Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 88-100. âyetlerinde münafıkların müslümanlara karşı tutumunu, müslümanların ötekilerle ilişkisini, hataen veya kasten mümin öldürmenin cezasını, suçsuz insanlara kötülük yapılmamasını, sıkıntıdakiler uğrunda fedakârlık yapılması gerektiğini, bu uğurda fedakârlık yapanların diğerlerinden ayrı tutulacağını dile getirmektedir.

a) Münafıklar ve Onlara Karşı Davranış Şekli

Yüce Allah, sûrenin 88-91. âyetlerinde münafıklar sebebiyle müslümanların ikiye ayrılmasının doğru olmadığını, sapkınlığı tercih edenlerin bunun sonucuna katlanacağını beyan etmekte, çünkü onların küfrü istediklerini ve müslümanların da dinden çıkmaları için çaba sarfettiklerini bildirmekte, Allah yolunda hicret edinceye kadar onlardan hiçbirini dost edinmemeleri gerektiğini, eğer yüz çevirirlerse onların bulundukları yerde cezalandırılmalarını, düşman oldukları için kendilerinden hiçbir dost ve yardımcı edinmemek gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, bu hükmün istisnası olarak şu bilgilere yer verilmektedir: “Ancak kendileriyle aranızda antlaşma bulunan bir topluma sığınanlar yahut ne sizinle ne de kendi toplumlarıyla savaşmak (istemediklerin)den yürekleri sıkılarak size gelenler müstesna. Allah dileseydi onları başınıza musallat ederdi de sizinle savaşırlardı. Onlar sizi bırakıp bir tarafa çekilir de sizinle savaşmazlar ve size barış teklif ederlerse (bu durumda) Allah size, onların aleyhinde bir yol(a girme hakkı) vermemiştir.”

Daha sonra ise bir başka kavimle daha karşılaşılacağı ve onların hem müslümanlardan hem de kendi toplumlarından emin olmak istedikleri, münafıklar her ne zaman fitneye yani Müslümanlara karşı savaşa götürülürlerse ona hemen katılacakları bildirilmekte, eğer müslümanlardan uzak durmaz, barış teklif etmez ve ellerini müslümanlardan çekmezlerse bulundukları yerde cezalandırılmaları gerektiği, çünkü onlar aleyhinde kendileriyle savaşmak için müslümanlara apaçık yetki verildiği bildirilmektedir.

ı. Münafıkların Sapkınlığı Tercihleri

فَمَا لَكُمْ فِي الْمُنَافِق۪ينَ فِئَتَيْنِ وَاللّٰهُ اَرْكَسَهُمْ بِمَا كَسَبُوا اَتُر۪يدُونَ اَنْ تَهْدُوا مَنْ اَضَلَّ اللّٰهُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَب۪يلًا “Size ne oluyor da münafıklar hakkında iki gruba ayrılıyorsunuz? (Oysa) Allah onları kendi kazandıkları sebebiyle baş aşağı etmiştir. Allah’ın saptırdığı (bu kişileri) siz mi doğru yola getirmek istiyorsunuz! Allah’ın saptırdığı kimse için asla bir (kurtuluş) yolu bulamazsın!”

Âyetteki فَمَا لَكُمْ fe mâ leküm ifadesi “size ne oluyor da”; فِي الْمُنَافِق۪ينَ fi’l-münâfikîne ifadesi “münafıklar hakkında”; فِئَتَيْنِ fieteyni kelimesi “iki gruba (ayrıldınız)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; اَرْكَسَهُمْ erkesehum ifadesi “onları baş aşağı etti”; بِمَاكَسَبُوا bimâ kesebû ifadesi “kazandıkları sebebiyle”; اَتُر۪يدُونَ etürîdûne sorusu “siz mi istiyorsunuz”; اَنْ تَهْدُوا en tehdû ifadesi “hidayete erdirmek”; مَنْ اَضَلَّ men edalle ifadesi “saptırdığı kişi(ler)i”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; وَمَنْ يُضْلِلِ ve men yudlil ifadesi “saptırdığı kimse (var ya)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”;فَلَنْ تَجِدَ fe len tecide fiili “asla ve asla bulamayacaksın, bulamazsın”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, o kişi için”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi “herhangi bir yol” demektir.

Burada münafıkların durumu hakkında tartışmamaları için Müslümanların uyarıldığı ve kendisi sapanların artık doğru yola eriştirilemeyecekleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin iniş sebebiyle ilgili olarak çeşitli olaylar nakledilmektedir. Bir kısmını aktararak âyetin mesajını daha iyi anlamaya gayret edeceğiz.

- “Bu âyet, (görünüşte) müslüman olarak Hz. Peygamber’e gelmiş olan bir topluluk hakkında inmiştir. Onlar Medine’de Yüce Allah’ın dilediği bir süre kadar kalmışlar, sonra da ‘Ya Rasûlallah, biz çöle gitmek, (yerleşmek) istiyoruz; bu nedenle bize bu konuda izin ver!’ demişler. Allah’ın Rasûlü de onlara müsaade etmişti. Yola çıktıklarında, konaklaya konaklaya gidiyorlardı. Derken müşriklere yetişmişler, böylece müminler o münafıklar hakkında konuşmaya başlamıştı. Bunun üzerine bir grup mümin, ‘şayet onlar da bizim gibi müslüman olsaydı, bizimle beraber kalır, bizim sabrettiğimiz gibi sabrederlerdi’ demiş, diğer bir grup ise, ‘onlar müslümandırlar; durumları ortaya çıkıncaya kadar, onların hakkında kâfir diyemeyiz’ demiş, bunun üzerine Yüce Allah bu âyette onların münafık olduklarını beyan etmiştir.”

- “Bu âyet, Mekke’de, müslüman olduklarını söyleyen ve müslümanlar aleyhinde müşriklere yardım eden bir topluluk hakkında nazil olmuştur. Müslümanlar bunlar hakkında ihtilaf etmiş ve aralarında çekişmişlerdi. Bunun üzerine de bu âyet nazil olmuştu. Bu, İbn Abbâs ve Katâde’nin görüşüdür.”

- “Bu âyet, Uhud günü Hz. Peygamber’den geri kalan, ayrılan ve ‘eğer biz yaptığınız işi savaş bilseydik, seninle beraber gelirdik’ diyen kimseler hakkında nazil olmuştur. Hz. Peygamber’in ashabı, bu kimseler hakkında ihtilaf etmiş, bir kısmı ‘Onlar kâfir oldular’, diğer grup ise ‘onlar kâfir olmadılar’ demişti. İşte, bunun üzerine de bu âyet inmişti. Bu, Zeyd b. Sâbit’in görüşüdür.”

“Âlimlerden bazıları bu izahı eleştirerek şöyle demiştir: Âyetin metni buna uygun değildir (bu durumu zedelemektedir). Üstelik onlar Mekke’li idiler. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır: O halde, onlar Allah yolunda hicret edinceye kadar içlerin­den dostlar edinmeyin.”(1)

- “Bu âyet, dinden dönen ve müslümanların malını alarak Yemame’ye kaçıran bir grup insan hakkında nazil olmuştur. Müslümanlar bunlar hakkında ihtilafa düşünce bu âyet nazil olmuştur. Bu, İkrime’nin görüşüdür.”

- “Bunlar, gece baskın yapıp Hz. Peygamber’in kölesi Yesâr’ı öldüren Urneliler’dir.”

- “İbn Zeyd, ‘Âyet, Hz. Aişe’ye iftira edenler hakkında nazil olmuştur’ demiştir.”(2)

Bu âyetin indirilişiyle ilgili nakledilen daha başka rivayetler de vardır.(3) Ancak Râzî’nin aktardığı kadarıyla da bakıldığında bu konuda hangi rivayetin daha doğru veya en doğru olduğunu kestirmek oldukça zordur. Zaten bazı âlimler de bu rivayetlerin bir kısmını eleştirmişlerdir. Ancak ilk aktardığımız rivayetin diğerlerine göre daha yaygın bir kabule mazhar olduğunu belirterek âyete dair açıklamalarımıza geçmek istiyoruz.

1. فَمَا لَكُمْ فِي الْمُنَافِق۪ينَ فِئَتَيْنِ وَاللّٰهُ اَرْكَسَهُمْ بِمَا كَسَبُوا “Size ne oluyor da münafıklar hakkında iki gruba ayrılıyorsunuz? (Oysa) Allah onları kendi kazandıkları sebebiyle baş aşağı etmiştir.” Bu cümleyi iki başlıkta incelemek istiyoruz.

a)فَمَا لَكُمْ فِي الْمُنَافِق۪ينَ فِئَتَيْنِ “Size ne oluyor da münafıklar hakkında iki gruba ayrılıyorsunuz?” Yüce Allah müminlere hitap etmekte ve çevrelerinde bulunan bazı münafıklar hakkında iki gruba ayrılmalarını eleştirmektedir.

Nisâ’ 4/75’te de ifade ettiğimiz gibi, âyetin başında yer alan فَمَا لَكُمْ fe mâ leküm ifadesi “size ne oluyor da”, “nasıl olur da siz”, “size ne oldu ki”, “ne menfaatiniz var ki”, “ne hakkınız ve ne mazeretiniz var ki”, “elinize ne geçecek ki”, “nasıl bir deliliniz var ki” gibi anlam ihtimallerini içermekte, Müslümanların münafıklar hakkında görüş ayrılıklarına düşmelerinin kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağını beyan etmek istemektedir.

b) وَاللّٰهُ اَرْكَسَهُمْ بِمَا كَسَبُوا “(Oysa) Allah onları kendi kazandıkları sebebiyle baş aşağı etmiştir.” Yüce Allah münafıkların durumuyla ilgili tartışılmasını gereksiz bulmakta, çünkü onları bizzat kendi tercihleri sebebiyle baş aşağı ettiğini bildirmektedir. “Yapıp ettikleri şeyler sebebiyle” ifadesi bu münafıkların cezalandırılmayı gerektirecek şekilde Mekkeli müşriklerle işbirliği yaptıklarını göstermektedir. Bunların artık gerçek mümin mi yoksa kâfir mi oldukları noktasında tartışmaya gerek olmadığı belirtilmektedir; çünkü kâfirle işbirliği yapan kişi de onlar gibi kâfirdir. Zaten Yüce Allah onların münafık olduğunu bildirerek konuyu kapatmakta, sapkınlıklarını onaylandığı için kendilerini hidayete erdirme çabalarını da yersiz bulmaktadır.

Bir kez de Nisâ’ 4/91’de اُرْكِسُوا urkisû şeklinde edilgen kalıpta geçen اَرْكَسَ arkese fiili “alçaltmak,” “baş aşağı etmek”, “dışlamak”, “terslemek”, “tersine çevirip reddetmek”, “tepetaklak etmek” gibi anlamlar içermekte, kazandıkları yani yapıp ettikleri şeyler nedeniyle Yüce Allah’ın onları alçalttığı belirtilmek istenmektedir. Bu ifade onların irtidad etmeleri yani “küfürlerine döndürülmeleri” manasına da gelebilir ki sonuçta kararı kendileri vermişler, Yüce Allah da onları tercihleri sebebiyle gerisin geri küfürlerine döndürmüştür.

2. اَتُر۪يدُونَ اَنْ تَهْدُوا مَنْ اَضَلَّ اللّٰهُ وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَب۪يلًا “Allah’ın saptırdığı (bu kişileri) siz mi doğru yola getirmek istiyorsunuz! Allah’ın saptırdığı kimse için asla bir (kurtuluş) yolu bulamazsın!” Yüce Allah müminleri uyarmakta ve kendi kazanıp ettikleri yüzünden Allah’ın saptırdığı bu kişileri hiç kimsenin doğru yola eriştiremeyeceğini ve onlar için hiçbir şekilde hakikate giden bir yol bulunamayacağını beyan etmektedir.

a) اَتُر۪يدُونَ اَنْ تَهْدُوا مَنْ اَضَلَّ اللّٰهُ “Allah’ın saptırdığı (bu kimseleri) siz mi doğru yola getirmek istiyorsunuz!” Yüce Allah münafıkları saptırdığını beyan ederken önceki cümlede dile getirdiği üzere bunun bir “sonuç”, asıl “sebeb”in ise kendilerinin küfrü tercihleri olduğunu ifade etmektedir. Böyle olunca “Yüce Allah’ın saptırması” demek “saptırma kararı veren kişilerin bu kararını Allah’ın onaylaması, buna izin vermesi” demektir. Sonuçta sapkınlığı onaylananlara hiç kimsenin hidayet edemeyeceği yani onları kurtaramayacağı, onlara yol gösteremeyeceği belirtilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah kimi de saptırırsa (sapıklığını onaylarsa) artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.” A‘râf 7/186, Ra‘d 13/33, Rûm 30/29, Zümer 39/36, Mü’min 40/33 ve Câsiye 45/23’te de geçtiği üzere, Yüce Allah hidayet rehberi olarak tanıttığı vahyinin aydınlığından istifade etmeyen kişilerin esasında sapkınlığı tercih ettiğini ve dolayısıyla sapkınlığını onayladığı kişiler için de hiçbir hidayet davetçisinin olmadığını ilan etmektedir. Bu konuda bilinmesi gereken hususlardan birisi Câsiye 45/23’teki şu beyandır: “İlâhını arzusu edineni ve Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği, gözünün üstüne de perde çektiği kimseyi gördün mü! Şimdi onu Allah’a rağmen kim doğru yola eriştirebilir ki! Hâla (gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” Demek ki sapkınlığını Yüce Allah’ın onayladığı kişiye hiç kimse hidayet edemez.

Genel manada hidâyet ve dalâlet konusunda kimlerin hidayete erdirildiği, kimlerin sapıklıkta bırakıldığı meselesini Fâtiha 1/6’da genişçe ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Âyetin bu cümlesinde insanların dalâleti tercih etmeleri ve Yüce Allah’ın da bunu onaylaması durumunda artık bu insan tipi için hiçbir hidayet edicinin yani yol göstericinin olamayacağı beyan edilmektedir. “Yüce Allah’ın insanı saptırması” önceden belirlenmiş, yazılmış bir kader değildir; aksine insanın bizzat kendisinin tercih ettiği sapıklığını onaylaması demektir. Allah’ın saptırdığı, yani sapıklıkta bıraktığı kişileri hiç kimse hidayete erdiremez; onlara yol gösteremez.

b)وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَب۪يلًا “Allah’ın saptırdığı kimse için asla ve asla (doğruya giden bir çıkış, kurtuluş) yolu bulamazsın!” Nisâ’ 4/143’te de geçen bu cümlede Yüce Allah her kimin sapkınlık kararını onaylamışsa ona Hz. Peygamber’in bile bir çıkış yolu bulamayacağını belirterek, diğer insanların da bu konuda herhangi bir şey yapamayacaklarını dile getirmek istemekte, üstelik âyette لَنْ len edatı kullanarak bunun imkânsız olduğunu özellikle vurgulamaktadır. Âyette geçen سَب۪يل sebîl kelimesi nekra getirildiği ve cümle de olumsuz olduğu için böyleleri için hiç ama hiçbir çıkış ve kurtuluş yolunun olmadığı beyan edilmek istenmektedir.

Şûrâ 42/44’te belirtildiği gibi, Yüce Allah her kimi saptırırsa yani hak ettiği için sapkınlığını onaylarsa artık onun dostu da yol göstericisi de olamayacaktır; dahası onun için hiçbir çıkış yolu da bulunamayacaktır. Benzer şekilde Şûrâ 42/46’da da şöyle buyurmaktadır: “Allah kimi saptırırsa (sapıklığını onaylarsa) artık onun için (kurtuluşa çıkan) bir yol yoktur.”

Konuyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Nisâ’ 4/88’de, ayrıca Nisâ’ 4/143, A‘râf 7/178, 186, Ra‘d 13/33, İsrâ’ 17/97, Kehf 18/17, Zümer 39/23, 36, Mü’min 40/33 ve Şûrâ 42/44’te benzer ifadeler yer almakta, sapkınlığı tercih edenlerin bu hali eğer Yüce Allah tarafından onaylanırsa, artık böyleleri için yapılacak hiçbir şeyin kalmadığı, bunlar için hiçbir yolun olmadığı beyan edilmiş olmaktadır.

ıı. Küfrü İstemeleri ve Hak Ettikleri Ceza

وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَوَآءً فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ اَوْلِيَآءَ حَتّٰى يُهَاجِرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “Kendileri inkâr ettikleri gibi sizin de inkâr etmenizi istediler ki onlarla eşit olasınız. Allah yolunda hicret edinceye kadar onlardan hiçbirini dost edinmeyin! Yüz çevirirlerse onları bulduğunuz yerde yakalayın ve öldürün; onlardan hiçbir dost ve yardımcı edinmeyin!”

Âyetteki وَدُّوا veddû fiili “istediler”; لَوْ تَكْفُرُونَ lev tekfurûne ifadesi “inkâr etseniz, etseydiniz diye”; كَمَا كَفَرُوا kemâ keferû ifadesi “inkâr etmiş oldukları gibi”; فَتَكُونُونَ fe tekûnûne fiili “(şöyle) olasınız (diye)”; سَوَآءً sevâen kelimesi “eşit”; فَلَا تَتَّخِذُوا fe lâ tettehızû emri “edinmeyin”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; اَوْلِيَآءَ evliyâe kelimesi “dostlar”; حَتّٰى يُهَاجِرُوا hattâ yuhâcirû ifadesi “hicret edinceye kadar”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; فَاِنْ تَوَلَّوْا fe in tevellev ifadesi “eğer yüz çevirirlerse”; فَخُذُوهُمْ fe huzûm emri “onları yakalayın”; وَاقْتُلُوهُمْ vaktülûhum emri “ve onları öldürün”; حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ haysü vecettümûhum ifadesi “onları buduğunuz yerde”; وَلَا تَتَّخِذُوا ve lâ tettehızû emri “ve edinmeyin”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; وَلِيًّا veliyyen kelimesi “ne bir dost”; وَلَا نَص۪يرًا ve lâ nasîran ifadesi ise “ne de bir yardımcı” demektir.

Burada Müslümanlarla savaşan veya düşmanlarıyla işbirliği kuran münafıkların istekleri ile müslümanların onları dost edinmemesi gerektiği, hicret edinceye kadar yani nifaktan vazgeçinceye dek ölümü hak ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَوَآءً “Kendileri inkâr ettikleri gibi sizin de inkâr etmenizi istediler ki onlarla eşit olasınız.” Yüce Allah Medine’deki müslümanların, haklarında iki gruba ayrıldığı ve Mekkeli müşriklerle işbirliği yapan münafıkların gerçek yüzünü ortaya sermekte ve onların aslında müslümanların dinden dönmelerini, kendileri gibi kâfir olmalarını, böylece aynı seviyeye gelmelerini yani aynı inancı paylaşmalarını istediklerini beyan etmektedir. Onların bu noktadaki istekleri bağlamında Mümtehıne 60/2’de de benzer ifadeler yer almakta, Müslümanlara her türlü zarar vermeyi düşünmelerinin yanında, onların kâfir olmalarını da arzu ettikleri haber verilmektedir. Bazı müfessirlerimiz buradaki maksadı Müslümanların hicretten vazgeçmeleri şeklinde yorumlamış olsa(4) da maksat küfre geri dönmelerini istemeleridir.(5) Gerçi hicretten vazgeçmek zımnen küfre girmeyi de içerdiği için bu yorum da doğru kabul edilebilir.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine Kitap’tan nasip verilenleri görmedin(iz) mi! Sapıklığı satın alıyorlar ve sizin de yoldan sapmanızı istiyorlar.” Yüce Allah münafıklar gibi kitap ehlinin de müslümanlara karşı tutumunu belirlemek maksadıyla Bakara 2/109’da şöyle buyurmaktadır: “Kitap ehlinden çoğu, hakikat kendilerine apaçık belli olduktan sonra, sırf içlerindeki kıskançlıktan ötürü, sizi imanınızdan vazgeçirip küfre döndürmek istediler. (Yine de) siz, Allah onlar hakkındaki emrini getirinceye kadar (onları) affedip hoşgörün! Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir.”

Kitap ehlinden inkârcıların müslümanların aleyhine ve zararına olan şeyleri istedikleriyle ve bu türden sıkıntılara uğramalarının onları memnun ettiğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/119 ve 120’de de çeşitli beyanlar zikredilmektedir. Aynı şekilde dolaylı da olsa Ahzâb 33/13 ve 18’de münafıkların müslümanların eskiye geri dönmelerini istedikleri, cümlelerin “ikinci anlamı” olarak zikredilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Mümtehıne 60/2’de onların istekleriyle ilgili olarak وَدُّوا veddû fiili kullanıldığı gibi Bakara 2/109’da da وَدَّ vedde fiili geçmekte ve “bir şeyi canı gönülden istemek” manasına gelmektedir.

Âyette yer alan فَتَكُونُونَ سَوَآءً “Eşit olursunuz” ifadesi münafıkların müslümanları dinden çevirip kâfir yaparak kendileriyle eşit seviyeye, aynı aynı inanca gelmelerini istemeleri olarak yorumlanmalıdır. İşte bütün bu âyetlerde verilmek istenen ortak mesaj, inkârcıların, kitap ehlinden olan pek çok inkârcının ve münafıkların müslümanları yoldan çıkarmak istekleridir.

2. فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ اَوْلِيَآءَ حَتّٰى يُهَاجِرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah yolunda hicret edinceye kadar onlardan hiçbirini dost edinmeyin!” Yüce Allah müşriklerle işbirliği yapan münafıkların nifaktan geri döndüklerini göstermek üzere Medine’ye hicret edinceye yani gerçekten iman edinceye, imanlarını ispat edinceye kadar onlardan hiçbirini dost edinmemelerini müslümanlara emretmektedir. “Dost edinmemek” ifadesi “can dostu edinmemek” manasında savaş ortamındaki müttefikliği de kapsamaktadır. Burada sözü edilen hicret, aslında bir anlamda fiili savaştan vazgeçip müslümanların safında yer alma ve mümin olma göstergesidir. Çünkü eğer hicret etmezlerse müslümanlarla zaten fiili savaş halinde bulunan müşriklerle işbirliğinde oluşları ve müslümanlara karşı düşmanca tavırları destekleyip onların içinde bulundukları görülmüş olacaktır ki bu durum savaş sebebidir. Bu nedenle devam eden cümlede de bu noktaya temas edilmektedir.

Mümtehıne 60/1’de Yüce Allah’ın ve müslümanların düşmanı olanları dost edinmek yasaklanmaktadır. Benzer yasaklar Âl-i İmrân 3/28, Nisâ’ 4/144, Mâide 5/51 ve 57’de de zikredilmekte, Yüce Allah’a düşman olanların dost edinilmemesi gerektiği kesin bir hükme dönüştürülmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “hicret” şartı esasında bir iman göstergesi ve inanç ispatı olduğu için, devam eden cümleyi mutlak sûrette bu ifade ışığında anlamak ve yorumlamak gerekmektedir.

3.فَاِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ “Yüz çevirirlerse onları bulduğunuz yerde yakalayın ve öldürün!” Yüce Allah müşriklerle işbirliği yapan münafıkların hicret edip imanlarını göstermelerini istemekte, eğer yüz çevirirlerse yani imansızlıktan ve müşriklerle işbirliğinden vazgeçmezlerse o zaman fiili savaş durumunda olacakları için kendilerinin yakalanmasını ve bulundukları yerde öldürülmelerini emretmektedir.

Tekrar vurgulamak gerekirse, burada sözü edilenler herhangi bir inançsız veya münafık değil, müşriklerle işbirliği yapmak için Mekke’ye giden ve orada müslümanlar aleyhindeki faaliyetlere destek veren, imandan ve hicretten yüz çevirenlerdir. Durum böyle olunca, düşmanla işbirliği yapanlar fiilen savaşın tarafı oldukları için, bulundukları yerde öldürülmelerinde garipsenecek bir durum yoktur. Çünkü onlar öldürülmezlerse savaş ortamında bulundukları için bu defa onlar müslümanları öldüreceklerdir. Bunlar “mutlak inkârcılar” değil, “saldırganlık içinde olanlar, saldırganlık yapanlar”dır. Nitekim bu durumda olmayanlar bir sonraki âyette istisna edilerek ayrı bir hükme muhatap kılınmaktadırlar.

4. وَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “Onlardan hiçbir dost ve yardımcı edinmeyin!” Yüce Allah fiili savaş halindeki müşriklerle işbirliğine devam eden münafıklardan hiç birisinin dost, can dost, sırdaş, müttefik ve yardımcı edinilmemesini de emretmektedir. Bu ifadeden dolaylı olarak anlaşılıyor ki onlardan gelebilecek herhangi bir dostluk veya yardım teklifi hiçbir şekilde olumlu olarak karşılanmamalıdır.

ııı. Başkalarına Sığınanlar ve Azgınca Davrananlar

اِلَّا الَّذ۪ينَ يَصِلُونَ اِلٰى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ م۪يثَاقٌ اَوْ جَآؤُ۫كُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ اَنْ يُقَاتِلُوكُمْ اَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ فَاِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَاَلْقَوْا اِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّٰهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَب۪يلًا “Ancak kendileriyle aranızda antlaşma bulunan bir topluma sığınanlar veya sizinle de kendi toplumlarıyla da savaşmak (istemediklerin)den yürekleri sıkılarak size gelenler hariçtir. Allah dileseydi onları da başınıza salardı da sizinle elbette savaşırlardı. Onlar sizden ayrılır da sizinle savaşmazlar ve size barış teklif ederlerse, (bu durumda) Allah size, onların aleyhinde bir yol(a girme hakkı) vermemiştir.”

Âyetteki اِلَّا الَّذ۪ينَ يَصِلُونَ illellezîne yasilûne istisnası “sığınanlar hariç”; اِلٰى قَوْمٍ ilâ kavmin ifadesi “(şöyle) bir kavme”; بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ beyneküm ve beynehum ifadesi “sizinle onlar arasında vardır”; م۪يثَاقٌ mîsâkun kelimesi “antlaşma”; اَوْ جَآؤُ۫كُمْ ev câûküm ifadesi “veya size gelen”; حَصِرَتْ hasırat fiili “sıkılmış, bunlamış (olanlar)”; صُدُورُهُمْ sudûruhum tamlaması “onların yürekleri”; اَنْ يُقَاتِلُوكُمْ en yukâtilûküm fadesi “sizinle savaşmayla ilgili”; اَوْ يُقَاتِلُوا ev yıkâtilû ifadesi “veya savaşmayla ilgili”; قَوْمَهُمْ kavmehum tamlaması “onların kavmiyle”; وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe ifadesi “dileseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَسَلَّطَهُمْ leselletahum ifadesi “elbette onları musallat ederdi”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فَلَقَاتَلُوكُمْ fe lekâtelûküm ifadesi “ve sizinle elbette savaşırlardı”; فَاِنِ اعْتَزَلُوكُمْ fe in’ı‘tezelûküm ifadesi “ve eğer sizden uzaklaşırlarsa”; فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ fe lem yukâtilûküm ifadesi “ve sizinle savaşmazlarsa”; وَاَلْقَوْا ve elkav fiili “ve verirlerse, teklif ederlerse, sunarlarsa”; اِلَيْكُمُ ileküm ifadesi “size”; السَّلَمَ es-seleme kelimesi “barış”; فَمَا جَعَلَ fe mâ ce‘ale fiili “kılmamıştır, vermemiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “herhangi bir yol” demektir.

Burada kimlerle savaşılmaması gerektiği noktasında istina edilenler ve savaşmamak üzere bir kenara çekilenlere savaş açılmamasıyla ilgili hükümler gündeme getirilmektedir.

1. اِلَّا الَّذ۪ينَ يَصِلُونَ اِلٰى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ م۪يثَاقٌ اَوْ جَآؤُ۫كُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ اَنْ يُقَاتِلُوكُمْ اَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ “Ancak kendileriyle aranızda antlaşma bulunan bir topluma sığınanlar veya sizinle de kendi toplumlarıyla da savaşmak (istemediklerin)den yürekleri sıkılarak size gelenler hariçtir.” Yüce Allah inançsız olanların hangi şartlarda değerlendirileceğini ele almaktadır.

a) اِلَّا الَّذ۪ينَ يَصِلُونَ اِلٰى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ م۪يثَاقٌ “Ancak kendileriyle aranızda antlaşma bulunan bir topluma sığınanlar müstesna.” Âyette geçen الَّذ۪ينَ يَصِلُونَ اِلٰى قَوْمٍ ellezîne yesılûne ilâ kavmin ifadesi “herhangi bir kavme, kabileye ulaşanlar, sığınanlar” demektir. Eslem, Benû Bekr, Huzâ‘a ve Huzeyme oğulları gibi aralarında anlaşma bulunan kabilelere, topluluklara sığınanlar veya gerek Müslümanlarla, gerekse kendi kabileleriyle savaşmayı istemedikleri için savaşmayacaklarını bildiren tarafsızlara dokunulmaması, onların rahatsız edilmemeleri hükme bağlanmakta, onlarla savaşılmaması istenerek, kendileri diğer işbirlikçi münafıklardan istisna edilmektedir. Bir kavimle savaşılmaması yönünde anlaşma yapılmışsa onlara sığınanlar da aynı kapsamda kabul edilirler ve kendilerine karşı savaşılmaz.

b)اَوْ جَآؤُ۫كُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ اَنْ يُقَاتِلُوكُمْ اَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ “Veya sizinle de kendi kavimleriyle de savaşmak (istemediklerin)den yürekleri sıkılarak size gelenler (de müstesna).” Yüce Allah kendileriyle savaşılmasını yasakladığı ikinci grupla ilgili olarak, bunların müslümanlarla da kendi kavimleriyle de savaşmak istemedikleri için gönülleri sıkılarak müslümanlara geldiklerini, bir anlamda tarafsız kalmayı tercih ettiklerini, bu yüzden böyleleriyle de savaşılmasını yasakladığını istisna cümlesiyle ortaya koymaktadır. Bunlar müslümanların lehine de aleyhine de bir tavrın içerisine girmedikleri, durdukları yerde durdukları, saldırıya girişmedikleri gibi saldırganlık yapanlarla işbirliği halinde de olmadıkları anlaşılmaktadır. İşte böyleleri de savaştan istisna edilmişlerdir.

Âyette geçen حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ hasırat sudûruhum ifadesi “göğüsleri (savaştan dolayı) daralmak”, “kalplerine ürküntü gelmek”, “yürekleri sıkılmak” manalarına gelmekte,(6) bunların müslüman olmamalarına rağmen islam toplumu içerisinde yaşadıkları, Müslümanlara sığındıkları, bu yüzden de savaşılmaktan istisna edildikleri görülmektedir.

Bu âyette sözü edilenlerin kimler olduğuyla ilgili olarak Ebû Müslim el-Isfehânî şu bilgileri vermektedir:

“Yüce Allah, müslüman olan herkese hicret etmeyi vacip kılınca, bir mazereti bulunan kimseleri bu hükümden istisna ederek, ‘iltica edenler müstesna’ buyurmuştur. Bu kimseler, hicret ve yardım etmek için Hz. Peygamber’e gitmeye niyetlenen bir grup mümin idi. Ancak ne var ki onların yolları üzerinde kâfirler bulunduğu için onlar bu gayelerini gerçekleştirememişlerdi. Zira kâfirlerden korkuyorlardı. Böylece bu müminler, müslümanlarla anlaşması bulunan bir kavme sığındılar da bu şekilde o kâfirlerden kurtulup (hicret edinceye kadar) müslümanlarla anlaşması bulunan kavmin yanında kaldılar.”

“Daha sonra da Hz. Peygamber’e iltihak edip, Hz. Peygamber ve onun ashabı ile savaşmayan kimseleri de Yüce Allah savaşılma konusunda istisna etti. Çünkü bunlar, onlarla savaşma hususunda Allah’tan korkuyorlardı. Aynı şekilde kâfirlerle de savaşmıyorlardı. Zira o kâfirler, bunların yakınları ve akrabası idi. Bu kimseler, bir başka ihtimal olarak ailelerini kâfirler arasında bıraktıkları için onlarla savaşmaları halinde, onların kendi ailelerini öldürmelerinden korkuyorlardı. İşte bu iki kısım müslümanla, -her ne kadar kendilerinden hicret ve kâfirlerle savaşmak gibi bir fiil sâdır olmamışsa da- savaşmak helâl olmaz.”(7)

2. وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ “Allah dileseydi onları da başınıza salardı da sizinle elbette savaşırlardı.” Yüce Allah dilemesi halinde burada sözünü ettiği kişileri de müslümanların başına musallat edebileceğini, böylece kendileriyle savaşılmak durumunda olanların sayısının artacağını, sıkıntının ve uğraşının da mevcut durumdan çok daha fazla olacağını bildirmektedir.

Haşr 59/6’da يُسَلِّطُ yüsellitu, burada ise سَلَّطَ selleta kalıbında kullanılan fiil “(üzerine) salmak”, “üstün kılmak”, “sevk etmek”, “musallat etmek” gibi anlamlar içermekte, böylece Yüce Allah’ın dilemesi halinde bu kişileri de Müslümanlara musallat edebileceğini, sonuçta bu kişilerin de Müslümanlarla savaşmak durumunda kalmış olacaklarını ortaya koymaktadır. Ancak cümlenin başında لَوْ lev edatı bulunduğu için, Yüce Allah’ın böyle bir şey dilemediği ve nihayetinde bunun da Müslümanlara bir nimet olduğu hatırlatılmak istenmektedir.

3. فَاِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَاَلْقَوْا اِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّٰهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَب۪يلًا “Onlar sizden ayrılır da sizinle savaşmazlar ve size barış teklif ederlerse, (bu durumda) Allah size, onların aleyhinde bir yol(a girme hakkı) vermemiştir.” Yüce Allah savaş hukukuna dair bilgi vermeye devam etmekte, düşman konumundaki kişilerin müslümanlardan uzaklaşıp bir kenara çekilmeleri, müslümanlarla savaşmamaları, dahası müslümanlara barış teklif etmeleri durumunda onlar aleyhinde olmak üzere kendilerine savaş açılması gibi herhangi bir yolu uygun görmediğini hükme bağlamaktadır.

Âyette geçen اعْتَزَلُوا ı‘tezelû fiili “ayrılmak”, “uzaklaşmak”, “çekinmek” demektir ki buradaki maksat, karşıt durumdaki kişilerin müslümanlara zarar verecek bir tavır içerisine girmeyip bir anlamda kenarda durmaları veya tarafsız kalmalarıdır. İşte bu kişiler eğer müslümanlardan uzak durur, onlara savaş açmazlarsa, hatta bir de barış teklifinde bulunurlarsa, onların aleyhinde olmak üzere Yüce Allah müslümanlara herhangi bir yolu meşru kılmadığını bildirmektedir.

Burada yer alan اَلْقَوْا اِلَيْكُمُ السَّلَمَ ifadesi de “size barış teklif ederlerse”, “size teslimiyet bildirirlerse” manalarına gelmekte ve âyetin ilk kısmında geçenler gibi muhtemelen Müslümanlara sığınırlarsa, barış içerisinde yaşamaktan yana bir teklifle gelirlerse artık onlara karşı herhangi bir savaş vs. ile düşmanlık yapılmayacağı ifade edilmektedir.

Bu konunun daha iyi anlaşılması için Bakara 2/190-193, Tevbe 9/5 ve Hacc 22/39-40 gibi âyetlerin iyi bilinmesi gerekmektedir. Dahası, Müslümanların “öteki” ile ilişkilerinin nasıl olması gerektiği noktasında çok iyi bilinmesi gereken âyetlerden bir kısmı ise Mümtehıne 60/8-9’dur. O âyetler mealen şöyledir: “Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara âdil davranmanızı yasaklamaz. Allah, adaletli olanları sever. Allah, sadece ve sadece sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla dost olursa işte zalimler onlardır.”

Kur’ân’a göre “cihâd”, insan eksiltme çabası değildir; aksine cihâd Kur’ân’ı anlatarak kişileri inkâr ve şirkten kurtarma çabasıdır. Eğer fiili saldırganlık ve zorbalık örnekleri ortaya konulursa böylesi kişilerin kazanılma ihtimali ortadan kalkmaktadır. Bu yüzden savaşta bile düşmanın kazanılması görevimizin bulunduğu unutulmamalıdır. Mümtehıne 60/7’de de belirtildiği gibi aralarında düşmanlık bulunanların kalplerine Yüce Allah’ın bir sevgi koyabileceği bildirilmektedir.

Müslümanlara savaş açanlara karşı savunma savaşına izin verilmesi hükmünü içeren ve saldırganlık içermeyen bu âyetin verdiği mesajla uyumlu olacak şekilde Mümtehıne 60/8-9’daki bilgilerin mutlak surette hatırda tutulması gerekmektedir. Dahası Bakara 2/190’da geçen “Sakın saldırgan taraf siz olmayın; muhakkak ki Allah saldırganlık yapanları sevmez” ifadesi de bu konuda belirleyici beyanlar arasında bulunmaktadır.

Amacı ve hedefi insan kazanmak olan, hatta Mâide 5/32’de belirtildiği gibi bir insanı kurtarmayı bütün insanlığı kurtarmakla eşdeğer sayan Kur’ân’ın muhataplarından istediği şey, hak etmeyen insanlara karşı saldırganlık yapmamalarıdır. Her ne kadar bazı âlimlerimiz savaş konusunda saldırganlık yapılmaması gerektiğiyle ilgili buyrukların nesh edilmiş olduğunu ileri sürseler(8) de âyetler arasında herhangi bir anlam zıtlığı bulunmadığı için böyle bir ihtimal üzerinden yürümenin sağlıklı bir yaklaşım olmadığı kanaatindeyiz.

ıv. İki Tarafı da İdare Etmeye Çalışmaları

سَتَجِدُونَ اٰخَر۪ينَ يُر۪يدُونَ اَنْ يَاْمَنُوكُمْ وَيَاْمَنُوا قَوْمَهُمْ كُلَّمَا رُدُّوٓا اِلَى الْفِتْنَةِ اُرْكِسُوا ف۪يهَا فَاِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَيُلْقُوٓا اِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَيَكُفُّوٓا اَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَاُو۬لٰٓئِكُمْ جَعَلْنَا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا مُب۪ينًا “Hem sizden hem de kendi toplumlarından emin olmak isteyen başkalarını da bulacaksınız. Bunlar (münafıklar), her ne zaman fitneye (Müslümanlara karşı savaşa) götürülseler ona hemen dalarlardı. Sizden uzak durmaz, size barış teklif etmez ve ellerini (sizden) çekmezlerse, bulduğunuz yerde onları yakalayın ve öldürün! İşte onlar aleyhinde (onlarla savaşmak için) size apaçık yetki verdik.”

Âyetteki سَتَجِدُونَ setecidûne fiili “ileride bulacaksınız”; اٰخَر۪ينَ âharîne kelimesi “başkalarını”; يُر۪يدُونَ yürîdûne fiili “isterler, istiyor olacaklar”; اَنْ يَاْمَنُوكُمْ en ye’menûküm ifadesi “sizden emin olmak”;وَيَاْمَنُوا ve ye’menû fiili “ve güvende olmak istiyorlar”; قَوْمَهُمْ kavmehum ifadesi “onların kendi kavimlerinden de”; كُلَّمَا رُدُّوٓا küllemâ ruddû ifadesi “her ne zaman gönderilmiş olurlarsa”; اِلَى الْفِتْنَةِ ile’l-fitneti ifadesi “fitneye”; اُرْكِسُوا urkisû edilgen fiili “dalarlardı, girerlerdi”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “ona”; فَاِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ fe in lem ya‘tezilûküm ifadesi “eğer sizden uzaklaşmazlarsa”; وَيُلْقُوٓا ve yulkû fiili “ver(mez)lerse, teklif et(mez)lerse”; اِلَيْكُمُ ileyküm ifadesi “size”; السَّلَمَ es-seleme ifadesi “barış”; وَيَكُفُّوٓا ve yeküffû fiili “ve sizden çek(mez)lerse”; اَيْدِيَهُمْ eydiyehum tamlaması “onların ellerini”; فَخُذُوهُمْ fe huzûm emri “onları yakalayın”; وَاقْتُلُوهُمْ vaktülûhum emri “ve onları öldürün”;حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ haysü sekıftümûhum ifadesi “onları buduğunuz yerde”; وَاُو۬لٰٓئِكُمْ ve ülâiküm kelimesi “işte bunlar”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “kıldık, yaptık, belirledik”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar aleyhinde”; سُلْطَانًا مُب۪ينًا sültânen mübînen tamlaması ise “apaçık bir delil, yetki” demektir.

Burada ikiyüzlü davranan, Müslümanlar aleyhinde fırsatlar kollayan münafıkların barışa yanaşmamaları ve ellerini müslümanlardan çekmemeleri durumunda öldürülecekleriyle ilgili hüküm gündeme getirilmektedir.

1. سَتَجِدُونَ اٰخَر۪ينَ يُر۪يدُونَ اَنْ يَاْمَنُوكُمْ وَيَاْمَنُوا قَوْمَهُمْ “Hem sizden hem de kendi toplumlarından emin olmak isteyen başkalarını da bulacaksınız.” Yüce Allah toplumsal hayatta karşılaşılacak başka insanların yani ikiyüzlü davranarak kendilerince garantide yaşamak isteyenlerin de bulunduğunu haber vermektedir. Bunlar hem müslümanlardan emin olmak, hem de içlerinde yaşadıkları kavimden emin olmak, kendilerini sağlama almak, güven içinde olmak isteyen münafıklardır. Bunlar sanıldığı gibi durdukları yerde duran insanlar değillerdi. Çünkü devam eden cümle onların durumunu açıkça ortaya koymaktadır.

2. كُلَّمَا رُدُّوٓا اِلَى الْفِتْنَةِ اُرْكِسُوا ف۪يهَا “Bunlar (münafıklar), her ne zaman fitneye (Müslümanlara karşı savaşa) götürülseler ona hemen dalarlardı.” Bu ifade sözü edilen münafıkların müslümanlara karşı herhangi bir savaşa çağrılmaları durumunda hiç tereddüt etmeden savaşa katıldıkları haber verilmektedir.

Âyette geçen الْفِتْنَة el-fitneh kelimesi “savaş”, “küfür”, “inkâr”, “şirk” gibi olumsuz içerikli her bir şey manasını içermektedir. Bu arada daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/88’de de açıkladığımız üzere, âyette zikredilen اُرْكِسُوا urkisû edilgen fiili “alçaltılmak,” “baş aşağı edilmek”, “tepe taklak edilmek”, “daldırmak” gibi anlamlar içermekte, dolayısıyla bu münafıkların çağrıldıkları fitneye hemen, adeta gözü kapalı bir şekilde dalacakları, balıklama atlayacakları bildirilmektedir. Bu ifadenin mesaj bakımından bir benzeri Ahzâb 33/14’te şöyle geçmektedir: “(Medine’nin) her yanından üzerlerine saldırılsaydı da kendilerinden fitne (savaş veya şirke dönmek) istenseydi, şüphesiz hemen bunu yaparlardı; onunla ilgili gecikmezlerdi.”

Burada sözü edilenlerin kimler olduğuyla ilgili olarak şunlar beyan edilmektedir:

“Müfessirler, burada zikredilen kimselerin, Esed ve Ğatafan kabilelerinden bir topluluk olduğunu söylemişlerdir ki bunlar, Medine’ye geldiklerinde müslüman olurlar ve anlaşma yaparlardı. Maksatları ise müslümanlardan emin olmak idi. Kendi kavimlerinin yanına döndüklerindeyse inkâra saparak ahidlerini bozarlardı. Buna göre Yüce Allah’ın كُلَّمَا رُدُّوٓا اِلَى الْفِتْنَةِ اُرْكِسُوا ف۪يهَا beyanı “Her ne zaman kavimleri onları, müslümanlarla savaşmaya çağırırsa onlar bu fitne hususunda başaşağı gelmiş olarak onun içine düşerler” mesajını içermektedir. Bu ifade, onların hem küfürlerini hem de müslümanlara ne denli düşman oldukları hususunu beyan için yapılmış bir istiaredir. Çünkü bir şeye tepe üstü düşenin, o şeyden çıkması imkânsız olur.”(9)

3. فَاِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَيُلْقُوٓا اِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَيَكُفُّوٓا اَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ “Sizden uzak durmaz, size barış teklif etmez ve ellerini (sizden) çekmezlerse, bulduğunuz yerde onları yakalayın ve öldürün!” Yüce Allah müslümanlara karşı her bir fitneye balıklama dalmak için adeta fırsat kollayan bu gibi ikiyüzlülerin önceki âyette sözü edilen kişilerden farklı olduğunu, bu nedenle eğer müslümanlardan uzaklaşmazlarsa, onlarla barış içerisinde yaşamayı istemez, barış teklif etmezlerse, nihayetinde ellerini müslümanlardan çekmezlerse o zaman bulundukları yerde yakalanıp öldürülmelerini emretmektedir.

Âyette geçen فَاِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ ifadesi “sizden i‘tizal etmezlerse” yani “sizden uzak durmazlarsa”, “size sataşmaktan, tacizde bulunmaktan vazgeçmezlerse”, “sizi bırakmazlarsa” demektir. Burada zikredilen وَيُلْقُوٓا اِلَيْكُمُ السَّلَمَ ifadesi önceki olumsuz cümleye bağlıdır ve “size barış teklif etmezlerse”, “sizinle barışa yanaşmazlarsa” manasına gelmektedir. Âyette şart cümleleri kapsamında yer alan وَيَكُفُّوٓا اَيْدِيَهُمْ ifadesi ise “ellerini çekmezlerse” yani “saldırmaktan, taarruzdan el çekmezlerse”, “ellerini üstünüzden, yakanızdan çekmezlerse” gibi manalar içermektedir.

Burada zikredilen üç husus da münafıkların Müslümanlara sataşma fırsatı kolladıklarını göstermekte, eğer bu fırsatçılıktan vazgeçmezlerse, yani müslümanlara zarar vermekten uzak durmazlar, barışa yanaşmazlar ve entrikalar üretmeyi terk etmezlerse, işte o zaman bulundukları yerde tutuklanıp öldürülmeleri emredilmektedir. Nihayetinde bu kişiler tarafsız davranmamakta, düşmanla işbirliği içerisinde onların adeta yardımcı unsurları olarak görev yapmaktalardı. Kendilerine verilen fırsatları ellerinin tersiyle iterlerse, o zaman başlarına gelecek sıkıntılara katlanmak zorunda kalacaklarını bilmeleri gerekmektedir.

4. وَاُو۬لٰٓئِكُمْ جَعَلْنَا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا مُب۪ينًا “İşte onlar aleyhinde (onlarla savaşmak için) size apaçık yetki verdik.” Yüce Allah bu gibilerle savaşma noktasında müslümanlara sültân-i mübîn yani “apaçık yetki ve izin” verdiğini beyan etmektedir. Önceki âyette müslümanlarla aralarında antlaşma bulunanlara sığınan veya savaş konusunda kalpleri daralmış bir şekilde müslümanlara gelenlerle savaşılmaması gerektiği, müslümanlara sataşmayıp uzak duran, savaşmayan ve barış teklifi sunanlar aleyhinde müslümanlara hiçbir yetkinin verilmediği ifade edilmektedir. Bu âyette ise durum tersine döndürülmekte, her fırsatı müslümanlar aleyhinde kullanmak isteyen ikiyüzlüler eğer müslümanlara sataşmaktan vazgeçmezler, barışa yanaşmazlar ve ellerini, entrikalarını müslümanlardan çekmezlerse bu defa onların aleyhine olmak üzere kendilerine savaş açılması noktasında müslümanlara apaçık bir yetkinin verildiği bildirilmektedir.

b) Cinayetlere Verilecek Cezalar ve Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 92-94. âyetlerinde hata hali hariç hiçbir müminin öldürülemeyeceğini, böyle bir hata olursa keffaretinin bir mümin köle azadı ve diyet olduğunu, düşman toplumdaki bir mümin öldürülürse yine bir köle azadı gerektiğini, aralarında antlaşma bulunan bir topluluktan biri öldürülürse diyet verilmesi ve köle azadının gerektiğini bildirmekte, buna imkân bulunamazsa o zaman tevbe göstergesi olarak iki ay peş peşe oruç tutulmasının zorunlu olduğunu hükme bağlamakta, kasten bir mümini öldürenlerin ise ebedi cehennemde kalacaklarını, Allah’ın gazabına, lanetine ve alçaltıcı azabına çarptırılacaklarını bildirmektedir.

Ardından, müminlere yönelik çok önemli bir başka uyarıya şu şekilde değinilmektedir: “Allah yolunda (savaş) yolculuğuna çıktığınız zaman (durumu) iyice araştırın! Size selam verene (size barış teklif edene), dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek ‘Sen mümin değilsin’ demeyin! (Çünkü) Allah’ın nezdinde sayısız ganimetler vardır. Önceden siz de böyle iken Allah size lütfetmişti; o halde (durumu) iyice araştırın! Muhakkak ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

ı. Hataen Mümin Öldürmenin Cezası

وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ اَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِنًا اِلَّا خَطَـًٔا وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَـًٔا فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ يَصَّدَّقُوا فَاِنْ كَانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَاِنْ كَانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ م۪يثَاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ وَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِنَ اللّٰهِ وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Hata (kaza) ile olması dışında, bir müminin bir mümini öldürmeye hakkı olamaz. Hata ile bir mümini öldüren kimsenin, mümin bir köleyi özgürlüğüne kavuşturması ve (ölenin) ailesine teslim edilecek bir diyet vermesi gereklidir. Ancak (ölünün ailesinin o diyeti) bağışlaması başka. (Hata ile öldürülen kişi) mümin olduğu hâlde, düşmanınız olan bir toplumdan ise mümin bir köleyi özgürlüğüne kavuşturması gerekir. (Hata ile öldürülen kişi) kendileriyle aranızda antlaşma bulunan bir toplumdan ise ailesine teslim edilecek bir diyet ve bir mümin köleyi özgürlüğüne kavuşturması gerekir. (Bunları) bulamayan kimsenin, Allah tarafından tevbesi(nin kabulü) olarak iki ay peş peşe oruç tutması (gerekli)dir. Allah ‘alîm’dir (bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).”

Âyetteki وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ ve mâ kâne li mü’minin ifadesi “hiçbir mümin için (söz konusu) olamaz”; اَنْ يَقْتُلَ en yaktüle ifadesi “öldürmesi”; مُؤْمِنًا mü’minen ifadesi “bir mümini”; اِلَّا خَطَـًٔا illâ hataen ifadesi “hata ile olması hariç”; وَمَنْ قَتَلَ ve men katele ifadesi “her kim öldürürse”; مُؤْمِنًا mü’minen kelimesi “bir mümini”; خَطَـًٔا hataen sözcüğü “hata ile, hata olarak”; فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ fe tahrîru rakabetin tamlaması “bir köle azat etmek, özgürlüğüne kavuşturmak (gerekir)”; مُؤْمِنَةٍ mü’minetin kelimesi “mümin olan”; وَدِيَةٌ ve diyetün kelimesi “ve bir de diyet (vermek gerekir)”; مُسَلَّمَةٌ müsellemetün sözcüğü “teslim edilecek”; اِلٰىٓ اَهْلِه۪ٓ ilâ ehlihî ifadeleri “onun (öldürülenin) ailesine”; اِلَّآ اَنْ يَصَّدَّقُوا illâ en yassaddekû istisnası “ancak onların bağışlamaları hariç”; فَاِنْ كَانَ fe in kâne ifadesi “eğer o (hataen öldürülen kişi şöyle) olursa”; مِنْ قَوْمٍ min kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluktan”; عَدُوٍّ ‘adüvvin kelimesi “düşman, düşman olan (bir kavimden ise)”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o”; مُؤْمِنٌ mü’minun kelimesi “mümin (olarak)”; فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ fe tahrîru rakabetin tamlaması “bir köle azat etmek, özgürlüğüne kavuşturmak (gerekir)”; مُؤْمِنَةٍ mü’minetin kelimesi “mümin olan”; وَاِنْ كَانَ ve in kâne ifadesi “eğer o kişi (şöyle) olursa”; مِنْ قَوْمٍ min kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluktan ise”; بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ beyneküm ve beynehum ifadesi “sizinle onlar arasında vardır”; م۪يثَاقٌ mîsâkun kelimesi “antlaşma”; فَدِيَةٌ fe diyetün kelimesi “bir diyet (vermek gerekir)”; مُسَلَّمَةٌ müsellemetün sözcüğü “teslim edilecek”; اِلٰىٓ اَهْلِه۪ ilâ ehlihî ifadeleri “onun (öldürülenin) ailesine”; وَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ ve tahrîru rakabetin tamlaması “bir köle azat etmek, özgürlüğüne kavuşturmak (gerekir)”; مُؤْمِنَةٍ mü’minetin kelimesi “mümin olan”; فَمَنْ لَمْ يَجِدْ fe men lem yecid ifadesi “her kim bulamazsa, bunları (bu imkanları) bulamayan kişi”; فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ fe sıyâmu şehrayni tamlaması “iki ay oruç tutmak (zorundadır)”; مُتَتَابِعَيْنِ mütetâbi‘yni kelimesi “peş peşe”; تَوْبَةً tevbeten kelimesi “kabul edilen bir tevbe olarak”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “her hükmünde hikmet sahibi olan(dır)” demektir.

Burada bir müminin hataen öldürülmesi durumunda hangi cezaların verileceğiyle ilgili detaylar gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin izahına geçmeden önce iniş sebebiyle ilgili olarak aktarılan bazı rivayetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

- “Urve b. Zübeyr şunu nakletmiştir: Huzeyfe İbnu’l-Yemân, Uhud Savaşı’nda Hz. Pey­gamber’le beraberdi. Derken müslümanlar bir hata yaparak Huzeyfe’nin babası Yemân’ı bir kâfir zannederek yakalamış ve kılıçla boynunu uçurmuşlardı. Oysa Huzeyfe tam o esnada, ‘O benim babamdır!’ demişti; ama onlar Huzeyfe’nin sözünü ancak babasını öldürdükten sonra anlayabilmişlerdi. Bunun üzerine Huzeyfe, ‘Allah sizi bağışlasın; çünkü O, merhametlilerin en merhametlisidir’ demişti. Hz. Peygamber bu sözü duyunca, Huzeyfe’nin kıymeti onun nezdinde daha da artmıştı. İşte bunun üzerine de bu âyet nâzil olmuştu.”

- “Bu âyet, Ebu’d-Derdâ hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki: Ebu’d-Derdâ bir seriyyede bulunuyordu. Derken, ihtiyacını gidermek için bir yere sapmıştı. Tam o zaman koyunları bulunan bir adama rastlamıştı. Kılıcıyla adama saldırdığında, adam ‘Lâ ilâhe illallâh!’ demişti; ama o adamı öldürmüş, koyunlarını da sürüp götürmüş, derken içinde (bu olaydan dolayı) bir rahatsızlık duymaya başlamıştı. Bunun üzerine olayı Hz. Peygamber’e anlatınca, Hz. Peygamber ‘Onun kalbini yarsaydın ya’ (onun kalbini mi yardın!)(10) demişti. Bu söz üzerine Ebu’d-Derdâ son derece pişman olmuştu; ardından bu âyet nazil olmuştu.”(11)

- “‘Ayyâş b. Ebî Rebî‘a, Ebû Cehil’in anne bir kardeşi idi; müslüman olup kavminden korktuğu için Medine’ye hicret etmişti. Bu olay Hz. Peygamber’in hicretinden önce vuku bulmuştu. Derken ‘Ayyâş’ın annesi, dininden dönünceye kadar yiyip içmemeye ve herhangi bir çatı altında oturmayıp (güneş altında kalmaya) yemin etmişti. Bunun üzerine Ebû Cehil, beraberinde Hars b. Zeyd b. Ebî Uneyse olduğu halde Mekke’den çıkmıştı. Ayyâş’ın yanına gelmişler ve uzun uzun konuşmuşlardı. Bunun üzerine Ebû Cehil ‘Muhammed, sana annene iyi davranmanı emretmiyor mu? O halde, üzerinde bulunduğun dini taşıyarak dön ve annene iyilik yap!’ demişti. ‘Ayyâş bu teklifi kabul ederek Mekke’ye geri dönmüştü. Mekke’ye yaklaştıklarında, bunlar ‘Ayyâş’ın ellerini ve ayaklarını bağlamış, Ebû Cehil ve Hars Ayyâş’a yüzer sopa vurmuştu.”

“Bunun üzerine ‘Ayyâş, Hars’a ‘Şu, Ebû Cehil benim kardeşim, ya sen kimsin ey Hars! Allah’a yemin ederim ki seni ıssız bir yerde yakalarsam öldüreceğim!’ demişti. Rivayet olunduğuna göre Hars, ‘Ayyâş’a, Mekke’ye döndüğünde, ‘Eğer senin tâbi olduğun ilk din hidayet ise sen onu bırakmış durumdasın. Yok, eğer sapıklık idiyse sen şu anda ona girdin’ demişti. Bu söz ‘Ayyâş'a çok etki etmiş ve Hars’ı öldüreceğine yemin etmişti. Ayyâş, annesinin yanına vardığında, annesi ‘Ayyâş ilk dinine dönmediği sürece, elinin ayağının çözülmeyeceği hususunda yemin etmişti. O da bunu yapmıştı (yani dinden dönmüştü). Bundan sonra Medine’ye hicret etmişti. Hars da müslüman olup hicret etmişti. Derken ‘Ayyâş, Hars ile ıssız bir yerde karşılaşmıştı; Hars’ın müslüman olduğunu da bilmiyordu; onu öldürmüştü. Hars’ın müslüman olduğu haberini alınca yaptığına bin pişman olarak Allah’ın Rasûlü’ne gelmiş ve ‘Müslüman olduğunu bilemeden onu öldürdüm!’ demişti. İşte bunun üzerine de bu âyet inmişti.”(12)

Âyetin iniş sebebiyle ilgili aktarılan rivayetlerin her biri doğru olabileceği gibi yanlış aktarımlar da söz konusu olabilir. Ancak bilinmelidir ki bu rivayetler âyetin nüzul sebebi olsa da olmasa da bu âyette hataen insan öldürmenin kefaretinin ne olduğuyla ilgili evrensel manada çözümler ortaya konulmaktadır. Bu nedenle biz de âyetteki mesajları incelemeye çalışacağız.

1. وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ اَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِنًا اِلَّا خَطَـًٔا “Hata (kaza) ile olması dışında, bir müminin bir mümini öldürmeye hakkı olamaz.” Yüce Allah kimlerle savaşılmayacağını ve kimlerle savaşılacağını beyan ettikten sonra, özellikle savaş alanlarında veya başka sebeplerle yaşanabilecek hataen insan öldürme olaylarına dair bilgi vermekte ve bunun ödeneğinin ne olduğuna dair geniş bilgiler zikretmektedir. Bu çerçevede öncelikle bir müminin bir başka mümini hiçbir şekilde öldüremeyeceği beyan edilmekte, sadece yaşanabilecek bir hata nedeniyle böyle bir kazanın olabileceğine dikkat çekilmektedir. Özet olarak söyleyelim ki bir müminin bir mümini öldürmesi olacak bir şey değildir; bir müminin bir başka mümini öldürmeye asla ve asla hakkı olamaz; sadece hata olması müstesnadır. Eğer hataen bir öldürme meydana gelmişse o zaman bunun bir keffareti söz konusudur; işte devam eden kısımda bu konu ele alınmaktadır.

2.وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَـًٔا فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ يَصَّدَّقُوا “Hata ile bir mümini öldüren kimsenin, mümin bir köleyi özgürlüğüne kavuşturması ve (ölenin) ailesine teslim edilecek bir diyet vermesi gereklidir. Ancak (ölünün ailesinin o diyeti) bağışlaması başka.” Yüce Allah âyetin bu kısmında gayet açık bir hükme değinmekte ve bir mümin bir başka mümini hataen öldürürse hem mümin bir köleyi azat etmesini yani hürriyetine kavuşturmasını hem de öldürülenin ailesine bir diyet vermesi gerektiğini belirtmektedir.

a) Hataen insan öldürmede iki hak ihlali vardır: Biri Yüce Allah’ın hakkı, diğeri de kul hakkı. Köle azadı Yüce Allah’ın hakkı, diyet ise kulun hakkı olarak yorumlanabilir. Böyle bir olay meydana geldiğinde, her halü kârda mümin bir kölenin azat edilmesi şarttır. Ancak eğer ölenin yakınları öldürenin ödemesi gereken diyeti bağışlamış olursa, o zaman keffaret olarak sadece mümin bir kölenin hürriyetine kavuşturulması gerekir. Bu noktada gereklilik olarak belirlenen iki konuya kısaca değinmekte yarar görmekteyiz.

ı. فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ “Mümin bir köleyi azat etmek.” Bu işlem hataen insan öldürmede Yüce Allah’ın hakkının keffaretidir. Bir insanı hürriyetine kavuşturmak bir anlamda ölümün keffareti olarak bir insanı diriltmek gibi bir şeydir. Bir insanın hayatını yok etmeye karşılık, bir başka insanın hürriyetine kavuşturulması çok önemli ve çok güzel bir dengedir. Demek ki kölelik ölüm gibi bir haldir ve köle azadı da bir ölüye hayat vermektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Nisâ’ 4/92. âyette üç kez zikredilen “mümin bir kölenin azat edilmesi”, İslâm’ın kölelik ve cariyelik kurumuna bakışını da ortaya koymaktadır. Nisâ’ 4/24-25’te de belirttiğimiz üzere, Kur’ân kölelik ve cariyelik kurumunun ortadan kaldırılması için çeşitli tedbirler ileri sürmüştür ki eğer bunlarda verilmek istenen mesajlar doğru anlaşılıp uygulansaydı bu kurumun artık esamesinin bile okunmaması gerekird. İşte Kur’ân’ın bu konuda ileri sürdüğü çözümlerden birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette üç kez zikredilen hataen insan öldürme cezasının keffareti olarak “mümin bir kölenin azat edilmesi” olarak sunulmasıdır.

Konunun burasında sırası geldiği için belirtelim ki İslâm’da kölelik ve cariyelik kurumu sevilen ve yaşatılmak istenen bir kurum değildir. Ortaya konulan çeşitli yollarla bu insanlık dışı uygulamanın müslümanların gündeminden çıkartılması istenmektedir. Bu amaçla konuya bir kez de burada kısa da olsa değinmek ve hangi tedbirlerin getirildiğini hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Kur’ân’ın kölelik ve cariyelik kurumunu ortadan kaldırmayı amaçladığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Çünkü bu amaçla birtakım tedbirler getirmiş ve Müslümanların bunları iyi anlayıp uygulamalarını kendilerinden istemiştir. Kur’ân’ın bu konudaki emir ve önerileri şunlardır:

Enfâl 8/67 ve Beled 90/13’te de ele alacağımız üzere, Kur’ân’ın “kölelik ve cariyelik kurumu”nu bitirip tamamen ortadan kaldırmayı amaçladığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Çünkü bu amaçla birtakım tedbirler getirilmiş ve müslümanların bunları iyi anlayıp uygulamalarını kendilerinden istenmiştir. Kur’ân’ın bu konudaki emir ve önerileri şunlardır:

- Savaşta esir bulundurulması yasaklanarak kölelik ve cariyelik kurumunun bitirilmesi noktasında önemli bir prensip getirilmiştir.(13) Köle ve cariye elde etmenin en önemli yolu olan savaş sonrasında esir alma ve esir barındırma uygulamasının yasaklanmasıyla bu konuda devrim denebilecek bir prensip getirilmiştir.

- Alınmış savaş esirleri değiştirilir veya bedelli ya da bedelsiz olarak serbest bırakılır.(14) Bedir’deki uygulama bunun bir örneğidir.

- Durumu müsait olanlarla mükâtebe, yani “azatlık, hürriyet sözleşmesi” yapılmalı, onlara ekonomik yardımda bulunulmalıdır.(15) Böylece köleler ve cariyeler hürriyetlerine kavuşturulmuş olacaklardır.

- Kölelerin ve câriyelerin evlendirilmesi emredilmiştir.(16)

- Cariyelerle evlenilebilir; böylece hürriyetlerine kavuşturulmuş olurlar.(17)

- Köle ve cariyeler müşriklerden daha hayırlı ilan edilerek onlarla evlenilmesi teşvik edilmiştir.(18)

- Hataen insan öldürme, bozulan yemin ödeneği ve zıhar gibi bazı suçlar için öngörülen “kefaret” uygulamalarında köle azadı öne çıkartılmakta veya seçeneklerden biri olarak sunulmaktadır.(19)

- Sadaka (zekât) verilecek sekiz kişiden biri kölelikten kurtulmak isteyenler şeklinde belirlenerek bunun bitirilmesi amaçlanmaktadır.(20)

- İnfakta yardım edilmesi istenen en önemli kişilerden biri kölelikten kurtulmak isteyenler şeklinde belirlenerek aynı amaca hizmet edilmesi hedeflenmektedir.(21)

- “Sarp yokuşu” aşmanın ilk şartı köle azadı şeklinde ilan edilerek de bunun sona erdirilmesi istenmektedir.(22)

Bütün bunların dışında, yoksullara, yetimlere ve esirlere nasıl bakılması ve onların nasıl gözetilmesi gerektiği noktasında Kur’ân’ın öngördüğü metot, zamanlar ve medeniyetler üstü bir incelik ve nefaset içermektedir. Çünkü Kur’ân, cenneti kazanmak isteyenlerin özelliklerini saydığı İnsân 76/5-9. âyetlerde bu konuya değinmekte ve kendi yediklerinden onlara da yedirmenin erdeminden söz etmektedir. Bizim dinimizde esirler ikinci sınıf insanlar olarak hiç görülmemiştir; ancak bazı müslümanların bu konudaki duyarsız davranışları dinimizin kölelik ve cariyelik konusundaki dik duruşunu maalesef olumsuz yönde etkilemiştir, etkilemektedir. Bize düşen görev kölelik ve cariyelik kurumunu sürdürmek değil, en kısa sürede Kur’ân’ın öngördüğü prensipleri uygulayarak bunu Müslümanların gündeminden çıkarmaktır.

ıı.وَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ٓ “(Ölenin) ailesine teslim edilecek diyet.” Daha önce de belirttiğimiz üzere, “köle azad etmek Yüce Allah’ın hakkı”dır; diyet ise “kulun hakkı”dır. Hataen insan öldürmede belirlenen ikinci keffaret, ölenin ailesine verilmesi gereken “diyet”tir. Bu diyetin ne kadar bir miktardan oluştuğuna dair Kur’ân’da herhangi bir açıklık yoktur. Hz. Peygamber’in dedesi Abdülmuttalib’in, oğlu Abdullah için 100 deve diyet ödeyinceye kadar Araplarda diyet 10 deve idi; sonrasında 100 deveye çıktı.(23) Bu uygulamayla ilgili âyetlerde herhangi bir referans bulunmadığı için bu miktar bağlayıcı değildir.

Kaynaklarımızda yer alan “kadın için ödenecek diyet erkek için ödenecek olanın yarısı kadardır” şeklindeki bir kanaat hiçbir şekilde doğru olamaz. Burada bir insanın hayatı söz konusudur; erkek olsun kadın olsun, her kim bir mümini hataen öldürürse hem köle azat etmeli hem de diyet vermelidir; bunun miktarı ise şartlar dikkate alınarak ve tarafların durumuna bakılarak günün şartlarına göre yani örfe göre belirlenmelidir.

b) Âyette yer alanاِلَّآ اَنْ يَصَّدَّقُوا “bağışlamaları durumu hariç” şeklindeki istisna cümlesinde zikredilenيَصَّدَّقُوا yessaddekû fiilinin aslıيَتَصَدَّقُوا yetesaddekû şeklindedir. Mahreçleri birbirine yakın olan tâ harfi ile sâd harfi birbirine idğam edilerekيَصَّدَّقُوا yessaddekû kalıbı elde edilir ki manası “tasadduk etmek” yani “bağışlamak” demektir. Bu açıdan bakıldığında, âyette diyetle ilgili yer verilen istisna cümlesinde ölenin yakınlarının diyeti tasadduk etmesinden yani bağışlamasından söz edildiği, bu durumda diyetin ödenmemesinin mümkün olduğu ortaya konulmaktadır.

3. فَاِنْ كَانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ “(Hata ile öldürülen kişi) mümin olduğu hâlde, düşmanınız olan bir toplumdan ise mümin bir köleyi özgürlüğüne kavuşturması gerekir.” Yüce Allah hataen öldürülen kişi mümin, ancak düşman kavimden biri ise yani onların içerisinde yaşıyorsa, bu kişinin hataen öldürülmesi karşılığında yine bir insanı hayata kazandırmak anlamında Allah’ın hakkı olarak “mümin bir köle azat etmek gerektiği”ni hükme bağlamaktadır. Kâfir bir ülkede yaşayan mümin bir kişi orası korunmuş bir ülke sayılmadığı için orada yanlışlıkla öldürülmesi halinde diyet ödenmesi için her zaman müslüman bir muhatap bulamayabilir. Bu durumda “cana karşılık bir can hürriyete kavuşturulmuş” olduğu için bir denge sağlanmış olacaktır.

Eğer maktülün yakınlarına diyet verilecek olursa, o zaman bir anlamda düşmana doğrudan veya dolaylı olarak ekonomik yardım yapılmış sayılacağı için fiili bir savaş halinin söz konusu olduğu bir ortamda bu durum doğru bir işlem olmayacaktır. Eğer hataen öldürülen kişinin yakınları müslüman iseler ve verilecek diyet de düşmana ulaşmayacak, maktülün müslüman yakınlarında kalacaksa o zaman onlara belli bir bedel diyet ödenmesinin önünde de herhangi bir engel yoktur; yani âyette “ne olursa olsun onlara diyet ödenemez” şeklinde bir yasak yoktur. Sadece diyetin düşmanın eline geçme riski bulunduğu için buna dair bağlayıcı bir kural getirilmemiştir. Her şeye rağmen, hataen de olsa öldürülen bir insan olduğu için onun karşılığında bir canı hürriyetine kavuşturmak önemli bir prensiptir.

4. وَاِنْ كَانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ م۪يثَاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ وَتَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ “(Hata ile öldürülen kişi) kendileriyle aranızda antlaşma bulunan bir toplumdan ise ailesine teslim edilecek bir diyet ve bir mümin köleyi özgürlüğüne kavuşturması gerekir.” Yüce Allah üçüncü bir duruma değinmekte ve bu defa yapılan antlaşmaların önemini ortaya koyacak şekilde, öldürülen kişinin ailesine önce diyet verilmesini, beraberinde de mümin bir köleyi azat etmeyi şart koşmaktadır. Müslümanlar eğer bir kabileyle veya toplulukla “savaşmamak” üzere bir antlaşma yapmışlarsa, o antlaşma gereği artık muhataplar İslam toplumunun fertleri gibi kabul edilmekte, ilk hükümde olduğu gibi hem diyet hem de köle azadı şart koşulmaktadır.

Burada ilk hükümden farklı olarak, öldürülenin mümin olup olmamasına gönderme yapılmamaktadır. Keffaret olarak da önce diyet zikredilmiş, köle azadı ise ikinci sırada verilmiştir. Bunun sebebi hakkında söyleyebileceğimiz herhangi bir şey yoktur. Çünkü eğer her iki uygulama arasında bir seçenek durumu olsaydı o zaman hangisinin önce zikredildiğinin bir önemi olurdu. Mademki iki uygulama da zorunludur; o zaman hangisinin önce zikredildiğinin çok da bir önemi yoktur. Bu arada ilk hükümde diyetin bağışlanması durumunda öldürenin diyet ödememesi gibi bir durum söz konusu edilmişken, burada böyle bir istisnaya da yer verilmemektedir. Bunun muhtemel sebebi, antlaşma yapılan insanlara karşı samimi olunmasını sağlamak, onlara güvence vermek ve müslümanların ne kadar hassasiyetle barıştan yana olduklarını göstermeleridir. Gerçeği Allah bilir.

5. فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِنَ اللّٰهِ “(Bunları) bulamayan kimsenin, Allah tarafından tevbesi(nin kabulü) olarak iki ay peş peşe oruç tutması (gerekli)dir.” Yüce Allah hataen insan öldürmenin cezası yani keffareti olarak dile getirdiği “köle azadı” ve “diyet” uygulaması ekonomik içerikli olduğu için, buna imkân bulamayan insanların ne yapması gerektiğini de hükme bağlamaktadır ve Allah’tan bir yöneliş kabulü yani tevbe anlamında “iki ay peşpeşe, kesintisiz oruç tutulması” prensibini belirlemiş olmaktadır.

Bir kez de “zıhâr keffareti”yle ilgili olarak Mücâdele 58/4’te geçen فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ “(Bunu) bulamayan kişi iki ay kesintisiz oruç tutar” ifadesi, hataen insan öldürmenin ve zıhâr denen ahlaksız uygulamayı eşine yapanların cezası olarak ekonomik imkân bulamadıklarında ödeyecekleri keffaret şeklinde belirlenmektedir. Kur’ân’da bu noktada “iki ay kesintisiz oruç” uygulaması başka herhangi bir suç için zikredilmemektedir. Âyette yer alan فَمَنْ لَمْ يَجِدْ fe men lem yecid ifadesinin nesnesi yoktur. Bu nedenle, burada “bulunamayan şey”den kasıt azat edilecek köle de olabilir; köle azat etmek ve diyet ödemek için istenen para da olabilir; metin her iki yaklaşıma da açıktır.

Âyette zikredilen تَوْبَةً مِنَ اللّٰهِ tevbeten minellâhi ifadesi hemen öncesindeki “İmkân bulamayan kişi iki ay peşpeşe oruç tutar” beyanıyla ilgili olabileceği gibi, hataen insan öldürmenin cezası bağlamında öngörülen bütün keffaretler için de söz konusu edilebilir. Nihayetinde ödenen keffaret anlamında köle azadı da maktülün ailesine ödenen diyet de bir tevbedir; yani yapılan hatanın bağışlanması için Yüce Allah’a doğru, O’nun rızasını ve mağfiretini kazanmaya yönelik bir uygulamadır.

6.وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Allah ‘alîm’dir (bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).” Yüce Allah hataen insan öldürmenin cezası bağlamında çeşitli hükümleri dile getirdikten sonra, عَل۪يم ‘alîm sıfatını zikrederek insan öldürme işini kimin, niye ve nasıl yaptığını, insan öldürmede kasıt olup olmadığını gayet iyi bildiğini, böylece verdiği hükümleri de eşsiz ve erişilmez bilgisi gereği belirlediğini ifade etmektedir. Bu arada حَك۪يم hakîm sıfatı gereği de verdiği hükümlerin hikmetli olduğunu, boşunalıktan ve anlamsızlıktan uzak olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

ıı. Kasten Mümin Öldürmenin Cezası

وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُ۬هُ جَهَنَّمُ خَالِدًا ف۪يهَا وَغَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَاَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظ۪يمًا “Kim bir mümini kasten öldürürse onun cezası, içinde ebedî kalacağı cehennemdir. Allah ona gazap etmiş, onu lanetlemiş ve onun için büyük bir azap hazırlamış (olacak)tır.”

Âyetteki وَمَنْ يَقْتُلْ ve men yaktül ifadesi “her kim öldürürse”; مُؤْمِنًا mü’minen kelimesi “herhangi bir mümini”; مُتَعَمِّدًا mute‘ammiden sözcüğü “kasten, kasıtlı olarak”; فَجَزَآؤُ۬هُ fe cezâuhû tamlaması “onun cezası, onun karşılığı”; جَهَنَّمُ cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; خَالِدًا hâliden kelimesi “ebedi kalıcı olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَغَضِبَ ve ğadıbe fiili “ve gazap etmiştir, gazap etmiş olacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”;وَلَعَنَهُ ve le‘anehû ifadesi “ve ona lanet etmiştir”;وَاَعَدَّ ve e‘adde fiili “ve hazırlamıştır, hazılamış olacaktır”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”; عَذَابًا عَظ۪يمًا ‘azâben ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir azap” demektir.

Burada kasten bir mümini öldürmenin cezasının ebedi cehennem, ilahi gazap, lanet ve büyük bir azabın hazırlanışıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah hataen insan öldürmenin cezasını beyan ettikten sonra, sözü kasten bir mümini, bir insanı öldürmeye getirmektedir. Bu çerçevede her kim kasten bir mümini öldürürse, onun dünyevi karşılığının duruma göre ya kısas veya diyet olduğu Bakara 2/178’de dile getirilmektedir. Böylelerinin mahşerdeki karşılığı ise içinde ebedi kalacakları ateş azabıdır. Üstelik Yüce Allah böylelerine “gazap etmiş olacağı” gibi “lanet de edecektir” ve “bunlar için çok büyük bir de azap hazırlamış olacaktır.” Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli olaylar naklediliyor olsa(24) da biz âyetin mesajının genel olduğunu, iniş sebebinin özel olmasının mesajın genel ve evrensel olmasına engel teşkil etmeyeceğini düşünmekteyiz.

Burada zikredilen غَضِبَ ğadıbe, لَعَنَ le‘ane ve اَعَدَّ e‘adde fiillerini geçmiş zaman kalıbında getirilmelerinin muhtemel sebebi, bunların mutlak surette yaşanacaklarını öğretmektir ki bu türden gelecekle ilgili olayların geçmiş zaman kalıbında ifade edilmesi bir Kur’ân üslubudur.

2. Âyette zikredilen durum çerçevesinde düşünüldüğünde, eğer katil bir kâfir ise onun ebedi cehennemde kalması söz konusudur elbette. Ancak katil mümin ise ve Furkân 25/68-70’de belirtildiği gibi tevbe ederse ve Yüce Allah da onun tevbesini kabul ederse mahşere yönelik azap ifadesi affın kapsamına girebilir. Kaldı ki Zümer 39/53’te Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği, Nisâ’ 4/48 ve 116’da belirtildiği üzere şirk (üzere ölüm) hariç dilediğini bağışlayabileceği beyanları mahşerdeki azabın durumunu değiştirebilir. Elbette bütün bu dediklerimiz, katilin gerçek manada tevbe etmesi ve Yüce Allah’ın da bunu kabul etmesi şartına bağlıdır. Allah gerçeği en iyi bilendir.

3. Cana kıymamayla ilgili olarak En‘âm 6/151 ve İsrâ’ 17/33’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın muhterem kıldığı (öldürülmesini yasakladığı) cana haksız yere kıymayın!” Bu ve benzer âyetlerdeki حَرَّمَ harrame fiili hem “haram kılmak”; hem de “saygın ve muhterem kılmak” manasına gelmektedir. Mescid-i Harâm tamlamasındaki harâm kelimesi de “saygın, muhterem” manasına gelmektedir. Haksız yere cana kıymak insanlık tarihi kadar eskiye giden bir ahlaksızlıktır ve Yüce Allah’ın hakkına tecavüzdür. Bu bağlamda ilk insan öldürme olayı olarak kabul edilen ve Mâide 5/27-31’de yer alan Hâbil-Kâbil kıssası örnek verilebilir.

Bakara 2/84’te yer aldığı üzere, İsrailoğullarına yönelik gerçekleştirilen “on emr”in içerisinde kan dökmemek de mevcuttur. Dahası Mâide 5/32’deki şu ifade insan öldürmenin ne kadar korkunç bir eylem olduğunu ortaya koymaktadır: “Kim bir cana karşılık olmaksızın, yani yeryüzünde büyük bir fesat karşılığı olmaksızın bir cana kıyarsa bütün insanlığı öldürmüş gibidir. Kim de bir cana hayat verirse bütün insanlığı diriltmiş gibidir.”

Nisâ’ 4/93’te kasten bir mümini öldürmenin cezası ebedi cehennem, ilahi gazap, lanet ve büyük bir azaba çarptırılmak olarak belirlenmektedir. En‘âm 6/151-153’te zikredine on emrin birisi de “haksız yere insan öldürmemek, bir cana kıymamak”tır. Furkân 25/68’de Rahmân’ın has kullarının özelliklerinden birisi Yüce Allah’ın haram kıldığı, saygın konuma getirdiği bir cana kıymamak şeklinde belirlenmiştir.

En‘âm 6/151’de de yer aldığı gibi, Yüce Allah’ın saygın kıldığı bir cana kıymamak en önemli ilkelerden birisi olmasına rağmen, En‘âm 6/151 ve İsrâ’ 17/31. âyette ayrıca ve öncelikli olarak fakirlik korkusuyla çocuklarının öldürülmemesinden de söz edilmektedir. Bunun muhtemel nedeni, kendi çocuklarını öldürmenin en büyük cinayet olduğuna vurgu yapmak, konuya dikkat çekmek olabilir. Yüce Allah’ın ana-babaya emanet ve bir imtihan gereği olarak verdiği emanete hıyanetlik yapmak elbette diğer insanları öldürmekten çok daha ağır bir günahtır, suçtur.

Esasında insanoğlu Yüce Allah’ın şaheseridir. Bu nedenle Mâide 5/32’de de belirtildiği gibi bir cana kıymak bütün insanlığı öldürmekle, bir cana hayat vermek bütün insanlara hayat vermekle eşdeğer tutulmuştur. İnsan canına kıymak Yüce Allah’ın bir âyetini yok etmek şeklinde bir cinayettir. Bu nedenle, çocuk veya yetişkin herhangi bir insanı öldürmek hem insan hakkını ihlaldir hem de Yüce Allah’ın hukukuna tecavüzdür; belirlediği hayat sistematiğine bir müdahaledir. Esasında insan öldürmek en büyük fesattır. Demek ki “bir cana kıymak cihana kıymak”tır. “Bir âdemi öldürmek âlemi öldürmek” gibidir.

En‘âm 6/151, İsrâ’ 17/33 ve Furkân 25/68. âyetlerde yer alan اِلَّا بِالْحَقِّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “haksız yere” veya “meşru bir hak için olması müstesna” ya da “haklı bir sebep olması hali hariç” manalarına gelmektedir. İnsan öldürmemek asıldır; bunun dışında “fiili savaş durumu”, “nefsi müdafaa” gibi kişinin kendi canını öncelemesi veya “kısas” gibi maktulün karşılında can talebi halleri dışında, her ne sebeple olursa olsun başka bir insanı öldürmek çok büyük bir suçtur, çok büyük bir günahtır. Âyette dikkat çekilen ve vurgulanan husus, hiçbir cana kıymamaktır; yoksa istisnaları üzerinde durmak değildir. Bazı müfessirlerimizin bu bağlamda sıraladığı “evlilerin zina cezası olarak recm, dinden dönenlerin, namaz kılmayanların, zekât vermeyenlerin, homoseksüellik yapanların, büyücülerin öldürülmesi”(25) şeklindeki yorumlar Kur’ân’dan destek almamakta, sadece söyleyenleri bağlamakta, ümmeti ilgilendirmemektedir.

Konuyla ilgili olarak pek çok hadis vardır. Ancak belki de hepsini toparlayacağını düşündüğümüz bir tanesini aktarmakla yetineceğiz. Zira defalarca belirttiğimiz üzere, Hz. Peygamber’in sözleri Kur’ân’dan beslenmekte ve her birisinin arkasında mutlak surette bir âyet bulunmaktadır. İşte konuyla ilgili pek çok âyetten delil getirilerek beyan edilmiş olan bir örnekte Yüce Allah’ın lanet edeceğini söylediği kâtille ilgili Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “İnsanoğlu Rabbimizin binasıdır. Yüce Allah’ın binasını (yani eserini) yok eden (öldüren) kişi mel’undur.”(26)

ııı. Savaş Yolculuklarında Dikkatli Davranış

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا ضَرَبْتُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ اَلْقٰىٓ اِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللّٰهِ مَغَانِمُ كَث۪يرَةٌ كَذٰلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوا اِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرًا “Ey iman edenler! Allah yolunda (savaş) yolculuğuna çıktığınız zaman (durumu) iyice araştırın! Size selam verene (barış teklif edene), dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek ‘Sen mümin değilsin!’ demeyin! (Çünkü) Allah’ın katında sayısız ganimetler vardır. Önceden siz de böyleyken Allah size lütfetmişti; (durumu) iyice araştırın! Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا ضَرَبْتُمْ izâ darabtüm ifadesi “(yola) çıktığınız zaman”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; فَتَبَيَّنُوا fe tebeyyenû emri “iyice araştırın”; وَلَا تَقُولُوا ve lâ tekûlû emri “ve sakın demeyin”; لِمَنْ اَلْقٰىٓ limen elkâ ifadesi “vermiş olan kişiye, uzatana”; اِلَيْكُمُ ileyküm ifadesi “size”; السَّلَامَ es-selâme kelimesi “selam, barış eli”; لَسْتَ leste edatı “sen (şöyle) değilsin”; مُؤْمِنًا mü’minen kelimesi “mümin”; تَبْتَغُونَ tebteğûne fiili “istiyorsunuz, (şunu) isteyerek”; عَرَضَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا ‘arada’l-hayâte’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının menfaatini”; فَعِنْدَ اللّٰهِ fe ‘ındellâhi tamlaması “Allah katında vardır”; مَغَانِمُ meğânimu kelimesi “ganimetler”; كَث۪يرَةٌ kesîratün kelimesi “pek çok”; كَذٰلِكَ كُنْتُمْ kezâlike küntüm ifadesi “işte siz şöyleydiniz”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; فَمَنَّ fe menne fiili “iyilik etmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فَتَبَيَّنُوا fe tebeyyenû emri “(olayları) iyice araştırın”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduğunuz şeylerle ilgili”; خَب۪يرًا habîran kelimesi ise “haberdar(dır)” demektir.

Burada savaş yolculuklarında yaşanabilecek bazı hataların yapılmamasıyla ilgili bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin izahına geçmeden önce iniş sebebi hakkında ileri sürülen bazı rivayetleri aktarmakta yarar görmekteyiz:

- “Fedek’li Mirdâs b. Nehîk, müslüman olmuş ve kavminden, ondan başka kimse müslüman olmamıştı. Hz. Peygamber’in Ğâlib b. Fudâle komutasında gönderdiği bir seriyye, Mirdâs’in kavmine gitmişti. Bütün kavim kaçmış, ama o müslüman oluşuna güvenerek yerinde kalmıştı. Atlıları görünce, koyunlarını dağın bir oyuğuna çekmişti. Müslüman atlılar oraya ulaşıp tekbir getirince, o da tekbir alıp onların yanına inmiş ve “lâ ilâhe illallâh Muhammedün Rasûlullâh” ve “es-Selâmu ‘aleyküm” demişti. Fakat Üsâme b. Zeyd onu öldürmüştü ve koyunlarını sürüp götürmüştü. Bunu Hz. Peygamber’e haber verdikleri zaman Hz. Peygamber çok kızmış ve ‘Siz onu, yanındaki mala göz diktiğiniz için öldürdünüz’ demişti. Sonra bu âyeti Üsâme’ye okumuştu. Üsâme de, ‘Yâ Rasûlallah, benim için Allah’a istiğfar et’ demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘O, lâ ilâhe illallâh demişken, bu nasıl olur?’ demiş,(27) Üsâme de ‘Hz. Peygamber bu sözü tekrar edip durdu. Hatta keşke, daha önce müslüman olmamış olsaydım da o gün müslüman olmuş olsaydım’ diye arzu etmiştim. Daha sonra Hz. Peygamber benim için istiğfar etmişti ve ‘Bir köle azâd et’ buyurmuştu’ demiştir.”

- “Kâtil Muhallem b. Cüsâme’ye (yolda) Âmir b. el-Azbat rastlamıştı. Âmir onu, İslâm selamı ile selamlamıştı. Muhallem ile Âmir arasında, cahiliyye döneminden bir kin vardı. Bundan dolayı Muhallem bir ok atıp onu öldürmüştü. Hz. Peygamber (bu olaya) çok kızmış ve ‘Allah sana mağfiret etmesin’ demişti. Bunun üzerinden yedi gün geçmeden Muhallem de ölmüştü…”

- “Üsâme’nin başına gelen olayın bir benzeri de Mikdâd b. el-Esved’in başına gelmişti. O, şöyle demiştir: ‘Ya Rasûlallâh, ne buyurursun: Ben kâfirlerden birisiyle karşılaşsam, bunun üzerine o benimle vuruşsa ve benim iki elimden birisini kılıçla kesse, sonra da bir ağacı kendisine siper edinerek, ‘Allah için müslüman oldum’ dese, bundan sonra ben onu öldürebilir miyim?’ Hz. Peygamber ‘Onu öldürme!’ deyince ben, ‘Ey Allah’ın Rasûlü, ama o benim elimi kesti!’ dedim. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Onu öldürme; eğer sen onu öldürürsen, muhakkak ki o, senin onu katletmenden sonraki yerinde; sen de dediği kelimeyi söylemezden önceki menzilesinde (yerinde) otursun’ buyurmuştu.”

- “Ebû Ubeyde’den rivayet edildiğine göre o, şöyle demiştir: ‘Allah’ın Rasülü şöyle buyurdu: Sizden birisi mızrağını adama (kâfire) yöneltip, mızrağın keskin demir ucu da adamın boğazının çukuruna dayansa, bunun üzerine de adam, lâ ilâhe illalâh derse, o kişi mızrağı ondan çeksin.”

- “Kaffâl ise şöyle demiştir: ‘Bu rivayetler arasında bir çelişki bulunmamaktadır. Belki de bu âyet, olayların hepsi meydana geldiği zaman nazil olmuş, böylece de her bir grup, âyetin kendisiye alâkalı olay hakkında nazil olduğunu zannetmiş olabilir.’ Allah en iyi bilendir.”(28)

Bu âyet hakkındaki rivayetlerde anlatılan bazı noktalar sıkıntı içerse de nihayetinde büyük oranda âyet metniyle uygunluk söz konusudur. Bu nedenle, âyetin vermek istediği mesajı bu türden rivayetlerle de bunlar olmadan da anlamak ve âyetten güne dair souçlar çıkarmak mümkündür.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا ضَرَبْتُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَتَبَيَّنُوا “Ey iman edenler! Allah yolunda (savaş) yolculuğuna çıktığınız zaman (durumu) iyice araştırın!” Yüce Allah hataen veya kasten insan öldürmenin cezası hakkında bilgi verdikten sonra, bu defa savaş ortamlarında yapılabilecek çok önemli bir hataya dikkat çekmekte ve karşılaşılan kişilerin kim olduğunu tespitle ilgili olarak doğru ve sağlam bir şekilde araştırma yapmadan hareket edilmemesi gerektiğini bildirmektedir.

Âyette geçen اِذَا ضَرَبْتُمْ ف۪ي izâ darabtüm fî kullanımı “yolculuğa çıktığınız zaman” demektir ve bağlam gereği maksat savaş yolculuğu olarak belirlenmektedir. Zaten ف۪ي fî edatından sonra gelen ifadede سَب۪يلِ اللّٰهِ sebîlillâhi yani “Allah yolunda” kaydı yer almaktadır. Bu arada bu âyette iki, bir kez de Hucürât 49/6’da zikredilen فَتَبَيَّنُوا fe tebeyyenû emri de “iyice araştırın”, “işin açığa çıkmasını bekleyin” manasına gelmektedir. Bazı kıraat imamları bu kelimeyi فَتَثَبَتُوا fe tesebbetû şeklinde okumaktadır(29) ki bu durumda mana “durumu iyice tespit ediniz”, “ayağınızı denk alınız”, “sağlam basınız”, “acele etmeyiniz” vs. şeklini almaktadır.

Buradan hareketle âyette verilmek istenen mesaj, savaş yolculuğuna çıkıldığında iyice araştırma yaparak hareket edilmesiyle ilgilidir. Çünkü bir insanı haksız yere öldürmek insanlığı öldürmekle eşdeğerdir. Müminlerin amacı insan öldürmek değil, cihadını insan kazanmaya dayalı gerçekleştirmesidir. Bu nedenle ihtimallere dayalı olarak insan öldürmenin son derece sakıncalı bir işlem olduğu noktasında müminler bilinçlendirilmek istenmektedir.

2. وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ اَلْقٰىٓ اِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللّٰهِ مَغَانِمُ كَث۪يرَةٌ “Size selam verene (barış teklif edene), dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek “Sen mümin değilsin!” demeyin! (Çünkü) Allah’ın katında sayısız ganimetler vardır.” Yüce Allah savaş yolculuklarında yaşanabilecek bazı yanlışlıklara ve nihayet sebep olunacak büyük olaylara dikkat çekmektedir. Bu çerçevede savaş yolculuklarında eğer bir kişiyle veya birileriyle karşılaşıldığında söz konusu kişi eğer “selam verirse” ona cevaben “sen mümin değilsin” denmemesi gerektiği tenbihlenmektedir.

a) وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ اَلْقٰىٓ اِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا “Size selam verene (size barış teklif edene), ‘Sen mümin değilsin’ demeyin.” Bu âyette geçen السَّلَام es-selâm kelimesi السِّلْم es-silm “barış” şeklinde de okunmakta(30) ve bu durumda مَنْ اَلْقٰىٓ اِلَيْكُمُ السَّلَامَ ifadesi “size selam verene” değil de “size barış teklif eden kişiye” manasına gelmektedir ki bağlam buna da uygundur. Çünkü çıkılan savaş yolculuğunda karşılaşılan kişiler muhtemelen müslümanlardan eman dilemişler, ancak onlar buna itibar etmemiş olabilirler. Hatta nüzul sebebi rivayetlerinde bunu doğrulayacak olayların yaşandığı fark edilmektedir.

Âyette eman dileyen veya müslümanlara selam verenlere iyi bir araştırma yapılmadan “sen mümin değilsin” denmemesi gerektiği beyan edilmektedir ki anlaşılan bu türden yanlışlıklar yaşanmıştı. Ancak nüzul sebebi rivayetlerinde de aktardığımız üzere, Hz. Peygamber’in bu konuda ne kadar ciddiyetle ve hassasiyetle durduğu, konuya ne kadar hassasiyet gösterdiği bilinmekte, benzer bir olayı yaşayan sahâbî’ye “kalbini mi yardın?”, “kalbini açıp bakmalı değil miydin?”(31) gibi beyanlarıyla bunun ne kadar büyük bir yanlışlık olduğuna dikkat çekmekte, sahâbîler üzerinden bütün ümmeti uyarmaktadır.

b) تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللّٰهِ مَغَانِمُ كَث۪يرَةٌ “Dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek (böyle demeyin)! (Çünkü) sadece ve sadece Allah’ın nezdinde pek çok ganimetler vardır.” Yüce Allah böyle davranışın arka planında dünya menfaatinin yattığını bildirmek üzere تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek” ifadesine yer vermektedir. Anlaşılıyor ki burada yaşanan olaylarda olayı gerçekleştirenlerde ganimet elde etme gibi dünya menfaatiyle ilgili bir duygu ve ekonomik içerikli beklentiler söz konusuydu. Bunun yanlış olduğunu belirtmek üzere Allah’ın katındaki ganimetlerin çok daha fazla olduğu ifade edilmektedir.

Esasında dünyalık ganimetlerin sınırı ve miktarı bellidir; oysa Allah’ın kabul edeceği faaliyetlerin karşılığında verilecek nimetler ve ödüller dünyada elde edilenlerden mukayese edilemeyecek kadar fazladır. Zaten فَعِنْدَ اللّٰهِ مَغَانِمُ كَث۪يرَةٌ cümlesinde haber’in öne alınıp mübtedâ’nın sona bırakılması şeklindeki takdîm/te’hîr ile yapılan hasr/kasr denilen “vurgulu” ifadeler, büyük ganimetlerin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğunun göstergesidir. Mesele insan öldürmek değil, bir kişiyi daha olsun kazanmaktır. Öyle ise dünyalık ganimete değil, mahşerdeki ebedi nimetlere mazhar olmak, yapılabilecek en iyi ve en doğru fedakârlığın sonucudur; âyette asıl dikkat çekilen budur.

3. كَذٰلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوا “Önceden siz de böyleyken Allah size lütfetmişti; (durumu) iyice araştırın!” Yüce Allah müslümanlara hitap etmekte ve kendilerinden eman dileyenlere “sen mümin değilsin” diyerek onları terslememelerini, onları öldürmemelerini ifade ederek kısa bir zaman önce müslümanların da başkalarından eman dileyen bir halde bulunduklarını kendilerine hatırlatmaktadır. Müslümanlar eman dileyecek durumdayken فَمَنَّ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ beyanı gereği Yüce Allah onlara lutufta bulunmuş, onları bu durumlarından kurtarmıştı. Kendileri de vakti zamanında sadece kelime-i şehadet getirerek, başka herhangi bir bilgiye ulaşma imkânı olmadan müslüman kabul edilmiş ve nimetlere layık görülmüşlerdi. İşte şimdi de müslümanlar aynı şekilde davranmalı ve kendilerinden eman dileyenlere karşı anlayışlı davranmalı, onların bu aciz halerini görmezlikten gelmemeli ve canlarına da mallarına da zarar vermekten kaçınmalıdırlar.

Böyle bir hataya düşmemek için de âyetin ilk cümlesinde de geçtiği gibi فَتَبَيَّنُوا fe tebeyyenû beyanı gereği, durumu, şartları, şahısları iyice tanımalı, gerekli araştırmaları iyi ve doğru bir şekilde yapmalı, muhakemelerini iyi çalıştırmalı, çok dikkatli davranmalı, ihtiyatlı, tedbirli olmalıdırlar. Aksi takdirde, suçsuz ve eman dileyen bir insanı öldürüp malını ganimet edinerek mahşerdeki ebedi ödüllerin yerine geçici dünya menfaatlerini elde etmiş olacak, nihayetinde hatadan kurtulamayacak, kaş yapalım derken göz çıkarmış olacaklardır. Çünkü haksız yere bir cana kıymak cihana kıymaktır; bir âdemi öldürmek âlemi öldürmektir. Yüce Allah’ın konuya bu kadar önem vermesinin asıl sebebi de bu olsa gerektir.

4. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرًا “Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah âyetin sonunda özelde savaş yolculuklarında yapılanlardan, genelde insanoğlunun bütün yapıp ettiklerinden hakkıyla haberdar olduğunu bildirerek, müslümanlara ve bütün muhataplara doğru bir davranış modeli kazandırmayı hedeflenmektedir. Yüce Allah’ın haberdar olduğunu hatırlatmasının muhtemel sebebi, yaşananların hesabının sorulacağını bildirmektir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(32)

c) Fedakârlıklardan Kaçınanların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 95-100. âyetlerinde mazeret sahibi olanlar hariç, müminlerden savaşa katılmayıp evlerinde oturanlar ile malları ve canlarıyla Allah yolunda cihad edenlerin bir olmayacağını, malları ve canları ile cihad edenleri, derece bakımından oturanlardan üstün kıldığını, yine de hepsine en güzel olanı vaadettiğini bildirmekte, ancak mücahidleri, dereceler, bağışlama ve rahmet bakımından oturanlardan çok büyük bir ecirle üstün kıldığını beyan etmektedir.

Ardından, canlarını alırken kendilerine yazık eden kimselere meleklerin “Ne işte idiniz!” dedikleri, onların “Biz yeryüzünde güçsüzdük” diye cevap verdikleri, meleklerin “Allah’ın arzı (yeryüzü) geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!” dedikleri ifade edilmekte, işte bu gibilerin varacağı yerin cehennem olacağı bildirilmekte ve şu istisnaya yer verilmektedir: “Hiçbir çareye gücü yetmeyen, (hicret için) hiç bir yol bulamayan zayıf düşürülmüş (zavallı) erkekler, kadınlar ve çocuklar hariç. İşte umulur ki Allah onları affeder.”

Daha sonra hicret edenlerin mağdur edilmeyecekleriyle ilgili bir bilgiye şu şekilde yer verilmektedir: “Allah yolunda hicret eden kimse yeryüzünde gidecek birçok yer ve bolluk (imkân) bulur. Kim Allah’a ve Rasûlü’ne (din uğrunda) hicret ederek evinden çıkar da sonra kendisine ölüm yetişirse artık onun ödülü Allah’a ait olmuştur. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

ı. Cihad Edenlerin Etmeyenlerden Üstünlüğü

لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ غَيْرُ اُو۬لِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّٰهُ الْمُجَاهِد۪ينَ بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِد۪ينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنٰى وَفَضَّلَ اللّٰهُ الْمُجَاهِد۪ينَ عَلَى الْقَاعِد۪ينَ اَجْرًا عَظ۪يمًا دَرَجَاتٍ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Müminlerden –mazeret sahibi olanlar dışında– (savaşa katılmayıp evlerinde) oturanlarla, malları ve canlarıyla Allah yolunda cihad edenler (fedakârlık yapanlar) bir olmaz. Allah, malları ve canları ile cihad edenleri (fedakârlık yapanları), oturanlardan derece bakımından üstün kılmıştır. Allah hepsine en güzel olanı vadetmiştir. (Ancak) kendinden dereceler, bağışlama ve merhamet (şeklinde büyük bir ödül vererek), cihad edenleri (fedakârlık yapanları) oturanlardan çok daha büyük bir ödülle üstün kılmıştır. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Buradaki لَا يَسْتَوِي lâ yestevî fiili “eşit olmaz, bir olmaz”; الْقَاعِدُون el-kâ‘ıdûne kelimesi “oturanlar”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi “müminlerden”; غَيْرُ اُو۬لِي الضَّرَرِ ğayru uli’d-darari tamlaması “mazeretlilerin dışında”; وَالْمُجَاهِدُونَ ve’l-mücâhidûne sözcüğü “ve cihad edenler”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; بِاَمْوَالِهِمْ bi emvâlihim ifadesi “onların mallarıyla”; وَاَنْفُسِهِمْ ve enfüsihim ifadesi “ve onların canlarıyla”; فَضَّلَ faddale fiili “üstün kılmıştır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْمُجَاهِد۪ينَ el-mücâhidîne kelimesi “cihad edenleri”; بِاَمْوَالِهِمْ bi emvâlihim ifadesi “onların mallarıyla”; وَاَنْفُسِهِمْ ve enfüsihim ifadesi “ve onların canlarıyla”; عَلَى الْقَاعِد۪ينَ ‘ale’l-kâ‘ıdîne ifadesi “oturanlara”; دَرَجَةً deraceten kelimesi “derece bakımından”; وَكُلًّا ve küllen kelimesi “her birisine, hepsine”; وَعَدَ ve‘ade fiili “vaadetmiştir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi “bir güzellik”; وَفَضَّلَ ve faddele fiili “ve yine üstün kılmıştır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْمُجَاهِد۪ينَ el-mücâhidîne kelimesi “mücahitleri”; عَلَى الْقَاعِد۪ينَ ‘ale’l-kâ‘ıdîne ifadesi “oturanlara”; اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması “büyük bir derece, büyük bir ödül bakımından”; دَرَجَاتٍ deracâtin kelimesi “dereceler olarak”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’ndan, katından”;وَمَغْفِرَةً ve mağfiraten kelimesi “ve bağışlama açısından”;وَرَحْمَةً ve rahmeten sözcüğü “ve merhamet olarak”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Müslümanlar arasında fedakârlık yapanların diğerlerinden üstün kılındığına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ غَيْرُ اُو۬لِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ “Müminlerden –mazeret sahibi olanlar dışında– (savaşa katılmayıp evlerinde) oturanlarla, malları ve canları ile Allah yolunda cihad edenler (fedakârlık yapanlar) bir olmaz.” Yüce Allah önceki âyetlerde hataen ve kasıtlı olarak insan öldürenlere verilecek ceza ile savaş yolculuklarında eman dileyenlerin öldürülmemesi konusundaki uyarısıdan sonra, bu defa “muhtemel hatalara düşmemek için en iyisi hiç savaşa katılmamaktır” diyenleri uyarmaktadır. Bu çerçevede zarurat sahibi olanlar hariç, savaşa katılmayanlar, yani mücadeleden kaçanlar ile malları ve canlarıyla Allah yolunda cihad edenlerin hiçbir şekilde eşit olamayacağını bildirmektedir.

Âyette geçen الْقَاعِدُون el-kâ‘ıdûne kelimesi “oturanlar” manasına gelse de bağlam gereği Nisâ’ 4/95, Mâide 5/24, Tevbe 9/46 ve 86’da “savaşa katılmayanlar” manasını içermektedir. Bu arada âyette zikredilen الضَّرَر ed-darar kelimesi de “zaruratlar”, “mazeretler” anlamını vermektedir. Pek çok âyette geçen الْمُجَاهِدُون el-mücâhidûne kelimesi “cihad edenler”, “her türlü fedakârlığı yapanlar”, “ellerinden gelen çabayı ortaya koyanlar” gibi anlamlara gelmektedir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bir mukayeseye yer verilmekte ve zarurat halleri, yani geçerli mazeretleri bulunanlar hariç olmak üzere, savaşa katılmayanlar ile Allah yolunda her türlü fedakârlığı yapanların eşit olmayacağı beyan edilmektedir.

2. فَضَّلَ اللّٰهُ الْمُجَاهِد۪ينَ بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِد۪ينَ دَرَجَةً “Allah, malları ve canları ile cihad edenleri (fedakârlık yapanları), oturanlardan derece bakımından üstün kılmıştır.” Yüce Allah mallarıyla ve canlarıyla cihad edenleri mazeretsiz bir şekilde evlerinde oturanlara derece derece üstün kıldığını, onların mertebelerini yükselttiğini, kendilerini yüksek mertebelere eriştirdiğini bildirmekte, dolaylı yoldan olsa da cihada katılmayı özellikle teşvik etmektedir. Kur’ân’da dört kez(33) geçen دَرَجَة deraceh kelimesi “derece”, “mertebe”, “konum” gibi anlamlara gelmekte ve Allah yolunda cihad edenlerin savaşa katılmayıp evlerinde oturup fedakârlıktan kaçanlara derece bakımından üstün kılındıkları ifade edilmektedir.

Müminler arasında derece farkı olanlarla ilgili bir mukayese Hadîd 57/10’da şu şekilde geçmektedir: “Ne oluyor size ki, Allah yolunda infak etmiyorsunuz? (Hâlbuki) göklerin ve yerin mirası sadece ve sadece Allah’a aittir. İçinizden, fetihten önce infak eden ve savaşan(lar, diğerleriylerle) eşit değildir. Onların derecesi, sonradan infak eden ve savaşanlardan daha yüksektir. (Bununla beraber) Allah hepsine en güzel olanı vâdetmiştir. Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır.”

Yüce Allah Fetih’ten önce infakta bulunup Allah yolunda cihad edenlerin Fetih’ten sonra infak edip cihad edenlerden derece bakımından daha üstün olduğunu beyan etmektedir. Çünkü öncekiler zor zamanlarda bunu başarmışlar, diğerleri ise daha rahat ve müslümanların sayı ve mühimmat bakımından daha güçlü oldukları zamanlarda bunu gerçekleştirmişlerdir. Durum böyle olunca, öncekilerin Allah katındaki derecelerinin daha büyük, daha değerli olduğunu anlamada herhangi bir zorluk yoktur. İşte Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenlerin bunu yapmayanlara göre derece derece üstün oldukları aynı gerekçe ile beyan edilmektedir.

3. وَكُلًّا وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنٰى وَفَضَّلَ اللّٰهُ الْمُجَاهِد۪ينَ عَلَى الْقَاعِد۪ينَ اَجْرًا عَظ۪يمًا Allah hepsine en güzel olanı vaadetmiştir; (ancak) mücahidleri, oturanlardan çok büyük bir ecirle üstün kılmıştır.” Âyetin bu kısmında iki mesaj zikredilmektedir:

a) وَكُلًّا وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنٰى “(Bununla beraber) Allah hepsine en güzel olanı vaadetmiştir.” Yüce Allah müminler arasında derece farkları olsa da her birinin çeşitli oranlarda bir fedakârlığı bulunduğu için onları güzel vaatlere muhatap kılmıştır. Bu ifadenin bir benzeri Hadîd 57/10’da da yer almakta, her şeye rağmen diğer müminlerin de elbette değersiz olmadığı, yaptıkları fedakârlıklar oranında çeşitli ödüllere mazhar kılınacakları müjdelenmekte, nihayetinde Yüce Allah’ın insanların yapıp ettiği ne varsa hepsinden haberdar olduğu bildirilmektedir.

Kur’ân’da 17 kez(34) yer alan الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi ahsen kalıbının müennes şeklidir ve “daha güzel, en güzel” manasına gelmekte, muhtemelen “cennet”(35) anlamını vermektedir. Ne zaman ve ne şartlarda yaşamış olurlarsa olsunlar, fedakârlıkları ve hak etmişlikleri farklı olanların gidecekleri cennetler de farklı olabilecektir; zaten cennât şeklinde çoğul olarak zikredilen “cennetler”in birden çok olmasının hikmeti de bu gibi sebepler olsa gerektir. Cennetin isimleri bağlamında firdevs, cennetü’n-na‘îm, cennâtü’n-na‘îm, ‘adn, dâru’l-mukâmeh vs. kelimelerin kullanım nedeni de bu durum olabilir.

b) وَفَضَّلَ اللّٰهُ الْمُجَاهِد۪ينَ عَلَى الْقَاعِد۪ينَ اَجْرًا عَظ۪يمًا “(Ancak) Allah mücahidleri, oturanlardan çok büyük bir ecirle üstün kılmıştır.” Yüce Allah âyetin ikinci cümlesinde ifade ettiği hususu önemine binaen yeniden dile getirmekte, müslümanları cihada teşvik etmek için cihad edenleri evlerinde oturup duranlara büyük ödüller verecek şekilde üstün kıldığını bildirmektedir. Âyetin sonundaki اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması çeşitli âyet ve kalıplarda(36) yer almakta ve en büyük ödülleri içermektedir.

4. دَرَجَاتٍ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Kendinden dereceler, bağışlama ve rahmet (şeklinde büyük bir ödül vererek). Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Burada iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) دَرَجَاتٍ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً “Kendinden dereceler, bağışlama ve rahmet (şeklinde büyük bir ödül vererek).” Yüce Allah önceki âyetin sonunda cihad eden müminlere evlerinde oturanlara göre büyük ödül vererek onları üstün kıldığını beyan ettikten sonra, bu büyük ödülün açılımını işte bu cümlede yapmakta ve bunun katından çeşitli dereceler, mağfiret ve merhamet şeklinde tecelli edeceğini müjdelemektedir.

Kur’ân’da دَرَجَات deracât kelimesi 14 kez(37) geçmektedir. Yüce Allah insanların kendi katındaki durumlarının derece derece olduğunu beyan etmektedir. Burada sözü edilen “dereceler” sevap bakımından “cennetteki durumları” olabilir.(38) Kur’ân’da 28 kez(39) geçen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan dua”, “hoşgörülü davranış”, “kusur örten tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek”;(40) Kur’ân’da 114 kez geçen رَحْمَة rahmeh kelimesi de “rahmet”, “merhamet” manasına gelmektedir.

Bu âyetlerdeki ifadelerden hareketle, bazı sahabilerin diğerlerinden üstün olduğu, birtakım isimlerin özellikle diğerlerinin önüne geçirildiği, bazı mezhep taassupları nedeniyle insan yarıştırmalarının yapıldığı bilinmektedir. Biz bu türden isimlendirmelerin hatalı olduğunu düşündüğümüz için buna benzer bilgiler vermekten özellikle kaçınmaktayız. Çünkü bu tür yaklaşmlar ümmetin vahdetine yani birliğine ve dayanışmasına zarar vermekte, âyetlerin evrensel olan mesajını tarihselliğe itmeye neden olmaktadır. Kimin derece bakımından diğerlerinden üstün olduğu mahşerde belli olacaktır.

b) وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah kendisi uğrunda fedakârlık yapanları diğerlerine üstün kılacağını, onlara çeşitli makamlar, işledikleri hataları bağışlama ve kusurlarına yönelik merhamet edeceğini ifade ettikten sonra, bu noktada hatası olanları غَفُور ğafûr sıfatı gereği bağışlayacağını, رَح۪يم rahîm sıfatı gereği de kendilerine rahmet ve merhamet edeceğini müjdelemektedir. Bu ayette zikredilen غَفُور ğafûr sıfatı, öncesindeki مَغْفِرَة mağfirah, رَح۪يم rahîm sıfatı ise رَحْمَة rahmeh sözcüğüyle bir anlam ilişkisi oluşturmaktadır, denebilir.

ıı. Zalimlerin Ölümleri Anındaki Çaresizlikleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ تَوَفّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ ظَالِم۪يٓ اَنْفُسِهِمْ قَالُوا ف۪يمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَف۪ينَ فِي الْاَرْضِ قَالُوٓا اَلَمْ تَكُنْ اَرْضُ اللّٰهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا ف۪يهَا فَاُو۬لٰٓئِكَ مَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَسَآءَتْ مَص۪يرًا “Melekler, canlarını alırken kendilerine yazık eden kişilere ‘Neredeydiniz?’ derler. Onlar ‘Biz yeryüzünde güçsüzdük.’ derler. Onlar (melekler) ‘Allah’ın arzı (yeryüzü) geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!’ derler. İşte onların barınağı cehennemdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ تَوَفّٰيهُمُ innellezîne teveffâhum ifadesi “(şu) kişileri vefat ettirenler”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; ظَالِم۪يٓ اَنْفُسِهِمْ zâlimî enfusihim tamlaması “kendilerine zulmedenleri”; قَالُوا kâlû fiili “derler ki”; ف۪يمَ كُنْتُمْ fîme küntüm sorusu “neredeydiniz, ne işteydiniz”; قَالُوا kâlû fiili “derler ki”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; مُسْتَضْعَف۪ينَ müstad‘afîne kelimesi “zayıf düşürülenler”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; قَالُوا kâlû fiili “derler ki”; اَلَمْ تَكُنْ elem tekün sorusu “değil miydi”; اَرْضُ اللّٰهِ ardullâhi tamlaması “Allah’ın arzı”; وَاسِعَةً vâsi‘aten kelimesi “geniş”; فَتُهَاجِرُوا fe tühâcirû fiili “hicret etseydiniz”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar var ya”; مَاْوٰيهُمْ me’vâhum tamlaması “onların varacağı yer”; جَهَنَّمُ cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; وَسَآءَتْ ve sâet fiili “orası ne kadar kötüdür”; مَص۪يرًا masîran kelimesi ise “bir son(dur), dönüş yeri(dir)” demektir.

Burada zalimlerin ölümleri anında yaşayacakları bir sorgulama ve sonrasındaki bir uyarı ve varıp duracakları yerin cehennem olacağı bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ تَوَفّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ ظَالِم۪يٓ اَنْفُسِهِمْ قَالُوا ف۪يمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَف۪ينَ فِي الْاَرْضِ “Melekler, canlarını alırken kendilerine yazık eden kişilere ‘Neredeydiniz?’ derler. Onlar ‘Biz yeryüzünde güçsüzdük.’ derler.” Yüce Allah zalimlerin ölümleri anında yaşanacak bir sorgulama ve kınamaya yer vermektedir.

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ تَوَفّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ ظَالِم۪يٓ اَنْفُسِهِمْ قَالُوا ف۪يمَ كُنْتُمْ “Melekler, canlarını alırken kendilerine yazık eden kimselere ‘Ne işte idiniz?’ derler.” Bu ifadenin ilk kısmının bir benzeri Nahl 16/28’de de geçmektedir. Zalimlerin vefatları esnasında yaşanacaklarla ilgili olarak âyetin bu bölümünde bazı hususlar üzerinde durulmaktadır.

ı. اِنَّ الَّذ۪ينَ تَوَفّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ ظَالِم۪يٓ اَنْفُسِهِمْ “Melekler, canlarını alırken kendilerine yazık eden kimseler.” Yüce Allah önceki âyetlerde fedakârlık yapanlarla evlerinde oturanların mukayesesini yaptıktan sonra, bu âyette ise küfür diyarında kalmayı tercih edenlerin ölümleri anında muhatap kılınacakları bazı soruları ve kınamalarını dile getirmektedir. Bunların Mekke’de kalan, hicret etmeyen müminler olduğu, ancak müşriklerle birlikte Bedir’e katıldıkları, müslümanların az olduklarını görünce bu defa da küfre girdikleri, içlerinden bir kısmının orada öldürüldüğü ifade edilmektedir.(41)

Yüce Allah âyette zalim insanların canlarını alanlarla ilgili olarak الْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh kelimesi gereği tek bir “melek”ten değil de “melekler”den söz etmektedir. Buradan hareketle, Secde 32/11’de geçtiği üzere, her insan için görevlendirilen bir melek olduğu gerçeğinin yanında, bazı insanların canlarını bir grup meleğin almakla görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Bu konuda Nisâ’ 4/97, En‘âm 6/61, 93, A‘râf 7/37, Enfâl 8/50, Nahl 16/28, 32 ve Muhammed 47/27 gibi âyetleri delil olarak zikredebiliriz.

Bilindiği üzere “inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdür.” İşte putperestlik yapan ve alaycı bir tavırla vahye “öncekilerin masalları” diyen bu inkârcı müşrikler hem kâfir hem de zalim olarak nitelendirilmektedirler. Âyette bu kişilere başkalarının değil de bizzat kendilerinin haksızlık ettikleri, dolayısıyla sapkınlıklarının faturasını başkalarına kesemeyecekleri de ortaya konulmuş olmaktadır.

ıı. قَالُوا ف۪يمَ كُنْتُمْ “(Melekler, onlara) ‘Ne işte idiniz?’ derler.” Yüce Allah zalimlerin, yani iman etmiş olsa da küfür diyarında kalmayı tercih ettikleri için zalim sıfatını alan bu kişilerin veya Medine’ye hicret etmeyen münafıkların ölümleri anında meleklerin onları sorgulayacağını ve dünyada ne işle meşgul olduklarını, din konusunda ne yaptıklarını, kimlerin yanında kaldıklarını, cihadı bırakıp kâfirlerin yurdunda kalmayı neden tercih ettiklerini onları azarlayarak soracaklarını haber vermektedir. Bu sorgulama tıpkı Nahl 16/28’de olduğu gibi ölüm anında gerçekleşecektir; ölümden sonrasıyla ilgili herhangi bir işaret içermemektedir. Gerçi bazı âlimler bu sorgulamanın mahşerde olacağını ifade etseler de âyette “melekler kendilerini vefat ettirirken” beyanı yer aldığı için meselenin ölüm anıyla ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Elbette mahşerde de buna benzer sorgulamaların yaşanacağında şüphe yoktur.

Arapçada mâ soru edatının başına “cer harfleri”nden biri gelirse, bu harf me şeklinde fetha (üstün) hareke ile yazılır ve öyle okunur. Kur’ân’daki عَمَّ ‘amme,(42)فيم fîme,(43) مِمَّ mimme,(44) لِمَ lime(45) ve بم bime(46) örnekleri bu kuralın sonucu kullanımlardır. İşte buradaki kullanım da bunun bir örneğidir. Âyetteki فيم fîme ifadesi فيما fîmâ “nerede”, “hangi şeyde” gibi anlamlar vermekte, soru manası kast edilerek muhatap sorgulanmaktadır.

Burada sözü edilen sorgulama Nahl 16/28’de belirtildiği gibi her inançsızla veya münafıkla ilgili olduğu için cümlede yer alan geçmiş zaman kalıbındaki kullanımları “dediler ki” şeklinde değil de geniş zaman kalıbında “derler” şeklinde tercüme etmeyi tercih ettik; konuyla ilgili bundan sonraki cümleleri de aynı şekilde tercüme edeceğiz.

b) قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَف۪ينَ فِي الْاَرْضِ “Onlar ‘Biz yeryüzünde güçsüzdük’ diye cevap verirler.” Yüce Allah sözünü ettiği zalimlerin veya münafıkların meleklerin sorusunu kendilerince bahane içerikli bir şekilde cevapladıklarını bildirmektedir.

Küfür diyarında kalmayı tercih eden bu kişiler kendilerinin yaşadıkları yerde baskı altında, çaresiz, itilip kakılan, zayıf düşürülmüş bir güçsüzlük içerisinde, aciz bir halde bulunduklarını söyleyecekleri veya söyledikleri beyan edilmektedir.(47) İlk etapta makul gibi görülen bu cevabın aslında geçerli olmadığı bir sonraki cümlede açıkça dile getirilmektedir.

2. قَالُوٓا اَلَمْ تَكُنْ اَرْضُ اللّٰهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا ف۪يهَا فَاُو۬لٰٓئِكَ مَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَسَآءَتْ مَص۪يرًا “Onlar (melekler) ‘Allah’ın arzı (yeryüzü) geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!’ derler. İşte onların barınağı cehennemdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde söz konusu zalimlerin verdiği cevaba karşılık meleklerin yeni bir sorusuna yer vermekte, onların varıp duracağı yeri bildirmektedir.

a)قَالُوٓا اَلَمْ تَكُنْ اَرْضُ اللّٰهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا ف۪يهَا “Onlar (melekler) ‘Allah’ın arzı (yeryüzü) geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!’ derler.” Yüce Allah zalimlerin kendilerince ürettikleri cevaba meleklerin tekrar soru ile karşılık verdiklerini, Allah’ın arzının yani yeryüzünün geniş olduğunu ve orada herhangi uygun bir yere hicret etmiş olmaları gerektiğini kendilerine hatırlattıklarını ifade etmektedir. Konu vahyin indirildiği zaman itibariyle Habeşistan’a veya Medine’ye hicret edebilecekleri, sonrasında ise başka diyarlara göçebilecekleri, dolayısıyla bunu yapmadıkları için cezayı hakettikleri ifade edilmek istenmektedir.

b) فَاُو۬لٰٓئِكَ مَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَسَآءَتْ مَص۪يرًا “İşte onların varacağı yer cehennemdir; orası ne kötü varış (dönüş yeri)dir (ne kötü sondur, duraktır)!” Yüce Allah böylesi duyarsız kişilerin varıp duracağı yerin cehennem olduğunu ve orasının çok kötü bir varış yeri olacağını bildirmektedir.

Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(48) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir. جَهَنَّم cehennem kelimesi Kur’ân’da 77 yerde(49) geçmekte ve “kötü, korkunç” manasına gelmektedir. Bu arada Kur’ân’da 23 kez(50) geçen سَآءَ/ سَآءَتsâe/sâet fiilleri “kötü”, “ne kötü”, “çok kötü” anlamını içermektedir. Burada zikredilen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi ise Kur’ân’da 28 âyette(51) yer almakta ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar vermektedir. İşte dünya hayatında olması gerekenleri yapmayan, müşriklerin arasında kalarak Müslümanlara karşı harekete geçen zalimlerin varıp duracağı yerin cehennem olduğu ve orasının son derece kötü bir yer ve kötü bir son olacağı haber verilmektedir.

ııı. Çaresizlere Af Yolu

اِلَّا الْمُسْتَضْعَف۪ينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَآءِ وَالْوِلْدَانِ لَا يَسْتَط۪يعُونَ ح۪يلَةً وَلَا يَهْتَدُونَ سَب۪يلًا فَاُو۬لٰٓئِكَ عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَكَانَ اللّٰهُ عَفُوًّا غَفُورًا “Hiçbir çareye gücü yetmeyen, (hicret için) hiçbir yol bulamayan zayıf düşürülmüş erkekler, kadınlar ve çocuklar hariç. İşte umulur ki Allah onları affeder. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Buradakiاِلَّا الْمُسْتَضْعَف۪ينَ ille’l-müstad‘afîne istisnası “zayıf bırakılanlar hariç”; مِنَ الرِّجَالِ mine’r-ricâli ifadesi “erkeklerden”; وَالنِّسَآءِ ve’n-nisâi kelimesi “ve kadınlardan”; وَالْوِلْدَانِ ve’l-vildâni sözcüğü “ve çocuklardan”; لَا يَسْتَط۪يعُونَ lâ yestetî‘ûne fiili “güçleri yetmez”; ح۪يلَة hîleten kelimesi “çareye”; وَلَا يَهْتَدُونَ ve lâ yehtedûne fiili “ve yol bulamazlar, rehberliğe, gitmeye, bulmaya”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi “herhangi bir yol”;فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; عَسَى ‘asâ fiili “umulur ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ يَعْفُوَ en ya‘füve ifadesi “affeder”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onları”; وَكَانَve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَفُوًّا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; غَفُورًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada gerçekten mazeret sahibi olanların mazeretlerinin dikkate alınması gerektiği ve Yüce Allah’ın bu gibileri bağışlayacağıyla ilgili müjdesi gündeme getirilmektedir.

1.اِلَّا الْمُسْتَضْعَف۪ينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَآءِ وَالْوِلْدَانِ لَا يَسْتَط۪يعُونَ ح۪يلَةً وَلَا يَهْتَدُونَ سَب۪يلًا “Hiçbir çareye gücü yetmeyen, (hicret için) hiçbir yol bulamayan zayıf düşürülmüş erkekler, kadınlar ve çocuklar hariç.” Yüce Allah Mekke’de müşrikler arasında bile isteye kalıp onlarla işbirliği yapanların varıp duracağı yerin cehennem olduğunu bildirdikten sonra, bu hükmün istisnalarının da bulunduğunu bildirmektedir.

a) اِلَّا الْمُسْتَضْعَف۪ينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَآءِ وَالْوِلْدَانِ “Hiçbir çareye gücü yetmeyen, (hicret için) hiçbir yol bulamayan zayıf düşürülmüş erkekler, kadınlar ve çocuklar hariç.” Nisâ’ 4/75’te de geçtiği üzere, onların içerisinde bulunan, ancak zayıf düşürülmüş erkeklerin, kadınların ve çocukların bu akıbeti yaşamayacakları bildirilmekte, gerekçe olarak da zayıf düşürülmüş olmalarının yanında iki noktaya daha dikkat çekilmektedir:

b) لَا يَسْتَط۪يعُونَ ح۪يلَةً “Hiçbir çareye güç yetiremezler.” Yüce Allah cehennem akıbetinden kurtulacaklarını söylediği insanlardan istisna ettiği kişilerin hiçbir çareye güçlerinin yetmediğini bildirmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılan ح۪يلَة hîleh kelimesi “çare”, “imkân” manasına gelmekte ve bu kişilerin hiçbir çareye imkân bulamadıkları ifade edilmektedir.

c) وَلَا يَهْتَدُونَ سَب۪يلًا “(Hicret için) hiçbir yol bulamazlar.” Yüce Allah azaptan istisna ettiği kişilerin diğer özelliğinin ise hicret için hiçbir yol bulmamaları, hicret imkânları elde edememeleri olduğunu ifade etmektedir. Bu cümle aynı zamanda hidayet denilen doğru yolu bulmamaları, hidayet yoluna ulaşabilecek hiçbir imkânlarının bulunmaması manasını da içermektedir. Her iki durumda da sonuç değişmemekte, hicret için de çare için de imkân bulamayan söz konusu kişilerin mahşerdeki azap akıbetinden kurtulacakları beyan edilmek istenmektedir.

2. فَاُو۬لٰٓئِكَ عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَكَانَ اللّٰهُ عَفُوًّا غَفُورًا “İşte umulur ki Allah onları affeder. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah sözünü ettiği istisna edilmiş kişileri bağışlayabileceğini, zira çok affedici ve çok bağışlayıcı olduğunu müjdelemektedir. Cidden mazereti olanların mazeretleri elbette dikkate alınacaktır ki bu cümle bize de bir hayat modeli öğretmekte, mazereti olanların bu hallerinin mutlak surette dikkate alınmasının zorunlu olduğunu göstermektedir.

Âyetteki عَفُوّ ‘afüvv sıfatı, kendisinden önceki cümlede geçen اَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ en ya‘füve ‘anhum ifadesini karşılamaktadır. Kur’ân’da beş kez(52) geçen عَفُوّ ‘afüvv sıfatı Yüce Allah’ın çok affedici olmasıdır. Yüce Allah’ın affediciliği ve bağışlayıcılığıyla ilgili olarak çeşitli konu bağlamlarında başka kullanımlar da Kur’ân’da yer almaktadır.(53)

ıv. Hicretin Avantajları

وَمَنْ يُهَاجِرْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ يَجِدْ فِي الْاَرْضِ مُرَاغَمًا كَث۪يرًا وَسَعَةً وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِه۪ مُهَاجِرًا اِلَى اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلَى اللّٰهِ وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah yolunda hicret eden kimse, yeryüzünde gidecek birçok yer ve bolluk (imkân) bulur. Kim Allah’a ve Elçisine (din uğrunda) hicret ederek evinden çıkar da sonra kendisine ölüm yetişirse elbette onun ödülü Allah’a ait olmuştur. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki وَمَنْ يُهَاجِرْ ve men yühâcir ifadesi “her kim hicret ederse”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; يَجِدْ yecid fiili “bulur, bulacaktır”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; مُرَاغَمًا كَث۪يرًا murâğamen kesîran tamlaması “pek çok ganimet”;وَسَعَةً ve se‘aten kelimesi “ve genişlik, imkân”; وَمَنْ يَخْرُجْ ve men yahruc ifadesi “her kim de çıkarsa”; مِنْ بَيْتِه۪ min beytihî ifadesi “onun, kendisinin evinden”; مُهَاجِرًا muhâciran kelimesi “hicret edici olarak”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne, ve Elçisi’ne”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُدْرِكْهُ yüdrikhu ifadesi “ona ulaşırsa”; الْمَوْت el-mevtü kelimesi “ölüm”; فَقَدْ وَقَعَ fe kad veka‘a fiili “elbette gerçekleşmiştir, vaki olmuştur”; اَجْرُهُ ecruhû tamlaması “onun ecri, ödülü”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a (ait olmuştur)”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada hicret edenlerin gidecekleri yerlerde geniş imkânlar bulacakları, bu arada hicret etmek üzere evinden çıkıp da yolda vefat edenlerin ödülünün de Yüce Allah’a ait olduğu ile ilgili müjde gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ يُهَاجِرْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ يَجِدْ فِي الْاَرْضِ مُرَاغَمًا كَث۪يرًا وَسَعَةً “Allah yolunda hicret eden kimse, yeryüzünde gidecek birçok yer ve bolluk (imkân) bulur.” Yüce Allah kendilerine zulmedenlerin ölümleri anındaki felaketlerini, akıbetlerinin cehennem olduğunu, bu arada gerçekten mazereti olanların ise bu feci akıbetten korunacağını beyan ettikten sonra, her kim Allah yolunda hicret ederse, hicret etmek isterse yeryüzünde gidilecek pek çok yer ve oldukça geniş imkânlar bulunabileceğini ifade etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُرَاغَم murâğam kelimesi “gidilecek, hicret edilecek yerler”, “sığınaklar”, “tenha yollar”, “topraklar”, “yurtlar”, “araziler”, “başka diyarlar”, “alternatif mekanlar” gibi anlamlar vermektedir.(54) Kur’ân’da altı kez(55) geçen سَعَة se‘ah sözcüğü ise “bolluk”, “imkân”, “genişlik”, “rızık genişliği” gibi anlamlar içermektedir. Buradaki se‘ah kelimesi vüs‘at sahibi olmayı yani “genişlik sahibi olmayı”, “bolluk içerisinde bulunmayı”, “imkânları geniş ve rahatlık içerisinde olmayı” ifade etmektedir.

Elbette burada maddî anlamda rızık genişliği kast edilmekte, ancak beraberinde gönül genişliği, dini doğru ve rahat yaşayabilme imkânları, düşmanların hile ve entrikalarından kurtulma huzuru da anlam alanında yer almaktadır. Çünkü âyetlerin indirildiği zaman itibariyle ilk muhataplar Mekke’den Medine’ye gitmesi düşünülen kişilerdi.(56)

Kelimelerin bu anlamları nedeniyle Yüce Allah kendisi yolunda hicret edenlerin gidilecek pek çok mekânlarının olabileceğini ve çeşitli imkânlar ve geniş rızık imkânları elde edebileceklerini haber vermektedir. Bu ifadelerle, hicret öncesinde “acaba gidecek yerde neler yaparız, nelerle karşılaşırız, ne tür sıkıntılara maruz kalırız” vs. türünden tereddüt yaşanmaması için, Yüce Allah muhataplarını yüreklendirmekte ve bu fedakârlıklarını karşılıksız bırakmayacağını, onları dünyada da ödüllendireceğini kendilerine müjdelemektedir.

2. وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِه۪ مُهَاجِرًا اِلَى اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلَى اللّٰهِ “Kim Allah’a ve Elçisine (din uğrunda) hicret ederek evinden çıkar da sonra kendisine ölüm yetişirse elbette onun ödülü Allah’a ait olmuştur.” Yüce Allah hicret edenleri müjdeledikten sonra, bu defa Allah’a ve Rasûlü’ne hicret etmek üzere evinden çıkan, ancak yolculuk esnasında vefat eden kişilerin de hicret etmiş gibi kabul edileceğini, onların ödülünün de Allah’a ait olduğunu müjdelemektedir.

Âyettekiمُهَاجِرًا اِلَى اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne hicret eden kişi” ifadesinden maksat, Allah’ın dinini yaşayabilmek için bulunduğu yurdunu terk eden kişilerdir. Aynı zamanda “Yüce Allah’a hicret”, O’nun rızasına hicrettir; “Rasûlü’ne hicret” ise hem fiziksel anlamda onun yaşadığı dönemde onun yanına gitmektir; hem de daha sonra yaşayanların onun tebliğ ettiği dini yaşamak için uygun mekanlara gitmeleridir.

Hicret yolculuğuna çıkıp yolculuk esnasında ölenlerin ödülü Yüce Allah’a aittir. Hz. Peygamber “Herkese niyet ettiği vardır”(57) buyurduğu için hicret yolculuğuna çıkanların hicret edenler mesabesinde olduğu, eğer ölüm vaki olursa bunların ödülünün Allah’a ait olduğu müjdelenmektedir.

Bu âyetin inişine sebep olan bir olay aktarılmaktadır. Biz de bu olayı naklederek konuyu toparlamak istiyoruz:

“Cündeb İbn Damre, onunla ilgili olayda da rivayet edildiğine göre, ölümünün yaklaştığını hissettiğinde sağ elini sol eline vurmaya başlayarak, ‘Allah’ım, bu senin için, bu da Rasûl’ün için. Sana Rasûlü’nün biat ettiği her hususta ben de biat ediyorum’ dediği ve daha sonra öldüğü rivayet edilmiştir. Cündeb’in bu haberi ashâba ulaşınca, onlar ‘Medine’de ölseydi daha hayırlı olurdu’ demişler; bunun üzerine bu âyet nazil olmuştur.”(58)

3. وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah kendisi uğrunda fedakârlık yapmak üzere hicret yolculuğuna çıkanları, ancak yolculuk esnasında vefat edenleri bağışlayacağını ve onları ödüllendireceğini bildirmektedir. Bu noktada çeşitli hataları olanları غَفُور ğafûr sıfatı gereği bağışlayacağını, رَح۪يم rahîm sıfatı gereği de kendilerine rahmet ve merhamet edeceğini müjdelemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/89.
  • Nisâ 4/89
• 2 - Râzî, age., X, 218-219. 3 - Semerkandî, age., I, 324; Taberî, age., V, 192-196; Zemahşerî, age., I, 534-535.
• 4 - Semerkandî, age., I, 325. 5 - Taberî, age., V, 196; Zemahşerî, age., I, 535.
• 6 - Semerkandî, age., I, 325; Taberî, age., V, 198; Zemahşerî, age., I, 536.
• 7 - Râzî, age., X, 224.
• 8 - Taberî, age., II, 189; V, 199-200; Zemahşerî, age., I, 233.
• 9 - Semerkandî, age., I, 325; ; Zemahşerî, age., I, 536; Râzî, age., X, 225.
• 10 - Müslim, İman, 158. 11 - Râzî, age., X, 227.
• 12 - Semerkandî, age., I, 326; Taberî, age., V, 203-205; Zemahşerî, age., I, 537-538; Râzî, age., X, 227.
• 13 - Enfâl 8/67. 14 - Muhammed 47/4. 15 - Nûr 24/33. 16 - Nûr 24/32. 17 - Nisâ’ 4/3, 25.
  • Enfâl 8/67 Muhammed 47/4 Nûr 24/33 Nûr 24/32 Nisâ 4/3 Nisâ 4/25
• 18 - Bakara 2/221. 19 - Nisâ’ 4/92; Mâide 5/89; Mücâdele 58/3. 20 - Tevbe 9/60. 21 - Bakara 2/177; Nisâ’ 4/36; Nûr 24/33. 22 - Beled 90/13.
  • Bakara 2/221 Nisâ 4/92 Mâide 5/89 Mücâdele 58/3 Tevbe 9/60 Bakara 2/177 Nisâ 4/36 Nûr 24/33 Beled 90/13
• 23 - Semerkandî, age., I, 326.
• 24 - Semerkandî, age., I, 327-328; Taberî, age., V, 216-221.
• 25 - Semerkandî, age., II, 326; Taberî, age., XV, 80; Zemahşerî, age., II, 638.
• 26 - Buhârî, Cihâd, 46; Müslim, İmân, 48.
• 27 - Müslim, İman, 157; Ebû Dâvûd, Cihâd, 95.
• 28 - Râzî, age., XI, 3. Benzer başka rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 328-329; Taberî, age., V, 221-226; Zemahşerî, age., I, 541.
• 29 - Semerkandî, age., I, 329; Taberî, age., V, 225; Zemahşerî, age., I, 540; Râzî, age., XI, 2.
• 30 - Semerkandî, age., I, 329; Taberî, age., V, 225; Zemahşerî, age., I, 541; Râzî, age., XI, 2. 31 - Müslim, İman, 158; Ebû Dâvûd, Cihâd, 95; İbn Mâce, Fiten, 1; Ahmed b. Hanbel, IV, 439; V, 207.
• 32 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 33 - Bakara 2/228; Nisâ’ 4/95; Tevbe 9/20; Hadîd 57/10.
  • Bakara 2/228 Nisâ 4/95 Tevbe 9/20 Hadîd 57/10
• 34 - Nisâ’ 4/95; A‘râf 7/137, 180; Tevbe 9/107; Yûnus 10/26; Ra‘d 13/18; Nahl 16/62; İsrâ’ 17/110; Kehf 18/88; Tâhâ 20/8; Enbiyâ’ 21/101; Fussılet 41/50; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Haşr 59/24; Leyl 92/6, 9. 35 - Semerkandî, age., III, 403; Taberî, age., XXVII, 221; Zemahşerî, age., IV, 462. 36 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20.
  • Nisâ 4/95 A‘râf 7/137 A‘râf 7/180 Tevbe 9/107 Yûnus 10/26 Ra‘d 13/18 Nahl 16/62 İsrâ 17/110 Kehf 18/88 Tâhâ 20/8 Enbiyâ 21/101 Fussilet 41/50 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Haşr 59/24 Leyl 92/6 Leyl 92/9 Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20
• 37 - Bakara 2/253; Âl-i İmrân 3/163; Nisâ’ 4/96; En‘âm 6/83, 132, 165; Enfâl 8/4; Yûsuf 12/76; İsrâ’ 17/21; Tâhâ 20/75; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Ahkâf 46/19; Mücâdile 58/11. 38 - Semerkandî, age., I, 330; Taberî, age., V, 232. 39 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 40 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49.
  • Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/96 En‘âm 6/83 En‘âm 6/132 En‘âm 6/165 Enfâl 8/4 Yûsuf 12/76 İsrâ 17/21 Tâhâ 20/75 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Ahkâf 46/19 Mücâdele 58/11 Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56
• 41 - Semerkandî, age., I, 331; Zemahşerî, age., I, 543.
• 42 - Nebe’ 78/1. 43 - Nisâ’ 4/97; Nâzi‘ât 79/43. 44 - Târık 86/5. 45 - Bakara 2/91; Âl-i İmrân 3/65, 66, 70, 71, 98, 99, 183; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/18; A‘râf 7/164; Tevbe 9/43; Meryem 19/42; Tâhâ 20/125; Neml 27/46; Fussılet 41/21; Saff 61/2, 5; Tahrîm 66/1. 46 - Hıcr 15/54; Neml 27/35.
  • Nebe' 78/1 Nisâ 4/97 Nâzi‘ât 79/43 Târık 86/5 Bakara 2/91 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/66 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/71 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/183 Nisâ 4/77 Mâide 5/18 A‘râf 7/164 Tevbe 9/43 Meryem 19/42 Tâhâ 20/125 Neml 27/46 Fussilet 41/21 Saff 61/2 Saff 61/5 Tahrîm 66/1 Hicr 15/54 Neml 27/35
• 47 - Semerkandî, age., I, 331.
• 48 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 49 - Bakara 2/206; Âl-i İmrân 3/12, 162, 197; Nisâ’ 4/55, 93, 97, 115, 121, 140, 169; A‘râf 7/18, 41, 179; Enfâl 8/16, 36, 37; Tevbe 9/35, ö49, 63, 68, 73, 81, 95, 109; Hûd 11/119; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/16, 29; Hıcr 15/43; Nahl 16/29; İsrâ’ 17/8, 18, 39, 63, 97; Kehf 18/100, 102, 106; Meryem 19/68, 86; Tâhâ 20/74; Enbiyâ’ 21/29, 97; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/34, 65; ‘Ankebût 29/54, 68; Secede 32/13; Fâtır 35/36; Yâsîn 36/63; Sâd 38/56, 85; Zümer 39/32, 60, 71, 72; Mü’min 40/49, 60, 76; Zuhruf 43/74; Câsiye 45/10; Feth 48/6; Kâf 50/24, 30; Tûr 52/13; Rahmân 55/43; Mücâdele 58/8; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Cinn 72/25, 23; Nebe’ 78/21; Burûc 85/10; Fecr 89/23; Beyyine 98/6. 50 - Nisâ’ 4/22, 38, 97, 115; Mâide 5/66; En‘âm 6/31, 136; A‘râf 7/177; Tevbe 9/9; Nahl 16/35, 59; İsrâ’ 17/32; Kehf 18/29; Tâhâ 20/101; Furkân 25/66; Şu‘arâ’ 26/173; Neml 27/58; ‘Anklebût 29/4; Sâffât 37/177; Câsiye 45/21; Feth 48/6; Mücâdile 58/15; Münâfikûn 63/2. 51 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/55 Nisâ 4/93 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Nisâ 4/121 Nisâ 4/140 Nisâ 4/169 A‘râf 7/18 A‘râf 7/41 A‘râf 7/179 Enfâl 8/16 Enfâl 8/36 Enfâl 8/37 Tevbe 9/35 Tevbe 9/49 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/95 Tevbe 9/109 Hûd 11/119 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/29 Hicr 15/43 Nahl 16/29 İsrâ 17/8 İsrâ 17/18 İsrâ 17/39 İsrâ 17/63 İsrâ 17/97 Kehf 18/100 Kehf 18/102 Kehf 18/106 Meryem 19/68 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Enbiyâ 21/29 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/34 Furkân 25/65 ‘Ankebût 29/54 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/13 Fâtır 35/36 Yâsîn 36/63 Sâd 38/56 Sâd 38/85 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/71 Zümer 39/72 Mü'min 40/49 Mü'min 40/60 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/74 Câsiye 45/10 Fetih 48/6 Kâf 50/24 Kâf 50/30 Tûr 52/13 Rahmân 55/43 Mücâdele 58/8 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Cinn 72/25 Cinn 72/23 Nebe' 78/21 Burûc 85/10 Fecr 89/23 Beyyine 98/6 Nisâ 4/22 Nisâ 4/38 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/66 En‘âm 6/31 En‘âm 6/136 A‘râf 7/177 Tevbe 9/9 Nahl 16/35 Nahl 16/59 İsrâ 17/32 Kehf 18/29 Tâhâ 20/101 Furkân 25/66 Şu‘arâ 26/173 Neml 27/58 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/177 Câsiye 45/21 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Münâfikûn 63/2 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 52 - Nisâ’ 4/43, 99, 149; Hacc 22/60; Mücâdile 58/2. 53 - Nisâ’ 4/43, 99; Hacc 22/60; Mücâdile 58/2.
  • Nisâ 4/43 Nisâ 4/99 Nisâ 4/149 Hacc 22/60 Mücâdele 58/2 Nisâ 4/43 Nisâ 4/99 Hacc 22/60 Mücâdele 58/2
• 54 - Semerkandî, age., I, 332; Zemahşerî, age., I, 545. 55 - Bakara 2/247; Nisâ’ 4/100, 130; Nûr 24/22; Talâk 65/7. 56 - Taberî, age., V, 238-241.
  • Bakara 2/247 Nisâ 4/100 Nisâ 4/130 Nûr 24/22 Talâk 65/7
• 57 - Buhârî, İmân, 1.
• 58 - Râzî, age., XI, 16. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 332; Taberî, age., V, 238-241; Zemahşerî, age., I, 546.