Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 180-189. âyetlerinde cimriliğin feci akıbetini, Allah’ı fakirlikle suçlayanları, yalancılıkla Allah’a iftiraları, elçilerin yalanlanmasını, her canın ölümü tadıcı oluşunu, Müslümanların çeşitli şekillerde imtihan edileceklerini, kitap verilenlerden Allah’ın kitabını ilan edip gizlememeleri gerektiğini, yersiz övünçlerin anlamsızlığını dile getirmektedir.

a) Cimrilik ve Bunun Yüce Allah’a İftira Edilmesi

Yüce Allah, sûrenin 180-183. âyetlerinde Allah’ın, kereminden kendilerine verdiklerini infakta cimrilik gösterenlerin, bunun kendileri için hayırlı olduğunu sanmamaları gerektiğini, aksine bunun onlar için şer olduğunu, cimrilik ettikleri şeyin de kıyamet gününde boyunlarına dolanacağını, hâlbuki göklerin ve yerin mirasının sadece ve sadece Allah’a ait olduğunu ve nihayet bütün yaptıklarından Allah’ın haberdar olduğunu bildirmektedir.

Ardından, “Muhakkak ki Allah fakirmiş, biz ise zenginmişiz” diyenlerin sözünü Allah’ın işittiği, onların hem bu söylediklerinin hem de haksız yere peygamberleri öldürmelerinin yazılacağını ve onlara “Tadın o yakıcı azabı! İşte bu, ellerinizin önceden yapıp ettikleri yüzündendir. Elbette Allah kullarına hiçbir şekilde haksızlık edici değildir” denileceği bildirilmektedir.

Daha sonra, Yahudilerin “Doğrusu Allah bize, (gökten inen) ateşin yiyeceği (yakıp kor edeceği) bir kurban (sadaka) getirmedikçe hiçbir peygambere inanmamamızı emretti” dedikleri, buna karşılık kendilerine “Size, benden önce apaçık delillerle ve (özellikle) dediğiniz (husus) ile nice peygamberler gelmişti. Eğer doğru iseniz peki onları niçin öldürdünüz?” şeklinde cevap verildiği ifade edilmektedir.

ı. Cimrilik Yapmanın Mahşerdeki Karşılığı

وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ يَبْخَلُونَ بِمَآ اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِه۪ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَلِلّٰهِ م۪يرَاثُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Allah’ın, lütfundan kendilerine verdikleriyle ilgili olarak (infakta) cimrilik gösterenler, bunun kendileri için hayırlı olduğunu sanmasınlar; aksine bu, onlar için şerdir. Cimrilik ettikleri şey de kıyamet gününde boyunlarına dolanacaktır. (Oysa) göklerin ve yerin mirası yalnızca Allah’a aittir. Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır.”

Âyettekiوَلَا يَحْسَبَنَّ ve lâ yahsebenne emri “sakın ha sanmasın”; الَّذ۪ينَ يَبْخَلُونَ ellezîne yebhalûne ifadesi “cimrilik yapanlar”; بِمَآ اٰتٰيهُمُ bimâ âtâhum ifadesi “kendilerine verdiği ile”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”;مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından, lütfundan, ikramından”; هُوَ huve zamiri “o”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlı, hayırlı olduğunu”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendileri için”; بَلْ bel edatı “aksine”; هُوَ huve zamiri “o”; شَرٌّ şerrun kelimesi “şer, kötü”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; سَيُطَوَّقُونَ seyütavvekûne edilgen fiili “ileride dolanacaktır”;مَا بَخِلُوا mâ behılû bihî ifadesi “cimrilik yaptıkları şeyler”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisi hakkında, onun sebebiyle”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet günü”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir”; م۪يرَاثُ السَّمٰوَاتِ mîrâsü’s-semâvâti tamlaması “göklerin mirası”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin (mirası)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızdan, yaptıklarınızla ilgili”; خَب۪يرٌ habîrun cümlesi ise “haberdardır” demektir.

Burada dünyada cimrilik edenlerin bunun mahşerde aleyhlerine döneceğini bilmeleri gerektiğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ يَبْخَلُونَ بِمَآ اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ “Allah’ın, lütfundan kendilerine verdikleriyle ilgili olarak (infakta) cimrilik gösterenler, bunun kendileri için hayırlı olduğunu sanmasınlar; aksine bu onlar için şerdir.” Yüce Allah, önceki âyetlerde cihad uğrunda canları feda etmeye iyice teşvik ettikten sonra, bu âyette de cihad uğrunda mal hacamayı özendirmekte, Allah yolunda malını harcamayıp cimrilik edenler için şiddetli tehdidinin söz konusu olduğunu bildirmektedir.

Nisâ’ 4/37 ve Hadîd 57/24’te de yer alan يَبْخَلُونَ yebhalûne fiili “cimrilik etmek” manasındadır ve Yüce Allah’ın kendilerine verdiği mal ve servetle ilgili olarak cimrilik yapan, onları muhtaç olanlara dağıtmayan inkârcıların sahip oldukları servetin hayırlarına olduğunu sanmamalarını beyan etmekte, aksine bunun kendileri için bir şer, sıkıntı ve azap sebebi olduğunu bilmelerini istemektedir. Bu arada cimriliğe konu olarak bildirilen بِمَآ اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ “Allah’ın, kereminden kendilerine verdikleri şeyle ilgili olarak” ifadesinde kast edilen nimetler, bağlam gereği öncelikle “ekonomik”tir. Çünkü infak konusunun geçtiği Hadîd 57/10’da, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette olduğu gibi “Göklerin ve yerin mirasının Allah’a aidiyeti”nden söz edilmektedir.

Buradaki dolaylı mesajı “herhangi bir hayır” anlamında kapsamı çok daha geniş bir şekilde “beden fedakârlığı”, “bilgi”, “tecrübe” vs. noktalarda düşünmeye engel bir durum da yoktur. Bir hadisinde Hz. Peygamber “Bir kimseye bildiği bir şey sorulur da o da onu gizlerse Allah kıyamet günü ona ateşten bir gem vurur”(1) buyurarak, cimriliğin bilgi boyutuna dikkat çekmektedir. Dahası, Hz. Peygamber’in risaletini bilmelerine rağmen bunu gizleyen kitap ehlinin bu tavrı da cimrilik kapsamında düşünülebilir.(2)

Cimrilikle ilgili Nisâ’ 4/37 ve Hadîd 57/24’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar cimrilik edip insanlara da cimriliği emredenlerdir.” Yüce Allah iradeleri ve tercihleri bulunmamasına rağmen kendilerine ihsan ve ikram ettiği birtakım nimetlerle yersiz bir şekilde övünenleri, bunlarla şımaranları, bunun sonucunda böbürlenip kibirlenenleri sevmediğini beyan ettikten sonra, onların iki davranışını dile getirmektedir. Bu çerçevede bu kişilerin Allah’ın verdiği nimetleri daha başka insanlarla paylaşmadıkları yani “cimrilik yaptıkları” beyan edilmekte, sonrasında ise “kendilerine verilenlerle ilgili olarak cimrilik yapmalarını başka insanlara da emrettikleri” haber verilmektedir.

Leyl 92/8’de cimrilik yapanların, kendini ihtiyaçsız ve sorumsuz görenlerin, hakikatleri yalanlayanların cehenneme gidişlerinin kolaylaştırılacağı bildirilmektedir. Dahası, Muhammed 47/38’de ise şu bilgilere yer verilmektedir: “İşte sizler, Allah yolunda infaka (harcamaya) çağırılıyorsunuz. İçinizden kiminiz cimrilik ediyor. Ama kim cimrilik ederse, ancak ve ancak kendisine cimrilik etmiş olur. Allah zengindir (kendi kendine yetendir); siz ise (O’na) muhtaçsınız. Eğer (Allah’a itaatten) yüz çevirirseniz, yerinize sizden başka bir toplum getirir; artık onlar sizin gibi de olmazlar.” Bu âyetlerde cimriliğin kötülüğü bildirilmektedir.

2. سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِه۪ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Cimrilik ettikleri şey de kıyamet gününde boyunlarına dolanacaktır.” Yüce Allah dünya hayatında kendilerine çeşitli servet ihsan ettiği kişilerin bunu başkalarıyla paylaşmayıp cimrilik yapmaları durumunda haklarında hayır değil şer olan bu servetin mahşer günü boyunlarına dolanacağını haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُطَوَّقُونَ yütavvakûne edilgen fiili “dolanmak”, “asılmak”, “bağlanmak” demektir.(3) Yüce Allah cimrilerin boyunlarına yılanlar şeklinde tasmalar takacağını dolaylı olarak belirtmektedir. Bu elbette hakikat anlamında olabileceği gibi vebal ve sorumluluk manasında mecaz olarak da anlaşılabilir.(4)

Esasında eğer müslümanlar da hahamlar ve rahipler gibi cimrilik yaparlarsa, insanların mallarını haksız yere yerler, insanları Allah yolundan engellerlerse, altın ve gümüş gibi ekonomik değerleri yığıp dururlar da onları Allah yolunda infak etmezlerse bunların azaba dönüşerek sahiplerinin her tarafını yakıp kavuracağı Tevbe 9/34-35’te açıkça bildirilmektedir.

3.وَلِلّٰهِ م۪يرَاثُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “(Hâlbuki) göklerin ve yerin mirası sadece ve sadece Allah’a aittir.” Bir kez de Hadîd 57/10’da geçen bu ifadede Allah yolunda infak etme sorunu yaşayanlara çok önemli bir uyarıda bulunulmakta, insan hayatının geçiciliği vurgulanmakta, sonuçta her bir şeyin Yüce Allah’a kalacağı, göklerin ve yerin gerçek mirasçısının Allah olduğu vurgulanarak Allah’ın verdiklerini O’nun rızası doğrultusunda harcamanın, yani bir anlamda cimrilik yapmamanın gerekliliği üzerinde durulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Hıcr 15/23’te “gerçek vârisin Yüce Allah olduğu”, Nahl 16/96’da “insanların elinde bulunanın fani, Allah’ın katındakilerin bâkî olduğu”, Meryem 19/40’ta ve Kasas 28/58’de “yeryüzüne ve onun üzerindekilere ancak Allah’ın vâris olacağı”, Enbiyâ’ 21/89’da Hz. Zekeriyya’nın “Yüce Allah’ın vârislerin en hayırlısı olduğunu” söylediği, Kasas 28/88 ve Rahmân 55/26-27’de “her şeyin fâni olup Allah’ın zatının bâkî kalacağı”, Hadîd 57/3’te “el-âhır yani son kalacak olanın Allah olduğu” beyan edilmektedir. Yüce Allah mevcudat içerisinde her şeyin helak olacağını, bâkî kalacak olanın sadece kendi zâtı olduğunu beyan etmektedir. Her faninin mülkü Yüce Allah’a geçecektir; çünkü ölmeyen gerçek diri ve bâkî kalacak olan sadece Yüce Allah’tır.

4. وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Allah, yapmakta olduklarınızdan haberdardır.” Kur’ân’da Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(5) Yüce Allah ihsan ve ikramda bulunduğu şeyleri kimlerin cimrilik yaparak başkalarından esirgediğini gayet iyi bildiğini, yapıp ettiklerinden haberdar olduğunu bildirerek muhataplarına bir gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

ıı. Yüce Allah’ı Fakirlikle Suçlayanların Akıbeti

لَقَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ فَق۪يرٌ وَنَحْنُ اَغْنِيَآءُۢ سَنَكْتُبُ مَا قَالُوا وَقَتْلَهُمُ الْاَنْبِيَآءَ بِغَيْرِ حَقّ وَنَقُولُ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ ذٰلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يكُمْ وَاَنَّ اللّٰهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “Şüphesiz ki Allah fakirmiş, biz ise zenginmişiz!’ diyenlerin sözünü Allah kesinlikle duymuştur. Onların (hem bu) söylediklerini, (hem de) haksız yere peygamberleri öldürmelerini yazacağız ve (onlara) ‘Tadın o yakıcı azabı!’ diyeceğiz. ‘İşte bu, ellerinizin öne sunduğu şeyler yüzündendir.’ (denecektir). Elbette Allah kullara asla haksızlık edici değildir.”

Buradaki لَقَدْ سَمِعَ lekad semi‘a ifadesi “mutlak surette işitmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; قَوْلَ الَّذ۪ينَ قَالُوا kavlellezîne kâlû tamlaması “(şöyle) diyenlerin sözünü”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; فَق۪يرٌ fakîrun kelimesi “fakir(dir)”; وَنَحْنُ ۢ ve nahnu zamiri “biz ise”; اَغْنِيَآءُ ağniyâu kelimesi “zengin(ler)iz”; سَنَكْتُبُ senektübu fiili “ileride yazacağız”; مَا قَالُوا mâ kâlû ifadesi “onların dediklerini”;وَقَتْلَهُمُ ve katlehumu tamlaması “ve onların öldürmelerini”; الْاَنْبِيَآءَ el-enbiyâe kelimesi “peygamberleri”; بِغَيْرِ حَقّ bi ğayrı hakkın ifadesi “haksız yere”;وَنَقُولُ ve nekûlü fiili “ve söyleyeceğiz”; ذُوقُوا zûkû emri “tadın”; عَذَابَ الْحَر۪يقِ ‘azâbe’l-harîkı tamlaması “yakıcı azabı”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o”; بِمَا قَدَّمَتْ bimâ kaddemet ifadesi “yapıp öne sürdüğü sebebiyle(dir)”; اَيْد۪يكُمْ eydîküm tamlaması “sizin ellerinizin”;وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; لَيْسَ leyse edatı “(şöyle) değildir”;بِظَلَّامٍ bizallâmin kelimesi “zulmeden, haksızlık eden”; لِلْعَب۪يدِ li’l-‘abîdi ifadesi ise “kullar(ın)a” demektir.

Buradaki risalete dair Yahudilerin “ilk” şüpheleri bağlamında inkârcı, iftiracı ve alaycı tutumlarıyla onlara mahşerde verilecek ceza gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, önceki âyetlerde Allah yolunda canlarını ve mallarını infakı insanlara emrettikten sonra, Yahudilerin, Hz. Muhammed’in nübüvvetini reddederken ileri sürdükleri şüphelerini ele almaya başlamıştır. Bu bağlamda Medine’de yaşamakta olan çeşitli insan gruplarının, öncelikle de Yahudilerin Hz. Peygamber’in risaletine dair sahip olduğu bazı olumsuz, inkârcı, alaycı düşünce ve kanaatleriyle ilgili olarak ümmeti bilgilendirmekte, benzer hataların yapılmaması için gerekli tenbihlerde bulunmaktadır. Âyette birilerinin söylediği bazı sözler ve onlara verilen cevaplar söz konusu olduğu için, öncelikle âyetin iniş sebebi olarak nakledilen bir bilgiyi aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Hz. Peygamber, Benî Kaynuka Yahudilerine, İslâm’a, namaza, zekâta ve Allah için güzel bir borç vermeye davet eden bir mektup yazıp, bunu Hz. Ebû Bekir’le gönderince, Yahudi Fehnas ‘Demek ki Allah fakir ki bizden borç para istiyor’ demişti. Bunun üzerine Hz. Ebû Bekir ona bir tokat atarak ‘Eğer aramızda bir anlaşma olmasaydı, boynunu uçururdum’ demişti. Bu nedenle Hz. Ebû Bekir onu, Hz. Peygamber’e şikâyet edip, Fehnas da söylediği sözü inkâr edince, işte bu âyet Hz. Ebû Bekir’i doğrulamak için inmiştir. Bazı âlimler de ‘Kim Allah’a güzel bir borç verirse (Allah) onu kat kat artırır’(6) âyeti inince, Yahudiler ‘Biz, Muhammed’in ilâhının bizden borç istediğini görüyoruz; demek ki biz zenginiz O fakir. Bir taraftan faizi bize yasaklarken, öbür taraftan bize faiz veriyor’ demişlerdi. Bu sözleriyle kard-ı hasen âyetini kasdediyorlardı.”(7)

Bu ve benzer rivayetlerde aktarılanlar(8) genel itibariyle bu âyetlerde verilen bilgilerle uyumludur. Bu itibarla âyetleri daha açık mesajlarla anlama imkânımız olacaktır.

1. لَقَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ فَق۪يرٌ وَنَحْنُ اَغْنِيَآءُۢ سَنَكْتُبُ مَا قَالُوا وَقَتْلَهُمُ الْاَنْبِيَآءَ بِغَيْرِ حَقّ وَنَقُولُ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ “Andolsun ki Allah ‘Muhakkak ki Allah fakirmiş, biz ise zenginmişiz’ diyenlerin sözünü işitmiştir. Onların (hem bu) söylediklerini, (hem de) haksız yere nebileri öldürmelerini yazacağız ve (onlara) ‘Tadın o yakıcı azabı!’ diyeceğiz.” Yüce Allah Yahudilerin dile getirdiklerine karşılık onlara uygulayacağı cezayı bildirmektedir.

a) لَقَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ فَق۪يرٌ وَنَحْنُ اَغْنِيَآءُۢ “Andolsun ki Allah ‘Muhakkak ki Allah fakirmiş, biz ise zenginmişiz’ diyenlerin sözünü işitmiştir.” Çeşitli âyetlerde(9) geçen الْفَق۪ير/ فَق۪ير fakîr/el-fakîr sözcüğü “fakir, muhtaç” gibi anlamlara gelmektedir. Yüce Allah nüzul sebebi rivayetinde de ifade ettiğimiz üzere, Bakara 2/245’te geçen kard-ı hasen “Allah’a güzel borç verme” âyeti inince, bazı Yahudilerin kendisi hakkında ürettikleri bu çirkin iftirayı ve alaycılığı işittiğini haber vermektedir. Alay ettikleri için âyetin tercümesinde “Allah fakirmiş, biz ise zenginmişiz” demeyi tercih ettik. Onların bu türden bir başka suçlaması ve alaycılıkları Mâide 5/64’te “Allah’ın eli kilitlidir” şeklindedir. Oysa gerçek zenginin Allah olduğu, diğer bütün mahlûkatın ise O’na ihtiyaçlı bulunduğu Fâtır 35/15 ve Muhammed 47/38’de bildirilmektedir.

b)سَنَكْتُبُ مَا قَالُوا وَقَتْلَهُمُ الْاَنْبِيَآءَ بِغَيْرِ حَقّ “Onların (hem bu) söylediklerini, (hem de) haksız yere nebileri öldürmelerini yazacağız.” Yüce Allah Yahudilerin hem bu türden iftira ve alaycılık içerikli sözlerini hem de peygamberleri haksız yere öldürmelerini yazacağını, yani onların amel defterlerine bütün bunları kaydettireceğini haber vermekte, bunun büyük bir felaket habercisi olduğunu bildirmek istemektedir. Bakara 2/61, Âl-i İmrân 3/21, 112 ve Nisâ’ 4/155’de işaret edildiği üzere, Yahudiler Hz. Şu‘ayb, Hz. Zekeriyya ve Hz. Yahyâ gibi peygamberleri haksız yere öldürmüşlerdi. İşte hem bu cinayetlerini hem de Allah’a yönelik attıkları iftiraları, yaptıkları alaycılıkları da içerecek şekilde her şeyi yazacağını, bu içerikte yazılanların hesabını zamanı gelince soracağını ifade etmek istemektedir.

“Amellerin yazdırılması” meselesini İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağız. Burada kısaca şunu hatırlatalım: Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onu meleklerine yazdırıp kontrol altına aldırmaktadır. Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/18, Kamer 54/53, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4’te bu noktada açık bilgiler yer almaktadır.

Muhafız melekler, davranışı kötü olan insanların da kaydını tutmaktadır; dahası işte bu kayıtlar inkâr ettikleri mahşer gününde birer karne gibi herkesin önüne konulacak, ellerine verilecektir. Yüce Allah’ın âyetleri hakkında ileri geri konuşmaya başlayan, alaycılık ve iftiralara, tuzak ve entrikalara başvuranların bu türden olan ve diğer davranışlardan oluşan bütün hayatları ve niyetleri elçiler tarafından kayıt altına aldırılmakta ve elbette Kıyamet gününde bunun hesabının sorulacağı beyan edilmektedir. İşte bu husus, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Yahudilere hatırlatılmaktadır.

c) وَنَقُولُ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ “(Onlara) ‘Tadın o yakıcı azabı!’ diyeceğiz.” Yüce Allah kendisini fakirlikle suçlayıp kendilerince alay eden Yahudilerin amellerini kaydettireceğini beyan ettikten sonra, bunun aslında bir azap tehdidi olduğunu ortaya koymakta ve kendilerine yakıcı bir azabı taddıracağını bildirmektedir. İnkârcı, iftiracı ve alaycı Yahudilerin yaşayacağı akıbet عَذَابَ الْحَر۪يقِ ‘azâbu’l-harîkı “yakıcı bir azap” olacaktır. Âyette yer alan الْحَر۪يق el-harîk kelimesi Kur’ân’da beş kez(10) geçmekte ve “yakıcı” manasına gelmektedir. Demek ki burada sözü edilenler için mahşerde yakıcı bir azaba atılmak kaçınılmaz olacaktır.

2. ذٰلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يكُمْ وَاَنَّ اللّٰهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “İşte bu, ellerinizin önceden yapıp ettikleri yüzündendir (denilecektir). Elbette Allah kullarına hiçbir şekilde haksızlık edici değildir.” Bu âyette alaycılara verilecek cezanın gerekçesi dile getirilmektedir.

a) ذٰلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يكُمْ “İşte bu, ellerinizin önceden yapıp ettikleri yüzündendir (denilecektir).” Bu ifadenin benzerleri Enfâl 8/51 ve Hacc 22/10’da da geçmektedir. Yüce Allah kendisi hakkında bilgisizce ve aydınlatıcı bir kitabı bulunmadan tartışıp duranların, O’na iftira atıp inanç esaslarıyla alay edenlerin, “Allah fakirdir, biz ise zenginiz (öyle mi)” diyenlerin mahşerde yakıcı bir azaba atılmalarının sebebini işte bu âyette vermektedir.

Onlar bu azabı akıl ve iradeleriyle tercih edip kendi elleriyle yapıp ettiklerinin karşılığı olarak karşılarında bulacaklardır.(11) “Ellerin takdim etmesi” aslında bir mecazdır ve insanın gerek düşünce, gerekse eylem olarak gerçekleştirdiği her bir faaliyeti içermektedir. Nisâ’ 4/62’de de yer alan “Ellerinin takdim ettikleri sebebiyle” ifadesinin benzeri Şûrâ 42/30’da da geçmektedir. Demek ki insanlar kendi yaptıklarının karşılığında kendi ateşlerini hazırlamaktadırlar. Burada ektikleri küfrün ve zulmün karşılığını mahşerde biçecek yani yakıcı ateş azabı olarak göreceklerdir.

b) وَاَنَّ اللّٰهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “Elbette Allah kullarına hiçbir şekilde haksızlık edici değildir.” Yüce Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmek istemektedir.(12) Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

Âyetin bu cümlesinde Yüce Allah’ın kullarına hiçbir şekilde zulmetmeyeceği belirtilmektedir. Buradaلَيْسَ leyse edatıyla بِ bâ/bi harfinin birlikte kullanımı “hiçbir şekilde”, “aksi düşünülemeyecek şekilde” gibi anlamlar vermekte, dolayısıyla Yüce Allah’ın zulmetmesini düşünmenin bile akla ziyan olduğu vurgulanmaktadır. Kehf 18/49’da ve daha pek çok âyette(13) yer aldığı üzere, Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde zulmetmez; kullarına zulmetmeyi kesinlikle istemez; işte burada da vurgulanan husus budur. Cehenneme gidenler kendi hak edişlerinin sonucu bu cezaya çarptırılmış olacaklardır.

ııı. Delilsiz ve Mesnetsiz İddialarda Bulunulması

اَلَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ عَهِدَ اِلَيْنَآ اَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتّٰى يَاْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَاْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَآءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْل۪ي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذ۪ي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Yahudiler) ‘Doğrusu Allah bize, (gökten inen) ateşin yiyeceği (yakıp kor edeceği) bir kurban getirinceye kadar hiçbir elçiye inanmamamızı emretti.’ demişlerdi. De ki: Size, benden önce apaçık deliller, (özellikle) dediğiniz (konu) ve elçiler elbette gelmişti. Doğruysanız peki onları niçin öldürdünüz?”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ قَالُوا ellezîne kâlû ifadesi “(şöyle) diyenler”; اِنَّ اللّٰه innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَهِدَ ‘ahide fiili “emretti, vaad etti, söz aldı”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; اَلَّا نُؤْمِنَ ellâ nü’mine ifadesi “inanmamamızı”; لِرَسُولٍ li rasûlin ifadesi “hiçbir elçiye”; حَتّٰى يَاْتِيَنَا hattâ ye’tiyenâ ifadesi “bize getirinceye kadar”; بِقُرْبَانٍ bi kurbânin ifadesi “(şöyle) bir kurban”; تَاْكُلُهُ te’külühu ifadesi “onu yer, yiyecek, yiyeceği, yakacağı”; النَّارُ en-nâru kelimesi “ateş(in)”; قُلْ kul emri “de ki”; قَدْ جَآءَكُمْ kad câeküm ifadesi “elbette size gelmişti”; رُسُلٌ rusülün kelimesi “elçiler, resüller”; مِنْ قَبْل۪ي min kablî tamlaması “benden önce de”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık delillerle”; وَبِالَّذ۪ي قُلْتُمْ ve billezî kultüm ifadesi “dediğiniz şeylerle”; فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ fe lime kateltümûhum sorusu “onları neden öldürdünüz”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne keimesi ise “doğru sözlü kişiler, samimi kişiler” demektir.

Burada Yahudilerin Hz. Peygamber’e karşı “ikinci” şüpheleri ve onlara dünyada verilecek cezap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, önceki âyette Yahudilerin, Hz. Muhammed’in nübüvvetini reddederken ileri sürdükleri ilk şüphelerini ifade ettikten sonra, bu defa aynı Yahudilerin “ikinci” şüpheleri bağlamında onların yalanlarını içeren bir başka iddialarını dile getirmektedir. Önceki âyette olduğu gibi bu âyette de birilerinin söylediği bazı sözler ve onlara verilen cevaplar söz konusu olduğu için öncelikle âyetin iniş sebebi olarak nakledilen bir bilgiyi aktarmakta yarar görmekteyiz.

“İbn Abbas şöyle demiştir: ‘Bu âyet, Ka‘b b. el-Eşref, Ka‘b b. Esed, Mâlik b. es-Sayf, Vehb b. Yahuza, Zeyd b. Tâbûb, Fenhâs b. Âzûrâ ve benzerleri hakkında nazil olmuştur. Onlar, Hz. Muhammed’e gelerek ‘Ey Muhammed, Allah’ın peygamberi olduğunu ve Allah’ın sana bir kitap indirdiğini iddia ediyorsun. Hâlbuki Allah bize Tevrat’ta ateşin yiyeceği bir kurban getirmedikçe hiçbir peygambere imân etmememizi emretti. O ateşin hafif bir sesi olur ve gökten iner. Eğer sen bize bu ateşi getirirsen sana inanırız’ dediklerinde işte bu âyet-i kerime nazil olmuştur.”

“Atâ şöyle demiştir: İsrailoğulları Allah için kurban kesiyor, onun iç yağları ile etinin en güzel yerlerini alıp bunları tavanı açık bir evin ortasına koyuyorlardı. Peygamberleri evin içinde durup, Rabbine dua ediyordu. İsrailoğulları da dışarıda evin etrafında bekleşiyorlardı. Derken gökten hafif bir sesi olan, dumansız beyaz bir ateş iniyor ve o kurbanı yakıp bitiriyordu.”(14)

Bu rivayetler hakkında âlimlerimiz çeşitli fikirler ileri sürerlerken bazıları Tevrat’ta böyle bilgilerin yer aldığını, bazıları ise bunun Tevrât’a da iftira olduğunu dile getirmişlerdir. Gerçekte burada anlatılanların doğru ve ilahi kaynaklı bilgiler olduğuna inanmak oldukça zor, hatta imkânsız görünmektedir. Yine de bir fikir vermesi bakımından bu iki rivayeti aktarmakla yetinelim.

1. اَلَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ عَهِدَ اِلَيْنَآ اَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتّٰى يَاْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَاْكُلُهُ النَّارُ “(Yahudiler) ‘Doğrusu Allah bize, (gökten inen) ateşin yiyeceği (yakıp kor edeceği) bir kurban (sadaka) getirmedikçe hiçbir rasüle/elçiye inanmamamızı emretti’ demişlerdi.” Yüce Allah Yahudilerin Kur’ân’daki kard-ı hasen emri nedeniyle Allah’ın fakir olduğu şeklindeki “ilk” şüphelerini dile getirdikten sonra, bu defa Hz. Peygamber’in risaletine karşı ileri sürdükleri “ikinci” şüphelerine dikkat çekmekte ve “ateşin yaktığı bir kurban olayını ileri sürdüklerini” hatırlatmaktadır. Onlar Yüce Allah’ın kendilerine emrederek ateşin yediği bir kurban getirinceye kadar hiçbir peygambere inamamalarını emrettiğini ileri sürmüşlerdi. Mâide 5/27 ve Ahkâf 46/28’de de geçen قُرْبَان kurbân sözcüğü ise “yakınlık”, “yakınlaştıran şey”, “Allah’a yaklaştırması beklenen fedakârlık” gibi anlamlar içermektedir.

Âyette yer alan قُرْبَان تَاْكُلُهُ النَّارُ “ateşin yediği kurban” ifadesinden maksadın ne olduğu konusunda çeşitli yaklaşımlar ileri sürülebilir. Bu çerçevede “ateşin yediği kurban” ifadesi, “yakılarak sunulan bir kurban” olabileceği gibi “ateşin bitirdiği bir kurban” anlamına da gelebilir. “Buna göre yanık kurbanları kutsal ayinlerin temel bir unsuru kılan Hz. Musa şeriatına uymayan bir risalet söylemi onlar tarafından reddedilme sebebi olarak kabul edilmekteydi. Hz. Musa şeriatının bu yönü Kudüs’teki İkinci Mabed’in yıkılmasından beri uygulanamaz durumda olduğundan, Talmud sonrası Yahudileri kendilerine vaad edilen Mesih’in Musevi ayinlerini eski bütünülüğü içerisinde yeniden hayata geçirileceğine inanıyorlardı. İşte âyette onların söylemek istedikleri buydu.”(15)

Onların bu konudaki söylemleri ve kanaatleri Kitab-ı Mukaddes’te Yaratılış 15:17, Levililer 1:7, Tesniye 13:16, Birinci Kırallar 18:38’deki bilgilerle ilişkilidir. Demek ki onların ileri sürdüğü şart, risalet noktasında Musa şeriatının bütün ilkelerine uygunluğu içermekteydi. Ancak Tevrat tahrifata uğradığı için bu bilginin ilahi mesajlarda ne kadar yer aldığı veya ne kadarının doğru olduğu noktasında elimizde sağlam bir delil bulunmamaktadır.

2. قُلْ قَدْ جَآءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْل۪ي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذ۪ي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “De ki: Size, benden önce apaçık delillerle ve (özellikle) dediğiniz (husus) ile nice rasüller/elçiler gelmişti. Eğer doğru iseniz peki onları niçin öldürdünüz?” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitaben söz konusu iddiayı ileri süren Yahudilere cevap mahiyetinde soru sormakta, Hz. Peygamber’den önce nice peygamberlerin çeşitli deliller, mucizeler getirdiğini, hatta bu söyledikleri türden de birtakım bilgiler getirip kendilerine aktardıklarını beyan etmekte, bu durumda bunu yapan peygamberleri neden öldürdüklerini sormaktadır.

Onların öldürdükleri peygamberler bağlamında Hz. Şuayb, Hz. Zekeriyya ve Hz. Yahya’nın adını zikredebiliriz.(16) İşte İsrailoğullarına gönderilen bu peygamberler eğer iddia ettikleri şey gerçekten Yüce Allah’ın kendilerine verdiği bir söz idiyse mutlak surette adı geçen peygamberler de onu kendilerine tebliğ etmiş olmalıydı. Buna rağmen, onları neden öldürdükleri sorularak Hz. Peygamber’e iman etmemelerinin gerekçesi olarak ileri sürdükleri bu iddialarında samimi olmadıkları, işi yokuşa sürmek istedikleri, haksız yere inkârcılıkta direttikleri, hatta böyle bir iddianın ilahi öğretilerde bulunmadığı da dolaylı olarak ortaya çıkmaktadır. Onların Hz. Muhammed’e iman etmeden önce öldürdükleri peygamberler nedeniyle istiğfar etmeleri gerekirdi ki böyle bir pişmanlık içerisinde olduklarına dair herhangi bir bilgi yoktur.

b) Risaletteki Yalanlanmalar ve Hayatın Akışı

Yüce Allah, sûrenin 184-186. âyetlerinde eğer Hz. Peygamber’i yalanlıyorlarsa üzülmemesini, çünkü apaçık deliller, sahifeler ve aydınlatıcı kitabı getiren önceki peygamberlerin de yalanlandığını haber vermekte ve şu hakikati bildirmektedir: “Her canlı, ölümü tadıcıdır. Kıyamet günü yaptıklarınızın karşılığı size mutlak surette tastamam verilecektir. Kim cehennemden uzaklaştırılıp cennete konulursa o, gerçekten kurtuluşa ermiştir. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.”

Ardından, müslümanların mallarıyla ve canlarıyla denenecekleri, kendilerinden önce kitap verilenlerden ve müşriklerden birçok eziyet işitecekleri, buna karşılık eğer sabreder ve takvâlı (duyarlı) davranırlarsa muhakkak ki bunların azmedilmeye değer işlerden olduğu beyan edilmektedir.

ı. Peygamberlerin Yalanlanması

فَاِنْ كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ جَآؤُ۫ بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُن۪يرِ “Seni yalanlarlarsa (üzülme)! Apaçık deliller, sahifeler ve aydınlatıcı kitabı getiren senden önceki elçiler de elbette yalanlanmıştı.”

Âyetteki فَاِنْ كَذَّبُوكَ fe in kezzebûke fiili “eğer seni yalanlıyorlarsa”; فَقَدْ كُذِّبَ fe kad küzzibe edilgen fiili “muhakkak ki yalanlanmıştı”; رُسُل rusülün kelimesi “elçiler, resüller”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce de”; جَآؤُ۫ câû fiili “gelmişlerdi, getirmişlerdi”;بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti kelimesi “apaçık delillerle, apaçık deliller”;وَالزُّبُرِ ve’z-züburi sözcüğü “ve sahifeler”; وَالْكِتَابِ الْمُن۪يرِ ve’l-kitâbi’l-münîri tamlaması ise “ve aydınlatıcı kitap, vahiy” demektir.

Burada yalanlanmasına karşılık Hz. Peygamber’e moral verilmekte, ayrıca bütün peygamberlerin ümmetlerine getirip tebliğ ettikleri üç temel değerin yalanlandığı gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنْ كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ “Eğer seni yalanlıyorlarsa (üzülme), senden önceki rasüller/elçiler de yalanlanmıştı.” Yüce Allah bu âyette Yahudilerin inkârcılıklarına karşılık Hz. Peygamber’e moral vermek istemekte ve kendisinden önce apaçık deliller, kitaplar ve aydınlatıcı bir mesajla gönderilen nice peygamberlerin de yalanlandığını haber vermektedir.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i yalanlaması bağlamında konuyla ilgili olarak Fâtır 35/25’te şöyle buyrulmaktadır: “Eğer seni yalanlıyorlarsa (üzülme), onlardan öncekiler de kendilerine açık deliller, sahifeler ve aydınlatıcı kitabı getiren peygamberlerini yalanlamışlardı.” Benzer bir beyanın yer aldığı Fâtır 35/4’te de geçtiği üzere, bu tür içerikli ayetlerde Hz. Peygamber’e moral desteği verilmesi hedeflenmektedir. Nitekim bütün peygamberler ümmetleri tarafından yalanlandığı gibi, Hz. Peygamber’in de yalanlanmasından söz edilmekte, muhatapları onu yalanlarlarsa herhangi bir moral bozukluğuna uğramaması için bilgilendirilmektedir. Eski milletler nasıl ki peygamberlerini yalanlamanın acı sonucunu yaşamışlarsa, aynı yanlışı yaparlarsa Hz. Peygamber’in hem Mekke’deki hem de Medine’deki inkarcı muhatapları da benzer akıbetleri yaşayacaklardır. Bu noktada Hz. Peygamber’e ve müminlere dolaylı olarak moral, kâfirlere ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

2.جَآؤُ۫ بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُن۪يرِ “(O peygamberler kendilerine) apaçık deliller, sahifeler ve aydınlatıcı kitabı getirmişlerdi.” Bu cümlede bütün peygamberlerin tebliğlerinde ümmetlerine neleri getirip aktardıkları gösterilmekte, din tebliğinde bulunacak kişilere de bir tebliğ metodu öğretilmektedir.

a) الْبَيِّنَاتِ el-beyyinât “apaçık deliller.” Başında eliflâmlı veya eliflâmsız olarak Kur’ân’da 52 kez geçmekte olan ve “hakikatin delilleri, hakikatin apaçık belgeleri” manasına gelen bu kelime, bulunduğu bağlama göre “mucizeler”, “açık açık bilgiler”, “apaçık belgeler” veya “deliller” gibi manaları içermektedir. Bazı âlimlerimiz bu kelimeye “emirler ve yasaklar”,(17) “Allah’tan gelen apaçık deliller”,(18) “risaletin şahitleri anlamında mucizeler”(19) manasını vermişlerdir.

b) الزُّبُر ez-zübur “sahifeler.” Kur’ân’da z-b-r kökünden kelimeler zebûr kalıbında Hz. Dâvûd’a verilen kitabın özel ismi,(20) genel anlamda zübur kalıbında “ilâhî kitaplar, sahifeler”(21) ve mahşerde insanlara verilecek “amel defterleri”(22) anlamında kullanılmaktadır. Ayrıca bu kelime züber/zübur kalıbında “parça, parçalar” manasında da kullanılmaktadır.(23) (Âlimlerimiz bu kelimeye “öncekilerin haberlerini içeren kitaplar”(24) ve “sahifeler”(25) manasını vermişlerdir.

c) الْكِتَابِ الْمُن۪يرِ el-kitâbi’l-münîr “aydınlatıcı kitap.” “Aydınlatıcı” anlamına gelen الْمُن۪ير/مُن۪ير el-münîr/münîr kelimesi Kur’ân’da altı kez geçmekte, bunların dördünde “kitâb”ı,(26) birinde “Hz. Peygamber”i,(27) birinde de “ay”ı(28) nitelendirmektedir. Birtakım müfessirimizin de tercih ettiği gibi bu tamlama, öncesindeki الْبَيِّنَات el-beyyinât ve الزُّبُر ez-zübur kelimelerini nitelendirmektedir.(29)

Peygamberlerin ümmetlerine getirdiği deliller elbette sahifelerdedir; sahifeler de aydınlatıcı kitabın parçalarıdır. Öyleyse burada ve Fâtır 35/25’te verilmek istenen mesaj şudur: Din tebliğinde bulunacak kişiler mutlak surette delilli konuşmalı, delillerini de ilâhî kaynaktan, yani vahiyden/Kur’ân’dan desteklemelidirler. Delilsiz konuşanlar havaya konuşanlardır. Hacc 22/8 ve Lokmân 31/20’de geçtiği üzere, bilgisiz, rehbersiz ve aydınlatıcı bir kitabı olmadan mücadele edenler mağlup olmayı hak eder.

Kur’ân bir aydınlıktır ve muhataplarını da aydınlatsın diye indirilmiştir. Onun bu yönünden istifade etmeyenler, onun önerdiği ve öğrettiği tebliğ metodunu takip etmeyenler elbette sonuçta hüsranı yaşayacaklardır. Hakikatin apaçık belgelerini sahifelerinde ve satırlarında barındıran ilâhî aydınlık olan Kur’ân’ı değil de başka şeyleri dini tebliğin konusu yapanlar, güneşin yerine gece lambalarıyla idare edenlerdir. Bu gibiler güneşi görünce de gözleri kamaşacağı için hakikati ebediyyen bulamayacaklar, gecekondu fikirlerine mağlup ve mahkûm olacaklardır. Sadece kendilerini değil, çevrelerindekileri de ebedî karanlığa gömeceklerdir. Bu itibarla Müslüman’a düşen görev, peygamberlerin yolunu izlemek ve onların metoduyla doğru bir eğitim yapmaktır.

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(30) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır. Bu çerçevedeبَآؤُ۫ bâû,(31)فَآؤُ۫ fâû(32) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(33) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örneklerden birisi de Sebe’ 34/5’teki se‘av fiilidir. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze ile bitiyor oluşudur.

ıı. Her Canın Ölümü Tadıcı Olması

كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ وَاِنَّمَا تُوَفَّوْنَ اُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَاُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ اِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ “Her nefis (can), ölümü tadıcıdır. Kıyamet günü yaptıklarınızın karşılığı size elbette tastamam verilecektir. Kim cehennemden uzaklaştırılıp cennete konulursa, elbette o kurtulmuştur. Dünya hayatı, aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.”

Âyetteki كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her can, her canlı”; ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ zâikatü’l-mevti tamlaması “ölümü tadıcı(dır)”; وَاِنَّمَا تُوَفَّوْنَve innemâ tüveffevne ifadesi “elbette size tastamam verilecektir”; اُجُورَكُمْ ücûraküm tamlaması “sizin ödülleriniz”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevm’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet günü”; فَمَنْ زُحْزِحَ fe men zuhziha ifadesi “her kim uzaklaştırılırsa”; عَنِ النَّارِ ‘ani’n-nâri ifadesi “ateşten”;وَاُدْخِلَ ve udhıle edilgen fiili “ve konulursa”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “cennete”; فَقَدْ فَازَ fe kad fâze fiili “muhakkak ki kurtulmuş olur”; وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ ve me’l-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatı değildir, yakın hayat (şöyle) değildir”; اِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ illâ metâ‘u’l-ğurûri istisnası ise “aldatıcı geçimlikten başka bir şey” demektir.

Burada ölüm gerçeği, mahşerde ödüllerle buluşturulma, ateşten uzak tutulup cennete alınma ve dünya hayatının aldatıcılığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ “Her can(lı) ölümü tadıcıdır.” Yüce Allah önceki âyette Hz. Peygamber’e moral verdikten sonra, bu âyette de aynı şekilde ona destek vermekte ve nihayetinde bu hayatın kimseye kalmayacağını bildirmek istemektedir. Bu cümle Enbiyâ’ 21/35 ve ‘Ankebût 29/57’de de geçmektedir. Yüce Allah her canlının nasıl olsa ve nerede bulunsa ölümü tadacağını, sonrasında bu hayatın hesabını vermek üzere Allah’ın huzuruna döndürüleceklerini beyan etmektedir. Bu âyetin, Hz. Peygamber’in yakında öleceğini bekleyenlere cevaben, sadece onun değil, her canlının ölümü tadacağını beyan için indirildiği ifade edilmektedir.(34)

Âyette geçen ذَآئِقَة zâikah kelimesi ism-i fâil olduğu için esasında “her canlının ölümü her an tatmakta olduğu” manasını da içermektedir. Her can ölümü mutlak sûrette tadacaktır; bundan hiçbir insan ve canlı istisna edilmemiştir. “Tatmak” bu âyette mecaz mana vermektedir; çünkü ölüm maddi anlamda tadılabilecek bir şey değildir. Anlaşılıyor ki ölümün tadılması ölümün yaşanması demektir.

2. وَاِنَّمَا تُوَفَّوْنَ اُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Kıyamet günü yaptıklarınızın karşılığı size mutlak surette tastamam verilecektir.” Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenlere dünyada yapıp ettikleri bütün fedakârlıkların karşılığını, hak ettikleri ecirlerin tamamını vereceğini müjdelemektedir. Benzer mesajlar başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(35) İnsanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceği, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceği bu şekilde bildirilmektedir. Âyetteki تُوَفَّوْنَ tüveffevne edilgen fiili bu kalıpta sadece burada zikredilmekte ve “karşılığın tastamam verilmesi” manasına gelmektedir.

3. فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَاُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ “Kim cehennemden uzaklaştırılıp cennete konulursa, o, gerçekten kurtuluşa ermiştir.” Yüce Allah her canın ölümü tadıcı olduğunu ve ödüllerin kıyamet günü herkese tastamam verileceğini beyan ettikten sonra, aslında bu kişilerin kurtuluşa erdirilenler olduğunu beyan etmek üzere onların ateşten uzak tutulup cennete konulacaklarını müjdelemektedir.

Bir başka şekli Bakara 2/96’ da مُزَحْزِحِ müzahzıh kalıbında ism-i fâil olarak yer alan زُحْزِحَ zuhziha edilgen fiili “kurtulmak”, “uzaklaştırılmak”, “bir kenara çekilmek”(36) gibi anlamlar içermekte, “azabın içinden kurtarılmak” değil de “azaba uğratılmaktan kurtulmak” manasına gelmektedir. Çünkü hiç kimse “biraz yanayım da sonra çıkarım” gibi bir şey istemez. Esasında cehennem azabı, içinden çıkılacak bir azap da değildir. Kaldı ki “ateşte biraz yanıp sonrasında oradan çıkarılma” inancı Yahudilerin sahip olduğu bir kabuldür ki Yüce Allah bunu Bakara 2/80 ve Âl-i İmrân 3/24’te şiddetle reddetmektedir.

Yüce Allah haklarında olumlu hüküm verilenlerin cehennemden uzak tutulmuş olacaklarını, onun uğultusunu dahi işitmeyeceklerini Enbiyâ’ 21/101-102’de müjdelemektedir. Meryem 19/71’de cehenneme uğratılacağından söz edilenler ise mahşer diriltilmesini inkâr edenlerdir. Bu konuda Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Her kim cehennemden uzaklaştırılıp cennete konulmayı arzu ederse, Allah’a ve âhiret gününe imân etmiş olarak ölüm ona gelsin ve insanların kendisine vermesini arzu ettiği şeyleri insanlara versin.”(37)

İşte her kim ateşten uzak tutulur ve cennete alınırsa artık onların kurtuluşa ermiş olacakları bu cümlede zikredilmektedir. Bir kez de Ahzâb 33/71’de geçen فَازَ fâze fiili “kurtulmak” demektir. Hem bu âyette hem de konuyla ilgili diğer bazı âyetlerde mahşerle ilgili fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, olayın gerçekleştiğini değil, mutlak surette yaşanacağını ortaya koymaktır; bu tür kullanımlar bir Kur’ân üslubudur.

4. وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَآ اِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ “Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.” Yüce Allah ölüm gerçeğini, mahşerde herkese hakkının verileceğini ve ateşten uzak tutulup cennete konulanların kurtulmuş olacağını beyan ettikten sonra, Hadîd 57/20’de de geçen bu ifadede sözü dünya hayatına getirmekte ve bu hayatın aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey olmadığını vurgulu bir cümle ile dile getirmektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı nefyü istisna yolu sayesinde hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifadeyle dile getirilerek konunun önemine dikkat çekilmektedir. Benzer vurgulu bir ifade benzer bir konu içeriğinde Hadîd 57/20’de de dile getirilmektedir.

Âyette yer alan مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur’ân’da 34 kez(38) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini ifade bağlamında kullanılmaktadır. Âyetteki الْغُرُور el-ğurûr kelimesi ise eliflâmlı ve eliflâmsız olarak Kur’ân’da dokuz kez(39) yer almakta ve “aldanış” manasını vermektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almakta, Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

ııı. Çeşitli İmtihanlar ve Davranış Biçimleri

لَتُبْلَوُنَّ ف۪يٓ اَمْوَالِكُمْ وَاَنْفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوٓا اَذًى كَث۪يرًا وَاِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَاِنَّ ذٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ “Şüphesiz ki mallarınız ve canlarınız konusunda deneneceksiniz. Şüphesiz ki sizden önce kendilerine kitap verilenlerden ve müşriklerden birçok eziyet (verici sözler) duyacaksınız. Sabreder ve takvâlı (duyarlı) davranırsanız şüphesiz ki bu(nlar), kararlılık (göstermeye) değer işlerdendir.”

Âyetteki لَتُبْلَوُنَّ letüblevunne fiili “muhakkak ki deneneceksiniz”; ف۪يٓ اَمْوَالِكُمْ fî emvâliküm ifadesi “sizin mallarınızla, mallarınızla ilgili”; وَاَنْفُسِكُمْ ve enfüsiküm ifadesi “ve sizin canlarınız konusunda”;وَلَتَسْمَعُنَّ ve letesme‘unne fiili “ve mutlak surette işiteceksiniz”; مِنَ الَّذ۪ينَ minellezîne ifadesi “(şu) kişilerden”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilmiş, verildi”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; وَمِنَ الَّذ۪ينَ ve minellezîne ifadesi “ve yine (şu) kişilerden”; اَشْرَكُوا eşrakû fiili “şirk koşmuş, ortak koşmuş (olanlardan da)”; اَذًى كَث۪يرًا ezen kesîran tamlaması “pek çok eziyet”;وَاِنْ تَصْبِرُوا ve in tasbirû fiili “ve eğer sabrederseniz”;وَتَتَّقُوا ve tettekû fiili “ve takvâlı, duyarlı olursanız”; فَاِنَّ ذٰلِكَ fe inne zâlike ifadesi “muhakkak ki bu (durum)”; مِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ min ‘azmi’l-umûri tamlaması ise “azim, kararlılık, fedakârlık gerektiren işlerdendir” demektir.

Burada Müslümanların çeşitli şekillerde denenecekleri, bu çerçevede kitap ehlinden ve müşriklerden incitici sözler işitecekleri, buna karşılık sabır va takvâ sahibi olmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.لَتُبْلَوُنَّ ف۪يٓ اَمْوَالِكُمْ وَاَنْفُسِكُمْ “Andolsun ki mallarınız ve canlarınız konusunda deneneceksiniz.” Yüce Allah dünya hayatının aldatıcı ve kısa süreli bir geçimlikten başka bir şey olmadığını beyan ettikten sonra, insanların bazen dünya mallarından oluşan servetleriyle, bazen de bizzat kendi canlarıyla, bedenleriyle imtihan edileceklerini bildirmektedir. Bu imtihan elbette öncelikle dünya hayatında gerçekleşecektir; fakat bunun bir de mahşer boyutu mutlaka yaşanacaktır. Hem bu cümledeki لَتُبْلَوُنَّ letüblevünne hem de bir sonrakinde yer alan لَتَسْمَعُنَّ letesme‘unne ifadesinin başındaki لَ lâm/le ve fiillerin sonundaki نَّ “şeddeli nûn” harfi imtihanın ve sıkıntı verici şeyleri işitmenin mutlak surette gerçekleşeceğini göstermektedir.

İnsanın yaratılış gayesinin imtihan olduğu çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(40) İki örnek vermekle yetinelim. İnsân 76/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz, insanı deneyeceğimiz için onu döllenmiş (karışık) yumurtadan yarattık.” Mülk 67/2’de şu ifade yer almaktadır: “Sizden hanginizin daha güzel davranacağını denemek için ölümü ve hayatı yaratan O’dur.” Demek ki, hayatın ve ölümün var ediliş gayesi insanın imtihan edilmesidir.

İnsanoğlu abes olsun diye yaratılmamıştır(41) ve dünyada başıboş bırakılmadığı gibi âhirette de başıboşluğa terk edilmeyecektir.(42) Üstelik insanoğlu sadece “inandım” demekle de salıverilmeyecektir. Niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır.(43) Âl-i İmrân 3/179’da belirtildiği gibi, imanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim devam ettirilecektir. Ayrıca, “Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(44) âyetinin verdiği anlamda da imtihan vardır.

İnsanların çeşitli şeylerle denenecekleriyle ilgili olarak Bakara 2/155’te imtihanın “korku”, “açlık”, “mallardan, canlardan ve ürünlerden eksiltilme” şeklinde gerçekleşeceği bildirilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bir anlamda açılımı verilmektedir. “Mallardaki imtihan” “malların, canların ve ürünlerin eksiltilmesi”dir. “Canlardaki imtihan” ise “hastalık”, “korku” ve “açlık” olarak belirtilebilir. Esasında canlardaki imtihanda bedensel fedakârlıklar, gerektiğinde savaş ve orada yaralanmak veya öldürülmek de söz konusudur. Mallardakinde ise her türlü infak veya malların başına gelen çeşitli felaketler de bu kapsamda düşünülmelidir. Kur’ân’daki “mallarınızla ve canlarınızla cihâd edin” veya “cihad ederler”(45) anlamıdaki ifadelerdeki maksat da aynıdır.

2. وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوٓا اَذًى كَث۪يرًا “Muhakkak ki sizden önce kendilerine kitap verilenlerden ve müşriklerden birçok eziyet işiteceksiniz.” Yüce Allah imtihanın bir parçası olacak şekilde müslümanlardan daha önce kendilerine kitap verilenlerden de müşriklerden de اَذًى كَث۪يرًا ezen kesîran “pek çok eziyet”, yani çeşitli eziyet verici sözler, üzüntü verici ifadeler işiteceklerini de haber vermektedir.

Bu çerçevede Âl-i İmrân 3/181. âyetin nüzul sebebinde aktardığımız üzere, Fenhas’ın “Allah fakirmiş, biz ise zenginmişiz”, diğer Yahudilerin Mâide 5/64’te geçtiği üzere “Allah’ın eli sıkıdır” şeklindeki sözleri, Ka‘b b. Eşref gibilerin alay ve tahkir içerikli ifadeleri ile müslümanları veya kendi sapkın yandaşlarını savaştan menetmeye çalışan Abdulllah b. Übeyy gibilerin tavırları akla gelmektedir.(46) Ayrıca Tevbe 9/30’da da ifade edildiği gibi, kitap ehlinin Hz. Üzeyir ve Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu sanmaları da eziyet verici hususlar arasında yer almaktadır.

3. وَاِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَاِنَّ ذٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ “Eğer sabreder ve takvâlı (duyarlı) davranırsanız muhakkak ki bu(nlar), azim (ve kararlık göstermeye) değer işlerdendir.” Âyette dikkat çekilen “sabır va takvâ” konusu Âl-i İmrân 3/125’te, “işlerin azim gerektirenlerinden oluşu” ise Lokmân 31/17 ve Şûrâ 42/43’te yer almaktadır.

Yüce Allah müslümanların malları ve canlarıyla imtihan edilmelerinde, ayrıca kitap ehlinin ve müşriklerin eziyet verici ve üzücü söylemlerine karşı sabır, sebat, kararlılık, istikamet ve imanda devamlılık gösterirlerse, dahası takvâlı yani duyarlı davranırlarsa bunun ödülünün verileceğini dolaylı olarak beyan etmiş olmaktadır. Âyette yer alan اِنْ in edatının cevabının “bilin ki” şeklinde gizli bir ifade olduğu kabul edilmektedir. Bütün bunlara karşı dayanıklılık göstermek işlerin en çok azim ve kararlılık gerektirenlerdendir.

Âyette zikredilen “sabır” ve takvâ bağlamında “yumuşak söz söylemek”,(47) “yumuşak davranmak”,(48) “karşıtlarını bağışlamak”,(49) “sataşmalarına aldırış etmeden çekip gitmek”,(50) “kötülüğe iyilikle karşılık vermek”,(51) “azim ve kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmek”(52) gibi davranışları sayabiliriz. Çünkü müslümanlara eziyet verenlerin yaptıklarının tersini yapmak gerekmektedir ki bu bağlamda sözünü ettiğimiz hususların uygulanması gerekir.

c) İlahi Mesajın Duyurulması Görevi

Yüce Allah, sûrenin 187-189. âyetlerinde kendilerine kitap verilenlerden, “Onu mutlaka insanlara açıklayacaksınız, onu gizlemeyeceksiniz” diye söz aldığını, onların ise bunu sırtlarının arkasına attıklarını, onu az bir paha ile sattıklarını, yaptıkları alış-verişin çok kötü olduğunu haber vermekte, yapıp ettiklerine sevinen ve yapmadıkları ile övülmek isteyenlerin azaptan kurtulacaklarının sanılmaması gerektiğini, çünkü kendileri için elem verici bir azabın yaşanacağını bildirmekte, nihayet “Göklerin ve yerin hükümranlığı sadece Allah’a aittir. Allah her şeye gücü yetendir” buyruğuna yer vermektedir.

ı. Vahyin Açıklanması, Gizlenmemesi

وَاِذْ اَخَذَ اللّٰهُ م۪يثَاقَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَآءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِه۪ ثَمَنًا قَل۪يلًا فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ “Hani Allah kendilerine kitap verilenlerden, ‘Onu mutlaka insanlara açıklayacaksınız ve onu gizlemeyeceksiniz’ diye söz almıştı. Onlar ise bunu sırtlarının arkasına atmışlar; onu az bir değer karşılığında satmışlardı. Yaptıkları alışveriş ne kadar kötüdür!”

Âyetteki وَاِذْ اَخَذَ ve iz ehaze ifadesi “hani (söz) almıştı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; م۪يثَاقَ mîsâka kelimesi “söz, sözü, sözünü”; الَّذ۪ينَ ellezîne edatı “(şu) kişilerin”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verildi”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; لَتُبَيِّنُنَّهُ letübeyyinunnehû ifadesi “onu mutlaka beyan edeceksiniz, duyuracaksınız”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; وَلَا تَكْتُمُونَهُ ve lâ tektümûnehû emri “ve onu mutlak surette gizlemeyeceksiniz (diye)”; فَنَبَذُوهُ fe nebezûhu ifadesi “onu attılar”; وَرَآءَ ظُهُورِهِمْ verâe zuhûrihim tamlaması “sırtlarının arkasına”;وَاشْتَرَوْا veşterav fiili “ve sattılar”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir dünyalığa”; فَبِئْسَ fe bi’se edatı “ne kadar kötüdür”; مَا يَشْتَرُونَ mâ yeşterûne cümlesi ise “yaptıkları alış-veriş” demektir.

Burada vahyin içeriğinin açıklanması, gizlenmemesi gerektiği, onu gizleyenlerin çok kötü bir alış-veriş yaptıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ اَخَذَ اللّٰهُ م۪يثَاقَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ “Hani, Allah, kendilerine kitap verilenlerden, ‘Onu mutlaka insanlara açıklayacaksınız ve onu gizlemeyeceksiniz’ diye söz almıştı.” Yüce Allah kitap ehlinin müslümanları incitici sözler söylemesini kınamakta ve aslında kendilerinden ellerindeki kitapta bulunan gerçekleri açıklamaları ve gizlememeleri gerektiği sözünü aldığını hatırlatmaktadır. Burada geçen لَتُبَيِّنُنَّهُ letübeyyinunnehû ifadesi “muhakkak ki onu açıklayacaksınız” yani onu duyuracaksınız; لَا تَكْتُمُونَهُ lâ tektümûnehû ifadesi ise bunun zıddına olarak “onu gizlemeyeceksiniz” demektir. Zira vahyi gizlemek onu gönderene ihanettir.

Burada geçen اُو۫تُوا الْكِتَابَ ûtü’l-kitâbe tamlamasından maksat, öncelikle kendilerine “kitap verilenler” anlamında Yahudi ve Hıristiyanlardır. Çünkü onlar ellerinde bulunan ilahi metinde Hz. Peygamber’in risaletine dair bilgilerin yer aldığı gerçeğini ilan etmemiş, aksine gizlemişlerdi.(53) İşte burada onların bu tavrı eleştirilmekte, ilahi metinlerin gizlenmesi değil, ilan edilmesi sözünün bütün kitap ehlinden alındığı bildirilmektedir. Bu çerçevede söz konusu tamlamanın Müslümanları da içerdiği ve onların da Kur’ân’daki ilahi prensipleri ilan etmeleri, onu hiçbir şekilde gizlememeleri göreviyle sorumlu olduklarını göstermektedir.

İlahi mesajların gizlenmesinin ne kadar korkunç bir vebal olduğunu, ne derece ağır sonuçlarının bulunduğunu Bakara 2/140, 159-162, 174-175 ve 283’te ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Vahyin muhtevasını gizleyenler en zalimlerdir; laneti hak edenlerdir; karınlarına ateş dolduranlardır; günahlarından arındırılmayanlardır; Allah’ın, kendilerine konuşmayacağı insanlardır; elem verici azabı hak edenlerdir.

2. فَنَبَذُوهُ وَرَآءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِه۪ ثَمَنًا قَل۪يلًا فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ “Onlar ise bunu sırtlarının arkasına atmışlar, onu az bir paha ile satmışlardı. Yaptıkları alış-veriş ne kadar kötüdür!” Yüce Allah kendilerine kitap verilenlerden o kitabın içeriğini ilan etmelerini, duyurmalarını istemiş, gizlenmesini ise kesinlikle yasaklamış olmasına rağmen, kitap ehlinden insanların o kitabı sırtlarının arkasına attıklarını, bunun karşılığından çok az bir bedel satın aldıklarını ve bunun çok çirkin bir iş olduğunu bildirmektedir.

a) فَنَبَذُوهُ وَرَآءَ ظُهُورِهِمْ “Onlar ise bunu sırtlarının arkasına atmışlar (kulak ardı etmişlerdi).” Âyette geçen نَبَذُوهُ nebezûhu ifadesi “onu bozup atmak”, “çiğnemek”, “sözden dönmek”, “ona arkasını çevirmek” gibi anlamlar içermekte, kitap ehlinin vahye ve risalete karşı olumsuz tavırlarını ifade etmektedir. Zaten bu fiil beraberinde وَرَآءَ ظُهُورِهِمْ verâe zuhûrihim “sırtlarının arkası” ifadesi de bulunduğu için, kitap ehlinin vahye itibar etmedikleri, onu görmezlikten geldikleri, ciddiye almadıkları, kulak erdı ettikleri anlaşılmaktadır.

b) وَاشْتَرَوْا بِه۪ ثَمَنًا قَل۪يلًا “Onu az bir paha ile satmışlardı.” Yüce Allah kitap ehlinin ellerinde bulunan ilahi mesajdaki gerçekleri ilan etmeyip gizlediklerini, üstelik bunun karşılığında ilahi mesajı az bir dünyalık karşılığında sattıklarını bildirmektedir.

Âyette geçen وَاشْتَرَوْا veşterav fiili “satmak”, “satın almak” manalarına gelmektedir. ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması ise “az bir bedel”, “basit dünya menfaati”, “az bir paha” manasına gelmekte ve Kur’ân’da dokuz kez(54) yer almaktadır. Burada zikredilen قَل۪يلًا kalîlen kelimesiyle birlikte zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manası devreye sokulmak istenmektedir. Zaten Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” vurgulanmaktadır. İşte kitap ehlinden olan kişilerin vahyi gizleyerek onun karşılığında az bir dünyalık satın aldıkları bildirilmekte, benzer bir yanlışı Müslümanların yapmaması gerektiği tembihlenmek istenmektedir.

c) فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ “Yaptıkları alış-veriş ne kadar kötüdür!” Yüce Allah vahyi gizleyip karşılığında az bir dünyalık satın alanların veya vahyi gizleyerek onu az bir pahaya satanların çok kötü bir alış-veriş yaptığını beyan etmekte, hiç kimsenin böyle bir çirkinliğe bulaşmaması gerektiğine dikkat çekmiş olmaktadır.

ıı. Yersiz Övünenlerin Akıbeti

لَا تَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ يَفْرَحُونَ بِمَآ اَتَوْا وَيُحِبُّونَ اَنْ يُحْمَدُوا بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Sanma ki yaptıklarına sevinip yapmadıkları ile övülmek isteyenler, (evet) sanma ki onlar azaptan kurtulacaklardır! Onlar için elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki لَا تَحْسَبَنَّ lâ tahsebenne emri “sakın ha sanmasın”; الَّذ۪ينَ يَفْرَحُونَ ellezîne yefrahûne ifadesi “övünenler”; بِمَآ اَتَوْا bimâ etev ifadesi “verdikleriyle, yaptıklarıyla”;وَيُحِبُّونَ ve yuhıbbûne fiili “ve sevenler, isteyenler”; اَنْ يُحْمَدُوا en yuhmedû edilgen fiili “övülmeyi”; بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا bimâ lem yef‘alû ifadesi “yapmadıklarıyla”; فَلَا تَحْسَبَنَّهُمْ fe lâ tahsebennehum ifadesi “sakın ha sanma ki onlar”;بِمَفَازَةٍ bimefâzetin ifadesi “kurtuluş(larını)”; مِنَ الْعَذَابِ mine’l-‘azâbi ifadesi “azaptan”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada inkârcıların yersiz övünçleri ve haksız beklentileri cevaplandırılmakta ve feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1.لَا تَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ يَفْرَحُونَ بِمَآ اَتَوْا وَيُحِبُّونَ اَنْ يُحْمَدُوا بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ “Sanma ki yaptıklarına sevinip yapmadıkları ile övülmek isteyenler, (evet) sanma ki onlar azaptan kurtulacaklardır.” Yüce Allah insanların çeşitli şekillerde imtihan edileceklerini hatırlatıp kendilerine kitap verilenlerin onu gizlediklerini beyan ettikten sonra, bu defa bu gibi kişlerin yani yapıp ettikleri günah, azgınlık, isyan vs. şeylerle sevinenlerin, ayrıca yapmadıkları fedakârlıklarla övünenlerin azaptan kurtulacaklarını sanmamasını Hz. Peygamber’e ve onun şahsında tüm muhataplara bildirmektedir.

Âyette iki kez yer alan لَا تَحْسَبَنَّ lâ tahsebenne ifadelerinin sonundaki “şeddeli nûn”, sözü edilen hususun kesinlikle aklın ucundan dahi geçirilmemesi gerektiğini ortaya koymayı amaçlayan pekiştirilmiş bir beyandır. Bu arada bir kez de Zümer 39/61’te geçen مَفَازَة mefâzeh kelimesi de “kurtuluş” manasına gelmektedir.

Burada sözü edilenler öncelikle “müşrikler” olabilir. Çünkü onlar yapıp ettikleriyle bazı zayıf müslümanları etkilemeye çalışıyor, yaptıklarıyla övünüyor ve karşıdakilerin kendilerini övmelerini bekliyorlardı. Şüphesiz bu davranış, sonuçta müslümanlar için bir eziyete dönüşüyordu. Burada sözü edilenler “Yahudiler” de olabilir. Çünkü onlar da ellerindeki ilahi metnin içeriğini gizleyerek veya Hz. İbrâhim’in dinini uyguladıklarını söyleyerek muhataplarına şirin görünmeye çalışıyorlardı. Maksat müslümanlara yalan konuşan ve bu yaptığıyla övünüp övülmeyi bekleyen veya kendi aralarında birbirlerine karşı övünme yarışına giren “münafıklar” da olabilir.(55)

İşte Yüce Allah hem vahyin indirildiği dönemdeki müşrikleri, kitap ehlinden olanları ve münafıkları hem de sonrasında yaşayanlar arasında benzer davranışları ortaya koyanları kastederek, yaptıkları çirkinlik ve yanlışlıklarla, içinde bulundukları şirk, küfür ve nifakla övünenlerin, ayrıca vefa, teslimiyet, samimiyet, sadakat vs. türden yapmadıkları ve sahip olmadıkları güzellikler sebebiyle haksız yere övülmeyi bekleyenlerin boşuna beklediklerini, boşuna sevindiklerini ifade etmekte, çünkü onların hak ettikleri azaptan kurtulamayacaklarını haber vermektedir.

2. وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Onlar için elem verici bir azap vardır.” Bu ifade benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez yer almakta ve hepsinde ilahi ceza ve azap içerikli olarak kullanılmaktadır. Bu çerçevede yaptıkları çirkinliklerle övünenlerin ve yapmadıkları iyiliklerle övülmek isteyenlerin akıbeti de böyle şekillenecektir; çünkü kendilerini elem verici korkunç bir azap beklemektedir.

ııı. Yüce Allah’ın Mutlak Hükümranlığı

وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin mülkü, hükümranlığı, sahipliği, otoritesi”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin (otoritesi)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu ve her şeye gücünün yettiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin hükümranlığı sadece Allah’a aittir.” Yüce Allah hak ve hakikat karşıtlarının durumlarını ve beklentilerini cevapladıktan sonra, bu defa kâinatın tek hükümran gücü olduğunu beyan etmektedir. Çeşitli defalar ifade ettiğimiz üzere, göklerin ve yerin mülkünün sadece Yüce Allah’a ait oluşu, hükümranlıkların sadece ve sadece O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması demektir.

Âyettekiلِلّٰهِ lillâhi ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi cümleye vurgu kazandırmaktadır. Mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(56) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu”(57) da “bütün yaratılmışların melekûtu”(58) da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir. “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde yer alan takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

2. وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah her şeye gücü yetendir.” Kur’ân’da “O her bir şeye gücü yetendir” anlamında pek çok mesaj vardır.(59) Bu tür ifadelerdeki عَلٰ ‘alâ edatı Yüce Allah’ın kudretini, otoritesini, yüceliğini ve baskınlığını ifade ederken, كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması “her bir şeyi, yani yaratılmış her bir varlığı veya olayı” içermektedir. قَد۪ير kadîr sıfatı ise قادر kâdir sıfatının daha ileri anlamını vermekte ve Yüce Allah’ın kudretinin erişilmez yapısını zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Ebû Dâvûd, İlim, 9. 2 - Râzî, age., IX, 113.
• 3 - Semerkandî, age., I, 269; Taberî, age., IV, 191-192. 4 - Semerkandî, age., I, 269; Zemahşerî, age., I, 436.
• 5 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 6 - Bakara 2/245. 7 - Râzî, age., IX, 117.
  • Bakara 2/245
• 8 - Semerkandî, age., I, 269; Taberî, age., IV, 194-196; Zemahşerî, age., I, 437. 9 - Âli-i İmrân 3/181; Nisâ’ 4/6, 135; Hacc 22/28; Kasas 28/24.
  • Âl-i İmrân 3/181 Nisâ 4/6 Nisâ 4/135 Hacc 22/28 Kasas 28/24
• 10 - Âl-i İmrân 3/181; Enfâl 8/50; Hacc 22/9, 22; Burûc 85/10.
  • Âl-i İmrân 3/181 Enfâl 8/50 Hacc 22/9 Hacc 22/22 Burûc 85/10
• 11 - Bakara 2/95; Âl-i İmrân 3/182; Nisâ’ 4/62; Enfâl 8/51; Hacc 22/10; Kasas 28/47; Rûm 30/36; Şûrâ 42/48; Cum‘a 62/7.
  • Bakara 2/95 Âl-i İmrân 3/182 Nisâ 4/62 Enfâl 8/51 Hacc 22/10 Kasas 28/47 Rûm 30/36 Şûrâ 42/48 Cum‘a 62/7
• 12 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117, 182; A‘râf 7/160, 177; Enfâl 8/51; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; Hacc 22/10; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Fussılet 41/46; Kâf 50/29. 13 - Mü’min 40/31; Fussılet 41/46; Kâf 50/29.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 Âl-i İmrân 3/182 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Enfâl 8/51 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 Hacc 22/10 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Fussilet 41/46 Kâf 50/29 Mü'min 40/31 Fussilet 41/46 Kâf 50/29
• 14 - Râzî, age., IX, 121. Benzer rivayetler için bk. Semerkandî, age., I, 270.
• 15 - Esed, age., s. 128’de 141. not.
• 16 - Semerkandî, age., I, 270.
• 17 - Semerkandî, age., II, 105. 18 - Taberî, age., XXII, 130. 19 - Zemahşerî, age., III, 590.
• 20 - Nisâ’ 4/163; İsrâ’ 17/55; Enbiyâ’ 21/105. 21 - Âl-i İmrân 3/184; Nahl 16/43-44; Mü’minûn 23/53; Şu‘arâ’ 26/196; Fâtır 35/25; Kamer 54/43. 22 - Kamer 54/52. 23 - Kehf 18/96; Mü’minûn 23/53. 24 - Semerkandî, age., II, 105. 25 - Zemahşerî, age., III, 590. 26 - Âl-i İmrân 3/184; Hacc 22/8; Lokmân 31/20; Fâtır 35/25. 27 - Ahzâb 33/46. 28 - Furkân 25/61. 29 - Semerkandî, age., II, 105.
  • Nisâ 4/163 İsrâ 17/55 Enbiyâ 21/105 Âl-i İmrân 3/184 Nahl 16/44 Mü'minûn 23/53 Şu‘arâ 26/196 Fâtır 35/25 Kamer 54/43 Kamer 54/52 Kehf 18/96 Mü'minûn 23/53 Âl-i İmrân 3/184 Hacc 22/8 Lokmân 31/20 Fâtır 35/25 Ahzâb 33/46 Furkân 25/61
• 30 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10. 31 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 32 - Bakara 2/226. 33 - Haşr 59/9.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10 Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 34 - Semerkandî, age., II, 444.
• 35 - Bakara 2/62, 112, 262, 272, 274, 277, 281; Âl-i İmrân 3/25, 57, 161, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Enfâl 8/60; Hûd 11/15, 111; Nahl 16/96, 97, 173; Nûr 24/25; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35, 70; Şûrâ 42/40; Ahkâf 46/19; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/272 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/161 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Enfâl 8/60 Hûd 11/15 Hûd 11/111 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Nahl 16/173 Nûr 24/25 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Zümer 39/70 Şûrâ 42/40 Ahkâf 46/19 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 36 - Semerkandî, age., I, 75, 271; Taberî, age., I, 430; IV, 199; Zemahşerî, age., I, 168, 439; Râzî, age., IX, 126.
• 37 - Müslim, İmâra, 46.
• 38 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32. 39 - Âl-i İmrân 3/185; Nisâ’ 4/120; En‘âm 6/112; A‘râf 7/22; İsrâ’ 17/64; Ahzâb 33/12; Fâtır 35/40; Hadîd 57/20; Mülk 67/20.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Âl-i İmrân 3/185 Nisâ 4/120 En‘âm 6/112 A‘râf 7/22 İsrâ 17/64 Ahzâb 33/12 Fâtır 35/40 Hadîd 57/20 Mülk 67/20
• 40 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; İnsân 76/2; Fecr 89/15-16. 41 - Mü’minûn 23/115. 42 - Kıyâmet 75/36. 43 - ‘Ankebût 29/2-3. 44 - Zâriyât 51/56.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 İnsân 76/2 Fecr 89/16 Mü'minûn 23/115 Kıyâmet 75/36 ‘Ankebût 29/3 Zâriyât 51/56
• 45 - Bakara 2/218; Âl-i İmrân 3/142; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 20, 41, 73, 86, 88; Nahl 16/110; Hacc 22/78; Furkân 25/52; ‘Ankebût 29/69; Hucürât 49/15; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/20 Tevbe 9/41 Tevbe 9/73 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Nahl 16/110 Hacc 22/78 Furkân 25/52 ‘Ankebût 29/69 Hucurât 49/15 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 46 - Semerkandî, age., I, 271-272; Taberî, age., IV, 200-201; Zemahşerî, age., I, 440.
• 47 - Tâhâ 20/44. 48 - Âl-i İmrân 3/159. 49 - Câsiye 45/14. 50 - Furkân 25/72. 51 - Ra‘d 13/22; Mü’minûn 23/96; Fussılet 41/34. 52 - Ahkâf 46/35.
  • Tâhâ 20/44 Âl-i İmrân 3/159 Câsiye 45/14 Furkân 25/72 Ra‘d 13/22 Mü'minûn 23/96 Fussilet 41/34 Ahkâf 46/35
• 53 - Semerkandî, age., I, 273; Taberî, age., IV, 202-203.
• 54 - Bakara 2/41, 79, 174; Âl-i İmrân 3/77, 187, 199; Mâide 5/44; Tevbe 9/9; Nahl 16/95.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/79 Bakara 2/174 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/44 Tevbe 9/9 Nahl 16/95
• 55 - Semerkandî, age., I, 273; Taberî, age., IV, 205-208; Zemahşerî, age., I, 441-442.
• 56 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 57 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 58 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 59 - Bakara 2/20, 103, 109, 148, 259, 284; Âl-i İmrân 3/26, 29, 165, 189; Nisâ’ 4/133, 149; Mâide 5/17, 19, 40, 120; En‘âm 6/17; Enfâl 8/41; Tevbe 9/39; Hûd 11/4; Nahl 16/70, 77; Hacc 22/6, 39; Nûr 24/45; Furkân 25/54; ‘Ankebût 29/20; Rûm 30/50, 54; Ahzâb 33/27; Fâtır 35/1, 44; Fussılet 41/39; Şûrâ 42/9, 29, 50; Ahkâf 46/33; Feth 48/21; Hadîd 57/2; Haşr 59/6; Mümtehıne 60/7; Teğâbun 64/1; Talâk 65/12; Tahrîm 66/8; Mülk 67/1.
  • Bakara 2/20 Bakara 2/103 Bakara 2/109 Bakara 2/148 Bakara 2/259 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/165 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/133 Nisâ 4/149 Mâide 5/17 Mâide 5/19 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/17 Enfâl 8/41 Tevbe 9/39 Hûd 11/4 Nahl 16/70 Nahl 16/77 Hacc 22/6 Hacc 22/39 Nûr 24/45 Furkân 25/54 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/50 Rûm 30/54 Ahzâb 33/27 Fâtır 35/1 Fâtır 35/44 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/9 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/50 Ahkâf 46/33 Fetih 48/21 Hadîd 57/2 Haşr 59/6 Mümtehine 60/7 Teğâbun 64/1 Talâk 65/12 Tahrîm 66/8 Mülk 67/1