Kamer Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 55 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “ay” anlamındaki الْقَمَر el-kamer kelimesinden alan Kamer sûresi, inişe göre de, resmî sıralamada da 54. sûredir.

Kamer sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Necm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrede de tıpkı Neml’de olduğu gibi çeşitli peygamberlerin helak edilen kavimleriyle ilgili kısa bilgiler verilmektedir.

Kamer sûresi, yaklaşan Son Saat’le ilgili bir mesajla başlamakta, o dönemde Ay’ın yarılmış olacağı bilgisini vermektedir. Daha sonra müşriklerin herhangi bir mucize görseler bile ona inanmayacakları bildirilerek, mahşerde bunların korkunç akıbetine dikkat çekilmektedir.

9. âyetten itibaren, öncelikle Hz. Nûh’un kavminin ona yaptıkları hatırlatılmakta, ardından yaşadıkları felaket beyan edilmektedir. Peşinden ‘Âd kavminin Hz. Hûd’a düşmanlıkları gündeme getirilmekte, sonuçta korkunç bir kasırga ile nasıl helak edildikleri haber verilmektedir.

23. âyetten itibaren, söz Hz. Sâlih’e ve onun kavmi Semûd’a getirilmekte, onların Allah’ın sembol kıldığı deveyi nasıl hunharca katlettikleri ifade edildikten sonra onların da helak edildikleri bildirilmektedir.

33. âyetten itibaren, konu Hz. Lût’a getirilmekte, onların da azgınlıklarının sonucunu en şiddetli şekilde yaşadıkları beyan edilmektedir. Benzer şekilde Firavun ailesinin de uyarıcılara itibar etmedikleri, sahte güçlerine güvenmelerinin sonucunda hepsinin hezimete uğratıldığı ve birlikteliklerinin bozulduğu bildirilmektedir.

43. âyetten itibaren, kafirlerin ellerinde hiçbir garantinin olmadığı, inkarcıların hezimete uğrayacağı, Yüce Allah’ın her şeyi bir ölçü ile yarattığı, Son Saat’in buluşma zamanı oluşu beyan edilmektedir.

51. âyetten itibaren, önceki azgınların da helak edildiği, her türlü fiilin kaydedildiği, muttakilerin ödüllendirileceği müjdesi ile sûre sonra erdirilmektedir. Sûrede yer alan kıssaların sonunda dört defa “Biz bu Kur’ân’ı gerçeği hatırlasınlar diye kolaylaştırdık; gerçeği hatırlayanlar nerede!” ifadesi yer almakta, böylece vahyin hem kolay olduğu hem de amacının ne olduğu açık ifadelerle ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 18-32. âyetlerinde Hz. Hûd’un ve Hz. Sâlih’in kavimlerinin kıssaları hakkında bilgi vermekte, bu çerçevede kavimlerinin peygamberlere yönelik olumsuz tavırlarını ve zulme dönüşen inkârları nedeniyle kendilerine uyguladığı helâki beyan etmektedir.

a) ‘Âd Kavmi

Yüce Allah, sûrenin 18-22. âyetlerinde Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd’ın veya Ahkâflıların peygamber öğretilerini yalanladıklarını, kendilerine yönelik azabın ve uyarıların şiddetli bir şekilde gerçekleştiğini beyan etmektedir. Bu bağlamda üzerlerine felâketi büyük bir günde insanları köklerinden sökülmüş hurma kütükleri gibi koparıp savuran uğultulu bir kasırga gönderdiğini haber vermektedir. Âyet grubunun sonunda Kur’ân’ın gerçekleri hatırlamak için kolaylaştırıldığı ve bundan yararlananların yok denecek kadar az olduğu vurgulanmaktadır.

ı. ‘Âd Kavminin Yalanlaması

كَذَّبَتْ عَادٌ فَكَيْفَ كَانَ عَذَاب۪ي وَنُذُرِ “Âd (kavmi) de (Hud’u) yalanlamıştı. Benim azabım ve benim uyarılarım (bak) nasıl olmuştu!”

Âyetteki كَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”; عَادٌ ‘âdün kelimesi “Âd kavmi”; فَكَيْفَ fe keyfe sorusu “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu?”; عَذَاب۪ي ‘azâbî tamlaması “benim azabım”; وَنُذُرِ ve nüzüri tamlaması ise “ve benim uyarılarım” demektir.

Burada sûrenin ikinci kıssası olan Hz. Hûd ve ‘Âd kavmi gündeme getirilmektedir.

Diğer bazı sûrelerde de olduğu gibi,(1) Hz. Nûh’un kıssasından sonra sıra Hz. Hûd’a ve kavmine getirilmektedir. Hz. Hûd’un ve ‘Âd kavminin kıssası hakkında genel bilgileri Hûd 11/50’de vermiştik. Burada kıssanın bu surede ele alınan bölümü hakkında âyetleri incelemeye çalışacağız.

Hz. Hûd’un kavmi olan Ahkâflılar, yani ‘Âd kavmi, peygamberleri olan Hz. Hûd’u ve elbette onun tebliğ ve temsil ettiği bütün değerleri yalanlamışlardı. Onların bu olumsuz ve düşmanca tavrının karşılığında Yüce Allah’ın azap kararı gelmiş ve şiddetli bir helâk yaşamışlardı.

İşte âyetin sonunda yer alan فَكَيْفَ كَانَ عَذَاب۪ي وَنُذُر “Benim azabım ve benim uyarılarım nasılmış (gördüler)” ifadesi söz konusu azaba ve tebliğ edilen uyarılara itibar etmemenin sonucunu bir ibret levhası olarak ortaya koymaktadır.

Mekkeli müşriklerin aşırı tepkisiyle karşılaşan Hz. Peygamber bu ve benzer âyetlerde verilen mesajlarla rahatlatılmakta, bu arada başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün inkârcılara gözdağı verilmektedir.

Fussılet 41/15’te de ifade edildiği gibi, ‘Âd kavmi kendilerini büyük görerek onlardan daha güçlü ve kuvvetli hiç kimsenin olmadığını söyleyerek tam bir şımarıklık ve azgınlık örneği göstermişlerdi. Onların akıbetinin nasıl korkunç olduğu hatırlatılarak müşriklerin de benzer bir akıbetle karşılaşabilecekleri kendilerine hatırlatılmış olmaktadır.

ıı. ‘Âd Kavminin Feci Akıbeti

اِنَّآ اَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ ر۪يحًا صَرْصَرًا ف۪ي يَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ تَنْزِعُ النَّاسَ كَاَنَّهُمْ اَعْجَازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ فَكَيْفَ كَانَ عَذَاب۪ي وَنُذُرِ “Sürekliliği olan kara bir günde onların üzerine, insanları sökülmüş hurma kütükleri gibi yere seren bir kasırga göndermiştik. Benim azabım ve benim uyarılarım (bak) nasıl olmuştu!”

Buradakiاِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَرْسَلْنَا arselnâ fiili “göndermiştik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, üzerlerine”; ر۪يحًا صَرْصَرًا rîhan sarsaran tamlaması “şiddetli rüzgâr, kasırga”; ف۪ي يَوْمِ نَحْسٍ fî yevmi nahsin tamlaması “uğursuzluk gününde”; مُسْتَمِرٍّ müstemirrin kelimesi “devamlı”; تَنْزِعُ tenzi‘u fiili “yere serer”; النَّاسَ en-nâse sözcüğü “insanları”; كَاَنَّهُمْ keennehum ifadesi “sanki onlar”; اَعْجَازُ نَخْلٍ a‘câzü nahlin tamlaması “hurma kütükleri”; مُنْقَعِرٍ münka‘ırin sözcüğü “sökülen”; فَكَيْفَ fe keyfe sorusu “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu?”; عَذَاب۪ي ‘azâbî tamlaması “benim azabım”; وَنُذُرِ ve nüzüri tamlaması ise “ve benim uyarılarım” demektir.

Burada ‘Âd kavminin nasıl helak edildiğiyle ilgili bilgi verilmekte, azap ve uyarıların dikkate alınması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّآ اَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ ر۪يحًا صَرْصَرًا ف۪ي يَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ “Sürekliliği olan kara bir günde onların üzerine bir kasırga göndermiştik.” Yüce Allah Hz. Hûd’un azgın kavmini korkunç bir kasırga ile helak etmiştir. Âyetteki اَرْسَلْنَا عَلَي arselnâ ‘alâ ifadesi, felaketin yukarıdan geldiğini ve muhataplarını kuşatıp perişan ettiğini göstermektedir.

‘Âd kavminin helakiyle ilgili olarak Hâkka 69/6-8’de detaylı bilgiler yer almakta ve şöyle buyrulmaktadır: “‘Âd (kavmi) ise, uğultulu, kasıp kavuran bir fırtına ile mahvedilmişlerdi. (Allah) o kasırgayı, art arda yedi gece, sekiz gün onların üzerine salmıştı. (Öyle ki, eğer orada olsaydın) o kavmi, içi boş hurma kütükleri gibi (oracıkta) yere serilmiş halde görürdün. Şimdi onlardan geriye kalan (herhangi bir kişi) görebiliyor musun?”

Benzer şekilde Fussılet 41/16’da da şu ifadeler yer almaktadır: “Bundan dolayı biz de onlara dünya hayatında zillet azâbını tattırmak için o uğursuz günlerde soğuk bir rüzgâr gönderdik. Ahiret azabı elbette daha çok rüsva edicidir. Onlara yardım da edilmez.”

Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(2) bilinen manada “rüzgâr”,(3) “koku”,(4) “güç”(5) manalarında kullanılmaktayken, Kur’ân’da 10 kez(6) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgarlar” manasında zikredilmektedir.

Hâkka 69/6’da da zikredildiği üzere, ر۪يحٍ صَرْصَرٍ rîh-ı sarsar tamlaması, Kur’ân’da ‘Âd kavmiyle ilgili olarak üç kez(7) geçmekte ve kasırganın korkunç yapısını, çıkardığı dehşet gürültüyü ve uğultuyu ifade etmektedir. Bu tamlama, “dondurucu, kulakları sağır eden, her şeyi kökünden sarsan” gibi anlamlara gelmektedir.(8)

Özellikle صَرْصَرٍ sarsar kelimesinin aslında sadece صَرْ sar kökünden geldiği, kasırganın tekrarı ve sürekliliği nedeniyle aynı kalıbın iki kez tekrarlandığı beyan edilmektedir.(9) Konuyla ilgili olarak Zâriyât 51/41’de bu kelimenin yerine el-‘akîm sıfatı kullanılmış ve “herkesi helak ederek, insanların soyunu kesip bitiren bir kasırga” manası devreye sokulmuştur.

‘Âd kavminin helakiyle ilgili olarak Kur’ân’da geçen ifadelere bakıldığında bu azabın günlerce sürdüğü anlaşılmaktadır. Bu nedenle konuyla ilgili olarak Fussılet 41/16’da اَيَّام نَحِسَات eyyâm-ı nehısât yani “uğursuz günler” tamlaması kullanılmışken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette يَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ yevmi nahsin müstemirrin yani “uğursuzluğu devamlı bir gün” ifadesi tercih edilmiştir.

Buradaki يَوْمِ yevm kelimesi, kasırganın başladığı ilk günü ifade edebileceği gibi, tamlamada yer alan مُسْتَمِرٍّ müstemirr kelimesi de bunun devamlılığını ortaya koymaktadır. İki sûredeki ifadelerin bir anlamda açılımı olarak bu defa Hâkka 69/7’de kasırganın “yedi gece, sekiz gündüz” sürdüğü beyan edilerek âyetlerin manası ortak bir mesaja dönüştürülmüştür.

2. تَنْزِعُ النَّاسَ كَاَنَّهُمْ اَعْجَازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ“İnsanları sökülmüş hurma kütükleri gibi yere seren (bir kasırga göndermiştik).” Yüce Allah bu âyette ‘Âd kavmini tabi tuttuğu helakin şiddetini beyan etmektedir. Uğursuz günlerde yedi gece sekiz gündüz süren kasırganın insanları sökülmüş hurma kütükleri gibi koparıp devirdiği ifade edilmektedir.

Bir kez de Âl-i İmrân 3/26. âyette geçen تَنْزِعُ tenzi‘u fiili, söz konusu kasırganın insanların ruhlarını cesetlerinden söküp aldığı,(10) onları adeta içi boş bir kütüğe dönüştürdüğü manasını vermektedir. Hâkka 69/7’de konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Öyle ki, eğer orada olsaydın) o kavmi, içi boş hurma kütükleri gibi (oracıkta) yere serilmiş halde görürdün.”

Hâkka 69/7’de geçen خَاوِيَة hâviyeh kelimesi ile Kur’ân’da sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مُنْقَعِر munka‘ırin kelimesi birbirini tefsir etmekte ve hurma kütüklerinin “sökülmüş ve içi boş” bir mahiyet arz ettiğini göstermektedir.

Âyetteki müthiş benzetmeden hareketle şunları ifade edebiliriz: Hz. Hûd’a iman etmeyip onun tebliğ ettiği değerleri inkâr eden ‘Âd kavmi, inkârcılıklarıyla aslında içi boş bir cesetten ibaret idiler. İnsanı insan yapan, sahip olduğu değerlerdir.

Bu şekilde değerlerini reddeden insanlar zaten manevi olarak içi boşalmış bir durumda oldukları için, Yüce Allah onları helak ederken köklerinden sökülüp içi boş bir hale getirilen hurma kütüklerine benzetmiştir. Giydirilmiş kütüklere benzetilen münafıklar gibi(11) bu kavim de helakleri sonucunda aynı duruma getirilmişlerdir.

3. فَكَيْفَ كَانَ عَذَاب۪ي وَنُذُرِ “Benim azabım ve benim uyarılarım (bak) nasıl olmuştu!” Bu ifade, Hz. Nûh’un kavmiyle ilgili kıssada da, yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Âd kavmiyle ilgili Kamer 54/18. âyette de dile getirilmişti. Yüce Allah bu cümle ile vahye karşı olumsuz tavır içerisinde inananlara düşmanlık besleyip zulmedenlere yönelik gerçekleştirdiği azabının ve uyarılarının nasıl olduğunun düşünülmesini muhataplardan istemektedir.

Hz. Hûd’un ve benzer peygamberlerin azgın kavimlerinin nasıl bir akıbet yaşadıkları hatırlatılarak, söz konusu kavimlerin bunu gördüğü beyan edilmektedir. Bu ifade ile Hz. Peygamber’in ümmeti içerisinde başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün inkârcılara gözdağı verilmekte, ilâhî uyarılara itibar etmeyenlerin nasıl bir sonla karşılaşacakları belirtilerek ibret almaları gerektiği haber verilmektedir.

ııı. Vahyin Kolaylaştırılması

وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْاٰنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ “Yemin olsun ki Kur’an’ı (gerçeği) hatırla(t)mak için kolaylaştırdık. Hatırlayan var mı?”

Âyetteki وَلَقَدْ يَسَّرْنَا ve lekad yessernâ fiili “yemin olsun ki kolaylaştırdık”; الْقُرْاٰن el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı”;لِلذِّكْرِ li’z-zikri sözcüğü “(gerçeği) hatırla(t)mak için”; فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ fe hel min müddekirin sorusu “(gerçeği) hatırlayan(lar) nerede” demektir.

Detaylı açıklamalarımızı sûrenin 17. âyetinde ifade etmeye çalıştığımız bu âyetlerde Yüce Allah vahyini yani Kur’ân’ı kolaylaştırdığını beyan etmektedir. Burada da gerçeği hatırlamak için kolaylaştırıldığı beyan edilen mesajdan maksat, bağlam gereği öncelikle Hz. Hûd’un kavmiyle ilgili mesajlardır; ardından Kur’ân’ın sunduğu bütün ilâhî bildirimlerdir.

Sûrede dört kez yer alan bu âyetlerden anlaşılması gereken ortak nokta, Rabbimizin gündeme getirdiği gerçekleri okuyup anlamaktır. Vahyin ortaya koyduğu prensiplerden çıkartılması gereken bütün dersleri çıkartarak hayatı Yüce Allah’ın istediği ve peygamberlerin tebliğ edip örnek hayatlarıyla ortaya koyduğu gibi yaşamaktır. Vahyin bu kadar açık ifadelerine rağmen, Kur’ân’ın zor olduğunu iddia etmenin ne kadar yanlış ve hatalı bir yaklaşım olduğu ortadadır.

b) Semûd Kavmi

Yüce Allah, sûrenin 23-32. âyetlerinde Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd halkının peygamber uyarılarını yalanladıklarını, içlerinden bir insana tâbi olmalarının sapkınlık ve çılgınlık olduğunu söylediklerini, “Vahiy, aramızdan ona mı layık görülüp verildi (vahiy, ine ine ancak ona mı indi)? Aslında o, şımarık/küstah yalancının biridir” diyerek Hz. Sâlih’e yönelik hakaret ve suçlamalarını dile getirmekte, buna karşılık “Yarın (yakında) onlar, şımarık/küstah yalancının kim olduğunu göreceklerdir” beyanına yer vermektedir.

Ardından, Hz. Salih’e yönelik şöyle bir beyana yer verilmektedir: “(Ey Sâlih!) Sırf onları imtihan etmek için dişi deveyi gönderen biziz. Sen onları sadece gözetle ve sabırlı olmaya devam et. Onlara, her biri kendi nöbetinde sudan yararlanacak şekilde suyun aralarında paylaşılarak kullanılacağını bildir.”

Daha sonra, Semud kavminin bazı fertlerinin arkadaşlarını çağırdığı, en azgın olanın ileri atılıp deveyi hunharca katlettiği bildirilmekte, Yüce Allah’ın azabının ve uyarılarına itibar etmemenin feci akıbetine değinilmekte, üzerlerine korkunç bir ses gönderildiği ve anında ağıla konan kuru ot gibi oluverdikleri ifade edilmektedir.

Âyet grubunun sonunda tekrar Kur’ân’ın gerçekleri hatırlamak için kolaylaştırıldığı ve bundan yararlananların yok denecek kadar az olduğu vurgulanmaktadır.

ı. Semûd’un Yalanlaması ve Alaycılıkları

كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ فَقَالُوٓا اَبَشَرًا مِنَّا وَاحِدًا نَتَّبِعُهُٓ اِنَّآ اِذًا لَف۪ي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ ءَاُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِنَا بَلْ هُوَ كَذَّابٌ اَشِرٌ سَيَعْلَمُونَ غَدًا مَنِ الْكَذَّابُ الْاَشِرُ “Semûd (kavmi) de uyarı(cı)ları yalanlamıştı ve ‘Aramızdan bir insana mı uyacağız? Bu durumda biz sapkınlık ve çılgınlık içinde oluruz! Vahiy, aramızdan ona mı verildi? Aslında o, şımarık yalancının biridir!’ demişlerdi. Yarın (yakında) onlar şımarık yalancının kim olduğunu göreceklerdir.”

Buradaki كَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”; ثَمُودُ semûdü kelimesi “Semûd kavmi”; بِالنُّذُرِ bi‘n-nüzuri sözcüğü “uyarı(cı)ları”; فَقَالُوا fe kâlû fiili “demişlerdi ki”;اَبَشَرًا ebeşeran sorusu “bir beşere mi, bir insana mı”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizden, içimizden”; وَاحِدًا vâhıden keliesi “bir tek (kişiye mi)”; نَتَّبِعُهُ nettebı‘u fiili “ona uyacağız”; اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اِذًا izen ifadesi “o takdirde”; لَف۪ي ضَلَالٍ le fî dalâlin ifadesi “sapkınlıkta (oluruz)”;وَسُعُرٍ ve su‘urin sözcüğü “ve çılgınlıkta”; ءَاُلْقِيَ eulkıye sorusu “verildi mi”; الذِّكْرُ ez-zikru kelimesi “vahiy”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; مِنْ بَيْنِنَا min beyninâ ifadesi “bizim aramızdan”; بَلْ bel edatı “bilakis”;هُوَ huve zamiri “o”; كَذَّابٌ kezzâbun sözcüğü “yalancı(dır)”; اَشِرٌ eşirun kelimesi “şımarık, küstah”; سَيَعْلَمُونَ seya‘lemûne fiili ise “yakında bilecekler, görecekler”;غَدًا ğaden sözcüğü “yarın”; مَنِ الْكَذَّابُ الْاَشِرُ meni’l-kezzâbu’l-eşiru tamlama sorusu ise “yalancı şımarık kimmiş” demektir.

Bu âyetlerde Semûd kavminin yalancılıkları, vahyin gönderildiği peygamberle alay edişleri, onu suçlamaları ve kendilerine verilen cevap gündeme getirilmektedir.

Hz. Sâlih ve Semûd kıssası hakkındaki genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/141’de vermiştik. Burada sadece bu surede yer alan kısmı üzerinde durmaya çalışacağız.

1. كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ “ Semûd (kavmi) de uyarı(cı)ları yalanlamıştı.” Burada sûrenin üçüncü kıssası ele alınmakta, Semûd kavminin bütün uyarıları ve elbette onları kendilerine tebliğ eden peygamberleri, özel olarak da Hz. Sâlih’i yalanladıkları beyan edilmektedir.

Âyette geçen النُّذُر en-nüzür kelimesini “Allah’ın uyarıları”(12) manasına alabileceğimiz gibi “uyarıcılar, yani peygamberler” manasına da almamız mümkündür. Zira nüzür kelimesi “uyarıcı” anlamındaki nezîr sözcüğünün çoğulu olarak da anlaşılabilir. Bu itibarla Şu‘arâ’ 26/141’de النُّذُر en-nüzür kelimesini tefsir etmek üzere الْمُرْسَل۪ين el-murselîn sözcüğü zikredilmektedir.

Eski kavimler sadece kendilerine gönderilmiş olan bir peygamberi değil, o döneme kadarki bütün peygamber öğretilerini yalanlamışlardı. Her bir peygamber diğer bütün peygamberlere iman edilmesi gerektiğini tebliğ etmiştir. Peygamberler aynı tevhid ilkelerini tebliğ ettiği için birini yalanlamak hepsini yalanlamayla eşdeğerdir. Durum böyle olmasına rağmen, Semûd kavminin yalanladığı özel peygamber Hz. Sâlih’tir.(13)

Her iki tefsir biçimini bir arada düşündüğümüzde kapının aynı manaya açıldığını söyleyebiliriz. Esasında peygamberlerin yalanlanmalarına sebep olan esaslar, peygamberlik adına Yüce Allah’tan kendilerine ulaştırılan mesajları ümmetlerine tebliğ ettikleridir. Yoksa risalet dışındaki konularda böyle bir karşı çıkış genellikle bilinmemektedir. Uyarıları inkâr etmek uyarıcıları, uyarıcıları yalanlamak da uyarıları reddetmekle eşdeğerdir.

2.فَقَالُوٓا اَبَشَرًا مِنَّا وَاحِدًا نَتَّبِعُهُٓ اِنَّآ اِذًا لَف۪ي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ “(Onlar) ‘Aramızdan bir insana mı uyacağız? Bu durumda biz sapkınlık ve çılgınlık içinde oluruz!’ demişlerdi.” Yüce Allah, bu âyette Semûd kavminin Hz. Sâlih’e karşı olan tepkilerini hatırlatmakta ve kendileri kalabalık olmalarına rağmen tek bir kişiye tâbi olmanın sapkınlık ve çılgınlık olacağı değerlendirmesinde bulunduklarını belirtmektedir.

a) اَبَشَرًا مِنَّا وَاحِدًا “Aramızdan bir beşere mi” ifadesi, Semûd kavminin peygamberleri küçümsediklerini ve melek peygamber beklentisi içerisinde olduklarını göstermektedir. Kendilerinden önce yaşayan Hz. Nûh ve Hz. Hûd’un kavminin yaptığı gibi Semûd kavmi de insan peygamberi benimsememiş, insanların peygamberliğini bir üstünlük çabası olarak tanıtmış ve dilemesi halinde Yüce Allah’ın melek peygamberler gönderebileceğini ifade ederek tavırlarını ortaya koymuşlardı.(14)

Daha sonra Mekkeli müşriklerin de dile getirdiği bu anlayışın,(15) insanlık tarihi kadar eski olduğu görülmekte, küfrün aynı yerden beslendiği gün gibi aşikâr olmaktadır. Semûd kavmi Hz. Sâlih için bunu söyleyince, Sâd 38/8’de dile getirildiği gibi Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber için aynı manada sözler söylemişlerdi.

b) نَتَّبِعُهُ “Ona (mı) tâbi olacağız.” Bu fiil, Semûd kavminin risaletle ilgili en temel öğretiyi bildiğini göstermektedir. Risalet, ümmetin peygambere uymasını gerektiren bir kurumdur. Onlar melek peygamber isteyerek ona tâbi olmamayı iyi bir bahane unsuru olarak görüyorlardı. Oysa insan peygamberle ilgili böyle bir bahane kullanamayacakları için bu defa alaycılıklarını “bir insana mı uyacağız?” diyerek şekillendirmiş, kendi kalabalık sayılarını öne sürerek tek bir insana tâbi olmayı benimsememişlerdi.

Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20-21. âyetlerde bütün peygamberlere tâbi olmak ümmetlerine emredildiği gibi, Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158, Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olmak bu son ümmete emredilmiştir. İşte peygamberlik kurumunun bir örneği olan Hz. Sâlih’in kavmi Semûd da bu gerçeği bildiği için ona tâbi olmayı reddetmiş, kendi başına buyruk bir hayatı tercih ettikleri bu sözleriyle ortaya koymuşlardı.

Elmalılı bu âyetle ilgili olarak çok önemli bir çıkarımda bulunmuş ve kıskançlıkları nedeniyle köle ruhlu insanların kendi içlerinden birine tâbi olmayı istemeyip, başkalarının emri ve boyunduruğu altında yaşamayı tercih ettiklerini ifade etmiştir. Bu tutarsız tutum içerisinde olanların esareti hürriyete yeğledikleri görülmekte, Neml 27/48’de de beyan edildiği gibi, şehirdeki dokuz(lu) çetenin kalabalık yapısını tek kişinin önüne geçirerek peygamber bile olsa bir kişiye tâbi olmayacaklarını belirtmişlerdi.

c) اِنَّآ اِذًا لَف۪ي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ “Bu durumda sapkınlık ve çılgınlık içinde oluruz, (demişlerdi).” Âlimlerimiz âyetteki سُعُر su‘ur kelimesine “delilik, sıkıntı, azap” manası vererek, Semûd kavminin inkârda ne kadar kararlı olduklarını göstermek için bu kelimeyi kullandıklarını ifade etmişlerdir.(16)

Semûd kavmi, sayı kalabalıklığını hakikatin ölçüsü olarak kabul ettikleri için, peygambere tâbi olmayı sapkınlık, çılgınlık ve ahmaklık olarak görmüşlerdi. Oysa hakikat, değerini sayı kalabalıklığından ve eskiye aidiyetinden değil, sağlam kaynağından alır ki bu da sadece ve sadece vahiydir. Hakikati vahiyde arayıp Hz. Peygamber’i takip edenlere selâm olsun.

Bu tür değerlendirmelerde bulunan Semûd kavmi daha da ileri giderek bu defa Yüce Allah’ı suçlamışlar ve yanlış kişiye peygamberlik verdiğini beyan ederek şu ifadeleri kullanmışlardı:

3.ءَاُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِنَا بَلْ هُوَ كَذَّابٌ اَشِرٌ “(Devamla:) ‘Vahiy, aramızdan ona mı verildi? Aslında o, şımarık yalancının biridir!’ (demişlerdi).” Bu suçlamanın bir benzeri Sâd 38/8’de de belirtildiği gibi, Mekkeli müşrikler tarafından Hz. Peygamber’e yönelik olarak dile getirilmiştir.

Aslında Semûd kavmi Hz. Sâlih için “o, şımarık (küstah) yalancının biridir, (demişlerdi).” Buradaki اُلْقِيَ ulkıye edilgen fiili tıpkı Müzzemmil 73/5’te de olduğu gibi “bırakılmak, verilmek, vahyedilmek” manasına gelmekte, الذِّكْر ez-zikr kelimesi ise “gerçeği hatırlatan şey, öğüt, vahiy” gibi anlamlar vermektedir.

Bu ifade, bağlam gereği elbette ve öncelikle Hz. Sâlih’in kavmi Semûd tarafından dile getirilmiş olmalıdır. Onlara göre vahyin indirildiği kişi buna layık değildi. Liyakatsizliği bir tarafa, Hz. Sâlih’in aynı zamanda كَذَّاب kezzâb yani “çok yalan konuşan kişi” veاَشِر eşir yani “mağrur, şımarık, küstah” biri olduğunu ifade etmişlerdi. Kur’ân’da beş kez(17) geçen كَذَّاب kezzâb kelimesi “sürekli yalan konuşan kişi”, bir kez de bir sonraki âyette zikredilenاَشِر eşir/el-eşir sözcüğü ise “şerli en kötü, şımarık, küstah” gibi manalara gelmektedir.

Onlara göre Hz. Sâlih hiçbir şekilde vahye muhatap olmaya uygun değildi. Bu suçlamalarıyla Semûd kavminin ne kadar büyük bir savrulmuşluğun içinde olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Hûd 11/62’de beyan edildiği gibi, Hz. Sâlih’e hitaben “Bundan önce bizim aramızda ümit beslenen bir kişi idin” sözünü söylemiş, ona iltifatlar yağdırmışlardı.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e risalet verilmeden önce el-emîn demelerine rağmen, peygamberlik sonrasında ona “yalancı” suçlamasında bulunmaları ile Semûd kavminin tutumu büyük bir benzerlik içermektedir. Anlaşılıyor ki Semûd kavmi de Mekkeli müşriklerin beklediği gibi(18) kendilerine özel vahiy beklentisindeydiler; ancak bu sünnetüllâha aykırıydı ve Yüce Allah Bakara 2/105 ile En‘âm 6/124’te belirttiği gibi kime risalet vereceğini elbette gayet iyi bilmekteydi.

Peygamber görevlendirmede prensip Yüce Allah’ın seçmesi ve görevlendirmesidir.(19) Bunun farkında olmayan Semûd kavmi Yüce Allah’ın yanlış kişiye peygamberlik verdiğini söyleyecek kadar işi çığırından çıkarmış, sınırı aşmışlardı. Onların bu fütursuzluğunun cevabını bizzat Yüce Allah vermekte ve şöyle buyurmaktadır:

4. سَيَعْلَمُونَ غَدًا مَنِ الْكَذَّابُ الْاَشِرُ “Yarın (yakında) onlar şımarık yalancının kim olduğunu göreceklerdir.” Bu âyette sözü edilen غَدًا ğaden kelimesi sözlükte “yarın” anlamına gelse de asıl maksat “ileride, vakti gelince, er ya da geç” gibi anlamlar vermektedir.

Esasında سَيَعْلَمُونَ seya‘lemûne fiilinin başındaki سَ sîn harfi de bu anlamı vermektedir. Zira Semûd kavminin yaşadığı felaket düşünüldüğünde bu kelimenin yakın gelecek manası verdiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu ilk tercihe ilave olarak “gerçeğin bilinme yeri”nin kıyâmet-âhiret süreci olabileceğini de söyleyebiliriz.(20)

Yüce Allah Hz. Sâlih’e hitap ederek kavminin suçlamalarına karşılık üzülmemesi gerektiğini beyan ederek ona moral vermekte, “yalancılık” ve “şımarıklık” değerlendirmesinde insanların değil, zatının belirleyici olduğunu söylemek istemektedir. Buradaki الْكَذَّاب el-kezzâb ve الْاَشِر el-eşir kelimelerinin eliflâmlı getirilme sebebi, Semûd kavminin Hz. Sâlih’i yalanlaması ve ona karşı şımarık bir tavır içerisine girmeleridir.

ıı. Dişi Deveyle İmtihan Edilmeleri

اِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَاصْطَبِرْ وَنَبِّئْهُمْ اَنَّ الْمَآءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ “(Ey Salih)! Onları imtihan etmek için dişi devenin göndericileri biziz (onu biz belirledik). Sen onları sadece gözetle ve sabırlı olmaya devam et! Onlara, her biri kendi nöbetinde sudan yararlanacak şekilde suyun aralarında paylaşılarak kullanılacağını bildir!”

Buradaki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مُرْسِلُوا mursilû kelimesi “gönderenler(iz)”; النَّاقَةِ en-nâkati sözcüğü “o deveyi”; فِتْنَةً fitneten kelimesi “bir imtihan olarak”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; فَارْتَقِبْهُمْ fartekıbhum emri “onları gözetle”; وَاصْطَبِرْ vastabir emri “ve sabırlı ol, sabret”; وَنَبِّئْهُمْ ve nebbi’hum emri “ve onlara bildir”;اَنَّ الْمَآءَ enne’l-mâe kelimesi “muhakkak ki o su”; قِسْمَةٌ kısmetün sözcüğü “pay(dır), paylaştırılmıştır”; بَيْنَهُمْ beynehüm ifadesi “onların arasında”; كُلُّ شِرْبٍ küllü şirbin tamlaması “her içim”; مُحْتَضَرٌ muhtedarun kelimesi ise “hazır kılınmıştır, belirlenmiştir” demektir.

Bu âyetlerde Semûd kavmine bir imtihan olarak verilen dişi deve ve su içme hakkıyla ilgili yapılan taksimat gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَاصْطَبِرْ “(Ey Salih)! Onları imtihan etmek için dişi devenin göndericileri biziz (onu biz belirledik). Sen onları sadece gözetle ve sabırlı olmaya devam et!” Hz. Sâlih’in ve kavminin kıssasının anlatıldığı hemen hemen her yerde Semûd kavminin mucize isteklerine karşılık(21) kendilerine “dişi deve”nin verildiği anlatılmaktadır. Burada geçmese de diğer sûrelerde geçen نَاقَةَ اللّٰهِ nâkatüllâhi “Allah’ın devesi” kavramı hakkında geniş açıklamalarımızı Şu‘arâ’ 26/141-159 ve Şems 91/11-15’te yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Âyette geçen مُرْسِلُوا mursilû kelimesi tıpkı peygamber göndermede kullanıldığı gibi “indirmek, göndermek” değil, “görevlendirmek, belirlemek” manasına gelmektedir. İşte bu dişi devenin belirlenme gerekçesi Yüce Allah tarafından “imtihan” diye ifade edilmiştir. Buradakiفِتْنَة fitneh kelimesi, cevheri cüruftan ayırmak için madeni eritmek manasında “ağır imtihan” demektir.

Rivayetlerde bu isteğin kayadan deve çıkartılması şeklinde gerçekleştiği, bunun üzerine Hz. Sâlih’in Yüce Allah’a dua ettiği, sonuçta kayadan deve çıkartıldığı ifade edilse de(22) Kur’ân’da bu konuda herhangi bir bilgi yoktur. Âyette dikkat çekilen husus, Yüce Allah’ın kudretinin işareti olarak dişi deveyi kendilerine imtihan aracı olarak belirlediğidir. Bunun sonucunda Hz. Sâlih’in onların akıbetini beklemesini ve bu ana kadar yaşanacak sıkıntılara sabredip göğüs germesini kendisine emretmektedir.

2. وَنَبِّئْهُمْ اَنَّ الْمَآءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ “Onlara, her biri kendi nöbetinde sudan yararlanacak şekilde suyun aralarında paylaşılarak kullanılacağını bildir!” Yüce Allah Semûd kavminin istediği mucizeyi “dişi deve” şeklinde belirleyerek, sahip oldukları suyun onunla da paylaşılmasını emretmekte ve Hz. Sâlih aracılığıyla bu haberi kendilerine iletmektedir. Şu‘arâ’ 26/155’te de beyan edildiği gibi, dişi deve ile Semûd kavminin sudan yararlanması belli bir sıraya tâbi kılınmış, her birinin kendi sırası geldiğinde bu hakkı kullanması kurala bağlanmıştı.

Semûd kavminin yaşadığı bölgede su sıkıntısı vardı ve su onlar için hayâtî bir önem arz ediyordu. Bu nedenle, zaten az olan sudan hayvanların da yararlanmasını hiçbir şekilde hoş görmemişler ve çok gaddarca bir kararı uygulamaya koymuşlardı; devam eden âyette bu konu gündeme getirilmektedir.

ııı. Dişi Deveye Karşı Gaddarlıkları

فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطٰى فَعَقَرَ “Onlar arkadaşlarını çağırmışlar, (içlerinden biri) hemen ileri atılmış ve deveyi hunharca katletmişti.”

Âyetteki فَنَادَوْا fe nâdevv fiili “çağırmışlardı”; صَاحِبَهُمْ sâhıbehum tamlaması “onların arkadaşlarını”; فَتَعَاطٰى fe te‘âtâ fiili “(birisi) hemen ileri atılmıştı”; فَعَقَرَ fe ‘akara fiili ise “ve hemen kesmişti, hunharca katletmişti” demektir.

Burada Semud kavminin bazı fertlerinin deveye yaptıkları vahşet gündeme getirilmeketdir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَعَاطٰى te‘âtâ fiili “ileri atılmak, yönelmek”; çoğul kalıpları çeşitli âyetlerde(23) geçen, tekil kalıpta sadece bu âyette yer alan عَقَرَ ‘akara fiili ise “katletmek”, “vahşice ve hunharca katletmek”, “hayvanın ayaklarının kesilerek veya kırılarak yere düşürülmesi, sonra da boğazlanması” manasına gelmektedir.

Her iki fiilin başında bulunan fâ edatları, bu dokuz(lu) çete elemanının bir araya gelip konuşmalarının hemen ardından içlerinden azgın kişinin vakit kaybetmeden bu işe giriştiğini ve dişi deveyi öldürdüğünü göstermektedir.

Şu‘arâ’ 26/157 ve Şems 91/14 gibi konunun işlendiği âyetlerde de beyan edildiği gibi, Semûd kavminin içinde en azgın olanı ileri atılıp deveyi hunharca katletmişti. A‘râf 7/77, Hûd 11/65, Şu‘arâ’ 26/157 ve Şems 91/14 gibi âyetlerde bu katletme işini bir grubun yaptığı ifade edilmişse de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu fiili tek kişinin yaptığından söz edilmektedir.

Anlaşılıyor ki bir fiilin yapılmasına kimler karar vermişlerse o işi hepsinin yaptığı kabul edilir; dolayısıyla ceza da sadece fiili işleyene değil, karar veren herkese uygulanır. Nitekim Semûd kavmi de bunu yaşamış ve deveyi içlerinden en azgın olanı öldürmüş olsa da helaki hepsi birden yaşamıştı. Esasında Şems 91/12’deki mutâva‘at kalıbı da bu eylemi yapan kişinin kendini bu işe programladığını ve o psikolojik şartlanma ile deveyi hunharca katlettiğini ortaya koymaktadır.

ıv. Semûd Kavminin Sonu

فَكَيْفَ كَانَ عَذَاب۪ي وَنُذُرِ اِنَّآ اَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ صَيْحَةً وَاحِدَةً فَكَانُوا كَهَش۪يمِ الْمُحْتَظِرِ “Benim azabım ve benim uyarılarım (bak) nasıl olmuştu! (Deveyi kesince) biz de üzerlerine korkunç bir ses göndermiştik. Ağıla konulan kuru ot gibi olmuşlardı.”

Buradaki فَكَيْفَ fe keyfe sorusu “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu?”; عَذَاب۪ي ‘azâbî tamlaması “benim azabım”; وَنُذُرِ ve nüzüri tamlaması “ve benim uyarılarım”; اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَرْسَلْنَا arselnâ fiili “göndermiştik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; صَيْحَةً وَاحِدَةً sayhaten vâhıdeten tamlaması “korkunç bir ses, korkunç bir gürültü”; فَكَانُوا fe kânû fiili “(şöyle) olmuşlardı”;كَهَش۪يمِ keheşîmi kelimesi “kuru ot gibi”; الْمُحْتَظِرِ el-muhtezıri sözcüğü ise “hayvan ağılı” demektir.

Bu âyetlerde Semûd kavminin uyarılara kulak tıkamasının sonucunda nasıl korkunç bir felaketle helak edildikleri gündeme getirilmektedir.

1.فَكَيْفَ كَانَ عَذَاب۪ي وَنُذُرِ “Benim azabım ve benim uyarılarım (bak) nasıl olmuştu!” Bu ifade, Hz. Nûh’un ve Hz. Hûd’un kavimleriyle ilgili olarak dile getirildiği gibi, Hz. Sâlih’in kavmi için de kullanılmaktadır. Yüce Allah bu cümle ile vahye karşı olumsuz tavır içerisine giren, peygamberin tebliğ ettiği uyarılara itibar etmeyen ve kendilerine imtihan olsun diye belirlenen dişi deveyi hunharca katleden Semûd kavmine yönelik gerçekleştirdiği azabının ve uyarılarının nasıl olduğunun düşünülmesini bütün muhataplardan istemektedir.

Hz. Sâlih’in kavminin nasıl bir akıbet yaşadığı hatırlatılarak, Hz. Peygamber’in ümmeti içerisinde başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün inkârcılara gözdağı verilmekte, ilâhî uyarılara itibar etmeyenlerin nasıl bir sonla karşılaşacakları belirtilerek ümmetlerin ibret almaları gerektiği haber verilmektedir.

2. اِنَّآ اَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ صَيْحَةً وَاحِدَةً فَكَانُوا كَهَش۪يمِ الْمُحْتَظِرِ “(Deveyi kesince) biz de üzerlerine korkunç bir ses göndermiştik. Ağıla konulan kuru ot gibi olmuşlardı.” Bu âyette Semûd kavminin korkunç bir gürültü ile helak edildiği haber verilmektedir. صَيْحَةً وَاحِدَةً sayha-i vâhıdeh tamlaması Zâriyât 51/44’te belirtildiği gibi bir anlamda es-sâ‘ıkah, yani “yıldırım” manasına gelmektedir.

Kur’ân’da 13 kez(24) geçen الصَّيْحَة es-sayhah kelimesi “büyük gürültü”, “korkunç sarsıntı”, “şiddetli deprem”, “ani darbe”, “çığlık” gibi anlamlar içermektedir. Âyettekiاَرْسَلْنَا arselnâ fiili de عَلَي ‘alâ edatıyla kullanıldığı için, musibetin yukarıdan aşağıya doğru geldiği anlaşılmakta, Hâkka 69/5’te dile getirildiği gibi bunun azgın bir felaket olduğu görülmektedir. Demek ki Semûd kavmi bir bela sağanağına tâbi tutulmuş ve helak edilmişlerdi. Semûd kavminin akıbeti hakkında detaylı bilgiyi Şu‘arâ’ 26/158’de verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Bir kez de Kehf 18/45’te geçen هَش۪يمِ heşîm kelimesi “kırılmış, dökülmüş, ufalmış” manasına gelirken bu kelime ile ilişkilendirilen ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْمُحْتَظِرِ el-muhtazır kelimesi ise “hayvan ağılı“ manasına gelmektedir. Söylenmek istenen şudur: Semûd kavminin üzerine gelen korkunç bela gürültüsü onları hayvan ağılında toplanmış çer çöp haline gelmiş kuru ot gibi bir şekle sokmuştu. Şems sûresindeki ifadeye bakılırsa, onların dümdüz bir şekilde tam anlamıyla yerle bir edildiği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah’a ve O’nun buyruklarına karşı gelenler kibirlerinin karşılığında yerle bir edilip gururları kırılmış bir hale dönüştürülmüşlerdir. “Hayvan ağılındaki çerçöp halini almış kuru ot” benzetmesi muhatapların alçaltıcı bir azaba duçar kılındığını ortaya koymakta, muhatapların ibret almalarını istemektedir. Onlar nasıl ki deveyi bunharca katlettiler ve kurala aykırı hareket ettilerse, Yüce Allah da helaklerinin benzetmesini hayvan ağılındaki en yararsız şeyi örnek vererek belirtmiş oldu.

v. Vahyin Kolaylaştırılması

وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْاٰنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ “Yemin olsun ki Kur’an’ı (gerçeği) hatırla(t)mak için kolaylaştırdık. Hatırlayan var mı?”

Âyetteki وَلَقَدْ يَسَّرْنَا ve lekad yessernâ fiili “andolsun ki kolaylaştırdık”; الْقُرْاٰنَ el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı”;لِلذِّكْرِ li’z-zikri sözcüğü “(gerçeği) hatırla(t)mak için”; فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ fe hel min müddekirin sorusu “(gerçeği) hatırlayan(lar) nerede” demektir.

Yüce Allah sûrede dört kez yer verdiği bu âyetlerde vahyini yani Kur’ân’ı kolaylaştırdığını beyan etmektedir. Burada da gerçeği hatırlamak için kolaylaştırıldığı beyan edilen mesajdan maksat, bağlam gereği Hz. Sâlih’in azgın kavmiyle ilgili mesajlardır; ardından Kur’ân’ın sunduğu bütün ilâhî bildirimlerdir.

Tekrar tekrar vurguladığımız üzere, sûrede dört kez yer alan bu âyetlerden anlaşılması gereken ortak nokta, Rabbimizin gündeme getirdiği gerçekleri okuyup anlamaktır. Vahyin ortaya koyduğu prensiplerden çıkartılması gereken bütün dersleri çıkartarak hayatı Yüce Allah’ın istediği ve peygamberlerin tebliğ edip örnek hayatlarıyla ortaya koyduğu gibi yaşamaktır. Vahyin bu kadar açık ifadelerine rağmen, Kur’ân’ın zor olduğunu iddia etmenin ne kadar yanlış ve hatalı bir yaklaşım olduğu ortadadır.

Dipnotlar

• 1 - A‘râf 7/6572; Hûd 11/50-60; Mü’minûn 23/32-42; Şu‘arâ’ 26/123-140.
  • A‘râf 7/72 Hûd 11/60 Mü'minûn 23/42 Şu‘arâ 26/140
• 2 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 3 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 4 - Yûsuf 12/94. 5 - Enfâl 8/46. 6 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5. 7 - Fussılet 41/16; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 8 - Semerkandî, age., III, 372; Taberî, age., XXVII, 97-98; Râzî, age., XXIX, 45.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5 Fussilet 41/16 Kamer 54/19 Hâkka 69/6
• 9 - Râzî, age., XXIX, 103.
• 10 - Semerkandî, age., III, 372.
• 11 - Münâfikûn 63/4.
  • Münâfikûn 63/4
• 12 - Taberî, age., XXVII, 100.
• 13 - Semerkandî, age., III, 373.
• 14 - Mü’minûn 23/27, 33.
  • Mü'minûn 23/27 Mü'minûn 23/33
• 15 - İsrâ’ 17/92; Furkân 25/7, 21.
  • İsrâ 17/92 Furkân 25/7 Furkân 25/21
• 16 - Semerkandî, age., III, 373; Taberî, age., XXVII, 100; Zemahşerî, age., IV, 426.
• 17 - Sâd 38/4; Mü’min 40/24, 28; Kamer 54/25, 26.
  • Sâd 38/4 Mü'min 40/24 Mü'min 40/28 Kamer 54/25 Kamer 54/26
• 18 - Müddessir 74/52.
  • Müddessir 74/52
• 19 - Hacc 22/75; Şûrâ 42/13. 20 - Semerkandî, age., III, 373; Taberî, age., XXVII, 101; Zemahşerî, age., IV, 427.
  • Hacc 22/75 Şûrâ 42/13
• 21 - Şu‘arâ’ 26/154.
  • Şu‘arâ 26/154
• 22 - Semerkandî, age., III, 373; Taberî, age., XXVII, 101; Zemahşerî, age., IV, 427.
• 23 - A‘râf 7/29; Hûd 11/65; Şu‘arâ’ 26/157; Şems 91/14.
  • A‘râf 7/29 Hûd 11/65 Şu‘arâ 26/157 Şems 91/14
• 24 - Hûd 11/67, 94; Hıcr 15/73, 83; Mü’minûn 23/41; ‘Ankebût 29/40; Yâsîn 36/29, 49, 53; Sâd 38/15; Kâf 50/42; Kamer 54/31; Münâfikûn 63/4.
  • Hûd 11/67 Hûd 11/94 Hicr 15/73 Hicr 15/83 Mü'minûn 23/41 ‘Ankebût 29/40 Yâsîn 36/29 Yâsîn 36/49 Yâsîn 36/53 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Kamer 54/31 Münâfikûn 63/4