Câsiye Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 37 âyetten oluşan, adını 28. âyette zikredilen ve “diz çöken” anlamındaki جَاثِيَة câsiyeh kelimesinden alan Câsiye sûresi, inişe göre 85, resmî sıralamada ise 45. sûredir.

Câsiye sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Dühân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Dühân 1; Câsiye 1); “vahyin kaynağı” (Dühân 3-8; Câsiye 2); “Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümranlığı” (Dühân 38-39; Câsiye 5, 12-13, 22); “inkârcıların mahşerdeki diriltilmeyi inkâr etmeleri” (Dühân 34-35; Câsiye 24); “Yüce Allah’ın dirilten, öldüren ve mahşerde herkesi toplayacak olan kudret oluşu” (Dühân 8, 40; Câsiye 26); “İsrailoğullarına yer verilmesi” (Dühân 30-33; Câsiye 16-17); “kâinatta her şeyin bir anlam ve amaç için yaratıldığı” (Dühân 38-39; Câsiye 22); “cennetliklere ve cehennemliklere yönelik bilgilendirmeler” (Dühân 43-57; Câsiye 30-31) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Câsiye sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin Yüce Allah’ın katından oluşu gerçeği ile başlamakta, ardından insanların yaratılışındaki ibretler, gece-gündüz ve kâinattaki mutlak ilahi kudret, inkârcıların vahye karşı olumsuz ve alaycı tavırları ile mahşerde kendilerini bekleyen korkunç azaba dair bilgiler dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, gemilerin ve göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin insan hizmetine verilişi, sorumlulukların şahsi olduğu, İsrailoğullarına yönelik bildirimler, Hz. Peygamber’e verilen bu şeriata uymanın gerekliliği, inkârcıların onlara hiçbir zarar veremeyecekleri, birbirlerinin dostları olduğu, Yüce Allah’ın ise muttakilerin dostu olduğu, vahyin çeşitli özellikleri ile iyilerle kötülerin hayatlarının da ölümlerinin de bir olmayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

22. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her şeyi belli bir amaç için yarattığı, herkese dünyada yapıp ettiklerini karşılığının verileceği, heva ve arzularını ilah edinenlerin sapkınlığı, “dehr” denen zamana inananların bulunduğu, oysa Yüce Allah’ın bütün mahlûkata dair mutlak hükümranlığı ifade edilmektedir.

27. âyetten itibaren, mahşer şartlarında hak ve hakikatı iptal edenlerin ziyana uğrayacakları, her ümmetin diz çökmüş vaziyette duracakları, herkesin kendi kitabına çağrılacağı, iman edenlerin cennete girecekleri, diğerlerinin ise kibirlerinin ve suçlarının karşılığını görecekleri bildirilmektedir.

32. âyetten itibaren, Son Saat’le ilgili inkârı veya şüphesi bulunanların sözleri ele alınmakta, mahşeri unutanların o gün bu gerçekle yüzleşecekleri bildirilmekte, alaycılık edenlerin bunun hesabını verecekleri ifade edilmekte, göklerin, yerin, bütün âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’ın hamde layık olduğu, göklerde ve yerde büyüklenmenin sadece O’nun hakkı olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 27-37. âyetlerinde mutlak hükümranlığını, insanların mahşerdeki durumunu, amel defterlerinin etkinliğini, iman edenlerle inkâr edenlerin akıbetini, inkârcıların Son Saat’le ilgili düşüncelerini, onlara yönelik mahşerle ilgili birtakım hatırlatmalarını ve nihayet mutlak gücünü ifade etmektedir.

a) Allah’ın Hükümranlığı ve Mahşerde Yaşacaklar

Yüce Allah, sûrenin 27-31. âyetlerinde göklerin ve yerin hükümranlığının sadece kendisine ait olduğunu, Son Saat’in gerçekleşeceği gün bâtıla sapanların hüsrana uğrayacaklarını, Hz. Peygamber’in o gün her ümmeti diz çökmüş olarak göreceğini, her ümmetin kendi kitabına çağırılacağını ve onlara şöyle denileceğini bildirmektedir: “Bugün, size (dünyada) yaptıklarınızın karşılığı verilmektedir! Bu, size gerçeği söyleyen kitabımızdır. Muhakkak ki biz, yaptıklarınızı kaydediyorduk.”

Ardından, inanıp salih ameller işleyenleri yani iyi işler yapanları Rablerinin rahmetine koyacağı, işte gerçek manada apaçık kurtuluşun bu olduğu, inkâr edenlere gelince onlara da “Âyetlerim size okunup aktarılmış, siz de büyüklenip suçlu bir toplum olmuştunuz, değil mi?” denileceği hatırlatılmaktadır.

ı. Son Saat’te İptalcilerin Hüsranı

وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. O (Son) Saat’in gerçekleşeceği gün var ya, batıla sapanlar işte o gün kaybedeceklerdir.”

Âyettekiوَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “ve sadece ve sadece Allah içindir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin otoritesi, hükümranlığı”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (otoritesi, hükümranlığı)”; وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “ve (işte) o gün”; تَقُومُ tekûmu fiili “gerçekleşecektir”; السَّاعَة es-sâ‘atü kelimesi “o (Son) Saat”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimeleri “o gün”; يَخْسَرُ yahseru fiili “hüsrana uğrayacaktır”; الْمُبْطِلُون el-mubtılûne kelimesi ise “iptal edenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinatın hükümranı oluşu ile Son Saat’in yaşanacağı gün hakkı iptal edenlerin hüsranı gündeme getirilmektedir.

1.وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin çarpık ilah anlayışını cevapladıktan sonra, bu defa kâinatın tek hükümran gücü olduğunu beyan etmektedir. Yâsîn 36/83’te de açıkladığımız üzere, göklerin ve yerin mülkünün sadece Yüce Allah’a ait oluşu, hükümranlıkların sadece ve sadece O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması demektir.

Âyettekiلِلّٰهِ lillâhi ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi, cümleye “vurgu” kazandırmaktadır. Mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, otorite, egemenlik” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(1) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(2) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(3)

“Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

2. وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ “O (Son) Saat’in gerçekleşeceği gün var ya, batıla sapanlar işte o gün kaybedeceklerdir.” Yüce Allah Son Saat’in gerçekleşeceği günde hakkı ve hakikati iptal edenlerin hüsrana uğrayacaklarını haber vermektedir.

Âyette yer alan وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ “O (Son) Saat’in gerçekleşeceği gün” ifadesi Rûm 30/12, 14, 55 ve Mü’min 40/46’da da geçmekte, hepsinde de aynı konuda bilgi içermektedir. Son Saat’in gerçekleşmesi hem bu sistemin yıkılışını, hem de yeni sistemin yapılışını yani kıyamet-âhiret sürecini içermektedir.

Yüce Allah işte o gün الْمُبْطِلُون el-mubtılûne dediği “Allah’ın âyetlerini etkisiz bırakmaya çalışanlar”ın, “batıla saplananlar”ın, “mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenler”in kaybedeceklerini, hüsrana ve ziyana uğrayacaklarını haber vermektedir. “Hakkı iptal edenler” kavramının kapsamında “inanılması gereken bütün değerleri inkâr edenler”, “ilah anlayışı adına yalan üreten müfteriler” ve âyetleri âciz-etkisiz kılmaya çalışanlar da var kabul edilmelidir. Öbür âlemde neler ziyana sebep olacaksa bu kavram işte onların hepsini içermektedir.

ıı. Mahşerde İnsanların Durumu ve Amel Defterleri

وَتَرٰى كُلَّ اُمَّةٍ جَاثِيَةً كُلُّ اُمَّةٍ تُدْعٰىٓ اِلٰى كِتَابِهَا اَلْيَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ هٰذَا كِتَابُنَا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ اِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “O gün her ümmeti, diz çökmüş olarak görürsün. Her ümmet, kendi kitabına çağrılacaktır. (Onlara şöyle denecektir:) ‘Bugün size (dünyada) yaptıklarınızın karşılığı verilmektedir! Bu, size gerçeği söyleyen kitabımızdır.’ Şüphesiz ki biz yaptıklarınızı kaydediyorduk.”

Buradaki وَتَرٰى ve terâ fiili “ve göreceksin”; كُلَّ اُمَّةٍ külle ümmetin tamlaması “her ümmeti”; جَاثِيَة câsiyeten kelimesi “diz çökmüş olarak”; كُلُّ اُمَّةٍ küllü ümmetin tamlaması “her ümmet”; تُدْعٰى tüd‘â edilgen fiili “çağrılacaktır”; اِلٰى كِتَابِهَا ilâ kitâbihâ ifadesi “onun kendi kitabına, kendi amel defterine”; اَلْيَوْمَ el-yevme kelimesi “o gün”; تُجْزَوْنَ tüczevne edilgen fiili “size karşılık verilecektir”; مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ mâ küntün ta‘melûne ifadesi “yapmış olduğunuz şeyler”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; كِتَابُنَا kitâbünâ tamlaması “bizim kitabımız(dır)”; يَنْطِقُ yentıku fiili “konuşur, söyler”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hakkı, gerçeği”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; نَسْتَنْسِخُ nestensihu fiili “kayedettiriyor(d)uk”; مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ mâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada mahşerde her ümmetin durumu ile kendilerine verilecek amel defterlerinin hakikati söylemesi gerçeği gündeme getirilmektedir.

1.وَتَرٰى كُلَّ اُمَّةٍ جَاثِيَةً كُلُّ اُمَّةٍ تُدْعٰىٓ اِلٰى كِتَابِهَا اَلْيَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “O gün her ümmeti, diz çökmüş olarak görürsün. Her ümmet, kendi kitabına çağrılacaktır. (Onlara şöyle denecektir:) Bugün size (dünyada) yaptıklarınızın karşılığı verilmektedir!” Yüce Allah Son Saat’in gerçekleşmesinden sonra bu defa kıyamet gününde nelerin yaşanacağı hakkında kısa bir bilgi vermekte ve her ümmetin diz çökmüş bir şekilde amel defterleriyle buluşturulacağını, herkese dünyada yapıp ettiklerinin mahşerde karşılığının verileceğini bildirmektedir.

a) وَتَرٰى كُلَّ اُمَّةٍ جَاثِيَةً “O gün her ümmeti diz çökmüş olarak görürsün.” Yüce Allah mahşer şartlarında insanların ilahi huzura çıkarıldıklarında diz çökmüş olacaklarını haber vermektedir. Kur’ân’da sadece bu cümlede geçen جَاثِيَة câsiyeh kelimesi bu sûrenin adı olarak belirlenmiş ve “diz çöken” veya “toplanmış”(4) manasında yorumlanmıştır.

Kelimenin “toplanmış” manasının delili Yâsîn 36/32, 53 ve Vâkı‘a 56/49-50 gibi âyetlerdir. İbn Abbâs’ın bu kelimeyi “bir araya gelmiş ve yaptıkları şeyi gözetleyiciler, bekleyenler”(5) manasında yorumladığı ifade edilmektedir.

b) كُلُّ اُمَّةٍ تُدْعٰىٓ اِلٰى كِتَابِهَا “Her ümmet kendi kitabına çağırılacaktır.” Bu cümlede verilen mesaj ile İsrâ’ 17/71’de verilen mesaj birbirini tamamlamaktadır. Yüce Allah huzurunda toplanacaklarını haber verdiği insanlara “ümmet” demekte ve her ümmetin de kendi amel defterlerine çağrılacağını ifade etmektedir.

“Kitaba çağrılmak” ifadesi insanların amel defterleriyle buluşturulması olabileceği gibi, kitâb kelimesinin anlam kapsamı gereği buradaki maksat her ümmetin “hesabı”na çağrılması da olabilir. Sonuçta bu cümlede verilmek istenen mesaj her ümmetin ve elbette ümmeti oluşturan fertlerin yargılanmak üzere ilahi huzura çağrılacakları ve kendilerine amel defterlerinin verileceğinin bildirilmesidir.

İsrâ 17/13-14’te bu manayı desteklemek üzere şöyle buyrulmaktadır: “Her insanın kuşunu (yani davranışlarını) boynuna bağladık. İnsan için kıyamet gününde, (önünde) açılmış bir kitap (amel defteri) çıkartacağız ve (kendisine şöyle diyeceğiz): Kitabını oku! Bugün sana, hesap görücü olarak kendi nefsin yeter.” Ayrıca Kehf 18/49’da herkesin amel defterinin ortaya konulacağı beyan edilirken kullanılan kelime el-kitâb’dır ve manası da “amel defteri”dir.

Buradaki “kitab”ı “Kur’ân” olarak da kabul edebiliriz. Çünkü Zuhruf 43/44’teki bilgiler gereği, insanlar mahşerde bu kitaptan sorgulanacaklardır.

Bütün bu kullanımlardan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki kitâb kelimesinden maksadı öncelikli olarak “amel defteri” olarak anlayabileceğimizi söylemeliyiz. Çünkü bir sonraki âyetin mesajı bunu gerektirmektedir. “Amel defterlerinin verilmesi” konusunu Müddessir 74/39’da geniş bir şekilde ele alacağımız için burada aynı konuya girmeyeceğiz.

c) اَلْيَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Onlara şöyle denilecektir:) Bugün, size (dünyada) yaptıklarınızın karşılığı verilmektedir!” Yüce Allah işte o gün bütün ümmetler diz çökmüş vaziyette ilahi huzurda toplandığında kendilerine amel defterlerinin verileceğini beyan ettikten sonra, bu cümlede de herkese dünyada yapıp ettiği ne varsa onun karşılığının verileceğini bildirmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet(6) vardır ve âhiret yurdunun haksızlık etme yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(7)

2. هٰذَا كِتَابُنَا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ اِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Bu, size gerçeği söyleyen kitabımızdır.’ Şüphesiz ki biz yaptıklarınızı kaydediyorduk.” Yüce Allah mahşerde her insana amel defterinin verileceğini beyan ettikten sonra, işte o kayıt defterinin herkese gerçeği söyleyeceğini, çünkü dünya hayatında insanların yapıp ettiklerinin kayıt altına aldırıldığını ifade edecektir.

Âyette geçen نَسْتَنْسِخُ nestensihu fiili “kayıt altına aldırılmak”, “yazdırılmak”(8) manasına gelmektedir; dolayısıyla dünyada amellerin yazdırılmış olduğu dile getirilmiş olacaktır. Kur’ân’a göre, insanların yaptığı davranışlar, Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmaktadır. Bu husus Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ortaya konulmaktadır.(9)

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/62’de şöyle buyrulmaktadır: “Katımızda hakkı konuşan bir kitap vardır ve onlar haksızlığa uğratılmayacaklardır.” Yüce Allah insanlar için temel prensibini ortaya koyduktan sonra, huzuruna döndüklerinde Allah’a hesap vereceklerini, bunun için Allah’ın katında herkesle ilgili gerçekleri konuşan bir kitabın, yani amel defterinin bulunacağını, dolayısıyla hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini özellikle bildirmektedir.

“Amellerin yazdırılması” meselesini İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağız. Önemine binaen burada kısaca şunu hatırlatalım: Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onu meleklerine yazdırıp kontrol altına aldırmaktadır. Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/18, Kamer 54/53, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4’te bunoktada açık bilgiler yer almaktadır.

Buna göre bazı hatırlatmalar yapmakta yarar görmekteyiz. Kehf 18/49’da belirtildiği gibi, amel defterleri açıldığında küçük-büyük ne varsa ortaya dökülmüş olacağı için suçluların korktukları görülecek, ancak dünyada yapıp ettikleri ne varsa karşılarında hepsi hazır kılınmış olacak, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyecektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda dikkat çekilen husus da budur.

Kamer 54/52-53’te belirtildiği üzere, insanların yapıp ettiği küçük büyük her şey kitaplarda kayıtlıdır; çünkü onların yaptığı küçük-büyük ne varsa hepsi satır satır yazılmıştır. Yâsîn 36/12’de de geçtiği üzere, insanların dünyadaki düşünceye dayalı veya uygulamalı her bir faaliyeti kayıt altına alınmıştır ve insanlar yapıp ettikleri ne varsa onu karşılarında hazır bulmuş olacaklardır.

İşte bütün bu âyetlerde verilen bilgilerden de anlaşılacağı gibi, insanların dünya hayatlarında yapıp ettikleri ne varsa hepsi kayıt altına alınmaktadır ve mahşerde insanlara bu yazılanların kaydedildiği amel defterleri verilecektir. Orada bulunanlar her şeyi açık seçik ortaya sereceği için, bir anlamda gerçekleri konuşacaklar, hakikati söyleyecekler, amellerin sahiplerine “şahitlik edecekler”dir.(10)

“Kitabın hakkı konuşması” gerçeklerin ortaya dökülmesidir ve ayrıca gizlide saklıda hiçbir şeyin bırakılmamasının sağlanmasıdır. Zaten Kıyâmet 75/14’te zikredildiği gibi, kitapta yazılanlar görüldüğünde herkes durumunu anlayacak, İsrâ‘ 17/14’te beyan edildiği üzere herkese kendi nefsi hesap görücü olarak yetecektir.

ııı. İman Edenlerin Ödülü

فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ ف۪ي رَحْمَتِه۪ ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُب۪ينُ “İnanıp iyi işler yapanlara gelince, Rableri onları merhametine koyacaktır. Asıl apaçık kurtuluş işte budur.”

Âyetteki فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fe emmellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlara (gelince)”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “sâlih ameller işleyenler, iyi işler yapanlar”; فَيُدْخِلُهُمْ fe yüdhılühum fiili “onları yerleştirecektir, alacaktır, koyacaktır”; رَبُّهُمْ rabbuhum tamlaması “onların Rabbi”; ف۪ي رَحْمَتِه۪ fî rahmetihî ifadesi “O’nun rahmetine”; ذٰلِكَ هُوَ zâlike huve ifadesi “işte odur o”; الْفَوْزُ الْمُب۪ينُ el-fevzü’l-mübînü tamlaması ise “apaçık başarı, apaçık kurtuluş” demektir.

Burada iman edip salih ameller işleyenlerin mahşerdeki yargılama sonrasında kendilerine ihsan edilecek büyük ödül gündeme getirilmektedir.

1.فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ ف۪ي رَحْمَتِه۪ “İnanıp iyi işler yapanlara gelince, Rableri onları merhametine koyacaktır.” Yüce Allah mahşerdeki yargılama sonrasında haklarında olumlu karar verdiği iman esaslarının tümünü tereddütsüz bir şekilde kabul edip salih ameller işleyenleri rahmetine koyacağını, onları rahmet ve merhametine gark edeceğini müjdelemektedir. Burada zikredilen rahmet tıpkı İnsân 76/31’de geçtiği gibi mahşerdeki ödül ve sevaptır yani sonuçta cennettir.(11)

2. ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُب۪ينُ “Asıl apaçık kurtuluş işte budur.” En‘âm 6/16’da da geçen bu ifadede, Yüce Allah rahmetine alacağını müjdelediği kullarının durumu için bunun apaçık bir başarı, kurtuluş, zafer ve bahtiyarlık(12) olduğunu vurgulayarak beyan etmektedir.

ıv. İnkâr Edenlerin Kibri ve Kınanmaları

وَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا اَفَلَمْ تَكُنْ اٰيَات۪ي تُتْلٰى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَكُنْتُمْ قَوْمًا مُجْرِم۪ينَ “Kâfir olanlara gelince, onlara ‘Ayetlerim size tilâvet edilmemiş (okunup aktarılmamış) mıydı? Siz de kibirlenip suçlu bir toplum olmuştunuz (değil mi?’ denecektir).”

Âyettekiوَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ve emmellezîne keferû ifadesi “kafir olanlara gelince”;اَفَلَمْ تَكُنْ efelem tekün fiili “(şöyle) değil miydi”; اٰيَات۪ي âyâtî tamlaması “benim âyetlerim”; تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili “tilavet edilmedi mi, okunup aktarılmadı (mı)”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فَاسْتَكْبَرْتُمْ festekbertüm fiili “sizler kibir göstermiştiniz”; وَكُنْتُمْ ve küntün fiili “ve (şöyle) olmuştunuz, sizler (şöyle) idiniz”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; مُجْرِم۪ينَ mücrimîne kelimesi ise “suçlu olanlar” demektir.

Burada inkârcıların mahşerdeki sorgulanmalarıyla ilgili kısa bir bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah iman edenlerin akıbetini beyan ettikten sonra, Kur’ân’daki mesânîlik metodu gereği sözü kâfirlere getirmekte ve onların kınanacağını, kendilerine âyetler aktarıldığında kibir gösterip suçlu bir topluluk olmayı tercih ettiklerini hatırlatacağını haber vermektedir. Bu âyetin bir benzeri Mü’minûn 23/105’te şu şekildedir: “Size âyetlerim okunup aktarılmamış mıydı? Siz de onları yalanlamıştınız.”

Yüce Allah mahşerdeki yargılanmaları esnasında inkârcıları sorgulayacağını ifade kapsamında kendi âyetlerinin onlara okunup aktarıldığını, ancak onların bu âyetleri yalanladığını, âyetlerine karşı kibre kapıldıklarını, âyetlere teslim olmak yerine onların karşısında suçlu olmayı ve inkârı tercih ettiklerini kendilerine hatırlatacaktır. Âyette geçen تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili “tilavet edilmek”, “okunmak”, “aktarılmak” gibi anlamlar vermektedir.

Bu cümlenin mesaj olarak bir benzeri Mülk 67/8’de şu şekilde geçmektedir: “Oraya (cehenneme) her bir grup atıldığında, (cehennemin) bekçileri onlara, ‘Size bir uyarıcı (peygamber) gelmemiş miydi?’ diye soracaklar.”

Cinlere ve insanlara yönelik olmak üzere bu soruyla ilgili benzer bir ifade En‘âm 6/130’da şu şekilde geçmektedir. “Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden size âyetlerimi anlatan ve bu günle karşılaşacağınıza dair sizi uyaran peygamberler gelmedi mi?”

Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Mü’min 40/50’dir: “(Bekçiler), ‘Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ diyecekler. Onlar da, ‘Evet (getirdiler)’ cevabını verecekler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ diyecekler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.” Benzer bir sorgulama ifadesi Zümer 39/72’de de yer almaktadır.

Bu konuyla ilgili olarak dile getirilen sorular elbette cevabı merak edildiği için sorulmuş değildir; aksine muhatapları ayıplamak ve gerçekleri itiraf etmelerini sağlamak için dile getirilmiş inkârî birer sorudur. İnkârcıların peygamberleri ve elbette onların getirip tebliğ ettikleri prensipleri yalanlamalarıyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetler arasında En‘âm 6/91, Yâsîn 36/15 ve Mülk 67/9. âyetlerin bulunduğunu bu vesileyle hatırlatmak da gerekmektedir.

Bu âyetlerde de müşriklerin veya inkârcıların peygamberlerini dünyada yalanladıkları, Yüce Allah’ın onlara hiçbir şey indirmediğini söyledikleri ve peygamberleri yalacılıkla suçladıkları ifade edilmektedir. Böylece korkunç bir kibre kapıldıkları ve sürekli olarak suçtan beselenen bir yapıyı tercih ettikleri beyan edilmektedir.

b) Son Saat İnkarı ve Sonrası

Yüce Allah, sûrenin 32-35. âyetlerinde inkarcılara “Allah’ın vaadi gerçektir; Son Saat’te de hiçbir şüphe yoktur” dendiği zaman, “O (Son) Saat’in ne olduğunu bilmiyoruz; onun bir tahminden ibaret olduğunu sanıyoruz; (onun hakkında) hiçbir şekilde ikna edilmiş değiliz” demiş olacaklarını aktarmakta, yaptıkları kötülüklerin o gün açığa çıkmış olacağını, alaya aldıkları şeylerin kendilerini kuşatacağını bildirmektedir.

Ardından, bu inkarcılara mahşerde “Bugüne kavuşacağınızı unuttuğunuz gibi biz de bugün sizi unutuyoruz. Yeriniz ateştir; sizin için hiçbir şekilde yardımcılar da yoktur” denileceği, bunun böyle olmasının sebebinin ise şu olduğu haber verilmektedir: “Siz Allah’ın âyetlerini alaya aldınız; dünya hayatı da sizi aldattı.” İşte böylelerinin mahşerde artık ateşten çıkarılmayacakları ve onların Yüce Allah’ı hoşnut etmelerinin de kendilerinden istenmeyeceği beyan edilmektedir.

ı. Son Saat’le İlgili Zan

وَاِذَا ق۪يلَ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَالسَّاعَةُ لَا رَيْبَ ف۪يهَا قُلْتُمْ مَا نَدْر۪ي مَا السَّاعَةُ اِنْ نَظُنُّ اِلَّا ظَنًّا وَمَا نَحْنُ بِمُسْتَيْقِن۪ينَ “(Onlara) ‘Allah’ın vaadi gerçektir; o (Son) Saat’te de hiçbir şüphe yoktur.’ dendiği zaman, ‘O (Son) Saat’in ne olduğunu bilmiyoruz; (o konuda) sadece zanda bulunuyoruz; asla ikna edilmiş değiliz!’ demiştiniz.”

Âyettekiوَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “ve (şöyle) denildiği zaman”; اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ inne va‘dellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın vaadi”; حَقّ hakkun kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; وَالسَّاعَةُ ve’s-sâ‘atü kelimesi “o (Son) Saat de”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe yoktur”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda”; قُلْتُمْ kultüm fiili “(şöyle) demiştiniz”; مَا نَدْر۪ي mâ nedrî fiili “bilmiyoruz, anlamıyoruz”; مَا السَّاعَةُ me’s-sâ‘atü ifadesi “o (Son) Saat’in ne olduğunu”; اِنْ نَظُنُّ en nezunnu ifadesi “biz zannetmiyoruz”; اِلَّا ظَنًّا illâ zannen istisnası “bir zandan başkasını, zannettiğimizin dışında başka zannımız yok”; وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnu ifadesi “ve biz hiçbir şekilde değiliz”; بِمُسْتَيْقِن۪ينَ bimüsteykınîne kelimesi ise “ikna edilmişler” demektir.

Burada Son Saat’e inanmayanların mahşerdeki sorgulamada bu durumları hakkında sorgulanackları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin en büyük sorunlarından birisi olan Son Saat’i ve elbette sonrasındaki kıyamet-âhiret sürecini dile getireceğini haber vermektedir. Buna göre, inkârcılara Son Saat’le ilgili bilgi bağlamında Yüce Allah’ın vaadinin gerçek olduğu ve Son Saat’in yani kıyamet-âhiret sürecinin yaşanmasında da hiçbir şüphe bulunmadığı kendilerine tebliğ edildiğinde onların umursamaz ve ciddiye almaz bir tavır içerisine girdikleri, Son Saat’in ne olduğunu anlamadıklarını söyledikleri, bu konuda sadece zanlarının bulunduğunu ve tam olarak ikna edilmediklerini söyledikleri ifade edilecektir.

Mekkeli müşriklerin âhirete inanmayanlarının bulunduğu daha önce yorumladığımız Câsiye 45/24. âyette ve Necm 53/27’de açıkça zikredilmektedir. Bunun yanı sıra, içlerinde Son Saat’in gerçekleşeceğini sanmayanlar bulunduğu da Kehf 18/36 ve Fussılet 41/50’de ifade edilmektedir. Dahası, çeşitli âyetlerde dile getirildiği gibi, Yüce Allah’ın Son Saat’e ve sonrasına dair vaadini alaya alanlar da vardı.

Kur’ân’da altı kez(13) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” cümlesindeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak”, “sormak” ve “alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

Ayrıca bu âyetteki hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(14) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi. Fiilin geniş zaman kalıbında getirilmesi bu türden alaycılıklarının bir süreç halinde devam etmekte olduğunun bir delilidir.

Yorumunu apmakta olduğumuz âyette ise bunların yani âhireti inkar edenler ve âhiret inancıyla alay edenler dışında bir “üçüncü” grubun bulunduğu anlaşılmaktadır ki bunlar da zanları olan, ancak ikna edilmedikleri için kararları netleşmeyenlerdir. İşte Yüce Allah herhangi bir inanç esasının tereddütlü karşılanmasını da imansızlık olarak gördüğünü, dolayısıyla dünya hayatında böyle olanların mahşerde ateş azabıyla cezalandırılacağını haber vermektedir.

Âyetin sonunda yer alan اِنْ نَظُنُّ اِلَّا ظَنًّا in nezunnu illâ zannen “sadece ve sadece zannediyoruz” ifadesindeki “zan” kelimeleri bilinen anlamda “kesin olarak inanıp bilme”nin zıddı olan “sanmak, zannetmek” demektir. Çünkü onların mahşerle ilgili kesin bilgiye dair herhangi bir kabulleri söz konusu değildi; zaten bir sonraki cümlede de işaret edilen husus budur.

ıı. Alay Ettikleriyle Yüzleşmeleri

وَبَدَا لَهُمْ سَيِّـَٔاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Onların yaptığı kötülükler (o gün) açığa çıkmış, alay etmiş oldukları şey kendilerini kuşatmış (olacak)tır.”

Âyetteki وَبَدَا ve bedâ fiili “ve ortaya çıktı, ortaya çıkmış olacak”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; سَيِّـَٔاتُ مَا عَمِلُوا seyyiâtü mâ ‘amilû tamlaması “yaptıklarının kötülükleri”; وَحَاقَ ve hâka fiili “ve kuşatmıştır, kuşatacaktır”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”; مَا كَانُوا kânû fiili “(şöyle) oldukları şeyler”; بِه bihî ifadesi “onunla, kendisiyle”; ۪يَسْتَهْزِؤُ۫نَ yestehziûne fiili ise “alay ediyorlar, kendisiyle alay etmiş oldukları şeyler” demektir.

Burada inkârcı müşrik zalimlerin mahşerde karşılaşacakları korkunç akıbetle ilgili unuttukları bir gerçeklik gündeme getirilmektedir.

Bütünüyle âyetin bir benzeri Zümer 39/48’de yer almaktadır. Bu ifadede Yüce Allah müşrik zalimlerin dünya hayatlarında işledikleri ne kadar kötülük varsa hepsinin ortaya çıkacağını, karşılarına getirileceğini, gözlerinin önüne serileceğini haber vermektedir. Dahası, dünya hayatında kendileriyle alay ettikleri ne kadar değer varsa hepsinin bir azap nedeni olarak bu kişleri çepeçevre kuşatmış olacağını bildirmektedir.

Âyette geçen بَدَا لَهُمْ bedâ lehum ifadesi Kur’ân’da beş,(15) sadece بَدَا bedâ fiili ise bir kez(16) geçmekte ve “onlar için ortaya çıkmak”, “görünmek”, “göz önüne serilmek”, “karşılarına çıkmak” manalarını içermektedir.

Buradaki mesajın inkârcıların dünyada alay ettikleri şeyin onlara mahşerde isabet edeceğinin bildirilmesi olduğunun delili hem Zümer 39/51’dir; hem Nahl 16/34’teki şu ifadedir: “Sonunda yaptıklarının cezası onlara ulaşmış (olacaktır) ve alay etmekte oldukları şey onları çepeçevre kuşatıverecektir.” İnkârcı kişilerin dünya hayatlarında alay edip dalga geçtikleri her ne varsa hepsinin kendilerini kuşatmış olacağı gerçeği de çeşitli âyetlerde dile getirilmekte,(17) konunun önemi bütün muhataplara kavratılmak istenmektedir.

Âyetteki بَدَا bedâ, حَاقَ hâka ve devam eden âyette geçen ق۪يلَ kîle fiilerinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesi, ilgili olayların ve elbette tehdit edildikleri azabın mutlak sûrette gerçekleşeceğini göstermek içindir ki bu tür kullanımlar bir Kur’an üslubudur.

Yüce Allah işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette inkârcıların yaptığı alaycılığın onların başına bela olacağını, çünkü alay edip durdukları şeylerin dünyada onların başına geldiğini, mahşerde de çok daha korkunç bir şekilde cezalandırılacaklarını haber vermektedir. Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de şöyle buyrulmaktadır: “Oysa kötü tuzak, sahibinin başına geçer.” Bu cümlede, hakikate karşı kurulan kötü tuzakların sonuçta yapanların başına geleceği, yani tuzak kuran kişinin kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği beyan edilmek istenmektedir.

ııı. Hakkı Unutmanın Sonu: Cehennem

وَق۪يلَ الْيَوْمَ نَنْسٰيكُمْ كَمَا نَس۪يتُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا وَمَاْوٰيكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “(Onlara) şöyle denecektir: Siz bugüne kavuşacağınızı unuttuğunuz gibi biz de bugün sizi unutuyoruz. Barınağınız ateştir; sizin için asla yardımcılar da yoktur!”

Âyettekiوَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve denildi, (şöyle) denilecek”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”;نَنْسٰيكُمْ nensâküm fiili “sizi unutuyoruz”; كَمَا نَس۪يتُمْ kemâ nesîtüm ifadesi “sizin unuttuğunuz gibi”; لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا likâe yevmiküm hâzâ ifadesi “bu gününüzle karşılaşmayı”; وَمَاْوٰيكُمُ ve me’vâküm tamlaması “ve sizin yeriniz”; النَّار en-nâru kelimesi “ateş(tir), ateş olacaktır”; وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “ve sizin için olmayacaktır, yoktur”; مِنْ نَاصِر۪ينَ min nâsırîne ifadesi ise “hiçbir şekilde yardımcılar” demektir.

Burada mahşer şartlarında cehennemlik olanlara nelerin söyleneceğine dair örnekler gündeme getirilmektedir.

1.وَق۪يلَ الْيَوْمَ نَنْسٰيكُمْ كَمَا نَس۪يتُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا “(Onlara) şöyle denecektir: Siz bugüne kavuşacağınızı unuttuğunuz gibi biz de bugün sizi unutuyoruz.” Yüce Allah önceki âyetlerde mahşerdeki duruşmayı inkâr edenlerin nasıl bir akıbetle karşılaşacklarını beyan ettikten sonra, bu âyette mahşerde onlara başka bir şeyi daha hatırlatacağını haber vermektedir. Buna göre inkârcılar nasıl ki dünya hayatlarındayken mahşerle karşılacaklarını unutmuşlarsa âhirette de onların unutulacağı ifade edilmekte, yerlerinin ateş olduğu ve orada kendilerine hiçbir şekilde yardım edilemeyeceği belirtilmektedir.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, bu günün karşılaşmasını nasıl unutmuş ve âyetlerimizi nasıl inkâr etmişlerse işte biz de bugün onları unutmaktayız.” Dünya hayatının aldatmasına kananlar aynı zamanda Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr eden ve mahşerde Allah’ın huzurunda hesap vereceğini de unutanlardır. İşte âyetin bu cümlesinde Yüce Allah bu tiplerin suçunu gündeme getirmekte ve onlar nasıl ki dünya hayatında böyle bir unutma yaşamışlarsa, kendilerinin de azapta unutulacağını yani orada bırakılacağını kendilerine ileteceğini haber vermektedir.

Tâhâ 20/126’da da geçtiği üzere, Yüce Allah dünyada kendilerine âyetleri gelmesine rağmen onları unutanların mahşerde unutulacağını bildirmektedir. Haşr 59/19’da dünya hayatında Yüce Allah’ı unutanlara Yüce Allah’ın da kendilerini unutturacağı haber verilmektedir. Benzer bir mesaj Secde 32/14’te de yer almaktadır.

Tevbe 9/67’de geçtiği üzere, münafıkların Yüce Allah’ı unutması sonucunda Allah’ın da onları nifakta unuttuğu bildirilmektedir. Mahşerdeki karşılıklar dünyadaki tercihlerin sonucudur. İnsanların azapta unutulması “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise onların dünyada hakikati unutmuş ve dikkate almamış olmalarıdır. Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecek, kişiler kendi yaptıklarının karşılığını bulmuş olacaklardır. Sözün özü şudur: “Unutanlar unutulacaktır.”

2. وَمَاْوٰيكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Barınağınız ateştir; sizin için asla yardımcılar da yoktur!” Bu ifade ‘Ankebût 29/25’te de geçmektedir. Yüce Allah mahşerde böylelerine hitabını sürdüreceğini haber vermekte ve onların varacağı yerin ateş olacağını ve kendilerine hiçbir şekilde hiç kimsenin de yardım edemeyeceğini söyleceğini bildirmektedir. Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(18) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir.

Yüce Allah hak ve hakikatle alay eden ve onları unutanların gideceği yerin ateş olacağını bildirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli âyetler(19) vardır. Bu arada böylelerine yardım da edilmeyeceği ifade edilmektedir. Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır.

Bu bağlamda İsrâ’ 17/97 ve Şûrâ 42/44’te “sapkınlığı onaylananlar için artık Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı” beyan edilmektedir. Kur’ân’da kimlerin yardımcılarının olamayacağıyla ilgili olarak çeşitli bilgiler ve nitelikler üzerinde durulmaktadır.(20)

ıv. Alaycılığın Feci Akıbeti

ذٰلِكُمْ بِاَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ اٰيَاتِ اللّٰهِ هُزُوًا وَغَرَّتْكُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ لَا يُخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ “Bunun sebebi şudur: ‘Siz Allah’ın ayetleriyle alay ettiniz; dünya hayatı sizi aldattı.’ Bugün ondan (ateşten) çıkarılmayacaklardır ve onların (Allah’ı) hoşnut etmeleri de istenmeyecektir.”

Âyetteki ذٰلِكُمْ بِاَنَّكُمُ zâliküm bi enneküm ifadesi “bunun sebebi sizin şöyle oluşunuzdur”; اتَّخَذْتُمْ ittehaztüm fiili “edinmiştiniz”; اٰيَاتِ اللّٰهِ âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”;هُزُوًا hüzüven kelimesi “eğlence, alay”;وَغَرَّتْكُمُ ve ğarratküm fiili “ve sizi aldatmıştı”; الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا el-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “yakın hayat, dünya hayatı”; فَالْيَوْمَ fe’l-yevme kelimesi “bugün”; لَا يُخْرَجُونَ lâ yahracûne edilgen fiili “çıkartılmayacaklardır”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle) de değillerdir, olmayacaklardır”; يُسْتَعْتَبُونَ yüsta‘tebûne edilgen fiili ise “onlardan rızalık istenmeyecektir” demektir.

Burada inkârcıların dünya hayatlarında âyetleri alaya alışları ve dünya hayatının kendilerini aldatmasının akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكُمْ بِاَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ اٰيَاتِ اللّٰهِ هُزُوًا وَغَرَّتْكُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا “Bunun sebebi şudur: Siz Allah’ın ayetleriyle alay ettiniz; dünya hayatı sizi aldattı.” Yüce Allah cehennemlikleri kınamaya devam etmekte ve onlara dünya hayatlarındalarken Allah’ın âyetlerini alay aldıklarını hatırlatacağını bildirmektedir. Bu konuyu daha önce yorumladığımız Câsiye 45/9. âyette ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrar etmeyecek, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Konuyla ilgili âyetlerin mesajlarından anlaşılıyor ki, müşrikler Yüce Allah’ın ayetlerini, Kur’ân’ı, peygamberlerin uyarılarını ve korkutmalarını alaya almışlardı. Bütün bunlar kâfirlerde ve elbette bütün zamanların inkârcılarında cehaletin ve kalb katılığının hâkim olduğunu gösterir. Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(21) “öncekilerin masalları”,(22) “geçmişten gelen büyü”(23) veya “bir beşer sözü”(24) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(25)

Benzer şekilde Hz. Peygamberle ilgili olumsuz yaklaşımlarına da aynı şiddette cevap verilmektedir. Vahiy, risalet, değerler vs. ile alay edenler mahşerde benzer şekillerde alaylara maruz bırakılacaklardır. O nedenle, muhatapların ilahi bilgilendirmelere itibar etmeleri ve sonuçta hakkın ve hakikatin yanında yer almaları gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır, vesselâm.

Dünya hayatının inkârcıları aldatmasıyla ilgili olarak A‘râf 7/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar dinlerini bir eğlence ve oyun edinmiş, dünya hayatı da kendilerini aldatmıştır.” Bu kişiler Yüce Allah “Sakın ha dünya hayatı sizi aldatmasın; sakın ha çok aldatıcı şeytan sizi aldatmasın”(26) diye uyarmasına rağmen, bu uyarıya itibar etmemiş, dünya hayatının aldatmasına mağlup olmuş kişilerdir.

Aynı şekilde En‘âm 6/70’te de şu bilgiler verilmektedir: “Dinlerini oyun ve eğlence edinen ve dünya hayatının aldattığı kimselere aldırma (onları bir tarafa bırak)!” Yüce Allah âyette Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve gerçekleştirdiği tebliğ faaliyetlerine itibar etmeyip “âyetler hakkında ileri geri konuşanlar” için ısrarcı olmamasını, onları ciddiye almamasını, kendi hallerine bırakmasını emretmektedir.

2. فَالْيَوْمَ لَا يُخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ “Bugün ondan (ateşten) çıkarılmayacaklardır ve onların (Allah’ı) hoşnut etmeleri de istenmeyecektir.” Yüce Allah inkârcıların ateş azabından bir daha çıkartılmayacaklarını ve kendilerine özür imkanı da verilmeyeceğini bildirmektedir. Cehennemden çıkartılma isteği konusunu Fâtır 35/37’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri vermek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Cehenneme girenler bir daha oradan çıkamazlar. Rabbimiz bizi bu korkunç akıbetten muhafaza buyursun.

Konuyla ilgili olarak Nah 16/84’te şu bilgiler yer almaktadır: “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz gün, artık ne kâfir olanlara (özür dilemelerine) izin verilir ne de onların özür dilemeleri istenir.” Nahl 16/84 ve Rûm 30/57’de de geçen لَا يُسْتَعْتَبُونَ lâ yüsta‘tebûne edilgen fiili “özür dileme imkanı verilmemesi”, “af dileyememeleri”, “rızalık istenmemesi”, “dünyaya geri döndürülmemek”(27) gibi anlamlar içermektedir.

Kafirlere izin verilmemesi ve onlara özür imkanının tanınmamasıyla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler yer almaktadır.(28) Murselât 77/35-36’da bu konuda oldukça geniş malumat vermeye çalışacağız. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Mahşer şartlarında kafirlere hiçbir şekilde izin verilmeyecek ve onların özür dilemelerine fırsat da tanınmayacaktır.

c) Mutlak Hükümralığın Sahibi Yüce Allah

Yüce Allah, sûrenin 36-37. âyetlerinde şu ilâhi mesajlara yer vermektedir: “Hamd, ancak ve ancak göklerin Rabbi, yerin Rabbi yani bütün âlemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur. Göklerde ve yerde büyüklük yalnız O’nundur. O, azîzdir; hakîmdir (izzet ve hikmet sahibidir).”

ı. Hamde Sadece O’nun Layık Oluşu

فَلِلّٰهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمٰوَاتِ وَرَبِّ الْاَرْضِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Hamd (övgü), yalnızca göklerin Rabbi, yerin Rabbi yani bütün âlemlerin Rabbi olan Allah’a aittir.”

Âyetteki فَلِلّٰهِ fe lillâhi ifadesi “sadece Allah içindir”; الْحَمْد el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; رَبِّ السَّمٰوَاتِ rabbi’s-semâvâti tamlaması “göklerin Rabbi olan”; وَرَبِّ الْاَرْضِ ve rabbi’l-ardı tamlaması “ve yerin, yeryüzünün Rabbi olan”; رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi olan” demektir.

Burada hamdin her şeyin Rabbi olan Yüce Allah’a ait oluşu noktasında vurgulu bir ifade gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sunduğu sayısız nimete ve dile getirdiği pek çok delile rağmen, inkârcıların bu durumu nedeniyle Hz. Peygamber’in ve müminlerin üzülmemesi gerektiğini beyan edercesine göklerin, yerin ve nihayet bütün âlemlerin Rabbi olması nedeniyle bütün övgülerin sadece kendisine ait olduğunu ilan etmektedir.

“Hamd (övülme, övgü), âlemlerin Rabbi Allah içindir” şeklinde hamd ile ilgili bu cümle Kur’ân’da altı âyette(29) geçmektedir. Hamdin sadece Yüce Allah’a ait oluşuyla ilgili olarak Kasas 28/7’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte O, Allah’tır. Kendisinden başka hiçbir ilâh yoktur. Önünde de sonunda da (dünyada da âhirette de) hamd sadece O’na aittir. Hüküm sadece O’nundur ve sadece O’na döndürüleceksiniz.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah’ın hamde layık oluşuyla ilgili bir açılım yapılmakta, göklerin, yerin ve bütünüyle âlemlerin Rabbi olması itibariyle hamde sadece ve sadece kendisinin layık olduğunu beyan etmektedir.

Bu cümledeفَلِلّٰهِ felillâhi ifadesinin الْحَمْد el-hamd kelimesinden öne alınması nedeniyle bir hasr/kasr yani “vurgulu” bir mana söz konusudur. Bu nedenle, tercümeyi “sadece” kelimesiyle vermeyi gerekli gördük.

Yüce Allah kendisinden başka hiçbir ilah olmadığını beyan ettikten sonra, dünyada da âhirette de dünya da cennette de;(30) bir işin veya hayatın başında da sonunda da övgünün sadece kendisine ait olduğuna dikkat çekmektedir. Dünyadaki hamdin Yüce Allah’ın dostları anlamında bilinçli insanlar tarafından gerçekleştirildiği bilinmektedir. Âhiretteki hamdin ise orada dile getirilecek hamd cümlelerinden oluşacağı A‘râf 7/43, Yûnus 10/10, Fâtır 35/34, Zümer 39/74, 75 gibi âyetlerde ortaya konulmaktadır.

ıı. Gerçek Büyüğün Sadece Allah Oluşu

وَلَهُ الْكِبْرِيَآءُ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Göklerde ve yerde büyüklük yalnızca O’na aittir. O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَلَهُ ve lehû ifadesi “ve sadece O’na aittir”; الْكِبْرِيَآء el-kibriyâu kelimesi “büyüklük”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “en üstün(dür)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hükmünde hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez büyüklüğü, yüceliği ve hikmet sahibi oluşu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin son âyetinde göklerde ve yeryüzünde yani bütünüyle kâinatta büyüklük hakkının sadece ve sadece kendisinde olduğunu beyan ederek, kendisinin tek güçlü ve her işinde hikmetli oluşunu dikkatlere sunmaktadır.

Bir kez de Yûnus 10/78’de geçen الْكِبْرِيَآء el-kibriyâ’ kelimesi “büyüklük”, “azamet”, “kudret,” “sültan”, “otorite”, “yücelik”(31) gibi anlamlar içermekte, önceki âyette de olduğu gibi bu âyetteki لَهُ lehû ifadesinin başa getirilmesiyle elde edilen devrik cümle gereği bu özelliğin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Daha önce de ele aldığımız üzere, Câsiye sûresinin ikinci âyetinde de geçen el-‘azîz ve el-hakîm sıfatları Yüce Allah’ın iradesinde mutlak galip olduğunu, hükmünde de daima hikmetler içerdiğini, hikmetsiz bir iş yapmayacağı manasını vermektedir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 2 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 3 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 4 - Semerkandî, age., III, 281; Taberî, age., XXV, 154.
• 5 - Zemahşerî, age., IV, 285.
• 6 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/24, 69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 7 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/24 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 8 - Taberî, age., XXV, 156. 9 - Âl-i İmrân 3/181; Yûnus 10/21; Meryem 19/79-80; Yâsîn 36/12; Zuhruf 43/80; Câsiye 45/29; Kâf 50/17-18; Kamer 54/52-53; Cinn 72/28; Târık 86/4.
  • Âl-i İmrân 3/181 Yûnus 10/21 Meryem 19/80 Yâsîn 36/12 Zuhruf 43/80 Câsiye 45/29 Kâf 50/18 Kamer 54/53 Cinn 72/28 Târık 86/4
• 10 - Semerkandî, age., III, 28; Zemahşerî, age., IV 285.
• 11 - Taberî, age., XXV, 156; Zemahşerî, age., IV, 285. 12 - Taberî, age., XXV, 156.
• 13 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 14 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 15 - En‘âm 6/28; Yûsuf 12/35; Zümer 39/47, 48; Câsiye 45/33. 16 - Mümtehıne 60/4. 17 - En‘âm 6/10; Hûd 11/8; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Zümer 39/48; Mü’min 40/45, 83; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26.
  • En‘âm 6/28 Yûsuf 12/35 Zümer 39/47 Zümer 39/48 Câsiye 45/33 Mümtehine 60/4 En‘âm 6/10 Hûd 11/8 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Zümer 39/48 Mü'min 40/45 Mü'min 40/83 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26
• 18 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 19 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 25/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Furkân 25/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9
• 20 - Bakara 2/107, 120, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 123, 145, 173; Mâide 5/72; Tevbe 9/74, 116; Nahl 16/37; İsrâ’ 17/75; Kehf 18/43; Hacc 22/71; Kasas 28/81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Şûrâ 42/8, 31; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Nûh 71/25.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 Mâide 5/72 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Nahl 16/37 İsrâ 17/75 Kehf 18/43 Hacc 22/71 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Nûh 71/25
• 21 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 22 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 23 - Müddessir 74/24. 24 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 25 - Furkân 25/4-6.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6
• 26 - Lokmân 31/33; Fâtır 35/5.
  • Lokmân 31/33 Fâtır 35/5
• 27 - Semerkandî, age., II, 300; Taberî, age., XIV, 158; Zemahşerî, age., II, 602; Râzî, age., XX, 96. 28 - Nahl 16/84; Rûm 30/57; Fussılet 41/24; Câsiye 45/35; Kıyâmet 75/15-16.
  • Nahl 16/84 Rûm 30/57 Fussilet 41/24 Câsiye 45/35 Kıyâmet 75/16
• 29 - Fâtiha1/2; En‘âm 6/45; Yûnus 10/10; Sâffât 37/182; Zümer 39/75; Mü’min 40/65.
  • Fâtiha 1/2 En‘âm 6/45 Yûnus 10/10 Sâffât 37/182 Zümer 39/75 Mü'min 40/65
• 30 - Semerkandî, age., II, 643; Taberî, age., XX, 102; Zemahşerî, age., III, 414.
• 31 - Semerkandî, age., III, 283; Taberî, age., XXV, 159; Zemahşerî, age., IV, 286.