Sebe' Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen ve Yemen’de yaşamış eski bir uygarlık manasındaki سَبَاٍ sebe’ kelimesinden alan Sebe’ sûresi, inişe göre 76, resmî sıralamada ise 34. sûredir.

Sebe’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medenî bir sûre olan Ahzâb sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Son Saat’e” (Ahzâb 63; Sebe’ 3), “saptırıcılardan şikâyete” (Ahzâb 66-68; Sebe’ 31-33), “Hz. Peygamber’in tebliğ ilkelerine” (Ahzâb 44-46; Sebe’ 46-50) yer verilmekte, dolayısıyla bu ve benzer konular iki sûre arasındaki konu irtibatına örnek olarak sunulabilir.

Sebe’ sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, Son Saat’in aniden gelişi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgi ve erişilmez bilgisi, inkârcıların boş ve sonuçsuz uğraşıları, müşriklerin Hz. Peygamber’i inkâr edip onu bunaltmaları dile getirilmektedir. Ardından Hz. Dâvûd ve Hz. Süleymân’ın kıssasına yer verilmekte, ‘Arim selinden söz edilmektedir.

20. âyetten itibaren, İblis’in inkârcılar hakkındaki sözlerini doğru çıkartması, onlar üzerinde otoritesinin bulunmamasına rağmen bu tür olaylarla insanların imtihan edilmesi beyan edilmekte, putların kâinatın yaratılmasında da idare sisteminde de hiçbir şekilde Yüce Allah’a ortaklıklarının bulunmadığı bildirilmekte, Allah’ın izni olmadan hiçbir şekilde putların şefaatinin söz konusu olamayacağı ifade edilmektedir.

24. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rızık vericiliği, insan sorumluluklarının şahsiliği, mahşerde herkesle ilgili hükümlerin açıklığa kavuşturulacağı, başka varlıkların acizlikleri, Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği, inkârcıların alaycılıkları ve onlara verilen cevaplar dile getirilmektedir.

30. âyetten itibaren, inkârcıların Hz. Peygamber’e karşı inanmama kararlılık cümleleri ile onların mahşerde kendilerini dünyada saptırmış olanlara karşı laf yetiştirme çabaları, onların diğerlerine verdikleri cevaplar beyan edilmektedir.

34. âyetten itibaren, inkârcıların bütün peygamberlere karşı aynı olumsuz tavırda oldukları, insanoğlunun mallarının ve çocuklarının insana Allah katında yakınlık sağlayamayacakları, ancak iman edip salih amel işleyenlerin bundan yararlanacağı ifade edilmekte, infak edenlere bunun karşılığının dünyada hemen verileceği müjdelenmektedir.

40. âyetten itibaren, meleklerin de mahşerde sorgulanacağı, onları Allah’ın ortakları sananların mahcup edileceği, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, taklidi tercihleri, önceki inkârcıların da aynı yolu takipleri dile getirilmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in onlara sunduğu evrensel tebliğ ilkeleri beyan edilmekte, hidayetin sadece vahiy ile elde edileceği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde hamdin kendisine ait olduğunu, her şeyi en ince detayına kadar bildiğini, inkarcıların mahşeri reddettiklerini, orada her insana hak ettiği karşılığın verileceğini, âyetleri etkisizleştirmek isteyenlerin feci akıbetini, vahiy ve Hz. Peygamber ile alay edenlerin korkunç akıbetini ele almaktadır.

a) Hamd ve Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin hamdinin dünyada ve âhirette kendisine olduğunu, hükmünde hikmet sahibi ve her şeyden haberdar olduğunu beyan etmekte, yerin içine gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya çıkanı bildiğini, çok merhametli ve çok bağışlayıcı olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, inkârcıların “Son Saat bize gelmeyecektir” sözlerine karşılık kendilerine şöyle bildirimde bulunulmaktadır: “Hayır! Gaybı bilen Rabbim hakkı için o, mutlaka size gelecektir. Göklerde ve yerde zerre miktarı bir şey bile O’ndan uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçüğü ve daha büyüğü (hiçbir şey) yoktur ki apaçık kitapta bulunmasın.”

Daha sonra, inanıp salih ameller işleyenlere karşılık vermek için Son Saat’in onlara geleceği, kendileri için bir bağışlanma ve güzel bir rızık olacağı, Yüce Allah’ın âyetlerini hükümsüz bırakmak için yarışırcasına uğraşanlar için de en kötüsünden elem verici bir azap yaşanacağı bildirilmektedir.

ı. Dünyada ve Âhirette Hamdin Yüce Allah’a Aidiyeti

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَلَهُ الْحَمْدُ فِي الْاٰخِرَةِ وَهُوَ الْحَك۪يمُ الْخَب۪يرُ “Hamd (övgü), göklerde ve yerde bulunanlar kendisine ait olan Allah içindir. Ahirette de hamd (övgü) yalnızca O’na aittir. O, el-hakîm’dir (doğru hüküm verendir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Âyetteki اَلْحَمْد el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’adır, Allah içindir”; الَّذ۪ي لَهُ ellezî lehû ifadesi “ki sadece O’na aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde olan her şey”; وَلَهُ ve lehû ifadesi “ve yine sadece O’na aittir”; اَلْحَمْد el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhırati ifadesi “âhirette”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı “hükmünde hikmet sahibi(dir)”; الْخَب۪ير el-habîru sıfatı ise “her şeyden haberdar(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hem bu dünyada, hem de mahşerde her türlü hamde layık yegane kudret olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Hamd (övgü), göklerde ve yerde bulunanlar kendisine ait olan Allah içindir.” Yüce Allah mükemmel şükrün ve tastamam hamdin sadece kendisine ait olduğunu,(1) çünkü göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin O’na ait olduğunu beyan etmektedir. Dünya şartlarında yani bu âlemde hamd, var olan her şey kendisine ait olan sadece Yüce Allah’a aittir. Bunca yaratığın yaratıcısı ve koruyup kollayıcısı kimse hamd de sadece O’na mahsustur ki o da Yüce Allah’tır.

a) Fâtiha 1/2’de de ele aldığımız üzere, bu sûre Kur’ân’da toplam 43 kez geçen اَلْحَمْد el-hamd/hamd kelimesiyle başlayan beş sûrenin(2) dördüncüsüdür. Yüce Allah hamd ile başladığı sûrelerde Fâtiha’da “âlemlerin Rabbi olduğunu”, En‘âm’da “gökleri ve yeri yaratıp karanlıkları ve aydınlığı var ettiğini”, Kehf’te “kulu Hz. Muhammed’e bu kitabı indirdiğini”, yorumunu yapmakta olduğumuz Sebe’de “göklerde ve yerde ne varsa hepsinin O’na ait olduğunu ve âhirette de hamde layık onlanın sadece kendisi olacağını”, Fâtır’da ise “gökleri ve yeryüzünü yoktan var edip melekleri de yaratanın kendisi olduğunu” beyan etmektedir.

b) Hamd, “övgü” anlamına gelen bir kavramdır ve Yüce Allah’ın hakkıdır. Gerçek hamd sadece O’na layıktır ve Yüce Allah’a layık olan hamdi de sadece O bilir ve gerçekleştirebilir. Sûrenin bu âyetinde aslında “ne yaparsa yapsın, kulun bir acziyeti ve tam anlamıyla hamd görevini yerine getirememekten kaynaklanan dolaylı veya gizli bir itirafı” vardır. Adeta “ben kimim ki O’na layıkıyla hamd edeyim; O bütün hamd edenlerin hamdiyle övülmektedir” demek istenmektedir.(3)

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(4) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(5) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir.

Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu yani hükümranlığı” da,(6) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(7) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Konuyla ilgili âyetlerde takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

2. وَلَهُ الْحَمْدُ فِي الْاٰخِرَةِ “Âhirette de hamd sadece O’na ait olacaktır.” Bu dünyada hamde layık olan Yüce Allah’ın âhirette de sadece kendisine hamd edilmesi gerektiği beyan edilmektedir. Dünyada nimetler verildiği için hamd söz konusu edilmektedir. Bu nedenle âhirette hamde gerek olmadığı gibi bir izlenim edinilmemelidir. Zira oradaki nimetler dünyadakilere göre çok daha kaliteli, mükemmel ve ebedidir. Esasında hamdin en önemli uygulanma yeri âhiret olduğu için önceki cümlede olduğu gibi bu cümlede de devrik bir ifade yani vurgulu bir beyan tercih edilmiştir.

Benzer şekilde mahşerde dile getirilecek hamd cümleleri A‘râf 7/43, Yûnus 10/10, Fâtır 35/34 ve Zümer 39/74, 75’te de yer almaktadır. Ayrıca Kasas 28/70 ve Sebe’ 34/1’de de âhirette de hamdin sadece Yüce Allah’a ait olacağı beyan edilmektedir. İnsanların mahşerde “altı” yerde hamdecekleri bildirilmektedir. Buna göre ilki “müminlerin kâfirlerden ayrılmalarında”,(8) ikincisi “yargılamadaki sıkıntı geçince”,(9) üçüncüsü “cennetin kapısına geldiklerinde”,(10) dördüncüsü “cennette kendilerin melekler selamlayınca”,(11) beşincisi “cennetteki yerlerine yerleşince”,(12) altıncısı ise “her bir cennet nimetini aldıklarında ve konuşmalarının sonunda”(13) gerçekleştirilecektir.(14)

3. وَهُوَ الْحَك۪يمُ الْخَب۪يرُ “O, el-hakîm’dir (her işinde hikmet sahibidir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah hem dünyada hem de mahşerde hamde layık olduğunu beyan ettikten sonra, iki sıfatına gönderme yapmaktadır. Bu bağlamda Rabbimizin her işinde hikmet sahibi olduğunu, her şeyi yerli yerince yaptığını, uygulama ve sisteminde hikmetsiz işinin olmadığını, bu nedenle her iki âlemde de hamde layık olduğunu, ayrıca kullarının dünyada yapıp ettiği her ne varsa hepsinden haberdar oluşunu ifade etmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi

يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْاَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَآءِ وَمَا يَعْرُجُ ف۪يهَا وَهُوَ الرَّح۪يمُ الْغَفُورُ “Yerin içine gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya yükseleni bilir. O, er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir); el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır).”

Âyetteki يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; مَا يَلِجُ mâ yelicü ifadesi “girmekte olanı”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yere, yeryüzüne”; وَمَا يَخْرُجُ ve mâ yahrucü ifadesi “ve çıkmakta olan şeyleri”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَمَا يَنْزِلُ ve mâ yenzilü ifadesi “ve inmekte olanı”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yüksekten”;وَمَا يَعْرُجُ ve mâ ya‘rucu ifadesi “ve yükselen şeyleri”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, oraya”; وَهُوَ ve huve zamiri “O; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı “çok merhametli(dir)”; الْغَفُور el-ğafûru sıfatı ise “çok bağışlayan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz bilgisi ve merhamet sahibi oluşuyla bağışlayıcılığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisiyle ilgili geniş açıklamalarımızı Bakara 2/33’te yaptığımız için, burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, sadece âyette üzerinde durulan hususlara değinmekle yetineceğiz.

Bu âyetin büyük oranda bir benzeri Hadîd 57/4’te geçmekte, yakın mesajlar orada da söz konusu edilmektedir.

1.يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْاَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا “Yerin içine gireni ve ondan çıkanı bilir. O, er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir); el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır).” Yüce Allah kâinatta ne tür mahluk varsa hepsinin ne halde olduğunu çok iyi bildiğini beyan etmektedir. Bu bağlamda önce toprağın içine giren ve oradan çıkan şeyler her ne ise hepsini bildiğini haber vermektedir. Yere giren ve sonrasında oradan çıkan maddi ve manevi bütün oluşumlar burada söz konusu edilmektedir.

Örnek olarak söylemek gerekirse, yağmur, kar, dolu, ekilen tohumlar, çıkan bitkiler, madenler, petrol, kömür, gaz, buhar, koku, sıcaklık, soğukluk, eski medeniyetlere ait kalıntılar, hayvan ve insan cesetleri, bütün besin kaynakları, insanların ümitleri, ihtirasları, inen vahiy, çıkan dua, doğum, ölüm ve yeniden diriltilmeyi içeren her türlü hakikat bu çerçevede düşünülmelidir.

2. وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَآءِ وَمَا يَعْرُجُ ف۪يهَا “Gökten ineni ve oraya çıkanı da (bilir).” Yüce Allah yeryüzüyle ilgili her şeyi bildiğini beyan ettikten sonra, bu cümlede konuyu gökten inen ve oraya yükselen şeylerle ilişkilendirmektedir. Burada kullanılan مَا mâ edatı her bir mahluku içerecek şekilde bir mana genelliğine sahip olduğu için “gökten yani yükseklerden inen şeyler”le ilgili olarak, maddi ve manevi anlamda yağmur, dolu, kar, yıldırım, rüzgar, aydınlık, karanlık, vahiy, sıkıntı, nimet vs. şeyler zikredilmektedir.

“Göğe yükselen veya çıkan şeyler” bağlamında buharlar, gazlar, çeşitli güçler, melekler, ruhlar, dualar, ameller vs. akla gelen-gelmeyen, hissedilen-hissedilmeyen, görünen-görünmeyen, bilinen-bilinemeyen her türlü şey âyette söz konusu ediliyor demektir.

“Göğe yükselenler”le ilgili olarak dualar ve ameller görüşü Fâtır 35/10’dan da destek aldığı gibi “gökten gelen rızıklar” ifadesi de Zâriyât 51/22’den destek alır. Bu yönüyle son yorumların diğerlerine göre daha öncelikli kabul edilmesi gerektiği kanaatindeyiz.

3. وَهُوَ الرَّح۪يمُ الْغَفُورُ “O, er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir); el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır).” Yüce Allah kainata olan her türlü müdahalesinde rahmet ve merhametini tecelli ettirdiği için الرَّح۪يم er-rahîm’dir. Bu rahmet tecellileriyle ilgili olarak gerekli hassasiyeti gösteremeyen, çeşitli eksiklikler yapıp günahlar işleyen, sonuçta Rabbinden bağışlanma dileyenler için de الْغَفُور el-ğafûr’dur. Kur’ân’daki diğer kullanımlarında bu sıfatların yeri değişikken burada farklı olmasının nedeni Yüce Allah’ın önce merhamet tecellilerini hatırlatması olabilir.

ııı. İnkârcıların Âhirete Karşı Tutumu

وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَا تَاْت۪ينَا السَّاعَةُ قُلْ بَلٰى وَرَبّ۪ي لَتَاْتِيَنَّكُمْ عَالِمِ الْغَيْبِ لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَلَا فِي الْاَرْضِ وَلَآ اَصْغَرُ مِنْ ذٰلِكَ وَلَآ اَكْبَرُ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ “Kâfir olanlar, ‘O (Son) Saat bize gelmeyecektir!’ demişlerdi. De ki: ‘Hayır! Gaybı (bilinemeyeni) bilen Rabbime yemin olsun ki o (Son Saat) mutlaka size gelecektir.’ Göklerde ve yerde zerre miktarı bir şey bile O’ndan uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçük ve daha büyük (hiçbir şey) yoktur ki apaçık bir kitapta (ilahi kanunda) bulunmasın.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; لَا تَاْت۪ينَا lâ te’tînâ fiili “bize gelmeyecektir, bize gelmez”; السَّاعَة es-sâ‘atü kelimesi “o (Son) Saat”; قُلْ kul emri “de ki”; بَلٰى belâ edatı “bilakis, esasında”; وَرَبّ۪ي ve rabbî ifadesi “Rabbime yemin olsun ki, Rabbim hakkı için”; لَتَاْتِيَنَّكُمْ lete’tiyenneküm fiili “muhakkak ki size gelecektir”; عَالِمِ الْغَيْبِ ‘âlimi’l-ğaybi tamlaması “gaybı bilen (hakkı için)”; لَا يَعْزُبُ lâ ya‘zübü fiili “uzak olmaz”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “O’ndan”; مِثْقَال ذَرَّة miskâlü zerratin tamlaması “zerre ağırlığınca (hiçbir şey)”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti ifadesi “ne göklerde”; وَلَا فِي الْاَرْضِ ve lâ fi’l-ardı ifadesi “ne de yeryüzünde olan şeyler”; وَلَآ اَصْغَرُ ve lâ asğaru kelimesi “ne daha küçük”; مِنْ ذٰلِكَ min zâlike ifadesi “bundan”; وَلَآ اَكْبَرُ ve lâ ekberu sözcüğü “ne de daha büyük”; اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ illâ fî kitâbin mübînin tamlaması ise “apaçık bir kitapta olmasın, mutlak surette apaçık kitapta (vardır), bütün her şeyin bilgisi O’nun apaçık kitabındadır” demektir.

Burada inkarcıların Son Saat’le ilgili olumsuz tutumu ve onlara verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَا تَاْت۪ينَا السَّاعَةُ قُلْ بَلٰى وَرَبّ۪ي لَتَاْتِيَنَّكُمْ عَالِمِ الْغَيْبِ “Kâfir olanlar, ‘O (Son) Saat bize gelmeyecektir!’ demişlerdi. De ki: Hayır! Gaybı (bilinemeyeni) bilen Rabbime yemin olsun ki o (Son Saat) mutlaka size gelecektir.” Âyetin bu cümlesiyle ilgili bazı noktalara değinmekte yarar görmekteyiz.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: Ebû Süfyân Mekke kafirlerine şunu söylemişti: “Muhammed bizi ölümden sonra azap ile tehdit ediyor ve yeniden diriltilmekle korkutuyor. Lât ve Uzzâ’ya yemin ederim ki o saat bize ebediyyen gelmeyecektir.” Buna karşılık işte bu âyet indirilmiştir.(15)

Bu tür nüzül sebebi rivayetleri ilk etapta sorun teşkil etmese de rivayette bir kişden söz edilmesi âyetteki çoğul ifadeyle çelişmektedir. Dolayısıyla inkarcılardan her kim böyle bir kanaatteyse Yüce Allah kendilerine cevap vermekte, evrensel bir mesaj gündeme getirilmektedir. Âyetlerin indirildiği Mekke döneminde müşriklerin büyük bir kısmı Son Saat’e ve sonrasındaki kıyamete, âhirete ve oradaki sorgulamaya inanmamaktalardı. İşte bu inkarcı algıya cevap verilmekte, buna benzer kanaatte olan herkes muhatap alınmaktadır.

Kur’ân’da 6 kez(16) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir. Ayrıca söz konusu altı âyette de geçen هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(17) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

b) Yüce Allah Son Saat’in kendilerine gelmeyeceğini söyleyenlere cevap verirken, elbette o gün yaşamakta olanlar başta olmak üzere bütün zamanların inkarcılarını bilgilendirmek istemektedir. Maksat, o gün yaşayan inkarcıların Son Saat’i görmesinden ziyade, öyle bir olayın gerçekleşmeyeceğine dair inançlarını ortaya koymalarıdır.

Son Saat bedensel anlamda onlara gelmemiş olsa da Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de verilen bilgiler “Sûr borusuna üflendiğinde Yüce Allah’ın diledikleri hariç göklerde ve yerde kim varsa hepsinin korkacağı ve düşüp bayılacağı” şeklindedir. Durum böyle olunca, hem Son Saat hem de sonrasında yaşanacak olanların hepsi bütün insanları ve elbette ahireti inkar edenleri yakından ilgilendirmiş olacaktır.

c) Âyette yer alan بَلٰى وَرَبّ۪ي belâ ve rabbî ifadesi “(Hayır mesele onların dediği gibi değil); aksine Rabbime yemin olsun ki” manasını vermekte ve yemin ifadesiyle birlikte mesaj güçlendirilmektedir. Zaten devam eden cümledeki لَتَاْتِيَنَّكُمْ le te’tiyenneküm ifadesi “(o Son Saat) size muhakkak ki gelecektir” manasına gelmekte, hem başındaki lâm/le hem de sonundaki “şeddeli nûn” harfleri manayı pekiştirici bir katkı sunmaktadır. Cümeldeki بَلٰى belâ edatı, yemin ifadesi ve fiildeki iki pekiştirici edat bu noktada inkarcıların inkar şiddetine uygun olarak en güçlü metinsel tekniklere sahip olacak şekilde belirlenmiştir.

d) Âyetteki عَالِمِ الْغَيْبِ ‘âlimi’l-ğaybi tamlamasında عَالِمِ ‘âlim kelimesi kesra “esre” okunmakta ve Yüce Allah’ın sıfatı olarak “gaybı bilen” manasına gelmektedir. Bu kelimenin medih “övgü” içerikli olarak dammeli yani “ötre” okunarak da benzer mana verebileceği tefsirlerimizde dile getirilmektedir.(18)

Her nasıl okunursa okunsun, buradaki mesaj Son Saat’i ve sonrasındaki yargılanmayı inkar edenlerin bu kanaati reddedilmekte, her türlü gaybı bilen Yüce Allah’ın bilgisi, kudreti ve sistemi gereğince söz konusu âlem kendilerine mutlak surette gelecektir. İnsanlar bilmeseler de görmeseler de henüz yaşamamış olsalar da her türlü gaybı yani bilinemeyeni bilen Yüce Allah’a yemin edilerek bu konudaki inkarlar reddedilmektedir.

2. لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَلَا فِي الْاَرْضِ وَلَآ اَصْغَرُ مِنْ ذٰلِكَ وَلَآ اَكْبَرُ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ “Göklerde ve yerde zerre miktarı bir şey bile O’ndan uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçük ve daha büyük (hiçbir şey) yoktur ki apaçık bir kitapta (ilahi kanunda) bulunmasın.” Konuyla ilgili olarak geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz Yûnus 10/61’de de şu ifadeler yer almaktadır: “Yerde de gökte de zerre ağırlığınca hiçbir şey Rabbinden uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçüğü ve daha büyüğü (hiçbir şey) yoktur ki apaçık kitapta bulunmasın.”

Bu ifadelerde Yüce Allah yerde de gökte de herhangi bir şeyin ona gizli kalamayacağını, küçük-büyük ne varsa hepsinin mutlak surette apaçık bir kayıt defterinde bulunduğunu haber vermektedir.

a) Bir kez de Yûnus 10/62’de geçen لَا يَعْزُبُ lâ ya‘zübü fiili “gözden ve bilgiden kaçmamak, bilgisi dışında kalmamak, saklı ve uzak kalmamak” gibi anlamlar vermektedir. Zira يَعْزُبُ ya‘zübü fiilinin asıl anlamı “uzak olmak, kaybolmak”tır.(19) Ayrıca İbn Abbâs’ın ve İmâm Ferrâ’nın bu fiili mâ yeğîbu şeklinde okuduğu, dolayısıyla manasının da “kaybolmamak, uzak olmamak” şeklinde olduğu da rivayet edilmektedir.(20)

Ancak bu konuyla ilgili her iki âyette de geçen söz konusu fiilin لَا يَعْزُبُ lâ ya‘zübü şeklinde okunduğu ve “uzak olmamak, kaybolmamak” manasına geldiği, zerre miktarı her bir şeyin Yüce Allah’ın bilgisinden uzak olamayacağı mesajının verildiği kanaatindeyiz.

b) Buradaki مِثْقَالُ ذَرَّةٍ miskâlü zerratin ifadesi Kur’ân’da altı kez(21) geçmekte ve “zerre kadar, çok hafif, çok küçük, zerre ağırlığında, tartıya gelmeyecek kadar küçük şeyler, zerre miktarı” gibi anlamlar içermektedir. Zira ذَرَّة zerrah kelimesi “çok küçük kırmızı karınca” veya “güneş ışığında fark edilebilen küçücük toz parçacıkları” demektir.(22)

Bu tamlamaya benzer iki kullanım da Enbiyâ’ 21/47 ve Lokmân 31/16’da yer almakta ve aynı anlamı içerecek şekilde miskâli habbetin min hardelin şeklinde “hardal tanesi ağırlığında” manasına gelmektedir. Verilmek istenen mesaj açıktır: Göklerde ve yerde zerre kadar ağırlığı olan her ne varsa hepsi Allah’ın bilgisindedir; O’nun bilgisinin dışında hiçbir şey yoktur.

c) Yüce Allah yerde ve gökte zerre miktarı hiçbir şeyin O’nun bilgisinden uzak olamayacağını bildirdikten sonra, bu defa ondan çok daha küçüklerinin de dolayısıyla daha büyüklerinin de mutlak surette apaçık bir kitapta bulunduğunu haber vermektedir. Buradaki لَا lâ edatları âyete “ne” ve “ne de” gibi anlamlar katmaktadır. Verilmek istenen mesaj açıktır: İnsanların yapageldikleri her ne varsa hepsi ilâhi bilgide kayıt altına alınmakta ve zamanı gelince de hepsinin hesabının sorulacağı bildirilmektedir.

d) Âyetin sonunda yer alan “apaçık kitap” anlamındaki كِتَابٍ مُب۪ينٍ kitâb-ı mübîn tamlamasından maksat, Yüce Allah’ın sınırsız ilmini ifade etmektedir. Bu bağlamda maksat “Levh-i Mahfûz”,(23) “apaçık takdir”, “Yüce Allah’ın yazdığı ve bütün malumatın kayıtlarını içeren ve Allah’ın katında bulunan bir kitap”(24) şeklinde yorumlanmaktadır. Yâsîn 36/12 gibi âyetlerden de delil getirerek, maksadı insanların davranışlarıyla ilişkilendirmek ve tamlamayı mahşerde insanların ellerine verilecek olan amel defteri şeklinde anlamak daha doğru gelmektedir.

Kur’ân’a göre, insanların yaptığı davranışlar, Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmaktadır. Bu husus Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ortaya konulmaktadır.(25) Muhafız melekler, davranışı kötü olan insanların da kaydını tutmaktadır; dahası inkâr ettikleri mahşer gününde işte bu kayıtlar, birer karne gibi herkesin önüne konulacak, ellerine verilecektir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “apaçık kitapta bulunuş”tan kasıt, amellerin kayıt altına alınmış olmasıdır, diyebiliriz.

Konunun Yüce Allah’ın bilgisinde oluşu veya kâinata yazıp koyduğu kanunların işlemesi şeklindeki yaklaşımlar da elbette doğru yorumlardır. Ancak biz ilk muhatapların inkârcılardan oluşması nedeniyle burada bir taraftan müminlere moral, diğer taraftan da inkârcılara gözdağı verildiği kanaatindeyiz.

Bu âyetin benzer bir mesajı En‘âm 6/59’da şu şekilde yer almaktadır: “Gaybın (bilinemeyen şeylerin) anahtarları, sadece O’nun (Allah’ın) yanındadır; onları O’ndan başkası bilemez. (O), karada ve denizde ne varsa hepsini bilir; O’nun bilgisi dışında bir yaprak bile düşmez. Yerin karanlıkları içindeki tek bir tane, yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.” Bu ve benzer âyetlerdeki mesajları doğru anlayabilmek için Bakara 2/33, Ra‘d 1378-10, Neml 27/65, Lokmân 31/16, Mücâdele 58/7 ve Mülk 67/13-14 gibi pek çok âyette verilen mesajları da bilmek gerekmektedir.

ıv. Mahşerdeki Karşılıklar

لِيَجْزِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ وَالَّذ۪ينَ سَعَوْ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا مُعَاجِز۪ينَ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مِنْ رِجْزٍ اَل۪يمٌ “(Allah) iman edip iyi işler yapanlara karşılık vermek için (bunu yapacaktır). Onlar için bağışlanma ve değerli bir rızık vardır. Ayetlerimizi aciz bırakmak için karşılıklı olarak uğraşanlar için de en kötüsünden elem verici azap vardır.”

Buradaki لِيَجْزِيَ liyecziye ifadesi “karşılık versin diye, sonuçta karşılık verecek”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş kişilere”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlara)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مَغْفِرَة mağfiratün kelimesi “bir bağışlanma”; وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ ve rizkun kerîmun tamlaması “ve güzel bir rızık”; وَالَّذ۪ينَ سَعَوْ vellezîne se‘av ifadesi “ve uğraşmış olanlar, çalışanlar”; ف۪يٓ اٰيَاتِنَا fî âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimiz hakkında”; مُعَاجِز۪ين mu‘âcizîne kelimesi “aciz bırakıcılar olarak”; اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesi “işte onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَاب ‘azâbun kelimesi “bir azap”; مِنْ رِجْزٍ min riczin sözcüğü “en kötüsünden”; اَل۪يم elîmun sıfatı ise “elem verici olan” demektir.

Burada iyi ve kötü insanlara yönelik olarak mahşerdeki diriltilmenin gerekçesi üzerinde durulmakta, ödül ve azap gündeme getirilmektedir.

1. لِيَجْزِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ “(Allah) iman edip iyi işler yapanlara karşılık vermek için (bunu yapacaktır). Onlar için bağışlanma ve değerli bir rızık vardır.” Bu âyetin bir benzeri Hacc 22/50’de geçmektedir. Yüce Allah bu âyette mahşerdeki diriltilmenin gerekçelerinden ilkini beyan etmekte ve salih ameller işleyen imanlıları bağışlayacağını ve kendilerine çok değerli ödüller, rızıklar vereceğini müjdelemektedir.

a) Âyetin başında yer alan لِيَجْزِيَ li yecziye ifadesindeki lâm/li harfı, önceki âyette geçen لَتَاْتِيَنَّكُمْ “(o Son Saat) mutlaka size gelecektir” ifadesine bağlı olarak anlaşılmalıdır. Bu durumda Son Saat’in gelme gerekçesi öncelikle “iman edip salih ameller işleyenlere bu fedakârlıklarının karşılığını vermek” şeklinde belirlenmiş olmaktadır.

Ayrıca bu fiil önceki âyetin sonunda yer alan “her şeyin apaçık kitapta kayıtlı oluşu”yla da ilişkilendirilebilir. Bu durumda amellerin amel defterlerine kaydedilmesinin nedeni, iman edip salih ameller işleyenlere bunların karşılığını vermek şeklinde belirlenmiş olmaktadır. Bu iki ihtimalde de temel mesaj değişmemekte ve mahşerin yaratılış gayesine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Âyetteki bir başka ihtimal ise لِيَجْزِيَ li yecziye fiilinin başındaki lâm/li edatının akıbet manası vermesidir. Buna göre anlam önceki âyetle doğrudan ilişkilendirilmemekte, bu hayatın sonrasında yani “sonuçta” iman eden ve salih amel işleyenlerin mahşerde ödüllendirileceği beyan edilmiş olmaktadır.

b) “İman ve salih amel birlikteliği” konusunu Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Kur’ân’a göre imanın iman olabilmesi salih amellerle yani özünde doğru ve yararlı olup bir fesadı ortadan kaldıran uygulamalarla desteklenmesine bağlıdır.

Bunun bir gereği olarak yapılan işlere salih amel denmesi de bunların imanlı olarak, yapılmasına bağlıdır. Anlaşılıyor ki imansız amelin de amelsiz imanın da bir geçerliliği yoktur. İşte bu iki değeri birlikte hayatına taşıyanlar için mahşerde hem Yüce Allah’ın bağışlaması, hem de değerli rızık yani ödüller söz konusu olacaktır.

Bu arada رِزْقٌ كَر۪يمٌ rızk-ı kerîm yani “değerli bir rızık” ise bağışlanmanın sonrasındaki değerli cennet ödüllerini ifade etse gerektir. Bu tamlama Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(26) geçmekte ve mahşerdeki cennet ödülleri için kullanılmaktadır.

2. وَالَّذ۪ينَ سَعَوْ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا مُعَاجِز۪ينَ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مِنْ رِجْزٍ اَل۪يمٌ “Ayetlerimizi aciz bırakmak için karşılıklı olarak uğraşanlar için de en kötüsünden elem verici azap vardır.” Yüce Allah önceki âyette iyi insanların akıbetini beyan ettikten sonra, bu âyette de sözü kötülere getirmekte, bunların dünyada âyetleri geçersiz kılmaya çalıştıklarını, dolayısıyla da mahşerde en kötüsünden olmak üzere elem verici bir azaba çarptırılacaklarını haber vermektedir. Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Hacc 22/51 ve Sebe’ 34/38’de de yer almaktadır.

a) Felaket bir akıbeti yaşayacak kişiler için وَالَّذ۪ينَ سَعَوْ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا مُعَاجِز۪ينَ “Allah’ın âyetlerini aciz bırakmaya çalışanlar” ifadesinin kullanılmasında çok önemli bir noktaya değinilmektedir. Âyetteki مُعَاجِز۪ين mu‘âcizîne kelimesi karşılıklılık manası gereği “birbiriyle yarışırcasına” manasını içermekte, dolayısıyla âyetleri aciz bırakmaya çalışanları ifade etmektedir. Bu kişiler önceki âyetteki mesajın zıddına “iman etmeyenler” şeklinde bir anlam boyutu da içermektedir.

b) اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مِنْ رِجْزٍ اَل۪يمٌ “Onlar için en kötüsünden (çirkinlikleri nedeniyle) elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah âyetlerini aciz bırakmak için onların sesini kısmaya çalışanlar bağlamında Fussılet 41/26’da “vahiy okunurken gürültü yapılması”ndan söz etmekte ve bunu kâfirlerin yaptığını haber vermektedir. İşte bu ve benzer uygulamaların sahipleri için mahşerde elem verici bir azaptan söz edilmektedir.

Âyette bu azapla ilgili bir de رِجْز ricz kelimesi kullanılmaktadır. Çeşitli âyetlerde geçen(27) رِجْز/الرِّجْز ricz/er-ricz kelimesi “çok kötü”, “çirkin”, “çirkinlik” gibi anlamlar vermekte ve vahyin aciz bırakılması sonucunu getirecek her bir işin bu türden bir çirkinlik içereceği bildirilmektedir. Buradan hareketle, söz konusu kelimenin azabın bir sıfatı değil, onların eylemlerinin çirkinliğini ortaya koyan bir ifade olduğu anlaşılmaktadır.

Cümlenin sonunda gelen اَل۪يم elîm sıfatının عَذَاب ‘azâb kelimesinin sıfatı olarak “ötre” okunmasının nedeni de budur.(28) Her kim böyle bir çirkin çabanın içine girerse bu yaptığının bir karşılığı olarak kendisine mahşerde elem verici bir azap uygulanacaktır.

c) Elbette mutlak inkârcılar manasında buradaki muhataplar Mekkeli müşrikler ve onlar gibi olanlardır. Ancak “Yüce Allah’ın âyetlerinin aciz bırakılması” ifadesi sonuçta onların geçersizliği gibi bir manayı da içerdiği için, ucu buraya çıkacak her türlü iddia ve kabulden kaçınmak gerekmektedir. Fussılet 41/42’de belirtildiği gibi, önünden ve arkasından, açık ve gizli hiçbir şey Kur’ân’ı iptal edemeyecektir.

Bunu inkârcılar yapamayacaktır; ancak Müslümanların yapması manasına gelebilecek “nesih” ve “tarihsellik” gibi kabulleri bu âyet ışığında yeniden düşünmek ve Kur’ân’da neshedilmiş, modası geçmiş hiçbir âyetin olamayacağını belirtmek gerekmektedir.

Unutulmamalıdır ki Kur’ân bütün insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiştir. Bu nedenle, her âyetinin herkese söyleyecekleri vardır. Şöyle bir ifade bu noktada maksadımızı ortaya koymamız için yeterlidir: Kur’ân’ın her âyeti ya doğrudan veya dolaylı olarak, ya hüküm olarak veya mesaj/ders olarak herkesi ilgilendirmektedir.

d) Burada metinsel olarak bir konuya kısaca değinmek istiyoruz. Buna göre daha önce çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz gibi bazı üçüncü şahıs erkek çoğul mazi fiillerin sonunda elif harfi getirilmekteyken bazı fiillerin cemi müzekker gâib yani “üçüncü erkek çoğul” fiil kalıplarının sonunda bu elif harfi yazılmamaktadır. Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(29) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır.

Bu çerçevedeبَآؤُ۫ bâû,(30) فَآؤُ۫ fâû(31) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(32) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örnekler arasında yorumunu yapmakta olduğumuz Sebe’ 34/5’teki سَعَوْ se‘av, ayrıca Furkân 25/21’deki عَتَوْ ‘atevv fiilleri de vardır. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze ve vâv ile bitiyor oluşudur.

İşte bunun örneklerinden birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen سَعَوْ se‘av fiilidir. Aslında yazım şekli olarak burada vâv harfinden sonra bir elif harfi getirilmesi gerekirsen hat olarak bu harfin yazılmadığını belirtmeliyiz. Böyle olmasının sebebinin ise makul bir şekilde izah edilemediğini de bu vesile ile beyan etmeliyiz. Kaldı ki aynı manadaki aynı fiilin Hacc 22/51’de sonunda elif harfi ile yazıldığını da belirtmek istemekteyiz.

b) Hz. Peygamber’e Karşı Tavırlar

Yüce Allah, sûrenin 6-9. âyetlerinde kendilerine bilgi verilenlerin Hz. Peygamber’e Rabbinden indirilen Kur’ân’ın gerçek olduğunu, vahyin güçlü ve övgüye layık Allah’ın yoluna ilettiğini gördüklerini bildirmektedir.

Ardından, kâfirlerin kendi aralarında şöyle dedikleri ifade edilmektedir: “Çürüyüp paramparça olduğunuz vakit yeni bir yaratılışta olacağınızı, yeniden diriltileceğinizi haber veren kişiyi size gösterelim mi? Acaba o, yalan yere Allah’a iftira mı etmiştir? Yoksa onda delilik mi var?” Bunu söyleyenler için “Hayır! Ahirete inanmayanlar orada azapta olacaklardır ve derin bir sapıklık içindedirler” ifadelerine yer verilmektedir.

Daha sonra, inkarcıların gökten ve yerden önlerinde ve arkalarında olup bitenlere hiç bakmadıkları beyan edilmekte, Yüce Allah’ın dilemesi halinde onları yere batırabileceği veya üzerlerine gökten parçalar düşürebileceği, muhakkak ki bunda Rabbine yönelen her kul için nice ibretler olduğu haber verilmektedir.

ı. İlim Sahiplerinin Tutumu

وَيَرَى الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَيَهْد۪يٓ اِلٰى صِرَاطِ الْعَز۪يزِ الْحَم۪يدِ “Kendilerine bilgi verilenler, Rabbinden sana indirilenin (Kur’an’ın) gerçek olduğunu ve onun, el-‘azîz (mutlak galip), el-hamîd (övgüye lâyık olan Allah’ın) yoluna ilettiğini görürler (bilirler).”

Âyetteki وَيَرَى ve yerâ fiili “ve görmektedir”; الَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “(şu) kişiler”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilmiştir”; الْعِلْمَ el-‘ılme kelimesi “ilim”; الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ ellezî ünzile ifadesi “indirilmiş olanı”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; هُوَ huve zamiri “o”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek (olduğunu)”; وَيَهْد۪ي ve yehdî fiili “ve ulaştırmaktadır, rehberlik etmektedir”; اِلٰى صِرَاطِ الْعَز۪يزِ ilâ sırâtı’l-‘azîzi tamlaması “yüce olanın yoluna”; الْحَم۪يد el-hamîdi sıfatı ise “övgüye layık” demektir.

Burada vahyin gerçek olduğunu ve Yüce Allah’ın yoluna eriştiriciliğini bilenlerin bulunacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَيَرَى الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ الَّذ۪يٓ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ “Kendilerine bilgi verilenler, Rabbinden sana indirilenin (Kur’an’ın) gerçek olduğunu görürler (bilirler).” Yüce Allah Hz. Peygamber’e indirdiği bu vahyi reddeden inkarcıların bu tutumlarına karşılık vahyin gerçek olduğunu bilip anlayanların bulunduğunu beyan etmekte, bir anlamda kendisine moral vermek istemektedir.

Âyette sözü edilenlerin kimler olduğuyla ilgili olarak bunların Abdullah b. Selâm ve Ka‘bu’l-Ahbâr gibi Müslüman olmuş Yahudiler ve Hıristiyanlar olduğu ifade edilmektedir.(33) Ancak sûrenin Mekke’de indirildiği göz önüne alındığında, bunların sahâbiler ve daha sonraki dönemlerde onların izinden gidenler olduğu da ifade edilmektedir ki(34) kapsayıcı olması bakımından bu yorum daha isabetli görünmektedir. Nihayetinde sonraki nesiller içinde bu gerçeğin farkına varanlar arasında Yahudi ve Hıristiyanların da bulunabileceği beyan edilebilir.

Âyetin mesajında vahyin gerçeğin ta kendisi olduğu ifade edilerken bir hasr/kasr yani “vurgulu ifade” tekniği uygulanmaktadır. Buna göre هُوَ الْحَقَّ huve’l-hakka ifadesindeki هُوَ huve zamiri bir “fasl zamiri”dir ve manayı vurgulamaktadır. Bu bakımdan الْحَقّ el-hakk kelimesi de cümlenin mef‘ûlü yani nesnesi olarak fetha yani “üstün” harekeyle okunmaktadır.

Farklı bir durum ve mana söz konusu olsaydı, o zaman bu kelimenin huve zamirinin haberi olarak “ötre” okunması gerekirdi. Âyetin manası tıpkı İsrâ’ 17/9’da belirtildiği gibi, “Kur’ân’ın gerçeğe götüren yegane kaynak” olduğunu ortaya koymakta, Yûnus 10/32’de de belirtildiği gibi el-hakk’tan başka geriye dalaletten, sapıklıktan başka bir şey kalmayacağı ifade edilmektedir.

2. وَيَهْد۪يٓ اِلٰى صِرَاطِ الْعَز۪يزِ الْحَم۪يدِ “Ve onun, el-‘azîz (mutlak galip), el-hamîd (övgüye lâyık olan Allah’ın) yoluna ilettiğini görürler (bilirler).” Yüce Allah kendilerine ilim verilenlerin Kur’ân’ın gerçek olduğunu görüp bilecekleri gibi, vahyin aynı zamanda her şeyden üstün ve yüce olan, ayrıca kâinatta övgüye layık tek kudret olan kendi zatının yoluna eriştirdiğini, o yola rehberlik ettiğini de bildiklerini haber vermektedir. Bu ifade İbrâhim 14/1’deki bilgiyle örtüştüğü gibi, mesaj bakımından Cinn 72/2 ile de benzer bir içerik arz etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesajdan günümüze dair şöyle bir sonuç çıkarabiliriz: Yüce Allah davetin kime veya neye yapılması gerektiğini beyan bağlamında Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna” ifadesine yer vermektedir. Din tebliğcileri muhataplarını kendilerine, cemaatlerine, tarikatlerine, mezheplerine, meşreplerine, gruplarına, camialarına vs. çağırmamalıdırlar.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek davetinin “Rabbinin yoluna” olması gerektiğini hükme bağlamıştır. Yûnus 10/25’te bu yol dâr-ı selâm yani “barış yurdu” manasında dünyada İslâm’dır, Kur’ân’dır. Hz. Peygamber’in davetçi olduğunun beyan edildiği Yûsuf 12/108 ve Ahzâb 33/46’da onun davet ettiği makam ilellâhi ifadesi gereği “Yüce Allah” olarak belirlenmektedir. Kur’ân’ın sunduğu yol İslâm’ın ve tevhidin yoludur ve bu yol tektir. Çünkü Yüce Allah katında tek din İslâm’dır;(35) İslâm’dan başka din edinenlerden bu tercihleri kabul edilmeyecektir.(36)

Bu yorumdan da anlaşılacağı gibi, Kur’ân “en doğru” veya “daha doğru yola” değil, müstakîm denen “tek doğru yola, dosdoğru yola” iletir. Diğer öğretilerin doğruluk ve geçerlilik şartı Kur’ân’a uygunluğudur veya en azından aykırı olmamasıdır. Hz. Peygamber’in ölümsüz ifadesiyleومن ابتغى الهدى في غيره أضله الله “Her kim hidayeti Kur’ân’ın dışında ararsa Allah onu saptırır.”(37) Kur’ân’ın dosdoğru yola hidayet etmesi onun bu yola davetini, delaletini ve hakikate eriştiriciliğini ifade etmektedir.

ıı. İnkarcıların Alaycılıkları

وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلٰى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ اِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ اِنَّكُمْ لَف۪ي خَلْقٍ جَد۪يدٍ “Kâfir olanlar (kendi aralarında) şöyle demişlerdi: Çürüyüp paramparça olduğunuz zaman yeni bir yaratılışta olacağınızı (kendince) bildiren adamı size gösterelim mi?”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; هَلْ نَدُلُّكُمْ hel nedüllüküm sorusu “size rehberlik edelim mi, gösterelim mi”; عَلٰى رَجُلٍ ‘alâ racüli ifadesi “(şöyle) bir adamı”; يُنَبِّئُكُمْ yünebbiuküm fiili “size haber verecek”; اِذَا مُزِّقْتُمْ izâ müzzıktum ifadesi “paramparça olduğunuz zaman”; كُلَّ مُمَزَّقٍ külle mümezzakın ifadesi “tamamen çürümek şeklinde”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; لَف۪ي خَلْقٍ جَد۪يدٍ lefî halkın cedîdin tamlaması ise “yeni bir yaratılışta (olacağınızı)” demektir.

Burada inkarda direnen kafirlerin Hz. Peygamber’le alay etmeleri gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Kâfir olanlar (kendi aralarında) şöyle demişlerdi:” Yüce Allah önceki âyette vahyin hakikatini kavrayanların bulunduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette de Mekkeli inkarcıların küfürde direnerek alaycı bir üslupla Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği risalet öğretilerini dillerine doladıklarını haber vermektedir.

Burada sözü edilenler metinden de anlaşılacağı üzere kafirlikte ısrar eden inkarcılardır. Daha önce üçüncü âyette “bunların Son Saat’in kendilerine gelmeyeceğini” söyledikleri, beşinci âyette ise “Yüce Allah’ın âyetlerini aciz bırakmak için çalışanlar olduğu” ifade edilmektedir. Bu tür bir inkarcı ve alaycı tavır içerisine giren bütün inkarcılar elbette âyetin kapsamında yer almaktadır. İşte Son Saat’i inkar ve âyetleri aciz bırakma yani geçersiz ve anlamsız kılma çabaları bağlamında ileri sürdükleri ifadelerden birisi de devam eden cümlede zikredilen “öldükten sonra diriltilme” ile alay etmeleridir.

2. هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلٰى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ اِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ اِنَّكُمْ لَف۪ي خَلْقٍ جَد۪يدٍ “Çürüyüp paramparça olduğunuz zaman yeni bir yaratılışta olacağınızı (kendince) bildiren adamı size gösterelim mi?” Yüce Allah inkarcıların alay ederek Hz. Peygamber’i küçük düşürmeye çalıştıklarını ifadeyle, insanların un ufak olduktan sonra yepyeni bir yaratılışa sahip kılınacakları gerçeğini dillerine doladıklarnı, kendi aralarında bu tür sözlerle alay içerikli bir şekilde eğlendiklerini haber vermektedir.

Âyette geçen رَجُل racül kelimesinden maksat Hz. Peygamber’dir. اِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ izâ müzzıktüm külle mümezzekın ifadesi ise “toprakta un ufak olmak”, “sayısız parçalara ayrılmak”, “paramparça olmak”, “dağılıp parçalara ayrılmak”, “didik didik parçalanmak” gibi anlamlar içermektedir. İşte inkarcılar insanoğlunun topraktaki bu halini bir daha diriltilmemenin gerekçesi olarak sunmuşlar ve yeni bir yaratılışın imkansız olduğunu dile getirmişlerdi.

İsrâ’ 17/49, 98’de “kemik ve ufalanmış toprak”, Yâsîn 36/78 ve Nâzi‘ât 79/11’de “çürümüş kemikler”, Mü’minûn 23/35, 82, Sâffât 37/16, 53, Kâf 50/3 ve Vâkı‘a 56/47’de “toprak”, “toprak ve kemik” gibi ifadeler kullanılan bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette belki de bu anlamların hepsini içerecek şekilde “çürüyüp paramparça olmak” ifadesi geçmektedir. Bütün inkarcıların bu konudaki maksatları öldükten sonra diriltilmenin imkansız olduğunu ortaya koymak istemeleridir.

Yâsîn 36/78 ve Kâf 50/3, 15 gibi âyetlerde de zikredildiği üzere, Mekkeli müşriklerin büyük bir bölümü öldükten sonra diriltilmeyi kabul etmedikleri gibi bu inançla da alay ediyorlar, yeni bir yaratılışta diriltilmeyle dalga geçiyorlardı. Kâf 50/3’te geçtiği üzere, kâfirler “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, akla uzak bir dönüştür” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı.

Hem bu âyette hem de daha pek çok âyette(38) müşriklerin inkâr ettikleri konunun “kıyâmet ve mahşerdeki diriltilme” olduğu beyan edilmektedir. Oysa insanın çürüyüp toprak olması onun yok olması değildir. Nitekim Kâf 50/4’te de ifade edildiği gibi, toprak her şeyi yok etmemekte, insanın bedeninin çok küçük de olsa bir kısmı kalmaktadır.

İnkârcılar Hz. Peygamber’e yönelik alaycılıklarını bu kadarla bitirmemiş, daha ağır cümleleri bir sonraki âyette yer aldığı üzere dile getirmişlerdi:

ııı. İnkarcıların İftira İddiası ve Aldıkları Cevap

اَفْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَمْ بِه۪ جِنَّةٌ بَلِ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَع۪يدِ “(Şöyle devam etmişlerdi): ‘Acaba o, Allah’a yalan mı uydurmuştur? Yoksa onda cinlenmişlik mi var?’ Hayır! Ahirete inanmayanlar (orada) azapta (olacaklar)dır; (çünkü onlar) derin bir sapkınlık içindedir.”

Âyetteki اَفْتَرٰى efterâ sorusu “iftira mı eti?”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”;كَذِبًا keziben kelimesi “yalan”; اَمْ بِه۪ em bihî ifadesi “yoksa onda var mı (diyen)”; جِنَّةٌ cinnetün kelimesi “bir cinnet”; بَل bel edatı “aksine, bilakis”; الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ellezîne lâ yü’minûne ifadesi “inanmayanlar”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhırati ifadesi “âhirete”; فِي الْعَذَابِ fi’l-‘azâbi ifadesi “hem azapta(dır), azapta olacaktır”; وَالضَّلَالِ الْبَع۪يدِ ve’d-dalâli’l-ba‘îdi tamlaması ise “hem de uzak bir sapkınlık(ta)” demektir.

Burada inkarcıların suçlamaları ve sonuçta karşılacakları akıbet gündeme getirilmektedir.

1. اَفْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَمْ بِه۪ جِنَّةٌ “(Şöyle devam etmişlerdi): Acaba o, Allah’a yalan mı uydurmuştur? Yoksa onda cinlenmişlik mi var?” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in kendilerine tebliğ ettiği risalet öğretileri bağlamında mahşer inancıyla ilgili alaycılık içeren karşı çıkışlarını beyan ettikten sonra, bu defa onun bu tür sözleri niçin söylediğiyle ilgili birtakım zanlar ileri sürdüklerini haber vermektedir.

Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(39) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(40) “şâ‘ır (şâir)”,(41) “sâhır (büyücü)”,(42) “meshûr (büyülenmiş)”,(43) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(44) “müfterî (iftiracı)”,(45) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(46) “kezzâb (çok yalancı)”,(47) “dâllûn (sapkın(lar)”(48) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(49) diyorlardı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette müşrikler Hz. Peygamber’in bir iftiracı ya da mecnûn yani kendisine cinler musallat olmuş olabileceğini belirtmişlerdir.

Âyetteki اَفْتَرٰى efterâ ifadesi اَاِفْتَرٰى eifterâ manasında bir soru cümlesidir; çünkü devam eden cümlede اَمْ em edatı yer almaktadır. Müşrikler bu ifadeyi kullanarak cevabı beklenen bir soru sormaktan ziyade, alaycılıklarını ortaya koymaktalardı. Yüce Allah onların bu tutumlarını çeşitli âyetlerde cevaplamakta, suçlamalarının hak ve hakikat adına herhangi bir değerinin bulunmadığını beyan etmektedir.

Kalem 68/2 ve Tekvîr 81/22. âyetler, aslında Hıcr 15/6. âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği şu suçlama veya hakaretin cevabıdır: “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirildiğini (sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnûnsun, demişlerdi.”

Yüce Allah işte bu açık suçlamanın cevabını vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnûn olmadığını” beyan etmektedir. Dahası A‘râf 7/184 ve Sebe’ 34/46’da Hz. Peygamber’de hiçbir mecnûnluk bulunmadığı belirtilmektedir. Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve ne düzeyde bir inkar ve sapkınlık yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

2. بَلِ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَع۪يدِ “Hayır! Ahirete inanmayanlar (orada) azapta (olacaklar)dır; (çünkü onlar) derin bir sapkınlık içindedir.” Yüce Allah bu cümlede inkarcıların Hz. Peygamber’e yönlendirdikleri “iftiracı” ve “mecnûn” suçlamalarını cevaplamakta, iddialarının kesinlikle yanlış olduğunu بَل bel “hayır, bilakis, aksine” manasındaki edatı kullanarak ortaya koymaktadır. İşte bu tür iddiaların sahiplerinin âhirete inanmadıkları, bu nedenle, onların hem mahşerde azabın içinde olacakları, hem de dünya hayatında uzak bir sapkınlıkta bulundukları bildirilmektedir.(50)

Âyette yer alan فِي الْعَذَابِ fi’l-‘azâbi ifadesi “iftira” suçlamalarının, الضَّلَالِ الْبَع۪يد ed-dalâli’l-ba‘îdi tamlaması ise “mecnun” yakıştırmalarının cevabı olarak düşünülebilir. Doğru söyleyeni yalancılıkla suçlamak onda derin bir huzursuzluğa sebebiyet vereceği için bu insanların da mahşerde huzur içinde olamayacakları bildirilmektedir. Öte yandan “mecnunluk” suçlamasının karşılığı ise “uzak bir sapkınlık” olarak verilmekte, dolayısıyla akıllı bir insana yakıştırılan “mecnunluk” suçlamasının onda oluşturduğu rahatsızlık karşı taraftakine “uzak sapkınlık” olarak yansıtılmış olmaktadır.

Bu âyetteki ifadelerden azap ve sapkınlık noktasında inkarcıların dünya hayatındaki durumları da kast edilmiş olabilir. Doğru söylediği bilinen birine “yalancı” demek ve hakikati açıkça ortaya koyanı mecnunlukla suçlamak bunu yapanların kalbinde bir “vicdan azabı” sonucu da verebilir.(51) Dolayısıyla âyette sözü edilen “azap” ve “uzak sapkınlık” ifadelerinin âhiretle değil de itiraf etmeseler de dünyadaki huzursuzluk ve çekilen sıkıntılar manasında yorumlanması da doğru bir görüştür.

ıv. Yüce Allah’ın Bilgisi ve Engellenemez Kudreti

اَفَلَمْ يَرَوْا اِلٰى مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ اِنْ نَشَاْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْاَرْضَ اَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفًا مِنَ السَّمَآءِ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِكُلِّ عَبْدٍ مُن۪يبٍ “Onlar gökten ve yerden, önlerinde ve arkalarında (olup bitenlere) hiç bakmıyorlar mı? Dilesek onları yere batırır veya üzerlerine gökten parçalar düşürürüz. Şüphesiz ki bunda (Rabbine) yönelen her kul için bir ders vardır.”

Âyetteki اَفَلَمْ يَرَوْا efelem yeravv ifadesi “görmediler mi, görmezler mi, bakmadılar mı, neden bakıp görmediler, hiç mi düşünmediler”; اِلٰى مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ ilâ mâ beyne eydîhim ifadesi “onların ellerinin arasındakine, önlerindeki şeye”; وَمَا خَلْفَهُمْ ve mâ halfehum ifadesi “ve onların arkalarında olanlara”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerden, yeryüzünden”; اِنْ نَشَاْ in neşe’ fiili “eğer dilersek”; نَخْسِفْ nahsif fiili “batırırız”; بِهِم bihim ifadesi “onları”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzüne, yerin dibine”; اَوْ نُسْقِطْ ev nüskıt fiili “veya düşürürüz”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların üzerlerine, onlara”; كِسَفًا kisefen kelimesi “bir parça, çeşitli parçalar”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâ’ ifadesi “gökten”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَة leâyeten ifadesi “nice delil(ler)”; لِكُلِّ عَبْدٍ مُن۪يبٍ likülli ‘abdin münîbin tamlaması ise “(gerçeğe) yönelen her bir kul için” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hayata ve kainata dair mutlak gücü ve hükümranlığı gündeme getirilmektedir.

1. اَفَلَمْ يَرَوْا اِلٰى مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ “Onlar gökten ve yerden, önlerinde ve arkalarında (olup bitenlere) hiç bakmıyorlar mı?” Burada geçen اَفَلَمْ يَرَوْا efelem yeravv ifadesi “görmediler mi?”, “görmezler mi?”, bakmadılar mı?”, “bakıp düşünmüyorlar mı?”, “gözlem yapmazlar mı?” gibi ifadelerle karşılanabilir. Hepsinde de maksat sadece çıplak gözle görmekten öte, olay hakkında düşünmek ve ibret almaktır. Esasında buradaki “görmek”ten kasıt “aklın görmesi”dir; gözün sıradan bakışı değildir.

Âyetin bu cümlesiyle ilgili olarak iki farklı açıklama imkanı vardır:

a) Yüce Allah inkarcılara kendi kudretini hatırlatmak üzere gökten ve yeryüzünden önlerinde ve arkalarında bulunanları, göğün ve yeryüzünün onları her yandan kuşattığını neden görmediklerini, bunu neden görmek istemediklerini, bu konuda neden kafa yormadıklarını beyana konu edinmektedir. Âyette hem Yüce Allah’ın kâinata dair mutlak hükümranlığına, hem de onları gökten ve yerden yana herhangi bir sıkıntı çekmeden güven içinde yaşatmakta olduğuna dair bir mesaj vardır.

b) Bu ifade şöyle de tercüme edilebilir: “Gökten ve yerden elleri arasında olan ile arkalarında olanın farkında değiller mi?”(52) Buna göre Yüce Allah inkarcılara seslenmekte ve gök ile yeryüzünün ne kadar az kısmını onların önüne serdiğini, ne kadarını da onlardan gizlediğini anlamamalarını eleştirmektedir. Mahşerdeki diritilmeyi inkar edenler hayatın ve mevcudatın sadece gördüklerinden ibaret olduğunu sanıyorlardı.

İşte Yüce Allah kuvvet ve kudretinin sadece bu gördüklerinden ibaret olmadığını, algı ve kavrayışlarının ötesinde de hakikatler bulunduğunu beyan ederek inkarcılığı reddetmekte, onların hak ve hakikat adına yeniden kafa yormaları gerektiğini kendilerinden istemektedir.

Önlerindeki ve arkalarındaki yani gördükleri ve göremedikleri hakikatlere bakarak, Yüce Allah’ın kudretini anlamalarını, dolayısıyla yeniden yaratılma olayının gerçek olduğunu kavramalarını inkarcı muhataplardan çevrelerine bakarak gözlemlemelerini ve akıllarını çalıştırmalarını onlardan istemektedir.

2. اِنْ نَشَاْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْاَرْضَ اَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفًا مِنَ السَّمَآءِ “Dilesek onları yere batırır veya üzerlerine gökten parçalar düşürürüz.” Yüce Allah inkarcıların çevrelerinde olup bitene bakıp ibret almalarını istedikten sonra, onları güven içinde yaşadıkları bu ortamda çeşitli şekillerde cezalandırabileceğini, bu güven ortamlarını ellerinden alabileceğini de kendilerine hatırlatmaktadır.

a) اِنْ نَشَاْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْاَرْضَ “Dilesek onları yere batırırız.” Yüce Allah bu ifadesiyle hak eden insanları bir depremle helak edebileceğini bildirmektedir. Bu bağlamda “Yüce Allah’ın kendilerini yerin dibine batırmasından güvende olmadıkları” ifade edilmektedir. Bu ve benzer âyetlerde geçen نَخْسِفْ nahsif/yahsife/hasefnâ/hasefe(53) fiilleri “yerle bir etmek, yere batırmak, yerin dibine geçirmek”(54) manasında helak için kullanılmaktadır.

Yerin sallanması veya çalkalanması bir anlamda deprem meydana gelmesi veya daha büyük sarsıntı olan kıyametin gerçekleşmesi demektir. Önceki pek çok kavim helâk edildiği gibi, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcılarının da yerin dibine geçirilebileceği, hiç kimsenin bundan güvende olmasının mümkün olmadığı açıkça bildirilmektedir.

b) اَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفًا مِنَ السَّمَآءِ “Ya da üzerlerine gökten parçalar düşürürüz.” Yüce Allah insanları yerin dibine geçirebileceği gibi üzerlerindeki gökten başlarına parçalar da indirip düşürebileceğini, dolayısıyla helak edilebileceklerini de haber vermektedir. Bu ifade insanların üzerine yukardan çeşitli müdahalelerin yapılabileceğini, dahası genel bir ifadeyle göğün başlarına geçirilebileceğini ortaya koymaktadır. Bu ifade inkarcıların Hz. Peygamber’in risaletini kabul etmeleri için ileri sürdükleri sıra dışı olaylar bağlamında İsrâ’ 17/92’de de yer almakta ve dilemesi halinde Yüce Allah’ın bunu da yapabileceği bildirilmektedir.

c) Yüce Allah’ın insanları dünyada cezalandırabileceği, yani onların çaresizlikleri ve sıkıntılı anlarda kendilerinden güvende olamadıklarıyla ilgili olarak bazı âyetleri hatırlamak gerekmektedir.

Nahl 16/45-47: “Kötülük tuzakları kuranlar, Allah’ın, kendilerini yer(in dibin)e geçirmesinden veya kendilerine bilemeyecekleri bir yerden azabın gelmesinden veya onlar dönüp dolaşırlarken (Allah’ın) kendilerini yakalamasından güvende midirler? Onlar (Allah’ı) hiçbir şekilde âciz bırakacak değillerdir. Yoksa (Allah’ın) kendilerini bir korkuyla yakalamasından (güvende midirler?) Muhakkak ki Rabbin çok şefkatlidir; çok merhametlidir.”

İsrâ’ 17/68-69: “(Allah’ın), sizi kara tarafında yerin dibine geçirmesinden, yahut üzerinize taş yağdırmasından güvende misiniz? Sonra kendiniz için hiçbir koruyucu da bulamazsınız. Ya da inkâr etmiş olmanız sebebiyle O’nun sizi bir kez daha denize gönderip üzerinize bir kasırga yollayarak sizi boğmasından güvende misiniz? Sonra, bize karşı sizi takip edip koruyacak hiç kimseyi bulamazsınız.”

Yâsîn 36/66-67: “Dileseydik gözlerini silip büsbütün kör ederdik de yolu bulmaya koşuşurlardı; (bu durumda) nasıl görebilirler ki? Eğer dileseydik oldukları yerde şekillerini değiştirirdik de ne ileri gidebilirlerdi ne de geri dönebilirlerdi!”

Mülk 67/16-17: “Gökteki zatın, sizi yerin dibine batırmasından güvende misiniz? O zaman (yeryüzü) birden bire sarsılmaya başlar. Yoksa gökteki zatın başınıza taş (veya taşları kaldıran bela kasırgası) yağdırmasından güvende misiniz? Uyarımın nasıl olduğunu er veya geç anlayacaksınız.”

İşte hem mealini verdiğimiz bu âyetlerde hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah inkarcı insanları bilgilendirmekte ve sonsuz sandıkları bu alemin biteceğini bildirerek dilemesi durumunda bütün bu sistemi değiştirip yok edebileceğini kendilerine ve bütün zamanların inkarcılarına haber vermektedir.

3. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِكُلِّ عَبْدٍ مُن۪يبٍ “Şüphesiz ki bunda (Rabbine) yönelen her kul için bir ders vardır.” Yüce Allah kudretinin sınırlarını insanoğlunun kavrayamayacağını beyan ederek, dile getirdiği bu tür bilgilerin her birisinde hakka yönelen her bir kul için nice deliller ve dersler olduğunu aber vermektedir. Âyetin başındaki اِنَّ inne edatı ile لَاٰيَة leâyeh ifadesindeki lâm/le harfi, manayı pekiştiren bir konumdadır ve böyece verilen bilginin kesin olduğu ifade edilmiş olmaktadır. Bu arada belirtelim ki çeşitli âyetlerde(55) geçen مُن۪يبٍ münîb kelimesi “yönelen” demektir.

Yüce Allah Kâf 50/6-8’de şöyle buyurmaktadır: “Üstlerindeki göğe bakmadılar mı hiç; onu nasıl bina etmiş ve süslemişiz! Onda hiçbir eksik yoktur. Yeryüzünü de (uzatıp) genişlettik ve oraya ağırlıklar yerleştirdik. Orada her tür çiftten güzel (bitkiler) yetiştirdik. (Bütün bunlar Allah’a) yönelen her kulun gözlemlemesi (basiret sahibi olması) ve öğüt alması içindir.”

İşte bu âyetlerin sonuncusunda, yani Kâf 50/8. âyette makro âlem ile mikro âlemde uyguladığı sistemi neden hatırlattığının gerekçesini beyan etmekte ve hakka yönelen herkes için şu iki hususa dikkat çekmektedir: “(Bütün bunlar Allah’a) yönelen her kulun gözlemlemesi (basiret sahibi olması) ve öğüt alması içindir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer bir içerik söz konusu edilmekte, kâinatın yaratılışı ve insanoğlunun onun içindeki aciz durumu bağlamında inkarcıların -hâşâ- Yüce Allah’a meydan okumaları, inanç esaslarını reddedip onlarla alay etmeleri, peygamberlerini hafife alıp onları rahatsız etmeleri cevaplandırılmaktadır.

Dilemesi halinde kurduğu bütün düzenleri kaldırıp atabileceği ve insanoğunun bu noktada çaresizlik içerisinde kalacağı bildirilerek, bu gerçeğe bakan, bunu düşünen, aklını çalıştırmak isteyen önyargısız her kul için bunda nice deliller ve dersler olduğu beyan edilmektedir.

Kâf 50/8. âyette de yer alan لِكُلِّ عَبْدٍ مُن۪يبٍ likülli ‘abdin münîbin ifadesi, “Yüce Allah’a, hakka ve hakikate yönelen her bir kul için” bu ibret alanının açık olduğu bildirilmektedir. Demek ki bu âyetlerden yani delillerden ve derslerden istifade edebilmek için öncelikle onların mesajına yönelmek, onlardan yararlanma isteği ortaya koymak, inkârcılık tutuculuğunu yani taassubunu tamamen terk etmek gerekmektedir.

Öyle durup dururken, hiçbir hak ediş de olmadan bu tür âyetler kimseye ders filan vermezler. Gerçeklere ulaşmak için tıpkı Hz. İbrâhim gibi onlara yönelmek gerekir.(56) Bu nedenle hidayet de yönelişe bağlanmıştır.(57) İbret almak için ibrete konu şeylere yönelmek, onlardaki ibret noktalarına odaklanmak gerekmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXII, 58-59. 2 - Hamd ile başlayan sûreler için bk. Fâtiha 1/2; En‘âm 6/1; Kehf 18/1; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/1.
  • Fâtiha 1/2 En‘âm 6/1 Kehf 18/1 Sebe' 34/1 Fâtır 35/1
• 3 - Hamd hakkında geniş açıklamalar için bk. Râzî, age., I, 218-222; XXV, 238. 4 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 5 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9
• 6 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 7 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 8 - Mü’minûn 23/28; Yâsîn 36/59. 9 - Fâtır 35/34. 10 - A‘râf 7/43. 11 - Zümer 39/74. 12 - Fâtır 35/34-35. 13 - Yûnus 10/10. 14 - Semerkandî, age., III, 78.
  • Mü'minûn 23/28 Yâsîn 36/59 Fâtır 35/34 A‘râf 7/43 Zümer 39/74 Fâtır 35/35 Yûnus 10/10
• 15 - Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, VII, 257.
• 16 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 17 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 18 - Semerkandî, age., III, 79; Taberî, age., XXII, 60; Zemahşerî, age., III, 551.
• 19 - Taberî, age., XI, 130. 20 - Taberî, age., XI, 130; Semerkandî, age., II, 125.
• 21 - Nisâ’ 4/40; Yûnus 10/61; Sebe’ 34/3, 22; Zilzâl 99/7, 8. 22 - Semerkandî, age., II, 125; III, 79; Taberî, age., XI, 130.
  • Nisâ 4/40 Yûnus 10/61 Sebe' 34/3 Sebe' 34/22 Zilzâl 99/7 Zilzâl 99/8
• 23 - Semerkandî, age., II, 125; III, 79. 24 - Taberî, age., XI, 130. 25 - Âl-i İmrân 3/181; Yûnus 10/21; Meryem 19/79-80; Yâsîn 36/12; Zuhruf 43/80; Câsiye 45/29; Kâf 50/17-18; Kamer 54/52-53; Cinn 72/28; Târık 86/4.
  • Âl-i İmrân 3/181 Yûnus 10/21 Meryem 19/80 Yâsîn 36/12 Zuhruf 43/80 Câsiye 45/29 Kâf 50/18 Kamer 54/53 Cinn 72/28 Târık 86/4
• 26 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4.
  • Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4
• 27 - Bakara 2/59; A‘râf 7/134, 135, 162; Enfâl 8/11; Sebe’ 34/5; Câsiye 45/11; ‘Ankebût 29/34. 28 - Semerkandî, age., III, 79; Taberî, age., XXII, 61; Zemahşerî, age., III, 551.
  • Bakara 2/59 A‘râf 7/134 A‘râf 7/135 A‘râf 7/162 Enfâl 8/11 Sebe' 34/5 Câsiye 45/11 ‘Ankebût 29/34
• 29 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10
• 30 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 31 - Bakara 2/226. 32 - Haşr 59/9.
  • Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 33 - Semerkandî, age., III, 80; Taberî, age., XXII, 62; Zemahşerî, age., III, 551. 34 - Yazır, age., VI, 350.
• 35 - Âl-i İmrân 3/19. 36 - Âl-i İmrân 3/85.
  • Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/85
• 37 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
• 38 - Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Secde 32/10; Yâsîn 36/87; Sâffât 37/16, 53; Kâf 50/3, 15; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Secde 32/10 Yâsîn 36/87 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Kâf 50/3 Kâf 50/15 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 39 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 40 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 41 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 42 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 43 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 44 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 45 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 46 - Dühân 44/14. 47 - Sâd 38/4. 48 - Mutaffifûn 83/32. 49 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 50 - Semerkandî, age., III, 80.
• 51 - Yazır, age., VI, 351.
• 52 - Esed, age., s. 872.
• 53 - Nahl 16/45; İsrâ’ 17/68; Kasas 28/81, 82; ‘Ankebût 29/40; Sebe’ 34/9; Mülk 67/16. 54 - Semerkandî, age., II, 648; Taberî, age., XX, 116.
  • Nahl 16/45 İsrâ 17/68 Kasas 28/81 Kasas 28/82 ‘Ankebût 29/40 Sebe' 34/9 Mülk 67/16
• 55 - Hûd 11/75; Sebe’ 34/9; Zümer 39/8; Kâf 50/8, 33.
  • Hûd 11/75 Sebe' 34/9 Zümer 39/8 Kâf 50/8 Kâf 50/33
• 56 - Hûd 11/75. 57 - Hûd 11//88; Ra‘d 13/27; Rûm 30/31; Lokmân 31/15; Sebe’ 34/9; Sâd 38/24; Zümer 39/8, 17, 54; Mü’min 40/13; Şûrâ 42/10, 13; Kâf 50/8, 33; Mümtehıne 60/4.
  • Hûd 11/75 Hûd 11/88 Hûd 11/88 Hûd 11/88 Ra‘d 13/27 Rûm 30/31 Lokmân 31/15 Sebe' 34/9 Sâd 38/24 Zümer 39/8 Zümer 39/17 Zümer 39/54 Mü'min 40/13 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/13 Kâf 50/8 Kâf 50/33 Mümtehine 60/4