.” Yüce Allah her kim âhiretin حَرْث harsini “ekinini” yani âhiret “nimetini, kazancını, kârını, hasılatını, mahsülünü, sevabını”(7) isterse ona istediğinin fazlasını vereceğini müjdelemektedir. Bu ifade mahşerde verilecek ödüllerin dünyada hak edilenlerden çok daha fazla olabileceğinin delillerinden birisidir. İsrâ’ 17/19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Her kim de âhireti diler ve (Allah’a) inanan ve (O’na güvenen) olarak gayret sarfederse, işte asıl bunların çalışmaları değerlidir.” Şûrâ 42/23’te de benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz.”

Âyette yer alan مِنْهَا minhâ ifadesindeki مِنْ min edatı “bir kısmı” manasına gelmekte, böylece insanoğlunun istediği her şeyin değil de bir kısmının, muhtemelen hak ettiği kadarının verileceği manasını içermektedir. Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/148’de dünyada ve âhirette verilenlerle ilgili şu bilgiler zikredilmektedir: “Allah da onlara dünya nimetini ve (daha da önemlisi) ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, iyi davrananları sever.”

İsrâ’ 17/18’de de şöyle buyrulmaktadır: “Her kim bu çarçabuk geçen (dünyayı) isterse, ona, yani (helakini) dilediğimiz kimseye (isteğinin tamamını değil), dilediğimiz kadarını dünyada hemen veririz. Sonra da onu, kınanmış ve kovulmuş olarak gireceği cehenneme sokarız.” Bu konuda Hûd 11/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Kim, (yalnız) dünya hayatını ve zinetini istemekte ise, işlerinin karşılığını orada onlara tam olarak veririz ve orada onlar hiçbir zarara uğratılmazlar.” Hem bu âyeti hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti birlikte düşündüğümüzde Yüce Allah’ın her isteyene istediğini değil, hak ettiğini vereceği anlaşılmaktadır. Bu arada Bakara 2/200’de şu bilgi zikredilmektedir: “İnsanlardan öyleleri var ki: ‘Ey Rabbimiz! Bize dünyada ver’ derler. Böyle kimselerin ahiretten hiç nasibi yoktur.”

Kehf 18/103-106’da ise şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir. İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz). İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve resullerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.”

Ahkâf 46/20’de dile getirildiği üzere, böylelerine mahşerde de şöyle denecektir: “İnkâr edenler ateşe arzolunacakları gün (onlara şöyle denir): Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız, onların zevkini sürdünüz. Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı alçaltıcı bir azap göreceksiniz!”

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Kim, aklı-fikri dünya olduğu halde sabahlarsa, Yüce Allah onun aklını, fikrini dağıtır; fakirliğini onun iki gözü arasında kılar (iyice yaklaştırır). Bunca çabasına rağmen dünyalık olarak ona yine sadece, mukadder olan kadar şey verilir. Kim de aklı-fikri âhiret olduğu halde sabahlarsa, Allah onun aklını, fikrini derli toplu kılar, kalbine bir zenginlik verir; dünya(lıklar) da o kimseye, ister istemez gelir.”(8)

Bir başka rivayette ise Nebî (as)’den şu bilgiler nakledilmektedir: “Ameller niyetlere göredir. Her kişiye neye niyet ettiyse o vardır. Her kimin hicreti Allah’a ve Rasûlü’ne ise onun hicreti Allah’a ve Rasûlü’nedir. Her kimin hicreti de ulaşacağı dünyalığa ve evleneceği bir kadına ise onun hicreti de hicretini istediği şeyedir.”(9) Rabbimizden niyazımız, bizleri de hicreti Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne olanlardan kılmasıdır.

3. وَسَنَجْزِي الشَّاكِر۪ينَ “Biz şükredenleri yakında (zamanı gelince) mükâfatlandıracağız.” Yüce Allah önceki cümlede dünyalık isteyene istediklerinin bir kısmını vereceğini beyan ederken aynı ifadeyi âhireti isteyenler için de kullanmaktadır. Ancak Şûrâ 42/21’de ahiretteki ödüllerin daha fazla olabileceği bildirilmektedir. İşte konunun burasında Yüce Allah şükredenleri yani ahireti tercih edip bu duyarlılıkla hareket edenleri zamanı gelince ödüllendireceğini müjdelemektedir. Buna benzer bir müjde önceki âyetin sonunda da zikredilmektedir ve biz bu ifade hakkındaki açıklamalarımızı orada yapmıştık. Âyette ödüllendirilecekleri haber verilenlerin kimler olduğu da devam eden âyetlerde dile getirilmektedir.

ııı. Rabbiyyûn Denen Yiğitlerin Durumu

وَكَاَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَث۪يرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَآ اَصَابَهُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللّٰهُ يُحِبُّ الصَّابِر۪ينَ “Nice peygamberler vardı ki beraber(ler)inde kendilerini Rablerine adayanlar bulunduğu hâlde savaşmışlardı. Bunlar, Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı gevşeklik göstermemiş, (düşmanlarına karşı) boyun eğmemişlerdi. Allah (işte böyle) sabredenleri sever.”

Âyetteki وَكَاَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ ve keeyyin min nebiyyin ifadesi “nice peygamberler (vardır ki)”; قَاتَلَ kâtele fiili “savaşmıştı”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; رِبِّيُّون ribbiyyûne kelimesi “kendilerini Rabbe adayanlar”; كَث۪ير kesîrun kelimesi “pek çok”;فَمَا وَهَنُوا fe mâ vehenû fiili “gevşeklik göstermediler”; لِمَآ اَصَابَهُمْ limâ esâbehum ifadesi “başlarına isabet eden şeyde”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”;وَمَا ضَعُفُوا ve mâ da‘ufû fiili “ve zayıflık göstermediler”;وَمَا اسْتَكَانُوا ve me’stekânû fiili “ve boyun da eğmediler”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; الصَّابِر۪ينَ es-sâbirîne cümlesi ise “sabredenleri” demektir.

Burada geçmiş ümmetler içerisinde peygamberlerini sahiplenen yiğitlerin davranışları hatırlatılmakta, nasıl bir ümmet olunması gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَكَاَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَث۪يرٌ “Nice nebiler vardı ki beraber(ler)inde ribbiyyûn (kendilerini Rabbine adayanlar) bulunduğu halde savaşmışlardı.” Yüce Allah, Hz. Peygamber’in Uhud’daki yalnızlığını ifade ettikten ve beraberinde kalıp âhireti isteyenleri ödüllendireceğini beyan ettikten sonra, bu defa eski peygamberlerden söz etmekte, onları yalnız bırakmayan yiğitlerin bulunduğunu, hep birlikte Allah yolunda savaştıklarını dile getirmektedir.

Kur’ân’da yedi kez(10) geçen ve kullanıldığı her yerde umum manası versin diye مِنْ min edatıyla birlikte kullanılan كَاَيِّنْ keeyyin ifadesi “pek çok, nice nice” şeklinde çokluk manası içermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen رِبِّيُّون ribbiyûne kelimesi daha önce ele aldığımız Âl-i İmrân 3/79’da zikredilen, ayrıca Mâide 5/44 ve 63’te de yer alan رَبَّانِيّ۪ن rabbâniyyî(û)ne kelimesiyle aynı manayı vermekte, “kendilerini Rabbe, O’nun yoluna adayan kişiler”, “Rabbin terbiyesine tam teslim olanlar”, “ilahi terbiyeden geçenler”, “bu terbiye ile hayatını Rabbine adayanlar”, “gerçek dindarlar”, “kendisini Rabbini tanımaya ve O’na itaate adayanlar”, “Allah adamları”, “Rabbe hâlis kullar”, “Rabbe mensup, O’na ait olanlar”, “bilginler, âlimler” gibi manalarda yorumlanmaktadır.(11) Esasında rabbâniyyîn denen kişilerin kimler olduğuna dair açıklama mahiyetinde bilgiler Âl-i İmrân 3/79’da zikredilmekte, bu bağlamda onların el-kitâb’ı yani ilahi bilgileri başkalarına da öğrettikleri ve kendilerinin de bizzat ondan beslendikleri, ondan ders çalıştıkları belirtilmektedir.

Bu cümleyi قَاتَلَ kâtele fiilinin okunuşuna ve cümlenin nerede bittiği görüşüne göre iki farklı şekilde anlamak mümkündür:

a) Yüce Allah daha önce yaşamış nice peygamberin beraberlerinde kendilerini Rabbin yoluna adayan kişilerle birlikte olup düşmanlarıyla savaştıklarını haber vermekte, böylece Müslümanların da Hz. Peygamber’i yalnız bırakmayıp onun yanında yer alarak düşmanlarına karşı koymaları gerektiğini hükme bağlamaktadır. Uhud’da çıkarılan asılsız bir habere inanıp Hz. Peygamber’in yanından uzaklaşanlar bu âyette dolaylı olarak eleştirilmekte, her şartta ve ortamda Hz. Peygamber’i desteklemeleri gerektiği beyan edilmiş olmaktadır. Buna göre, âyette ümmete yönelik bir bilinç inşasının söz konusu olduğunu söyleyebiliriz.

b) Eski ümmetler içerisinde İşaya, Zekeriyya, Yahya peygamberler gibi nice peygamberlerin öldürüldüğü, ancak hayatta kalan ümmetlerinin dinlerinde gevşeklik göstermedikleri, düşmanlarına karşı cihada devam ettikleri ve dinlerine yardım ettikleri, dolayısıyla Hz. Muhammed’in ümmetinin de böyle olması gerektiği hatırlatılmaktadır. Bu yorumda âyette geçen قَاتَلَ kâtele fiili قُتِلَ kutile şeklinde “öldürüldü” manasında edilgen kalıpta okunmuş olur ve cümle de bu kelime ile bitirilmiş sayılır. Yani nice peygamberler vardı ki yanlarında âlimler, rabbânîler bulunduğu halde öldürülmüşlerdi. Aynı şekilde söz konusu fiili yineقُتِلَ kutile şeklinde edilgen okuyarak, ancak cümlenin bu kelimede bitmediği varsayılarak âyete şöyle de mana verilebilir: “Nice peygamberler vardı ki yanlarında öldürülen pek çok ribbiyyûn yani kendilerini Rabbe adayan kişiler vardı.”(12)

2. فَمَا وَهَنُوا لِمَآ اَصَابَهُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا “Bunlar, Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı gevşeklik göstermemişler, (düşmanlarına karşı) boyun eğmemişlerdi.” Yüce Allah eski kavimler içerisinde peygamberlerinin yanında savaşan, ancak peygamberleri öldürülmüş olsa da hiçbir şekilde gevşeklik göstermeyen ve onlara boyun eğmeyen yiğitler olduğunu haber vermektedir.

Buradaki وَهَنُوا vehenû fiili vehene kalıbında Meryem 19/4’te de geçmekte, “gevşemek” manasını içermektedir. Daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/139’da, ayrıca Nisâ’ 4/104 ve Muhammed 47/35’te geçen lâ tehinû emri ise “gevşemeyin” manasını içermektedir. Bu arada bir kez de Mü’minûn 23/76’da geçen اسْتَكَانُوا istekânû fiili hem istif‘âl hem de ifti‘âl babından gelmiş olabilir.(13) Buna göre söz konusu fiil, başındaki olumsuzluk edatı gereği “boyun eğmemek” anlamını içermektedir.(14)

Âyetteki iki fiil de olumsuzluk manası veren مَا mâ edatıyla birlikte kullanıldığı için, sözü edilen yiğitlerin peygamberleriyle birlikte düşmana karşı savaşırlarken peygamberleri öldürülmüş olsa da kendilerinin hiçbir şekilde gevşeklik göstermedikleri, düşmanlarına boyun eğmedikleri ve dinlerinden dönmedikleri(15) ifade edilmiş olmaktadır.

Âyete dair yapılan şu yorumu burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Peygamberin öldürülmesi sırasında gevşeklik göstermediler; ondan sonra cihâd etme konusunda zayıflık göstermediler; düşmana da boyun eğmediler. Bu, münafıkların Hz. Peygamber’in öldürüldüğü haberini yaydıkları sırada müslümanların göstermiş olduğu gevşeklik ve güç-kuvvetlerinin kırılması, bu sebeple müşriklerle cihad hususunda zayıflık gösterip, münafık Abdullah b. Übeyy’den yardım isteyip, onun vasıtasıyla Ebû Süfyân’dan emân dileyecek kadar kâfirler karşısında boyun eğmeleri dolayısıyla onlara bir kınamada, kendilerini ayıplamada bulunmadır. Yine, gevşeklik göstermenin, onları korkunun kaplamasıyla ‘zayıflık gösterme’nin, imanlarının zayıflayıp kalplerine şek ve şüphelerin arız olmasıyla; ‘boyun eğme’ ifadesinin de kendi dinlerinden düşmanlarının dinlerine geçmekle tefsir edilmesi de muhtemeldir.”(16)

3. وَاللّٰهُ يُحِبُّ الصَّابِر۪ينَ “Allah (işte böyle) sabredenleri sever.” Yüce Allah her sıkınıtıya göğüs gerenleri, zorluk zamanlarında davalarını sahiplenenleri, sabır, sebat ve kararlılık gösterenleri sevdiğini beyan ederek, bir müslüman ümmet inşası amaçlamaktadır. En küçük bir sıkıntıda çekip gidenler, davasını unutanlar, davasını satanlar veya dinlerinden dönenler Yüce Allah’ın sevgisinden de mahrum kalacaklarını unutmamalıdırlar.

ıv. Ribbiyyûn’un Duası

وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ اِلَّآ اَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَاِسْرَافَنَا ف۪يٓ اَمْرِنَا وَثَبِّتْ اَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ فَاٰتٰيهُمُ اللّٰهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْاٰخِرَةِ وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Onların sözleri, sadece şöyle demekten ibaretti: ‘Rabbimiz! Günahlarımızı ve işimizdeki taşkınlığımızı bağışla. Ayaklarımızı sabit tut! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!’ Allah da onlara dünya nimetini vermiştir; ahiret sevabının güzelliğini de vermiş (olacak)tır. Allah güzel davrananları sever.”

Buradaki وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ ve mâ kâne kavlehum ifadesi “onların sözü olmamıştı”; اِلَّآ اَنْ قَالُوا illâ en kâlû istisnası “onların (şu) sözlerinden başka bir şey”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اغْفِرْ ığfir duası “bağışla, affet”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; ذُنُوبَنَا zünûbenâ tamlaması “bizim günahlarımızı”;وَاِسْرَافَنَا ve isrâfenâ kelimesi “ve aşırılıklarımızı”; ف۪يٓ اَمْرِنَا fî emrinâ ifadesi “işimizdeki”;وَثَبِّتْ ve sebbit duası “ve sabit kıl, sabit tut”; اَقْدَامَنَا akdâmenâ tamlaması “bizim ayaklarımızı”; وَانْصُرْنَا vensurnâ duası “ve bize yardım et, bizi muzaffer kıl”; عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ ‘alel’l-kavmi’l-kâfirîne tamlaması “kâfirler topluluğuna karşı”; فَاٰتٰيهُمُ fe âtâhum ifadesi “onlara vermiş (olacak)tır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ثَوَابَ الدُّنْيَا sevâbe’d-dünyâ tamlaması “dünyanın sevabını”;وَحُسْنَ ثَوَابِ الْاٰخِرَةِ ve hüsne sevâbi’l-âhırati tamlaması “ve âhiret sevabının güzelini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; الْمُحْسِن۪ينَ el-muhsinîne kelimesi ise “güzel davrananları, işini düzgün ve güzel yapanları” demektir.

Burada peygamberlerini yalnız bırakmayan ribbiyyûn denen yiğitlerin dualarıyla Yüce Allah’ın onlara yönelik nimet ve ihsanı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ اِلَّآ اَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَاِسْرَافَنَا ف۪يٓ اَمْرِنَا وَثَبِّتْ اَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Onların sözleri, sadece şöyle demekten ibaretti: Ey Rabbimiz! Günahlarımızı ve işimizdeki taşkınlığımızı bağışla; ayaklarımızı (yolunda) sabit kıl; kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Onların ‘Ey Rabbimiz! Günahlarımızı ve işimizdeki taşkınlığımızı bağışla; ayaklarımızı (yolunda) sabit kıl; kâfirler topluluğuna karşı bizi muzaffer kıl!’ demeleri onların tek sözleri olmuştu.” Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana katmakta ve ribbiyyûn denen yiğitlerin sözlerinin bunlardan ibaret olduğu ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah eski kavimlerin içerisinde peygamberlerinin yanında yer alan ve onları hiç yalnız bırakmayıp savaşlarda birlikte hareket eden yiğitlerin nasıl dua ettiğini hatırlatarak müslümanların da benzer duaları yapması gerektiğini dolaylı olarak dile getirmektedir. Sözü edilen yiğitlerin duasında üç unsur öne çıkmaktadır:

a) وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ اِلَّآ اَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَاِسْرَافَنَا ف۪يٓ اَمْرِنَا “Onların sözleri, sadece şöyle demekten ibaretti: Ey Rabbimiz! Günahlarımızı ve işimizdeki taşkınlığımızı bağışla!” Âyette geçen “günahların bağışlanması” duası pek çok âyette(17) zikredilmektedir. Yüce Allah eski kavimlerde peygamberlerinin yanında yer alan yiğitlerin dualarında öncelikle اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا ığfir lenâ zünûbenâ ifadesi gereği “günahlarının bağışlanması”nın yer aldığını haber vermekte, bu arada günah kapsamında düşünülebilecek şekilde اِسْرَافَنَا ف۪يٓ اَمْرِنَا isrâfenâ fî emrinâ ifadesiyle de “işlerindeki aşırılıklar” konusunda da bağışlanma dileğinde bulunduklarını bildirmektedir.

“İşlerimizdeki israfımızı” ifadesi günahların büyüklerini ve dolayısıyla cezası da büyük olan davranışları içerdiği için, sözü edilen yiğitler dualarında özellikle bu hususa değinme ihtiyacı hissetmişlerdir. İsrâf kavramı “aşırı gitmek” manasında Nisâ’ 4/6, Mâide 5/32, En‘âm 6/141, A‘râf 7/31, 81, Yûnus 10/12, 83, İsrâ’ 17/33, Tâhâ 20/127, Enbiyâ’ 21/9, Furkân 25/67, Şu‘arâ’ 26/151, Yâsîn 36/19, Zümer 39/53, Mü’min 40/28, 34, 43, Zuhruf 43/5, Dühân 44/31 ve Zâriyât 51/34. âyetlerde kullanılmakta, olumsuz içeriklerde ve ilahi yasaklar kapsamında zikredilmektedir.

b)وَثَبِّتْ اَقْدَامَنَا “Ayaklarımızı (yolunda) sabit tut!” Bu yiğit kişilerin duasında yer alan ikinci cümle “ayaklarının sabit ve dayanıklı kılınması” şeklinde dile getirilmektedir. “Sabitkadem olmak” yani “ayakların sabit kılınması” ifadesi, “ayakların titrememesi”, “yerinde sağlam durabilmesi”, “kaymaması”, “azimli oluşu”, “hedefinden şaşmaması”, “direnme gücünün artması” gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da iki kez geçen bu dua bir kez de Tâlût’un ordusunda bulunan ve Hz. Dâvûd önderiliğinde Câlût’u yenen ordudaki yiğitlerin dualarında Bakara 2/250’de yer almaktadır.

c) وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Kâfir kavme karşı bize yardım et.” Peygamberlerine yardım eden, önceki cümlede sözü edilen müminlerin duasının üçüncü cümlesi ise “kâfirler topluluğa karşı yardım talebinde bulunmaları”dır. Bu ifade benzer içeriklerde Bakara 2/250 ve 286’da da zikredilmektedir.

2. فَاٰتٰيهُمُ اللّٰهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْاٰخِرَةِ وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Allah da onlara dünya nimetini vermiştir; (daha da önemlisi) ahiret sevabının güzelliğini vermiş (olacak)tır. Allah, güzel davrananları sever.” Yüce Allah eski kavimlerin içerisinde bulunan ve peygamberlerini her halü karda sahiplenen, onlarla birlikte savaş meydanlarına çıkan, dahası öldürülen ribbiyyûn denen “yiğitler”in duasını hatırlattıktan sonra, onlara nasıl muamele ettiğini işte bu âyette beyan etmekte, daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/145. âyette de belirtildiği gibi, hem dünyalıklarını verdiğini hem de âhiret sevabının en güzelini kendilerine bahşedeceğini, nihayetinde işini düzgün yapan muhsinleri sevdiğini bildirmektedir.

a) فَاٰتٰيهُمُ اللّٰهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْاٰخِرَةِ “Allah da onlara dünya nimetini vermiştir; (daha da önemlisi) ahiret sevabının güzelliğini vermiş (olacak)tır.” Yüce Allah sözünü ettiği yiğitlere dünyada sevâb yani iman, istikamet, nimetler, ilahi yardım, zafer, ganimet, sağlık, bolluk vs. verdiğini, âhirette ise kendilerine sevabın daha güzeli olarak cennet ve cennet nimetleri vereceğini müjdelemektedir.(18) Ahiret sevabının güzelliği son derece caziptir, tamdır; buna karşılık dünyanın sevabı eksiktir, azdır, geçicidir. Bu yüzden dünya sevabı için değil, ahiret sevabı için حُسْن husn yani “güzel” ifadesi kullanılmış olabilir.

Dünya nimetlerinin verilmesiyle ilgili kullanılan اٰتٰي âtâ fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin amacı bellidir; aynı kalıbın âhiretteki nimetler için de kullanılması ise Râzî’nin de isabetle belirttiği gibi(19) bunun mutlak surette gerçekleşeceğini bildirmeyi amaçlamaktadır. Bu arada fiilin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasında dünya nimetlerinin kendilerine “hemen” verildiğini göstermektedir.

Daha önce geçen Âl-i İmrân 3/145. âyette “bir kısmı” manasında مِنْ min edatı kullanılmışken yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu edata yer verilmemiştir. Bunun muhtemel sebebi hakkında şunlar söylenebilir: “Âhiret sevabını isteyenler bu sevaba nail olmak için kullukla meşgul olmuşlar ve bundan dolayı onların kulluktaki dereceleri daha düşük olmuştur. Fakat burada zikredilenler, kendilerinde günah ve kusur bulunduğunu itiraf etmişlerdir ki bu önceki âyette anlatılan husustur. Onlar, tedbirin, yardımın ve zaferin sadece Yüce Allah’tan olacağına inanmışlardır ki bu da ‘Ayaklarımıza güç ve sebat ver. Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et’ âyetinde anlatılan husustur. Bu nedenle, söz konusu yiğitlerin kulluktaki makamı zirvede olmuş olur. Bundan ötürü, önceki âyette bahsedilenler sevabın bir kısmını, bunlar ise tamamını elde etmişlerdir.”(20)

b) وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Allah güzel davrananları sever.” Yüce Allah çeşitli özeliklerini saydığı ribbiyyûn denen yiğitlerin aslında bu özellikleri gereği muhsinler olduğunu beyan ederek, işini güzel yapanlar manasında muhsinleri sevdiğini bildirmektedir. Bu cümle hakkında kısa bilgileri daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/134’te verdiğimiz için burada tekrarlamak istemiyoruz.

b) Kâfirlere İtaat ve Yüce Allah’ın Uygulaması

Yüce Allah, sûrenin 149-152. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve “Eğer kâfirlere uyarsanız, sizi topuklarınız üzere (gerisin geri, eski dininize) döndürürler de hüsrana uğrarsınız. (Oysa) esasında Allah sizin mevlânız (yardımcınız)dır. O, yardımcıların en hayırlısıdır” buyurmakta, hakkında hiçbir delil indirmediği şeyleri Allah’a ortak koşmaları sebebiyle, kâfirlerin kalplerine yakında korku salacağını, onların varacağı yerin ateş olacağını, zalimlerin yerinin çok kötü olacağını beyan etmektedir.

Ardından, müslümanların Allah’ın izni ile düşmanlarını öldürürken, Allah’ın kendilerine olan vaadini yerine getirdiği, nihâyet gevşeklik gösterdikleri, Allah’ın müslümanlara sevdikleri şeyi gösterdikten sonra durum hakkında birbiriyle tartıştıkları ve isyan ettikleri, içlerinden dünyayı isteyenin de ahireti isteyenin de bulunduğu, sonunda Allah’ın denemek için müslümanları onlardan geri çevirdiği, onları bağışladığı, zaten müminlere çok lütufkâr olduğu bildirilmektedir.”

ı. İnkarcılara İtaatin Sonucu

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنْ تُط۪يعُوا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِر۪ينَ بَلِ اللّٰهُ مَوْلٰيكُمْ وَهُوَ خَيْرُ النَّاصِر۪ينَ “Ey iman edenler! Kâfir olanlara itaat ederseniz, sizi topuklarınız üzere (eski dininize) döndürürler ve kaybedersiniz. (Oysa) Allah sizin mevlanız (efendiniz)dir. O, yardımcıların en hayırlısıdır.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِنْ تُط۪يعُوا in tutî‘û fiili “eğer itaat ederseniz”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkâr edenlere, inkar etmiş olanlara”; يَرُدُّوكُمْ yeruddûküm ifadesi “sizi çevirirler”; عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ ‘alâ a‘kâbiküm ifadesi “gerisin gerinize, sizin topuklarınızın arkasına”; فَتَنْقَلِبُوا fe tenkalibû fiili “dönersiniz, olursunuz, uğrarsınız”; خَاسِر۪ينَ hâsirîne kelimesi “hüsrana uğrayanlar halinde”; بَلِ bel edatı “aksine”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَوْلٰيكُمْ mevlâküm tamlaması “sizin mevlanız(dır)”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; خَيْرُ النَّاصِر۪ينَ hayru’n-nâsırîne tamlaması ise “yardım edenlerin en hayırlısı(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere evrensel manada bir uyarısı ve karşıtlarının müminleri dinlerinden döndürme çabası ile sonuçta yaşanacak ziyan, dahası Allah’ın Müslümanların dostu olduğuyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنْ تُط۪يعُوا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِر۪ينَ “Ey iman edenler! Eğer kâfirlere uyarsanız, sizi topuklarınız üzere (gerisin geri, eski dininize) döndürürler de hüsrana uğrarsınız.” Yüce Allah ribbiyyûn dediği “yiğitler”in bazı özelliklerini, dualarını ve kendilerine vermeyi vasdettiği sevapları beyan ettikten sonra, bu defa sözü kâfirlerin, kitap ehlinin(21) veya münafıkların(22) “eski dininize dönün” sözlerine getirmekte, buna karşılık müslümanların buna hiçbir şekilde itibar ve itaat etmemeleri gerektiğini, aksi takdirde irtidad etmiş olacaklarını ve zarara-ziyana uğrayacaklarını haber vermektedir. Âl-i İmrân 3/156’da dile getirildiği üzere, münafıklar Müslümanlara hitaben “Bizim yanımızda olsalardı ölmezler ve öldürülmezlerdi” dedikleri ifade edilmektedir. İşte âyette müminlerin bu türden sözlere itibar ve aldırış etmemeleri dolaylı olarak istenmektedir.

Râzî burada sözü edilen “kâfirler”den maksadın kimler olduğuyla ilgili olarak şunları belirtmektedir:

“Bu ifâdede kastedilen kâfirlerin ‘Ebû Süfyan’ olduğu söylenmiştir. Çünkü Ebû Süfyan o gün kâfirlerin büyüğü ve reisi idi. Süddî de bu ifâdeden maksadın Ebû Süfyan olduğunu, çünkü onun, o zamanda fitne ağacı olduğunu söylemiştir. Başka âlimler ise buradaki ‘inkâr edenler’ tabirinden maksadın, Abdullah b. Übeyy ve onun münafık arkadaşları olduğunu, bunların zayıf inançlı kimselerin kalplerine şüphe sokan ve ‘şayet Muhammed, Allah’ın peygamberi olsaydı, başına böyle bir şey gelmezdi. O, diğer insanlar gibi bir insandır. Bazı günler lehine, bazı günler aleyhine olur. Bu nedenle, daha önceki dininize dönün’ diyenler olduğunu söylemişlerdir.”

“Bir kısım âlimler de bundan maksadın Yahudiler olduğunu, çünkü Medine’de bir grup yahudinin mevcut olduğunu ve bunların, özellikle Uhud olayından sonra müslümanların kalplerine şüphe attıklarını söylemişlerdir.(23) Doğruya en yakın olan, bu ifâdenin bütün kâfirleri içermesidir. Çünkü âyetin lâfzı geneldir; sebebin (sebeb-i nüzulün) özel olması, âyetin evrensel manaya gelmesine engel değildir.”(24)

Âyette geçen يَرُدُّوكُمْ عَلٰىٓ اَعْقَابِكُمْ ifadesi “sizi topuklarınız üzere (gerisin geri) çevirmek” manasına gelmektedir; maksat müslümanların irtidad etmelerini yani dinden dönmelerini sağlamaktır.(25) Âyetin sonunda zikredilen فَتَنْقَلِبُوا خَاسِر۪ينَ ifadesi ise dinden dönmeleri sonucunda müslümanların zarara, ziyana, büyük kayıplara uğramaları ve en büyük kaybı yaşamaları manasına gelmektedir.

Bu konuda benzer bir uyarı daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/100’de şöyle dile getirilmektedir: “Ey iman edenler! Kendilerine kitap verilenlerden bir gruba uyarsanız imanınızdan sonra sizi inkârcılığa sevkederler.” Yüce Allah her zaman geçerli olabilecek bir şekilde müminleri uyarmakta, eğer bu gibi saptırıcı insanların sözleri karşısında yumuşar ve onların sözlerini kabul edecek olurlarsa, bunun onları eski sapkın inanışlarına döndüreceğini beyân etmek istemektedir. Her iki âyetin mesajını birlikte düşündüğümüzde Yüce Allah’ın müminleri her türlü dış tehlikelere karşı uyardığını, bir müminin hiçbir kâfire ve kitap ehlinden herhangi birisine itaat etmemesi gerektiğini hükme bağlayarak evrensel manada bir prensibini dile getirmektedir.

2.بَلِ اللّٰهُ مَوْلٰيكُمْ وَهُوَ خَيْرُ النَّاصِر۪ينَ “(Oysa) esasında Allah sizin mevlânız (yardımcınız)dır. O, yardımcıların en hayırlısıdır.” Yüce Allah inkârcıların müslümanları dinden döndürme çabaları bağlamında dile getirdikleri şeylere itibar etmemelerini, çünkü “yardım edenlerin en hayırlısı olan Allah’ın onların mevlâsı yani yardımcısı, destekçisi olduğu”nu beyan ederek müslümanlara moral vermeyi amaçlamaktadır. Bu ifade Müslümanların hiçbir şekilde başkalarından yardım talebinde bulunmamaları gerektiğini ortaya koymakta, Yüce Allah’ın yardımına göre başka yardımların hepsinin az, sıkıntılı ve karşılık bekler cinsten olacağını, dolayısıyla Allah’ın yardımının mukayeseye konu dahi edinilemeyeceğini dile getirmiş olmaktadır.

ıı. Kâfirlere Korku Verilmesi

سَنُلْق۪ي ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَآ اَشْرَكُوا بِاللّٰهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِه۪ سُلْطَانًا وَمَاْوٰيهُمُ النَّارُ وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِم۪ينَ “Hakkında hiçbir delil indirmediği şeyleri Allah’a ortak koşmaları sebebiyle, kâfir olanların kalplerine yakında korku salacağız. Onların barınağı ateştir. Zalimlerin yeri ne kötüdür!”

Âyetteki سَنُلْق۪ي senulkî fiili “ileride atacağız”; ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا fî kulûbillezîne keferû tamlaması “inkâr etmiş olanların kalplerine”; الرُّعْب er-ru‘be kelimesi “korku”; بِمَآ اَشْرَكُوا bimâ eşrakû ifadesi “ortak koşmuş olmalarının karşılığında”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; مَا لَمْ يُنَزِّلْ ۪ mâ lem yünezzil ifadesi “(Allah’ın) indirmediği şeyleri”; بِه bihî ifadesi “onunla ilgili, hakkında”; سُلْطَانًا sültânen ifadesi “herhangi bir delil”; وَمَاْوٰيهُمُ ve me’vâhum tamlaması “ve onların varacağı yer”; النَّارُ en-nâru kelimesi “ateş(tir)”; وَبِئْسَ ve bi’se edatı “ne kötüdür”; مَثْوَى الظَّالِم۪ينَ meseve’z-zâlimîn tamlaması ise “zalimlerin, haksızlık edenlerin yeri” demektir.

Burada inkârcıların kalplerine korku salınacağı ve onların müşrik olmaları nedeniyle varacakları yerin ateş olacağı gündeme getirilmektedir.

1. سَنُلْق۪ي ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَآ اَشْرَكُوا بِاللّٰهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِه۪ سُلْطَانًا “Hakkında hiçbir delil indirmediği şeyleri Allah’a ortak koşmaları sebebiyle, kâfirlerin kalplerine yakında korku salacağız.” Yüce Allah müminlere desteğini ifade etmektedir.

a) سَنُلْق۪ي ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ “Kâfirlerin kalplerine yakında korku salacağız.” Yüce Allah müminleri desteklemek bakımından kâfirlerin kalplerine korku salacağını bildirmektedir; en önemli moral kaynağı olan cümlelerden birisi de budur. Kur’ân’da beş kez(26) geçen الرُّعْب/رُعْب er-ru‘b/ru‘b kelimeleri “etkisi çok büyük olan korku” manasına gelmektedir ki inkârcıların moral çöküntüsü bu şekilde sağlanmış olacaktı. Uhud’da galip durumda olmalarına rağmen Mekke’ye dönüş yolunda yeniden geri dönme fikri gündeme gelmesine rağmen, korkarak geri dönemedikleri ifade edilmektedir. Dahası Ebû Süfyân’ın Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir’le alay edişine cevap veren Hz. Ömer’in meydan okumasına karşılık veremediği de ifade edilmektedir.(27) Burada sözü edilen korkunun özelde Uhud’da olsa da genelde bütün zamanları içermesinde de herhangi bir engel yoktur.

b) بِمَآ اَشْرَكُوا بِاللّٰهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِه۪ سُلْطَانًا “Hakkında hiçbir delil indirmediği şeyleri Allah’a ortak koşmaları sebebiyle.” Yüce Allah, hakkında hiçbir delil indirmediği herhangi bir şeyi O’na ortak koşmayı şirk kabul etmekte ve A‘râf 7/33’te belirttiği gibi bunu şiddetle haram kıldığını beyan etmektedir. Kur’ân’da 37 kez(28) geçen سُلْطَان sültân kelimesi “delil”, “bürhan”, “otorite”, “güç”, “yetki”, “hakimiyet”, “nüfuz” gibi anlamlar içermektedir. Haklarında Yüce Allah’ın سُلْطَان sültân yani hiçbir “delil” indirmediği putlarla ilgili ifadeler Âl-i İmrân 3/151, En‘âm 6/81, A‘râf 7/71, Yûsuf 12/40, Hacc 22/71, Necm 53/23’te de geçmektedir. İşte bu şekilde şirk içerisine girmiş kâfirlerin kalplerine korku salacağını bildirmektedir.

2. وَمَاْوٰيهُمُ النَّارُ وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِم۪ينَ “Onların varacağı yer ateştir. Zalimlerin yeri ne kötüdür!” Yüce Allah inkârcıların akıbeti hakkında bilgi vermektedir.

a) وَمَاْوٰيهُمُ النَّارُ “Onların varacağı yer ateştir.” Yüce Allah inkârcıların varıp duracakları yerin ateş azabı olacağını haber vermektedir. İşte bu tercihin sonucu olarak mahşerde de varıp duracakları yer ateş azabı olacaktır. Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(29) geçmekte, her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermekte, النَّار en-nâr sözcüğü ise “ateş, ateş azabı, cehennem ateşi” gibi anlamlar içermektedir.

b) وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِم۪ينَ “Zalimlerin yeri ne kötüdür!” Kur’ân’da 37 kez(30) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmekte, مَثْوى mesvâ kelimesi ise 13 kez geçmekte ve üç âyette(31) olumlu içerikte, 10 yerde(32) ise cehennemle ilgili olarak “kalınacak yer, yurt, ikametgâh, karargâh”(33) gibi anlamlar içermektedir.

Yüce Allah inkârcıların sığınağının cehennem ateşi olacağını haber verdikten sonra, zalimlerin varıp duracağı yerin çok kötü olduğunu bildirmektedir. Yüce Allah inkârı tercih edenlerin hakkı ve hakikati yerinden etmiş oldukları için onları “zalimler” olarak nitelendirmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın Müdahalesi

وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللّٰهُ وَعْدَهُٓ اِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِاِذْنِه۪ حَتّٰىٓ اِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْاَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَآ اَرٰيكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُر۪يدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُر۪يدُ الْاٰخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللّٰهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ “Yemin olsun ki siz O’nun izni ile düşmanlarınızı öldürürken, Allah size olan sözünü yerine getirmiştir. Sonunda gevşeklik göstermiştiniz; (Allah) size sevdiğiniz (istediğiniz) şeyi gösterdikten sonra durum hakkında birbirinizle tartışmış ve isyan etmiştiniz. Dünyayı isteyeniniz de vardı; ahireti isteyeniniz de vardı. Sonra denemek için (Allah) sizi onlardan geri çevirmişti. Yemin olsun ki sizi bağışlamıştı. Allah müminlere çok lütufkârdır.”

Âyettekiوَلَقَدْ صَدَقَكُمُ ve lekad sadekaküm ifadesi “yemin olsun ki size sadık olmuştu”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَعْدَهُ va‘dehû tamlaması “O’nun vaadinde”; اِذْ تَحُسُّونَهُمْ iz tehussûnehum ifadesi “hani onları öldürüyordunuz”; بِاِذْنِه۪ bi iznihî ifadesi “O’nun izniyle”; حَتّٰىٓ اِذَا فَشِلْتُمْ hattâ izâ feşiltüm ifadesi “gevşeklik gösterdiğinizde”;وَتَنَازَعْتُمْ ve tenâze‘tüm fiili “ve kavgalaştınız(da)”; فِي الْاَمْرِ fi’l-emri ifadesi “iş konusunda”; وَعَصَيْتُمْ ve ‘asaytüm fiili “ve isyan ettiğiniz(de)”; مِنْ بَعْدِ مَآ اَرٰيكُمْ min ba‘di mâ erâküm ifadesi “size gösterdikten sonra”; مَا تُحِبُّونَ mâ tuhıbbûne ifadesi “sevdiğinizi (galibiyeti)”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden (şöylesi) vardır”; مَنْ يُر۪يدُ men yürîdü ifadesi “istemekte olan kişi”; الدُّنْيَا ed-dünyâ kelimesi “dünyayı, dünya (sevabını)”;وَمِنْكُمْ ve minküm ifadesi “yine içinizden (şöylesi) de vardır”; مَنْ يُر۪يدُ men yürîdü ifadesi “istemekte olan kişi” الْاٰخِرَةَ el-âhırate kelimesi “âhireti, ahiret (sevabını)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; صَرَفَكُمْ sarafeküm ifadesi “sizi uzaklaştırmıştı”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; لِيَبْتَلِيَكُمْ li yebteliyeküm ifadesi “sizi denemek için”; وَلَقَدْ عَفَا ve lekad ‘afâ fiili “yemin olsun ki affetmişti”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizi”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; ذُو فَضْلٍ zû fadlin tamlaması “ihsan sahibidir, lütuf sahibidir”; عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ‘ale’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlere” demektir.

Burada öncelikle Uhud’da yaşanan galibiyetin ardından meydana gelen dağılmanın nedeni, Müslümanların iki grup halindeki durumu, özür dileyenlerin bağışlanması gibi konular gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللّٰهُ وَعْدَهُٓ اِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِاِذْنِه “Siz O’nun izni ile düşmanlarınızı öldürürken, Allah size olan vaadini yerine getirmiştir.” Bu âyetin Uhud mağlubiyeti sonrasında Medine’ye dönen müslümanların “ilahi yardım vaadine rağmen neden böyle bir sonuçla karşılaştıklarını” sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir.(34)

Yüce Allah, haklarında hiçbir delil indirmediği şeyleri kendisine ortak koşan kâfirlerin kalplerine korku salacağını beyan ettikten sonra, müslümanlara olan vaadinde de sadık olduğunu hatırlatmaktadır. Yüce Allah’ın müslümanlara yardım vaadiyle ilgili bilgiler de daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/125’te zikredilmektedir. Burada sözü edilen vaad hem bu âyetteki bilgiler olabilir hem de bir önceki âyette geçen “kâfirlerin kalplerine korku salacağım” beyanı olabilir.

Her iki âyette de yer alan vaad gereği, Uhud’da müslümanlar savaşın ilk aşamasında kâfirlere karşı son derece üstünlük sağlamış, onları bozguna uğratmışlardı. İşte âyette yer alan اِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِاِذْنِه iz tehussûnehum bi izinihî ifadesinde dile getirilen de budur. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَحُسُّونَ tehussûne fiili “öldürmek”, “yok etmek”, “köklerini kazımak”(35) gibi anlamlar içermektedir. Bu fiil müslümanların Yüce Allah’ın izniyle yani O’nun emri ve yardımıyla düşmanlarını yok etmek üzere olduklarını ortaya koymaktadır.

2. حَتّٰىٓ اِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْاَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَآ اَرٰيكُمْ مَا تُحِبُّونَ “Nihâyet gevşeklik göstermiştiniz; (Allah) size sevdiğiniz (istediğiniz) şeyi gösterdikten sonra durum hakkında birbirinizle tartışmış ve isyan etmiştiniz.” Yüce Allah Uhud’da müslümanların kendi aralarında yaşadığı tartışmaları hatırlatmakta, Âl-i İmrân 3/125. âyette de belirtildiği gibi sabretmediklerini, sorumlu ve duyarlı davranmadıklarını beyan ederek durum hakkında birbirleriyle tartıştıklarını, dolayısıyla öncelikle istediklerine nail olduktan hemen sonra ganimet hırsına kapılarak Âl-i İmrân 3/121. âyette de belirtildiği üzere, Hz. Peygamber’in ayrılmamalarını tenbihlediği yeri terk ettiklerini, emre isyanda bulunduklarını, sonuçta savaşın gerektirdiği ciddiyeti kaybedip gevşediklerini dile getirmektedir.

Yüce Allah bu olaydan daha önce indirilmiş olan Enfâl 8/46’da müslümanlara yönelik olarak şu uyarıda bulunmuştu: “Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edin; birbirinizle çekişmeyin; sonra korkuya kapılırsınız da kuvvetiniz gider. Sabredin (direnç gösterin); muhakkak ki Allah sabredenlerle beraberdir.” Bu âyetlerde yer alan tenâzu‘ kelimesi “ortaklık” manası veren tefâ‘ul kalıbı gereği “birbiriyle kavga etmek”, “nizalaşmak” manasına gelirken, tefşelû ve feşiltüm fiilleri ise “gevşeklik göstermek”, “dağılmak” gibi anlamlar içermektedir. Savaş öncesi Hz. Peygamber’in bazı Müslümanları yerleştirdiği okçular tepesinden ayrılmamaları gerektiği emrini tutmayıp oradan ayrılarak hata yapılınca mağlubiyet de kaçınılmaz olmuştu.

Okçular grubu Hz. Peygamber’in başlarına komutan olarak atadığı Abdullah b. Cübeyr’in emir ve talimatlarını dinlememişler, maalesef dünyalık tamahına mağlup olarak emirlere karşı isyan etmişler, bunun sonucunda da gevşeyerek dağılmışlardı ki burada sözü edilen “gevşeyip dağılma”ya dair bilgiler de Âl-i İmrân 3/122’de zikredilmektedir. Okçular tepesindekilere komutan yapılan Abdullah b. Cübeyr’i dinlemeyenler maalesef hem onun hem de beraberindeki 12 sahâbinin şehit edilmesine neden olmuşlardı.(36) Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah müslümanlara yönelik ilan ettiği yardım vaadini gerçekleştirmiş, tam galip gelmişlerken Hz. Peygamber’in talimatlarına uymayan okçular grubunun konuşlandıkları tepeyi terk etmelerinin sonucunda gevşeyerek dağılmayı kendileri hak etmişlerdi.

Âyette yer alan مِنْ بَعْدِ مَآ اَرٰيكُمْ مَا تُحِبُّونَ “(Allah) size sevdiğiniz (istediğiniz) şeyi gösterdikten sonra” ifadesinden maksat, Uhud’un ilk aşamasında müslümanların kesin bir zafer elde etme ve onlara pek çok ganimete sahip olabilme imkânı vermesi ile düşmanlarının hezimete uğratılmalarıdır.(37) Yüce Allah vaadinin gereğini yerine getirerek, kendilerinden yine üç kat daha fazla ve techizat noktasında çok daha güçlü ve kuvvetli olan düşman ordusunu yenmelerini sağlamıştı. İşte Yüce Allah bu zafer durumunu onlara göstermiş, istedikleri sonucu almalarını sağlamış olmasına rağmen, nihai emirlere riayet etmedikleri için maalesef gevşemiş, bozulmuş ve dağılmışlardı.

3. مِنْكُمْ مَنْ يُر۪يدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُر۪يدُ الْاٰخِرَةَ “Dünyayı isteyeniniz de vardı; ahireti isteyeniniz de vardı.” Yüce Allah Uhud’da düşman ordusu tam hezimete uğramışken müslümanlardan bir grup dünyayı ve dünyalıkları istedikleri için durum ne olura olsun Hz. Peygamber’in kendilerine ayrılmamalarını sıkıca tenbihlediği mevkiyi terk etmişler, ganimete koşmuşlardı.(38) Bunun yanında bir başka grup ise âhireti yani sevabı ve ileriyi düşündükleri için öyle davranmamışlar, sorumluluklarını terk etmemişlerdi. Müslüman topluluk belli ki aynı hassasiyete sahip olamayan kişilerden meydana gelmişti ve dünyalık arzusu ağır basınca başlangıçta kendilerine yapılan sıkı tenbihi unutuvermişlerdi.

4. ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ“Sonra (Allah), denemek için sizi onlardan geri çevirmişti. Andolsun ki (Allah) sizi bağışlamıştı.” Burada iki nokta üzerinde durulmaktadır.

a) ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ “Sonra (Allah), denemek için sizi onlardan geri çevirmişti.” Pek çok âyette geçen صَرَفَ sarafe fiili “geri çevirmek”, “uzaklaştırmak” manasına gelmekte, bir kez de Âl-i İmrân 3/154’te geçen يَبْتَلِيَ yebteliye fiili ise “denemek”, “ortaya çıkarmak” anlamını vermektedir. Yüce Allah Uhud’daki bu sıkıntılı ortamdan daha fazla etkilenmemeleri, başka şekillerde imtihanlarını devam ettirmek için müslümanları düşmanlarından geri çevirdiğini bildirmektedir. Düşmanları çekip gittikten sonra, müslümanlar henüz doğru dürüst toparlanamadan yeni bir savaş emri verilmemesi müslümanlara bir lütuftur. İşte savaş sonrası yeni durumlar, müslümanların başka şeylerle ve başka şekillerde imtihanının sürdürülmesi gayesiyle düşmanlardan geri çevrilmeleri imtihanın bir başlangıcı olarak kabul edilebilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümleye “Allah size iyi bir ders olsun diye müşrikler karşısında bozgun halini yaşattı” şeklinde anlam verenler de vardır.(39) Bu durumda maksat müslümanların başka şekillerde imtihan edilmeleri değil, bizzat yaşadıkları bozgunun imtihan olarak görülmesidir. Hatta başka bazıları bu cümleyi “Allah sizi sınamak için düşmanlarınızı yenmenize mani oldu (siz onlardan vazgeçirdi)”(40) şeklinde tercüme edenler de vardır ki bu yorum yaşananlarla pek örtüşmemektedir. Bu yorumu benimsemektense, bozgunun hemen sonrasında hemen yeni bir savaşın emredilmemesi, böylece düşmanlardan çevrilmiş olmaları görüşü çok daha doğru gözükmektedir.

b) وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ “Andolsun ki (Allah) sizi bağışlamıştı.” Bu ifade Uhud’da müslümanların yapıp ettiği hataları Yüce Allah’ın affettiğini yeminli, te’kitli ve pekiştirilmiş bir kullanım ile göstermektedir. Demek ki Uhud’daki faciaya sebep olan sahâbîler derin ve çok samimi bir şekilde istiğfarda bulunmuş, özür dilemişlerdi ki Yüce Allah da onları bağışladığını kendilerine müjdelemektedir. Bu samimi tevbe nedeniyle Yüce Allah kendilerini bağışlamış, böylece hepsinin öldürülmesinin önüne geçilmiştir.(41) Anlaşılan o ki kişi ne kadar ağır bir günah işlemiş olursa olsun, samimi bir özür beyanı ile samimi bir tevbe yani hak ve hakikate doğru yöneliş gerçekleştirirse bu yöneliş karşılıksız bırakılmayacak, Yüce Allah samimiyetle kendisine yönelen kullarını bağışlayacaktır. Bu cümle biz müslümanlar için son derece önemli bir müjdedir.

5. وَاللّٰهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ “(Zaten) Allah, müminlere çok lütufkârdır.” Bu cümlenin benzerleri çeşitli âyetlerde(42) geçmektedir. Yüce Allah önceki cümlede samimiyetle kendisine yönelen kullarını bağışladığını beyan edince, kendisinin müminlere karşı son derece lütufkâr olduğunu bildirmekte, affının gerekçesini de lutfuna bağlamış olmaktadır. Bu âyetten de anlaşıldığı gibi, insanlar çok büyük günah da işlemiş olsalar herhangi bir inkâra kalkışmadıkları sürece onlar mümindirler; böylelerini imansızlıkla itham etmek hiçbir şekilde doğru değildir. Çünkü inkâr edilmediği sürece hiçbir günah Yüce Allah’ın af ve mağfiret sıfatlarından daha büyük değildir. Bu itibarla, müslümanlara düşen görev, hata işlediklerinde hemen istiğfar etmeleri, yani özür dilemeleri ve peşinden de özre neden olan şeyin tersini uygulayarak tevbeyi gerçekleştirmeleri, samimiyetlerini göstermeleridir. Muttaki muhsinler hiç hata yapmayan kişiler değildir; Âl-i İmrân 3/135’te belirtildiği gibi onlar bilerek hatada ısrar etmeyenlerdir.

c) Uhud’da Yaşanan Bazı Olaylar

Yüce Allah, sûrenin 153-155. âyetlerinde Hz. Peygamber’in Müslümanları arkalarından çağırdığı halde uzaklaştıklarını, hiç kimseye dönüp bakmadıklarını, kaybettikleri zafere ve ganimete de başlarına gelenlere de üzülmemeleri için Nebî’nin kederi üzerine müslümanlara keder verdiğini bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın o kederin arkasından Müslümanlara bir güven indirdiği, bunun bir kısmını kapladığı, kendi canlarının kaygısına düşmüş bir grubun da Allah’a karşı haksız yere cahiliye devrindeki türden zanlara kapıldıkları ve “bu işten bize ne var!” dedikleri, işin, hükümranlığın, kararın tamamen Allah’a ait olduğu, onların Hz. Peygamber’e açıklayamadıklarını içlerinde gizledikleri, onların “Bu işten bize bir şey olsaydı, burada öldürülmezdik” dedikleri, buna karşılık kendilerine şöyle dendiği bildirilmektedir: “Evlerinizde kalmış olsaydınız bile öldürülmesi takdir edilmiş olanlar, yataklarına (düşecekleri yerlere) çıkıp giderlerdi. Allah, gönüllerinizdekileri deneyip ortaya çıkarmak ve kalplerinizdekileri arındırmak için (böyle yaptı).”

Daha sonra, savaştan kaçanlarla ilgili olarak şöyle bir bilgi verilmektedir: “(Uhud’da) iki ordu karşılaştığı gün, sizi bırakıp gidenleri, sırf işledikleri bazı hatalar yüzünden şeytan (yerlerinden) kaydırmıştı. Andolsun ki Allah onları affetmiştir.”

ı. Kaçış ve Kederin Gelişi

اِذْ تُصْعِدُونَ وَلَا تَلْوُ۫نَ عَلٰىٓ اَحَدٍ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ ف۪يٓ اُخْرٰيكُمْ فَاَثَابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ لِكَيْلَا تَحْزَنُوا عَلٰى مَا فَاتَكُمْ وَلَا مَآ اَصَابَكُمْ وَاللّٰهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Hani elçi sizi diğerlerinizin arasında (arkanızdan) çağırdığı hâlde siz uzaklaşıyor, kimseye dönüp bakmıyordunuz. Kaybettiğiniz (zafere ve ganimet)e de başınıza gelenlere de üzülmeyesiniz diye (Allah, Elçisinin) kederi üzerine size keder vermişti. Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki اِذْ تُصْعِدُونَ iz tus‘ıdûne ifadesi “hani tırmanıyordunuz”; وَلَا تَلْوُ۫نَ ve lâ telvûne fiili “ve bakmıyordunuz”; عَلٰىٓ اَحَدٍ ‘alâ ehadin ifadesi “hiç kimseye”; وَالرَّسُولُ ve’r-rasûlü kelimesi “Rasûl, Elçi ise”; يَدْعُوكُمْ yad‘ûküm ifadesi “sizi çağırıyordu”; ف۪يٓ اُخْرٰيكُمْ fî uhrâküm ifadesi “sizi diğerinin arasından, arkanızdan”; فَاَثَابَكُمْ fe esâbeküm fiili “size vermişti”; غَمًّا ğammen kelimesi “bir keder”; بِغَمٍّ bi ğammin ifadesi “keder üzerine”; لِكَيْلَا تَحْزَنُوا likeylâ tahzenû ifadesi “üzülmeyesiniz diye”; عَلٰى مَا فَاتَكُمْ ‘alâ mâ fâteküm ifadesi “kaybettiklerinize, kaybettiğiniz şeylere de”; وَلَا مَآ اَصَابَكُمْ ve lâ mâ esâbeküm ifadesi “başınıza gelen şeylere de”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi “haberdar olan(dır)”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi ise “yaptığınız şeylerden” demektir.

Burada Uhud’da yaşananlarla ilgili olarak bunun sebebini soranlara verilen cevaplar ve o gün yaşananların bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ تُصْعِدُونَ وَلَا تَلْوُ۫نَ عَلٰىٓ اَحَدٍ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ ف۪يٓ اُخْرٰيكُمْ “Hani Rasûl sizi diğerlerinizin arasında (arkanızdan) çağırdığı halde siz uzaklaşıyor, hiç kimseye dönüp bakmıyordunuz.” Yüce Allah Uhud’da yaşananları hatırlatmaya devam etmekte, bu çerçevede müslümanların kaçışlarına değinerek, Hz. Peygamber “Ey Allah’ın kulları, bana doğru gelin”, “Ey Müslümanlar, ben Allah’ın elçisiyim (buradayım)” mealindeki sözlerle kendilerini arkalarından çağırmasına rağmen hiç kimseye dönüp bakmadan yükseklere doğru tırmanarak savaş alanından tepelere veya vadiye doğru kaçtıklarını dile getirmektedir.(43)

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen تُصْعِدُونَ tus‘ıdûne fiili Fâtır 35/10’da geçen يَصْعَدُ yas‘adü fiili gibi “tırmanmak”, “uzaklaşmak”, “kaçmak” gibi manalar içermektedir. En‘âm 6/125’te zikredilen يَصَّعَّدُ yassa‘‘dü fiili de “yükselmek” manasını içermekte, Cinn 72/17 ve Müddessir 74/17’de geçen sa‘ad ve sa‘ûd kelimeleri ise gittikçe “artan (azap)” demektir. Âyette yer alan لَا تَلْوُ۫نَ lâ telvûne fiili Âl-i İmrân 3/78’de de belirttiğimiz üzere “itibar etmemek”, “dönüp bakmamak” manasına gelmektedir. Bu arada âyetteki ف۪يٓ اُخْرٰيكُمْ fî uhrâküm ifadesi ise “gerinizdekilerin içinde”, “diğerlerinizin arasında” yani “ordunun arkasındaki az sayıdaki kuvvetler içerisinde” demektir ki bu durum kaçmakta olanların “arkasında bulunmak” şeklinde yorumlanmaktadır.(44)

Yüce Allah Uhud’da yaşananlar bağlamında daha sonra Medine’de bu durumun sebebini soranlara işte bu cümlelerle hatırlatmalarda bulunmaktaydı. Önceki âyette de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın vaadinde durduğu, ancak bazı Müslümanların kendilerinden beklenmeyen bir tavır ve davranış içerisinde girdikleri, bu nedenle de mağlubiyetin kaçınılmaz olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Âyetin başındaki اِذْ iz edatı olayın daha önce yaşandığını, âyetlerin ise daha sonra geldiğini gösterdiği için “hani”, “o zaman” manasında zikredilmektedir.

2. فَاَثَابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ لِكَيْلَا تَحْزَنُوا عَلٰى مَا فَاتَكُمْ وَلَا مَآ اَصَابَكُمْ “Kaybettiğiniz (zafere ve ganimet)e de başınıza gelenlere de üzülemeyesiniz (üzülemez duruma gelesiniz) diye (Allah Nebî’nin) kederi üzerine size keder vermişti.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in “okçuların yerlerini terk etmemeleri” şeklindeki buyruğunu tutmadıkları için Uhud’daki müslümanlara üzüntü ve keder üstüne üzüntü ve keder yağdırmıştı. O kadar yoğun bir keder söz konusu olmuştu ki müslümanların artık kaybettikleri ganimetlere de başlarına gelen felakete de üzülecek mecalleri kalmamıştı. Bu ifade “Hz. Peygamber’in hüznünün üzerine, kaybettikleri ve kendi başlarına gelen hüznü müslümanlara unutturacak daha büyük bir hüzün vermesi” şeklinde de anlaşılabilir. Her iki durumda da mesaj değişmemektedir; çünkü müslümanlara verilen hüzün ve keder o kadar yoğun yaşanmıştı ki başka şeylere hüzünlenemeyecek durum söz konusu olmuştu.

Âyette geçen فَاَثَابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ cümlesi “üzüntü ve kedere boğmak”, “yoğun bir keder vermek”, “elem üzerine elem vermek”, “gam üstüne gam yaşatmak” gibi manalar içermektedir. Çeşitli âyetlerde(45) geçen غَمّ ğamm kelimesi “gam, keder, hüzün” gibi anlamlar içermektedir. Buradaki غَمًّا بِغَمٍّ “gam üstüne gam” ifadesi “Hz. Peygamber’in öldürüldüğü iddiası nedeniyle duyulan derin hüzün” olabileceği gibi, “Hz. Peygamber’i üzmelerinin karşılığında onların da üzülmesi manasında yaşananlar nedeniyle Hz. Peygamber’in de onların hüznüne ortak olması” anlamı da söz konusu edilebilir. Bü tür ihtimallerin hepsi yaşanan gerçeklerle uyumludur.(46)

Buradaki لِكَيْلَا تَحْزَنُوا li keylâ tahzenû ifadesi “üzülmeyesiniz, hüzünlenmeyesiniz diye” manasına gelmekte, müslümanların başına gelen öldürülme ve yaralanma şeklindeki bu mağlubiyet hüznü onların kaybettikleri ganimetlere veya elde ettikleri fırsatları yitirmelerine de başlarına gelen başka sıkıntılara da hüzünlenemeyecek duruma gelmelerine neden olmuştu. Çünkü müslümanlar can düşmanı olan müşriklere mağlup olmuşlar, kâfirlerin galibiyeti kendilerini adeta kahretmişti. İşte anlaşılıyor ki gam üstünde gamlar vardır; galibiyet sarhoşluğuna kapılanlara bir anda mağlubiyet acısı yaşatılabileceği gerçeği âyette dikkat çekilen hususlar arasında yer almaktadır.

3. وَاللّٰهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Kur’ân’da Yüce Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(47) Yüce Allah gerek Uhud gününde gerekse diğer zamanlarda kimlerin neler yapıp ettiklerinin tamamından haberdar olduğunu bildirerek muhataplarının bu gerçeği bilerek duyarlı olması gerektiği mesajını vermektedir.

ıı. Bazı İnsanların İkiyüzlü Davranışları

ثُمَّ اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ اَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشٰى طَآئِفَةً مِنْكُمْ وَطَآئِفَةٌ قَدْ اَهَمَّتْهُمْ اَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللّٰهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنْ الْاَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ اِنَّ الْاَمْرَ كُلَّهُ لِلّٰهِ يُخْفُونَ ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْاَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هٰهُنَا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ ف۪ي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذ۪ينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ اِلٰى مَضَاجِعِهِمْ وَلِيَبْتَلِيَ اللّٰهُ مَا ف۪ي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا ف۪ي قُلُوبِكُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Sonra (Allah) o kederin arkasından size bir güven indirdi ki (bu güvenin yol açtığı) uyuklama hâli bir kısmınızı kaplıyordu. Kendi canlarının kaygısına düşmüş bir grup da Allah hakkında cahiliye devrindeki türden yanlış ve yersiz zanlara kapılıyorlar ve ‘Bu işten bize ne var?’ diyorlardı. De ki: ‘İş (karar), tamamen Allah’a aittir. Onlar, sana açıklayamadıklarını içlerinde gizliyorlar.’ (Onlar) ‘Bu işten bize bir şey olsaydı, burada öldürülmezdik.’ diyorlar. (Onlara) de ki: Evlerinizde kalmış olsaydınız bile öldürülmesi yazılmış olanlar, yataklarına (düşecekleri yerlere) çıkıp giderlerdi. Allah göğüslerinizdekileri (kalplerinizdekileri) deneyip ortaya çıkarmak ve kalplerinizdekileri arındırmak için (böyle yaptı). Allah göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَنْزَلَ enzele fiili “indirmişti”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinize”; مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ min ba‘di’l-ğammi ifadesi “kederden sonra”; اَمَنَةً نُعَاسًا emeneten nü‘âsen tamlaması “güvenli bir uyukluma hali”; يَغْشٰى yağşâ fiili “kaplıyor(du)”; طَآئِفَةً tâifeten kelimesi “bir grubu”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; وَطَآئِفَةٌ ve tâifetün kelimesi “(şöyle) bir grup (daha vardı)”; قَدْ اَهَمَّتْهُمْ ked ehemmethum fiili “onların kaygısına düşmüştü”; اَنْفُسُهُمْ enfüsühum ifadesi “kendi nefislerinin, kendi canlarının”; يَظُنُّونَ yezunnûne fiili “zannediyorlar(dı)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah hakkında zanda bulunuyorlar(dı)”; غَيْرَ الْحَقِّ ğayra’l-hakkı ifadesi “doğru olmayan, doğru olayacak şekilde”; ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ zanne’l-câhiliyyeti tamlaması “cahiliye zannı üzere”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “diyorlar(dı) ki”; هَلْ لَنَا hel lenâ sorusu “bizin için var mı”; مِنْ الْاَمْرِ mine’l-emri ifadesi “bu işten”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şey”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ الْاَمْرَ inne’l-emra ifadesi “muhakkak ki iş(ler)”; كُلَّهُ küllehû tamlaması “bütünü, hepsi”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a aittir, Allah içindir”; يُخْفُونَ yuhfûne fiili “gizliyorlar(dı)”; ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ fî enfüshim ifadesi “onların nefislerinde, içlerinde”; مَا لَا يُبْدُونَ mâ lâ yübdûne ifadesi “açıklayamayacakları şeyleri”; لَكَ leke ifadesi “sana”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “diyorlar(dı) ki”; لَوْ كَانَ lev kâne ifadesi “eğer olsaydı”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; مِنَ الْاَمْرِ mine’l-emri ifadesi “iş konusunda”; شَيْءٌ şey’un kelimesi “herhangi bir şey”; مَا قُتِلْنَا mâ kutilnâ fiili “öldürülmezdik”; هٰهُنَا hâhünâ ifadesi “burada”; قُلْ kul emri “de ki”; لَوْ كُنْتُمْ lev küntün ifadesi “eğer (şöyle) olsaydınız”; ف۪ي بُيُوتِكُمْ fî buyûtiküm ifadesi “sizin evlerinizde”; لَبَرَزَ leberaze fiili “elbette ortaya çıkardı”; الَّذ۪ينَ كُتِبَ ellezîne kütibe ifadesi “yazılmış olanlar”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara, kendilerine”; الْقَتْلُ el-katlü ifadesi “savaş, ölüm”; اِلٰى مَضَاجِعِهِمْ ilâ medâci‘ıhim ifadesi “onların yataklarında”; وَلِيَبْتَلِيَ ve liyebteliye ifadesi “sonuçta ortaya çıkaracak(tır)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَا ف۪ي صُدُورِكُمْ mâ fî sudûriküm ifadesi “sizin gönüllerinizde olan şeyleri,”;وَلِيُمَحِّصَ ve liyumahhısa fiili “ve sonuçta temizleyecek, temizlemek için”; مَا ف۪ي قُلُوبِكُمْ mâ fî kulûbiküm ifadesi “sizin kalplerinizde olan şeyleri”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِذَاتِ الصُّدُورِ bizâti’s-sudûri ifadesi ise “gönüllerin sahip olduğu şeyi, kalplerdeki” demektir.

Burada Uhud’da yaşananların bir kısmı ile münafıkların dile getirdiği hususlara verilen cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ اَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشٰى طَآئِفَةً مِنْكُمْ “Sonra (Allah) o kederin arkasından size bir güven indirdi ki (bu güvenin yol açtığı) uyuklama hali bir kısmınızı kaplıyordu.” Yüce Allah Uhud günü yaşananlar bağlamında gam ve hüznün arkasından bir kısım sabırlı, fedakâr ve cefakâr müslümana, yukarıdan aşağıya onları çepeçevre kuşatacak şekilde bir güven, tatlı bir dinginlik ve huzur verdiğini hatırlatmaktadır.

Âyette geçen الْغَمِّ el-ğamm kelimesi önceki âyette de geçmekte, “gam ve keder” manasına gelmekte, bir grup müslümanı kapladığı ifade edilen hal ile ilgili olarak da اَمَنَة emeneh ve نُعَاس nü‘âs sözcüklerini kullanılmaktadır. Bir kez de Enfâl 8/11’de geçen اَمَنَة emeneh sözcüğü “güven duygusu” manasına gelmekte, aynı şekilde bir kez de Enfâl 8/11’de geçen نُعَاس/النُّعَاس nü‘âs/en-nü‘âs kelimesi ise “hoş ve hafif bir uyku, uyuklama, iç huzuru, sekinet, ruhsal bir dinginlik, kendine güven duygusu”(48) manasını vermektedir. Oradaki bağlam Bedir günü Müslümanları kaplayan güven verici bir uyku halini ifade etmekte, burada ise Uhud’da mağlubiyet sonrası yaşanan durumu ortaya koymaktadır. Nitekim Ebû Talha gibi bazı sahabiler kendilerini derin bir uyku halinin kapladığını dile getirmişlerdi.(49)

Esasında bakıldığında insanlar şiddetli bir şekilde sarsıntı geçirdikleri ortamlarda, hissettikleri büyük korkulardan sonra bunların derin etkisi nedeniyle uyuyamazlar. İşte Yüce Allah müminlerden bir gruba yönelik bir nimeti olmak üzere onları kuşatan güven içerikli tatlı bir uyku vererek kendilerini rahata eriştirecek bir müdahalede bulunduğunu ifade etmektedir. Zira müşrikler galip bir edayla “yine geleceğiz” diye tehditler savurmuşlardı ki bu nedenle Müslümanlar onların Medine’yi işgal etmeleri ve bütün Müslümanları büsbütün yok edecekleri endişesine kapılmışlardı; dolayısıyla herhangi bir şekilde güven duygusuna sahip değillerdi.

İşte böyle bir durumda ve bozuk bir psikolojide kalanların aklında her an yeni bir saldırıya uğrama korkusu ve muhtemel bir saldırıya karşı koyma hazırlığı da bulunuyordu. İşte böyle yoğun bir durumda bir grup müslümana Yüce Allah’ın tatlı bir uyku vermesi sıra dışı bir müdahaleydi. Uhud günü müslümanların içerinde münafıklar da bulunduğu için tatlı uykunun kapladığı kişiler arasında bunlar yoktu. Âyetin devam eden cümlesinde de beyan edildiği gibi onların gündemi daha farklıydı ve başka hesaların peşine düşmüşlerdi.

2. وَطَآئِفَةٌ قَدْ اَهَمَّتْهُمْ اَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللّٰهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنْ الْاَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ اِنَّ الْاَمْرَ كُلَّهُ لِلّٰهِ “Kendi canlarının kaygısına düşmüş bir grup da Allah’a karşı haksız yere cahiliye devrindeki türden zanlara kapılıyorlar ve ‘bu işten bize ne var!’ diyorlardı. De ki: İş (hükümranlık, karar, değerlendirme) tamamen Allah’a aittir.” Yüce Allah Uhud günü bir gruba indirdiği huzuru hatırlattıktan sonra, sözü diğer grubun durumuna getirmekte ve bazı bilgiler vermektedir.

a)وَطَآئِفَةٌ قَدْ اَهَمَّتْهُمْ اَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللّٰهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ “Kendi canlarının kaygısına düşmüş bir grup da Allah’a karşı haksız yere cahiliye devrindeki türden zanlara kapılıyorlardı.” Yüce Allah Uhud günü müslümanların içinde yer alan bir grubun samimiyetsiz insanlardan oluştuğunu, kendi dertlerinin ve menfaatlerinin ötesinde herhangi bir düşüncelerinin bulunmadığını, bu yüzden de devam eden cümlede yer verildiği üzere Allah hakkında cahiliye zannı türünden haksız zanlarda bulunduklarını haber vermekte, bir anlamda toplumun tahlilini yaparak Hz. Peygamber’i ve diğer muhatapları bilgilendirmek istemektedir.

Âyette geçen اَهَمَّتْهُمْ اَنْفُسُهُمْ ehemmethum enfüsühum ifadesi “kendilerine önem verenler”, “sadece kendilerini düşünenler”, “canlarının derdine düşenler” manasına gelmekte ve ordudaki münafıkların durumunu ortaya koymaktadır. Onlar savaşın gidişatını gözlemeden bir kısmı münafık Abdullah b. Übeyy’le birlikte meydandan kaçmışlardı; diğerleri de iki arada bir derece kalmanın huzursuzluğu içerisinde gözlerine uyku girmemiş, kendilerini bir türlü uyku tutmamıştı.

Bu arada âyette yer alan يَظُنُّونَ بِاللّٰهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ “Allah hakkında cahiliye zannı olarak haksız zanlarda bulunmak” ifadesi ise onların devam eden cümlede dile getirdikleri bildirilen “Bu işten bize ne!” veya “Peygamber’in işi bitti, yok oldu”, “Muhammed hak peygamber olsaydı Allah onun başına böyle kâfirleri musallat etmezdi” vs. türden sözleridir. Onlar doğru bir Allah ve peygamber bilincine sahip olmadıkları için, en küçük bir problemde davasını, inancını satabilen, hayatını menfaatlerinden ibaret sayan, benmerkezli münafık kişilerdi.

b) يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنْ الْاَمْرِ مِنْ شَيْءٍ “(Onlar) ‘bu işten bize ne var (sorumluluğumuz ney)!’ diyorlardı.” Yüce Allah müslüman ordunun içinde yer alan münafıkların cahiliye zannı türünden dile getirdikleri zanlarıyla ilgili olarak bu cümleyi söylediklerini bildirmektedir. Bu cümle çeşitli şekillerde anlaşılabilir:

ı. İlgili ifade münafıkların münafıklıklarını belli etmemek için güya müslümanlardanmış havası estirerek sundukları bir teklif olarak şöyle anlaşılabilir: “Gözetilen o zafer işinden bizim için az bir pay, bir iş, bir tedbir, bize düşen bir şey var mı?”

ıı. Bununla birlikte söz konusu cümle kendi aralarındaki münafıklıkları bağlamında şöyle de yorumlanabilir: “Nasıl, bu tür işlerde biz bir dolap çevirebiliyor muyuz?”

ııı. Bu cümle münafıkların alay ederek ve kindar bir şekilde Hz. Peygamber’e şu şekilde hitap ettikleri şeklinde de düşünülebilir: “Senin vaad ettiğin zaferi sonuçsuz bırakacak bir rol oynayabiliyor muymuşuz?”(50)

ıv. “Bizim bu konuda yani yardım ve zafer elde edebilme konusunda herhangi bir imkânımız yoktu.”(51)

v. “Bizim mutlak hükümranlıkta bir karar yetkimiz var da (kullanmadık) mı sanki!”(52)

vı. Bu ifade münafıkların alınan savaş kararında kendilerine danışılmamasını eleştirdikleri şekilde de yorumlanabilir. “Bu savaş kararı alınırken bize bir fikir danışan oldu mu ki!”(53)

vıı. Söz konusu cümle “Bu işten bize ne! Biz mi gelmek istedik ki!” şeklinde de yorumlanmaktadır.(54)

c) قُلْ اِنَّ الْاَمْرَ كُلَّهُ لِلّٰهِ “De ki: İş (hükümranlık, karar, değerlendirme) tamamen Allah’a aittir.” Yüce Allah münafıkların “bizim durumla ilgili bir hükümranılığımız mı varmış” şeklindeki sözlerine cevap vermekte ve bütün işlerin yani zafer, yardım, karar, buyruk vs. konularında bütünüyle hükümranlığın Yüce Allah’a ait olduğunu bildirmekte,(55) münafıkların kendilerince dile getirmeye ve muhatapları mahcup etmeye yönelik çabaları en baştan geçersiz kılınmaya çalışılmaktadır. Ne zafer sahiplenilebilir ne de fatura insanlar tarafından karşıdakine kesilebilir. Bu konularda takdir ve değerlendirme sadece Yüce Allah’a aittir; münafıkların işgüzarlık yapması veya sorumlulukları başkalarına atma girişimleri geçersiz kılınmaktadır.

3. يُخْفُونَ ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْاَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هٰهُنَا “Onlar, sana açıklayamadıklarını içlerinde gizliyorlar. (Onlar) ‘Bu işten bize bir şey olsaydı, burada öldürülmezdik’ diyorlar.” Yüce Allah münafıkların durumunu ortaya koymaya devam etmekte, hem onların ikiyüzlülüklerini deşifre etmekte, hem de Hz. Peygamber’i ve müminleri bilgilendirmek istemektedir.

a) يُخْفُونَ ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ “Onlar, sana açıklayamadıklarını içlerinde gizliyorlar.” Yüce Allah münafıkların Hz. Peygamber’e açıktan söyleyemedikleri şeyleri içlerinde sakladıklarını haber vermektedir ki Âl-i İmrân 3/118-119’da da bu konuda çeşitli bilgiler dile getirilmektedir. Belli ki açıktan söyledikleri şeylere göre içlerinde sakladıkları kin, öfke ve düşmanlık çok daha büyük boyutlardaydı. O kadar ki kendileriyle başbaşa kaldıklarında öfkelerinden dolayı parmaklarını ısırıyorlardı.

b) يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْاَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هٰهُنَا “(Onlar) ‘Bu işten bize bir şey olsaydı, burada öldürülmezdik’ diyorlar.” Bu ifadeyi “eğer dinimiz hak olsaydı burada öldürülmezdik” şeklinde anlayanlar da vardır;(56) ancak biz bu kanaatte değiliz. Yüce Allah münafıkların söyleyebildikleri kadarıyla ifade ettikleri şeyler bağlamında eğer Uhud savaşı kararı alındığında kendilerine danışılsaydı veya Abdullah b. Übeyy’in şahsında onların teklif ettiği şekilde Medine savunması yapılsaydı(57) Uhud’da insanların öldürülmeyeceğini, yani arkalarında bu kadar kayıp bırakmamış olacaklarını söylediklerini hatırlatmaktadır.

Önceki kısımda yer alan يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنْ الْاَمْرِ مِنْ شَيْءٍ “(Onlar) ‘bu işten bize ne var (sorumluluğumuz ney)!’ diyorlardı” ifadesinde de dile getirdikleri üzere, olayda herhangi bir müdahalelerinin bulunmadığını belirtmişler, eğer kanaatlerine itibar edilmiş olsaydı o kadar büyük sayıda ölüm olayının yaşanmamış olacağını dile getirmişlerdi.(58) Onların bu sözlerine ilave olarak Âl-i İmrân 3/168’de de geleceği üzere “(Evlerinde) oturup da kardeşleri hakkında ‘Bize uysalardı öldürülmezlerdi” gibi düşüncelere sahip oldukları da bildirilmektedir.

4. قُلْ لَوْ كُنْتُمْ ف۪ي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذ۪ينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ اِلٰى مَضَاجِعِهِمْ “(Onlara) de ki: Evlerinizde kalmış olsaydınız bile öldürülmesi yazılmış olanlar, yataklarına (düşecekleri yerlere) çıkıp giderlerdi.” Yüce Allah bu türden sözler söyleyen münafıklara iletilmek üzere Hz. Peygamber’e emrederek, onların savaştan kaçmalarının ölümden kurtulmaları manasına gelmediğini, zira ölüm zamanı gelenlerin, kendilerine o vakitte ölüm yazılmış olanların bulundukları evlerinde de ölümle karşılaşmış olacaklarını haber vermektedir. Onların “savaşa gidilmeseydi ölünmezdi” sözlerinin cevabı Âl-i İmrân 3/168’de şöyle verilmektedir: “De ki: Eğer doğru sözlü iseniz, kendinizden ölümü savın (bakalım)!”

a) Çeşitli âyetlerde(59) berazû kalıbında çoğul olarak zikredilen, burada ise tekil olarak geçen بَرَزَ beraze fiili “ortaya çıkmak” manasına gelmekte, اِلٰى مَضَاجِعِهِمْ ilâ medâci‘ıhim ifadesi ise “yataklarına” yani “düşecekleri yerlerine” anlamını vermektedir. Buradan hareketle âyetteki الَّذ۪ينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ “kendilerine ölüm yazılmış olanlar” ifadesi gereği, ölüm vakti belirlenmiş olanların savaş meydanında olmasıyla evlerinde bulunmalarının sonucu değiştirmeyeceği beyan edilmiş olmaktadır. Uhud’da bulunmayıp evlerinde kalanların aynı düşman tarafından evlerinde de öldürülebileceğinin unutulmaması istenmektedir. Bu konuyla ilgili olarak eceli gelenlerin yani süresi dolanların ecellerinin hiçbir şekilde tehir edilmeyeceği Nahl 16/61, Münâfikûn 63/11 ve Nûh 71/4 gibi âyetlerde de beyan edilmektedir.

b) Ecel ile ilgili âyetleri doğru anlamanın yolu Nûh 71/4’teki “(Unutulmamalıdır ki) Allah’ın belirlediği süre dolunca o artık ertelenemez” şeklindeki cümleyi doğru kavramaktan geçmektedir. Münâfikûn 63/11’de de yer alan bu mesaj, Yüce Allah’ın insanlara verdiği nihai sürenin hiçbir şekilde ertelenmeyeceğini veya geciktirilmeyeceğini göstermektedir. Ecel geciktirilmez; olan sadece insanlara zaman tanınması ve onlara fırsat verilmesidir. Bunu olumlu anlamda değerlendirenler hayatı düzgün yaşarlar, ibadet ve itaatin doyumsuz zevkini tadarlar; dolayısıyla sonu yasalarla belirlenmiş akıbete doğru ilerlemiş olurlar. Tebliğden olumsuz anlamda yüz çevirenler de kendi sonlarına doğru ilerlemede hız kazanır ve feci akıbetleriyle buluşmuş olurlar. Âyetin bu şekilde her iki anlamı vermesi de mümkündür.

“Ecelin tehir edilmeyeceği”yle ilgili olarak Ahzâb 33/16’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Eğer ölümden veya öldürülmekten kaçıyorsanız, kaçmanın size asla faydası olmaz! (Eceliniz gelmemiş ise) o takdirde de yaşatılacağınız süre çok değildir.” Bu âyetlerden de anlaşıldığına göre, ecel gelmişse bunun için savaştan veya ölümden kaçmanın bir anlamı yoktur.

Ölümden kurtuluşun imkânsız olduğunu bildiren âyetlerden birisi Nisâ’ 4/78’dir: “Nerede olursanız olun ölüm size ulaşır; sarp ve sağlam kalelerde olsanız bile!” Benzer bir içerikte olmak üzere Cum‘a 62/8’de de şu bilgiler zikredilmektedir: “De ki: Sizin kendisinden kaçtığınız ölüm muhakkak sizi bulacaktır. Sonra da görüleni ve görülmeyeni bilen Allah’a döndürüleceksiniz de O size bütün yaptıklarınızı haber verecektir.” Bütün bu âyetlerin verdiği ortak mesaj şudur: Ecel hiçbir şekilde tehir edilemez. Vakit dolunca artık hiçbir şey o vaktin değiştirilmesi manasına gelebilecek hiçbir şey yapamaz, vesselâm. Ecelin tehir edilemeyeceği konusunu Münâfikûn 63/11 ve Nûh 71/4’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada bu kadarıyla yetinmek istiyoruz.

5.وَلِيَبْتَلِيَ اللّٰهُ مَا ف۪ي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا ف۪ي قُلُوبِكُمْ “Allah, gönüllerinizdekileri deneyip ortaya çıkarmak ve kalplerinizdekileri arındırmak için (böyle yaptı).” Yüce Allah bütün bunları neden yaptığını beyan etmekte ve insanların gönüllerinde bulunan niyetleri ve düşünceleri deneyip ortaya çıkarmayı ve kalplerindekileri de arındırmayı hedeflediğini bildirmektedir.

Bir kez de Âl-i İmrân 3/152’de yer alan يَبْتَلِيَ yebteliye fiili “denemek”, “ortaya çıkarmak” manalarına gelirken, bir kez de Âl-i İmrân 3/141’de geçen يُمَحِّصَ yümahhısa fiili “ortaya çıkarmak”, “temize çıkarmak”, “arındırmak”, “tasfiye etmek”, “haber vermek”, “seçmek” gibi anlamlar içermekte, bir anlamda imtihanın gerekçesini ve sonucunu vermektedir. Yüce Allah insanların gönüllerinde ve kalplerinde bulunanları ortaya çıkarmayı ve samimi olanlarla aykırı olanları ayırmayı istemekte, bu imtihanı bunun için gerçekleştirmektedir.

Âyette imtihan için صُدُور sudûr, temhîs yani “arındırma” için قُلُوب kulûb kelimesinin neden tercih edildiği dikkat çekmektedir; ancak bunun nasıl bir cevabının bulunduğu konusunda herhangi bir şey söyleyebilecek durumda değiliz. Bu ayırım ve detay, başka kardeşlerimizin ilgisini ve araştırmasını beklemektedir.

6. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Allah kalplerin özünü dahi bilendir.” Bu ve benzer ifadeler Kur’ân’da sıklıkla kullanılmaktadır.(60) Âl-i İmrân 3/119’da da belirttiğimiz üzere, Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezlik bu tür beyanlarla da ortaya konulmaktadır. Yüce Allah Medine’deki Yahudilerin veya münafıkların Hz. Peygamber’e karşı besledikleri kin ve öfkenin son derece büyük, Âl-i İmrân 3/118. âyette de geçtiği üzere dilleriyle söylediklerine göre kalplerinde sakladıklarının çok daha tehlikeli olduğunu işte bu beyanıyla dile getirmekte, kalplerde bulunanların dil ile söylenenlere göre çok daha ağır olduğunu beyan etmektedir. Bu itibarla Uhud’da yaşananlar noktasında münafıkların gönüllerinde neleri sakladıklarını Yüce Allah’ın çok iyi bildiği ifade edilmektedir.

ııı. Şeytanın Kaydırdığı Kişilerin Tevbesi ve Affı

اِنَّ الَّذ۪ينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ اِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا وَلَقَدْ عَفَا اللّٰهُ عَنْهُمْ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَل۪يمٌ “(Uhud’da) iki ordu karşılaştığı gün sizi bırakıp gidenleri, işledikleri bazı hatalar yüzünden şeytan (yerlerinden) kaydırmıştı. Yemin olsun ki Allah onları affetmiştir. Şüphesiz ki Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok yumuşak muamele edendir).”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ تَوَلَّوْا innellezîne tevellev ifadesi “muhakkak ki yüz çevirenler”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden , içinizden”; يَوْمَ الْتَقَى yevme’l-tekâ ifadesi “karşılaştığı gün”; الْجَمْعَانِ el-cem‘âni kelimesi “iki topluluk”; اِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ inneme’stezellehum ifadesi “onları mutlaka kaydırmıştı”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا biba‘dı mâ kesebû tamlaması “bazı kazanımları sebebiyle, bazı hataları yüzünden”; وَلَقَدْ عَفَا ve lekad ‘afâ fiili “yemin olsun ki affetmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنْهُمْ ‘anhüm ifadesi “onlardan, onların”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; حَل۪يمٌ halîmun kelimesi ise “çok yumuşak muamele eden(dir), hoşgörülü olan(dır)” demektir.

Burada Uhud’da hata yapanları şeytanın kaydırdığı, ancak sonuçta tevbe ettikleri için Yüce Allah’ın onları bağışladığı gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ اِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا “(Uhud’da) iki ordu karşılaştığı gün, sizi bırakıp gidenleri, sırf işledikleri bazı hatalar yüzünden şeytan (yerlerinden) kaydırmıştı.” Yüce Allah Uhud’la ilgili bir başka konuya dair bilgi vermekte ve iki ordu Uhud’da karşılaştığında müslümanlardan yüz çevirip Medine’ye kaçanları şeytanın kaydırdığını, çünkü yapıp ettiklerinin bir kısmının buna sebep olduğunu beyan etmektedir.

Âl-i İmrân 3/166. âyette de geçen يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ yevme’l-teka’l-cem‘âni ifadesi “iki ordunun karşılaştığı gün” manasında Uhud savaşının yaşandığı gün demektir. Bu ifade Enfâl 8/41’de de geçmekte, orada ise Bedir günü manasını vermektedir. Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen اسْتَزَلَّ istezelle fiili aynı kökten gelen ve Bakara 2/36’da geçen ezelle fiili gibi “kaydırmak”, “tökezletmek” manalarına gelmekte ve Uhud’daki bazılarının yapıp ettiği birtakım davranışlar veya elde ettikleri bazı kazanımları sebebiyle şeytanın kendilerini tökezlettiği beyan edilmiş olmaktadır. Burada söz konusu kişilerin Uhud’da neleri kazandıklarıyla ilgili herhangi bir bilgi bulunmadığı için kesin söylemlerden kaçınmak gerekir. Cepheyi terk etmeleri, savaşın kaybedilebileceği zannı, karşı tarafı abartmaları vs. şeyler de sadece birer tahminden ibarettir.

2. وَلَقَدْ عَفَا اللّٰهُ عَنْهُمْ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَل۪يمٌ “Andolsun ki Allah onları affetmiştir. Muhakkak ki Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok yumuşak muamele edendir).” Yüce Allah bazı müslümanlar Uhud’da büyük bir yanlış yapmış olsalar da nihayetinde münafıklar gibi inkârcı olmadıkları için samimi bir istiğfarda bulunmaları nedeniyle kendilerini bağışladığını müjdelemektedir.

Âl-i İmrân 3/152’de belirttiğimiz üzere, günah ne kadar büyük olursa olsun, hiçbir günah Yüce Allah’ın af ve mağfiretinden daha büyük değildir. Bu nedenle, muhataplar muttaki muhsinler olmasına rağmen hata işleyebilecekleri için, samimi bir şekilde bağışlanma dileğinde bulunmuşlarsa Yüce Allah onları bağışlayabilir. Uhud’da yaşananlara rağmen oradaki sahâbîler de bu çerçevede bağışlanma dileğinde bulundukları için Allah onları bağışlamıştır. Çünkü onların İslam için ne kadar büyük fedakârlıklar yaptıkları bilinmektedir.

Durum böyle olunca, inkâr içermeyen bir hata sebebiyle bütün bu olumlu değerleri görmezlikten gelmek hiçbir şekilde doğru olamaz. Kişi büyük günah işlemiş olsa da inkâr etmediği sürece dinden çıkmaz; çünkü Yüüce Allah’ın bağışlama sıfatları azap edicilik sıfatlarından daha çoktur ve yoğundur. Bunun bir başka gerekçesi ise Yüce Allah’ın غَفُور ğafûr yani “çok bağışlayıcı oluşu” ile حَل۪يم halîm yani “insanlara yumuşak muamele edişini, insanlara aceleyle azap etmeyip ertelemesi”dir.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., IX, 20-21. Benzer rivayetler için de ayrıca bk. Taberî, age., IV, 111-112; Zemahşerî, age., I, 413-414.
• 2 - Semerkandî, age., I, 254; Taberî, age., IV, 113; Zemahşerî, age., I, 415; Râzî, age., IX, 22.
• 3 - Semerkandî, age., I, 254.
• 4 - Esed, age., s. 117.
• 5 - Semerkandî, age., I, 254; Râzî, age., IX, 24.
• 6 - Âl-i İmrân 3/145, 148, 195; Nisâ’ 4/134; Kehf 18/31, 44, 46; Meryem 19/76; Kasas 28/80.
  • Âl-i İmrân 3/145 Âl-i İmrân 3/148 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/134 Kehf 18/31 Kehf 18/44 Kehf 18/46 Meryem 19/76 Kasas 28/80
• 7 - Semerkandî, age., III, 241.
• 8 - Tirmizî, Kıyâme, 30. 9 - Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 1; İmân, 41; ‘Itk, 6; Menâkıbu’l-Ensâr, 45; Nikâh, 5; Eymân, 13; Hıyel, 1; Müslim, İmârah, 55; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Tirmizî, Fedâilü’l-Cihâd, 16; Nesâî, Tahâret, 59; Talâk, 24; Eymân, 19; İbn Mâce, Zühd, 26; Ahmed b. Hanbel, I, 25, 43.
• 10 - Âl-i İmân 3/146; Yûsuf 12/105; Hacc 22/45, 48; ‘Ankebût 29/60; Muhammed 47/13; Talâk 65/8. 11 - Semerkandî, age., I, 226, 255; Taberî, age., III, 325-327; Zemahşerî, age., I, 370, 415; Râzî, age., VIII, 111-112.
  • Âl-i İmrân 3/146 Yûsuf 12/105 Hacc 22/45 Hacc 22/48 ‘Ankebût 29/60 Muhammed 47/13 Talâk 65/8
• 12 - Semerkandî, age., I, 255; Taberî, age., IV, 116-117; Zemahşerî, age., I, 415.
• 13 - Zemahşerî, age., III, 192-193. 14 - Semerkandî, age., I, 255.
• 15 - Taberî, age., IV, 119. 16 - Zemahşerî, age., I, 416; Râzî, age., IX, 27.
• 17 - Bakara 2/286; Âl-i İmrân 3/16, 147, 193; A‘râf 7/151, 155; İbrâhim 14/41; Mü’minûn 23/109, 118; Şu‘arâ’ 26/86; Kasas 28/16; Sâd 38/35; Mü’min 40/7; Haşr 59/10; Mümtehıne 60/5; Tahrîm 66/8; Nûh 71/28.
  • Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/193 A‘râf 7/151 A‘râf 7/155 İbrâhîm 14/41 Mü'minûn 23/109 Mü'minûn 23/118 Şu‘arâ 26/86 Kasas 28/16 Sâd 38/35 Mü'min 40/7 Haşr 59/10 Mümtehine 60/5 Tahrîm 66/8 Nûh 71/28
• 18 - Semerkandî, age., I, 255; Taberî, age., IV, 122; Zemahşerî, age., I, 416. 19 - Râzî, age., IX, 28.
• 20 - Râzî, age., IX, 29.
• 21 - Taberî, age., IV, 122. 22 - Semerkandî, age., I, 255.
• 23 - Zemahşerî, age., I, 416. 24 - Râzî, age., IX, 30. 25 - Semerkandî, age., I, 255; Taberî, age., IV, 123.
• 26 - Âl-i İmrân 3/151; Efâl 8/12; Kehf 18/18; Ahzâb 33/26; Haşr 59/2. 27 - Semerkandî, age., I, 256; Zemahşerî, age., I, 416-417.
  • Âl-i İmrân 3/151 Enfâl 8/12 Kehf 18/18 Ahzâb 33/26 Haşr 59/2
• 28 - Âl-i İmrân 3/151; Nisâ’ 4/91, 144, 153; En‘âm 6/81; A‘râf 7/33, 71; Yûnus 10/68; Hûd 11/96; Yûsuf 12/40; İbrâhim 14/10, 11, 22; Hıcr 15/42; Nahl 16/99, 100; İsrâ’ 17/33, 65, 80; Kehf 18/15; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/45; Neml 27/21; Kasas 28/35; Rûm 30/35; Sebe’ 34/21; Sâffât 37/30, 156; Mü’min 40/23, 35, 56; Dühân 44/19; Zâriyât 51/38; Tûr 52/38; Necm 53/23; Rahmân 55/33; Hâkka 69/29.
  • Âl-i İmrân 3/151 Nisâ 4/91 Nisâ 4/144 Nisâ 4/153 En‘âm 6/81 A‘râf 7/33 A‘râf 7/71 Yûnus 10/68 Hûd 11/96 Yûsuf 12/40 İbrâhîm 14/10 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/42 Nahl 16/99 Nahl 16/100 İsrâ 17/33 İsrâ 17/65 İsrâ 17/80 Kehf 18/15 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/45 Neml 27/21 Kasas 28/35 Rûm 30/35 Sebe' 34/21 Sâffât 37/30 Sâffât 37/156 Mü'min 40/23 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Duhân 44/19 Zâriyât 51/38 Tûr 52/38 Necm 53/23 Rahmân 55/33 Hâkka 69/29
• 29 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 30 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 31 - Yûsuf 12/21, 23; Muhammed 47/19. 32 - Âl-i İmrân 3/151; En‘âm 6/128; Nahl 16/29; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32, 60, 72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/24; Muhammed 47/12. 33 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/23 Muhammed 47/19 Âl-i İmrân 3/151 En‘âm 6/128 Nahl 16/29 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/24 Muhammed 47/12
• 34 - Zemahşerî, age., I, 418.
• 35 - Semerkandî, age., I, 257.
• 36 - Râzî, age., IX, 35-36.
• 37 - Semerkandî, age., I, 257. 38 - Semerkandî, age., I, 257.
• 39 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 104. 40 - Esed, age., s. 119. 41 - Semerkandî, age., I, 257.
• 42 - Bakara 2/105; Âl-i İmrân 3/74, 174; Enfâl 8/29; Hadîd 57/21, 29; Cum‘a 62/4.
  • Bakara 2/105 Âl-i İmrân 3/74 Âl-i İmrân 3/174 Enfâl 8/29 Hadîd 57/21 Hadîd 57/29 Cum‘a 62/4
• 43 - Semerkandî, age., I, 257; Zemahşerî, age., I, 418.
• 44 - Semerkandî, age., I, 257; Zemahşerî, age., I, 419.
• 45 - Âl-i İmrân 3/153, 154; Tâhâ 20/40; Enbiyâ’ 21/88; Hacc 22/22. 46 - Semerkandî, age., I, 257; Zemahşerî, age., I, 419; Râzî, age., IX, 40-41.
  • Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/154 Tâhâ 20/40 Enbiyâ 21/88 Hacc 22/22
• 47 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 48 - Semerkandî, age., II, 10. 49 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Âl-i İmrân; Meğâzî, 4068; Tirmizî, Tefsîr, 3007.
• 50 - Râzî, age., IX, 47-48; Yazır, age., II, 447; Esed, age., s. 120. 51 - Semerkandî, age., I, 258. 52 - İslâmoğlu, age., s. 134. 53 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 104. 54 - Zemahşerî, age., I, 420. 55 - Semerkandî, age., I, 258.
• 56 - Semerkandî, age., I, 258. 57 - Râzî, age., IX, 49; Yazır, age., II, 448. 58 - Zemahşerî, age., I, 420.
• 59 - Bakara 2/250; Nisâ’ 4/81; İbrâhim 14/21, 48.
  • Bakara 2/250 Nisâ 4/81 İbrâhîm 14/21 İbrâhîm 14/48
• 60 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13