Kasas Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını 25. âyette geçen “kıssalar” anlamındaki الْقَصَص el-kasas kelimesinden alan Kasas sûresi inişe göre 67, resmî sıralamada ise 28. sûredir.

Kasas sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Neml sûresiyle de ondan bir önceki sûre olan Şu‘arâ’ suresiyle de yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, Hz. Mûsâ kıssası ile devam etmeleri en önemli ortak noktalardır (Neml 7-14; Kasas 3-46). Öyle ki bu durum iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir. Ayrıca kâinat kitabından sunulan çeşitli konu başlıkları da iki sûrenin ortak konularındandır (Neml 59-64; Kasas 71-73). Dahası mahşere iyilik getirenlerle kötülük götürenlerin akıbetleri de her iki sûrede ele alınmaktadır (Neml 89-90; Kasas 84).

Kasas sûresi, büyük ölçüde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan kıssasından söz etmektedir. Bu bağlamda Firavun’un korkunç zulmünün sonrasında Yüce Allah’ın İsrailoğularına olan ikramı dile getirilmekte, Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması ve sonrasında annesine geri döndürülmesiyle devam etmektedir.

14. âyetten itibaren, şehirde kendisinden yardım isteyen birisine destek olurken karşıdakini öldürmesi olayı gündeme getirilmekte, sonrasında o şehirden kaçıp Medyen’e doğru yola çıktığı ve Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaştığı, onlara hayvanları sulamakla yardım etmesinin sonucunda babalarının onu ödüllendirmek için çağırması ve orada 8 veya 10 yıl kalması hatırlatılmaktadır. 29. âyetten itibaren, Tûr’a doğru yola çıktığı, ailesiyle birlikte orada bir ışık gördüğü, kendisine ilahi hakikatlerin ulaştırılması anlamında seslenildiği, nihayet değneğiyle ilgili olarak bir tecrube yaşadığı beyan edilmektedir. Ayrıldığı şehre gönderilirken kardeşinin de yanında olmasını istediği, her ikisinin birlikte gönderildiği, kavminin onu şiddetle reddettiği, Firavun’un ona karşı küstahça davrandığı, ilahlık tasladığı, sonrasında Firavun’un ordusuyla birlikte denizde boğuldukları haber verilmektedir.

44. âyetten itibaren, konu Hz. Peygamber’e getirilmekte, müşrik muhataplarının sözleriyle Firavun zamanındakilerin davranışlarının benzeştiği beyan edilmektedir. Kitap ehlinden insanların iman etmesi durumunda kendilerine ödüllerinin iki kat verileceği hatırlatılarak, Mekkeli müşriklerin hadsiz çıkışları cevaplandırılmaktadır.

63. âyetten itibaren, azgınların akıbetlerinin feci olacağı haber verilmekte, iman edenlerin de kurtulmuş olacakları bildirilmektedir. Daha sonra kâinat kitabından bazı konu başlıkları ele alınmakta, Kârûn’un azgınlığına gönderme yapılmakta, onun gibilerin nasıl yerle bir edildiği bildirilmektedir.

Sûrenin son grup âyetinde, âhiret yurdunun muttakilere hazırlanmakta olduğu, iyilik getirenlerin ödüllendirileceği, diğerlerine de yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy beklemediği, bu nedenle kendisine gelen vahiyler doğrultusunda bir duyarlılık ortaya koyması kendisinden istenmekte, sûre tek ilah vurgusuyla ve sadece O’nun bâkî kalacağı, hükmün O’na aidiyeti ve bütün insanların hesap vermek üzere O’na döndürüleceği bilgisiyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-13. âyetlerinde Hz. Mûsâ ile Firavun’un kıssasının bir bölümünü, özellikle Firavun’un kavmine yaptığı zulüm ile Hz. Mûsâ’nın bebekliğinde yaşadıklarını, bu çervede nehre bırakılışını, Firavun’un ailesinin onu alışını, annesinin hüznünü, ablasının onu takip etmesini istemesini, başkalarını emmeyen Musa’ya süt emzirmesi için onu annesine geri döndürdüğünü, böylece yaşanan sevinci hatırlatmaktadır.

a) Apaçık Kitab’ın Verdiği Gerçek Bilgi

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde tâ sîn mîm şeklindeki mukatta‘a harfleriyle başlamakta, anlatılacak olanların apaçık kitabın âyetleri olduğunu ve böylece iman etmek isteyen bir toplum için Hz. Mûsâ ile Firavun’un haberlerinden bir kısmını Hz. Peygamber’e aktaracağını bildirmektedir.

ı. Vahyin Apaçık Âyetleri

طٰسٓمٓ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “Tâ, sîn, mîm. İşte şu(nlar), apaçık Kitabın ayetleridir.”

Buradaki طٰسٓمٓ tâ sîn mîm ifadesi “mukatta‘a harfleri”; تِلْكَ tilke kelimesi “şu(nlar), onlar”; اٰيَات âyâtü sözcüğü “âyetleri(dir)”; الْكِتَابِ الْمُب۪ينِ el-kitâbi’l-mübîni tamlaması ise “apaçık kitab(ın)” demektir.

Burada mukatta‘a harflerinden bir örnek kullanım ve ilâhî mesajların apaçıklığı gündeme getirilmektedir.

Bu iki âyetin aynısı Şu‘arâ’ 26/1-2’de de geçmekte, vahyin mesaj ve ruh birlikteliği örnekliğini oluşturmaktadır. Şu‘arâ 26/18-22’de anlatılan Hz. Mûsâ kıssasının devamı niteliğinde bilgiler Neml’de, onları tamamlayan bilgiler de Kasas’ta zikredilmektedir. Böylece üç sûrenin resmi sıralamadaki yerlerinin birbirlerinin devamı mahiyetinde olduğu anlaşılmaktadır.

1. طٰسٓمٓ Tâ. Sîn. Mîm. Bakara 2/1’de mukatta‘a harflerin sayısı, kullanım gerekçeleri, muhtemel anlamları noktasında detaylı bilgiler vermiştik. Burada sadece bu üç mukatta‘a harfi hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz:

Şu‘arâ’ 26/1’de de ifade ettiğimiz üzere, âyetteki طٰسٓمٓ tâ, sîn, mîm harfleri “mukatta‘a, teheccî veya hecâ harfleri” olarak bilinmektedir. Kesin olarak bilinemiyor olsa da birer ihtimal olarak Yüce Allah bu harflere yemin ediyor olabileceği gibi, sûrede ele alınan peygamber kıssaları veya onların risalet öğretileri sembolize ediliyor da olabilir.

Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, önceki bir ilâhî mesaja dikkat çekiyor da olabilir. Vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı ve dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilirler.

Yüce Allah bu harflere yemin ederek bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Zemahşerî, bu harflerin sûrenin ismi olduğu kanaatindedir.(1)

Müfessirlerimiz müteşâbih olarak nitelendirdikleri bu harflerin manası hakkında bilgi sunulamayacağını söylemiş olsalar da pek çoğunun bu noktada birtakım görüşler ileri sürdükleri bilinmektedir.(2)

İlk konusu Hz. Mûsâ ile ilgili olan Şu‘arâ’ ve Neml sûrelerinin, ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz ve tek kıssası Hz. Mûsâ’dan oluşan Kasas sûresinin başındaki tâ sîn mîm ve tâ sîn harfleri “Tûr-i Sînâ” veya “Mûsâ’nın vahiy aldığı Tûr-i Sînâ” manasına alınabilir. Yüce Allah en iyisini ve en doğrusunu bilir.

Ayrıca bu harflerin Yüce Allah’ın çeşitli sıfatlarının bir kısmının simgesidir. Bu bağlamda âyettekiطٰ tâ/tı harfi insanların yakıştırdığı şeylerden tâhir “temiz”; سٓ sîn harfi insanların Allah adına yakıştırdıklarının sami‘ı yani “işiteni”; مٓ mîm harfi ise O’ndan bir şey istediklerine karşı mâcid yani “cömert” oluşunu temsil etmektedir. Dahası bu harflerden tâ/tı “Tâlût”u, sîn “Hz. Süleyman”ı, mîm ise “Hz. Muhammed”i sembolize etmekte ve Yüce Allah’ın bu üç kişiye yemin ettiği ifade edilmektedir.(3)

2. تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “İşte şu(nlar), apaçık Kitâb’ın âyetleridir.” Şu‘arâ’ 26/2’de de ifade ettiğimiz üzere, cümlenin başındaki تِلْكَ tilke kelimesi “şunlar” manasındaki hâülâi kelimesinden farklı olarak “şu(nlar)” şeklinde tercüme edilmelidir. Çünkü tilke kelimesi “şu” veya “o” manasındaki zâlike kelimesinin müennes yani “dişil” kalıbıdır. Yüce Allah burada sözünü edeceği prensiplerin “apaçık kitabın âyetleri” olduğunu beyan etmektedir. Önemine binaen bu vesileyle “âyet”, “kitâb” ve “mübîn” kavramlarına kısaca değinmek istiyoruz:

a) Yâsîn 36/33’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, “âyet kavramı” kapsamı oldukça geniş bir alanı içermektedir. Âyet ve âyât kelimeleri Kur’ân’da 382 yerde geçmekte ve “vahiy cümleciği”,(4) “alâmet, delil”,(5) “ibret, ders”,(6) “mucize”,(7) “sembol”,(8) “ilâhî yasalar”(9) ve “risâlet”(10) anlamlarına gelmektedir.(11) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اٰيَات âyât kelimesi ise “vahiy cümlecikleri” anlamına gelmektedir.

b) Tefsirimizin ilk cildinin Giriş bölümünde “Kur’ân-ı Kerîm’in Kur’ân’daki İsimleri” başlığında da ele aldığımız üzere, “yazmak, yazılan şeyler, yazı tomarı” gibi anlamlarda kullanılan el-kitâb,(12) kütüb,(13) mektûb(14) kelimeleri Kur’ân’da 262 kez geçmektedir. الْكِتَاب el-kitâb kelimesi Kur’ân’ın Kur’ân’da en çok kullanılan isimlerindendir. Bir kısmında farklı anlamlar söz konusu olsa da, bu kelime büyük çoğunlukla “Kur’ân”ı ifade etmektedir.

Başında el takısı olarak da olmayarak da tekil kalıpta el-kitâb/kitâb, çoğul kalıpta kütüb kelimelerinin pek çok âyette “Hz. Mûsâ’ya ve İsrailoğullarına verilen ilahi mesaj, Tevrât”;(15) bazı âyetlerde ise genel manada “ilâhî öğreti”, “vahiy”, “yasa”(16) anlamında zikredilmektedir.

Ayrıca söz konusu kelimelerin “amel defteri”,(17) “yazı, kitap”,(18) “süre, zaman”,(19) “Levh-i Mahfûz”,(20) “anlaşma”(21) anlamlarında da kullanıldığı bilinmektedir. Bu arada bir âyette(22) mektûb kalıbında “yazılı şey” manasında zikredilmektedir. Bütün bu kullanımların ortak noktası “ilâhî mesaj” oluşlarıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki الْكِتَاب el-kitâb kelimesinden maksat ise “Kur’ân-ı Kerîm”dir.

c) Tefsirimizin ilk cildinin Giriş bölümünde “Kur’ân-ı Kerîm’in Kur’ân’daki Sıfatları” başlığında da ele aldığımız üzere, الْمُب۪ينِ el-mübîn sıfatı, Kur’ân’ın hem “açıklayıcı” olduğunu, hem de “apaçık” özelliğini ifade eder.(23) الْمُب۪ينِ el-mübîn kelimesi, Kur’ân’ın isimlerinden olan el-beyân ve el-beyyine kelimelerinin sıfat halidir.

Yüce Allah vahyini kolaylaştırdığını,(24) dolayısıyla onun da kolay olduğunu(25) beyan etmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’ın “apaçık Arapça bir dil”de indirildiği,(26) böyle olmasının anlaşılmasıyla gerekçelendirildiği belirtilmektedir.(27) Kur’ân’ın mübîn oluşu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de diğerlerinde de vahyin hem “gerçekleri açıklayıcılığını” hem de “apaçıklığını, anlaşılabilirliğini ve kolay olduğunu” ortaya koymaktadır.

Nitekim Kur’ân âyetlerinin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı gerçeği vurgulanan hususlar arasında yer almaktadır.(28) Demek ki bu sûrede ve diğerlerinde anlatılacak konular gayet kolay anlaşılabilecek bir nitelik arz etmektedir.

Kur’ân’ın açıklayıcılığı ve meseleleri ayrıntılarıyla ortaya koyuculuğu noktasında çeşitli âyetler vardır. Yüce Allah’ın “kitap indirmesi”, esasında “kitabı göndermesi, ulaştırması, vahyetmesi, ikram etmesi, tenezzül buyurması” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kitap derin bir bilgiye dayalı olarak Allah tarafından açıklanmış, meseleler açıkça ortaya konulmuştur.

Bu ifade Hûd 11/1-2, Fussılet 41/3 ve 44’te açıkça ifade edilmektedir. En‘âm 6/38’de bu “kitapta hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı”, En‘âm 6/114’te bütünüyle “Kitâb”ın, ayrıca A‘râf 7/174’te “âyetler”in detaylı bir şekilde açıklandığı, İsrâ’ 17/12’de ise “her şeyin açık açık anlatıldığı” beyan edilmektedir. Dahası Nahl 16/89’da da Kur’ân’ın “herşeyin açıklaması” olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verdiğini de çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Bu bağlamda En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Rûm 30/58, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

İşte bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde, En‘âm 6/114. âyettekiمُفَصَّلًا mufassalen “açıklanmış olarak” ifadesindeki maksadı anlamamız kolaylaşmaktadır. Bu kelimeyi âlimlerimiz “emrin ve nehyin, hakkın ve bâtılın âyet âyet, sûre sûre açıklanması”(29) veya “Hz. Peygamber’in risaletinin hak, karşıtlarının ise bâtıl oldukları”(30) şeklinde izah etmişlerdir.

Demek ki Yüce Allah’ın gönderdiği kitap kapalı, muğlak, anlaşılamaz, karmakarışık, çelişkilerle dolu bir kitap değil, aksine ele aldığı konuları açıklayan ve bunu derin bir bilgiyle gerçekleştiren bir yapı arz etmektedir. Kur’ân el-mübîn(31) sıfatı gereği “açıklayıcı, apaçık” bir mahiyet içermekte, hiçbir şekilde eğrilik ve pürüz içermemektedir.(32) Bu yönüyle Kur’ân hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır, vesselâm.

Sonuç olarak şu hususu tekrar hatırlatmalıyız: Kur’ân pek çok âyette el-mübîn olduğunu bildirmektedir ki bu sıfat önce “açıklayıcı” manasına gelmektedir. Bu haliyle bazı âyetler mübeyyin’dir, yani “açıklayıcıdır”; bunun sonucunda bazı âyetler de mübeyyen’dir, yani açıklanmıştır. Buna göre el-mübîn olan Kur’ân önce açıklayıcıdır; sonrasında ise açıklanmış, apaçık bir hale getirilmiştir ki bunu bizzat Yüce Allah gerçekleştirmiştir. Zaten Furkân 25/33’teki “en güzel tefsir” de Yüce Allah’a nispet edilmektedir.

ıı. Kıssaların Anlatılma Gerekçesi

نَتْلُوا عَلَيْكَ مِنْ نَبَاِ مُوسٰى وَفِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “İman edecek bir toplum için Musa ile Firavun’un haberinden bir kısmını sana bir amaç ile tilâvet etmekteyiz (okuyup aktarmaktayız).”

Âyetteki نَتْلُوا netlû fiili “tilavet etmekteyiz, okumaktayız, aktarmaktayız”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; مِنْ نَبَاِ min nebei kelimesi “haber(ler)nden bir kısmını”; مُوسٰى mûsâ sözcüğü “Musa’nın”; وَفِرْعَوْنَ ve fir‘avne sözcüğü “ve Firavun’un”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile, bir amaç ile”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yu’minûne fiili ise “inanmaktadır, inanan bir topluluk için” demektir.

Burada Hz. Mûsâ ile Firavun’un kıssasından bir bölümün anlatılacağı gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kendisine çok önemli bir haber aktaracağını ve bunu iman eden bir toplum inşa etmek için yapacağını beyan etmektedir. Âyette geçen نَتْلُوا netlû fiili “tilavet etmek”, “okumak”, “aktarmak” anlamına gelmekte ve muhatabın burada sözü edilecek kıssanın peşinden gidip sonuç çıkartmasını kendisinden istemektedir.

Tilâvet kelimesi sadece “okumak” manasına alınmamalı, bunun “hayata aktarılması, mesajın izinden gidilmesi, onun hayat biçimine dönüştürülmesi” gibi anlam boyutlarının bulunduğu unutulmamalıdır. Bu konuda Tefsirimizin “Birinci Cildinin Giriş Bölümü”nde geniş bilgilendirmeler yaptığımız için burada ayrıca detaya girmeyeceğiz.

2. Yûsuf 12/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân kıssalarının gerçekleşen hayat kesitleri olduğu noktasında hiçbir şüphemiz yoktur. “Bu konuda sana gelen bilgiler gerçeğin ta kendisidir” şeklinde Hûd 11/120’de geçen el-hakk kelimesi, kıssaların gerçek olaylar olduğunun açık bir delilidir. Bu arada Kehf 18/13 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas 28/3’te yer alan el-hakk kelimeleri de hem kıssaların gerçekliğini hem de anlatılmalarının bir amaca hizmet edeceğini ortaya koymaktadır.

Âyetteki بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile, bir amaç ile, öğüt ve ibret maksadıyla” anlamına alabileceğimiz gibi, anlatılan kıssanın mutlak doğru olduğunu, içerisinde yalan bulunmadığını, hakikati bütün çıplaklığıyla ortaya koyduğunu da düşünmek durumundayız.

Kıssaların gerçekleşmeme ihtimalinin bulunduğunu iddia edenlerden bazıları, bazı kıssaların “eskilerin masalları” olduğunu söyleyerek, bunların anlatılma gerekçelerini sadece “içerdikleri mesaj”la ilişkilendirmişlerdir. Elbette kıssalarda mesaj verilmesi asıl amaçtır; ancak bunun yaşanmamış olaylardan seçilmesinin de bir anlamı olmasa gerektir. Yaşanmamış anlatılar için zaten darb-ı meseller yeterince örnektir. Bunlara ilave olarak, ayrıca kıssaların bir kısmının gerçekleşmediğini söylemek kanaatimizce gerçeği yansıtmamaktadır.(33)

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Kur’ân kıssaları yaşanmış olayların anlatımıdır; üretilmiş veya uydurulmuş masalların aktarımı değildir.

3. Kur’ân’daki kıssalar bütün peygamberlerin ve geçmiş bütün toplumların hayatlarını içermez. En‘âm 6/34 ve Tâhâ 20/99’da verilen bilgi bu istikamettedir. Nisâ’ 4/164, Hûd 11/120 ve Mü’min 40/78’de beyan edildiği üzere, Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberler olduğu gibi, kıssası anlatılmayan peygamberler de vardır. Risalet tarihi Kur’ân’da adı geçen 25 veya 28 peygamberden ibaret olamaz.

Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi çeşitli âyetlerde her ümmet içinde bir uyarıcının veya peygamberin görevlendirildiği beyan edilmektedir. Nitekim Hz. Peygamber peygamberlerin sayısının 24.000 veya 124.000 olduğunu beyan ederek bu gerçeği dile getirmiştir. Biliyoruz ki peygamberler tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. Bu yüzden, peygamberlerin sayısı hakkında tam bir rakam vermektense, Hz. Peygamber’in ifadesinde de olduğu gibi “çokluk” anlamı verilerek, sayının çok fazla olduğunu belirtmekle yetinmek gerekir.

Kıssalar bir grubun veya kişinin hayatının tamamını değil, müminlerin gönüllerini motive edecek kısmını içerecek şekilde anlatılır. Bu husus Hûd 11/120’de açıkça belirtilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34, A‘râf 7/101, Hûd 11/120, Tâhâ 20/99 ve Kasas 28/3’te ise, kıssaların anlatılan kısmının, olayın sadece bir bölümü olduğu, bu ümmete örnek olacak kısmının seçildiği ve bu nedenle tamamının anlatılmadığı ifade edilmektedir.

Söz konusu âyetlerdeki مِنْ min edatı, anlatılan kısmın sadece bir bölümden oluştuğu anlamını içermektedir. Hz. Mûsâ ve Hz. Yûsuf kıssası en geniş anlatılan örnekler olmasına rağmen, bu iki peygamberin bile hayatlarının tamamı değil, gerekli olan kısımları nakledilmiştir.

4. Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hem de bütünüyle Kur’ân kıssalarının anlatılma gerekçesi işte bu âyette verilmekte ve maksat “inanan bir toplum oluşturmak” şeklinde belirlenmektedir. Kıssalar hiçbir şekilde bir hikâye aktarımı ve tarih öğretimi değildir.

Kıssalar hem bilinçli bir fert oluşturmayı hem de onların meydana getireceği ideal toplum oluşturmayı hedeflemektedir. Kıssalar mütefekkir insan oluşturmayı amaçlamaktadır. Bu nedenle kıssalaüın bir inşa projesi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

Sûrenin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmiş olsa da, bunun müşriklerin müminlere eziyet etmeleri ve onların da durumu Rasûlüllah’a şikâyetleri üzerine indirildiği kabul edilmektedir. Böylece İsrailoğulları Firavun’un zulmüne tahammül ettikleri ve Yüce Allah’ın onları koruyup kurtardığı gibi, Müslümanları da müşriklerin eziyetlerinden koruyup kurtaracağı mesajı verilmek istenmektedir.

Nitekim Bakara 2/214’te şöyle buyrulmaktadır: “Sizden öncekilerin başına gelenlerin benzerleri sizin de başınıza gelinceye kadar cennete gireceğinizi mi zannediyorsunuz?” İşte bu hususlar nedeniyle Kasas sûresinin indirildiği rivayet edilmektedir.(34)

b) Firavun ve İsrailoğullarının Durumu

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde Firavun’un ülkede zorbalık yaptığını, onları gruplara ayırdığını, her birini zayıf düşürüp erkek çocuklarını öldürdüğünü, kızlarını ise sağ bıraktığını, toplumda fesatlık yaptığını beyan etmektedir.

Ardından, ülkelerinde zayıf düşürülen İsrailoğullarına Yüce Allah’ın ikramda bulunacağı, onları önderler yapıp ülkeye vâris kılacağı, bunları o ülkede yerleştireceği böylece Firavun’a, Hâmân’a ve askerlerine korktukları şeyleri göstereceği haber verilmektedir.

ı. Firavun’un Bozgunculuğu

اِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْاَرْضِ وَجَعَلَ اَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَآئِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ اَبْنَآءَهُمْ وَيَسْتَحْي۪ نِسَآءَهُمْ اِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِد۪ينَ “Şüphesiz ki Firavun, o yerde (Mısır’da) zorbalaşmış, erkek çocuklarını kestirip kadınlarını sağ bırakarak (ve) her birini (her grubu) zayıf düşürerek halkını çeşitli gruplara ayırmıştı. Şüphesiz ki o (Firavun) bozgunculardandı.”

Âyettekiاِنَّ فِرْعَوْنَ inne fir‘avne ifadesi “muhakkak ki Firavun”; عَلَا ‘alâ fiili “zorbalık yapmıştı”;فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “ülkede, yurtta”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kılmıştı, yapmıştı, ayırmıştı”; اَهْلَهَا ehlehâ tamlaması “oranın halkını, tebâsını”;شِيَعًا şiya‘an kelimesi “gruplara, taraftarlara”; يَسْتَضْعِفُ yestad‘ıfu fiili “zayıf düşürmekte(ydi)”; طَآئِفَة tâifeten kelimesi “her bir grubu, topluluğu”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; يُذَبِّحُ yuzebbihu fiili “kestirmektey(di)”; اَبْنَآءَهُمْ ebnâehum tamlaması “onların oğullarını, erkek çocuklarını”; وَيَسْتَحْي۪ ve yestahyî fiili “ve sağ bırakmaktay(dı)”; نِسَآءَهُمْ nisâehum tamlaması “onların kadınlarını, kız çocuklarını”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olmuştu, (şöyle) idi”; مِنَ الْمُفْسِد۪ينَ mine’l-müfsidîne sözcüğü ise “bozgunculuk yapanlardan” demektir.

Burada Firavun ahlakının toplumu ne hale getirdiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْاَرْضِ وَجَعَلَ اَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَآئِفَةً مِنْهُمْ “Şüphesiz ki Firavun, o yerde (Mısır’da) zorbalaşmış, her birini (her grubu) zayıf düşürerek halkını çeşitli gruplara ayırmıştı.” Yüce Allah Firavun’un kendi kavmine nasıl muamelede bulunduğunu çeşitli başlıklarda beyan etmektedir:

a) عَلَا فِي الْاَرْضِ “Ülke(sin)de (Mısır’da) gerçekten (azgınlaşıp) zorbalaşmıştı.” Bu bağlamda Firavun’un ilk işinin “ülkede baskıcı bir yönetim sergilemek” olduğu anlaşılmaktadır. Bir kez de Mü’minûn 23/91’de geçen عَلَا ‘alâ fiili, Firavun’un, idaresindeki ülkesinde azgınlaştığını, zorbalık yaptığını, kendini büyük gördüğünü, baskı uyguladığını, tekebbur ettiğini, zulümde ileri gittiğini ifade etmektedir.(35)

Zuhruf 43/54’te beyan edildiği üzere, Firavun ülkesinde zorbalık yapınca kavmini küçümsemişti; onlar da bu zorbaya itaat etmek veya boyun eğmek zorunda kalmışlardı. Ancak zorbalık yapanın da yeterince direnç göstermeyip zorbalığa maruz kalanın da hepsinin ortak adı fasık oldu ki fâsık “yoldan çıkan kişi” manasına gelmektedir.

b) وَجَعَلَ اَهْلَهَا شِيَعًا “Halkını çeşitli gruplara ayırmıştı.” Baskıcı ve zorba bir yönetimin sonucunda Firavun’un öncelikle halkını gruplara ayırdığı beyan edilmektedir. Firavun’un bunu nasıl yaptığıyla ilgili olarak Râzî’nin tespitlerini aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu durum ya ‘Firavun, idare ettiği memleketlerin halkını, istediği şeyde, kendisine yardım eden ve itaatta bulunan; içlerinden hiçbirisinin kendisine muhalefet edemeyeceği gruplar haline getirdi’ demektir. Yahut ‘Kendisine hizmet hususunda, onları birbirleriyle yardımlaşır hale getirdi’ demektir.”

“Yahut ‘Onları, kendisine hizmet hususunda, daha fazla itaatkâr olsunlar diye, aralarında düşmanlığı kışkırtıp değişik sınıflara, gruplara böldü’ demektir. Yahut Yüce Allah’ın ‘Onlardan bir zümreyi zaafa uğratıyor, yani kendisine hizmet ettiriyor, bunların erkek çocuklarını boğazlatıyor, kızlarını diri bırakıyordu’ buyruğu ile tefsir ettiği şeydir ki, işte ayetteki شِيَع şiya‘ kelimesiyle kastedilen de budur.”(36)

Âyette geçen شِيَع şiya‘ kelimesinin kullanım örneklerinde bilinen anlamda “herhangi bir grup” manası olduğu gibi,(37) Hz. Nûh’un misyonunu takip eden kişi anlamında Hz. İbrâhim’in durumu olarak da kullanılmaktadır.(38) Ancak bu üç örneğin dışındaki bütün kullanım örneklerinde mesaj olumsuz bir şekilde şöyle ele alınmaktadır:

İnsanları gruplara ayırmak veya insanların kendilerinin gruplara ayrılması Kur’ân’da reddedilmekte, bu durum bir müşrik geleneği ve Firavun’un uygulaması olarak sunulmaktadır. Unutulmamalıdır ki tolplumu gruplara ayırmak bir Firavun geleneğidir. Bu bağlamda En‘âm 6/159, Kasas 28/4, Rûm 30/32’de geçen ifadelerde gruplara ayrılmak bir müşrik görüntüsünü ifade etmektedir.

Yüce Allah bu kelimeyi En‘âm 6/65’te geçtiği üzere, bir azap biçimi olarak da sunduğu gibi, Sebe’ 34/54 ve Kamer 54/51’de eşyâ‘ şeklinde çoğul kalıpta helak edilen kavimler için de söz konusu etmektedir. Dahası, cehenneme atılacak kişilerden söz eden Meryem 19/69’da da söz konusu kelime şî‘ah kalıbında getirilmektedir.

Âyette geçen şiya‘ kelimesinin genel anlamda ve büyük ölçüde olumsuz bir anlam içeriğine sahip olduğu görülmektedir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Firavun’un kendi toplumuna uyguladığı zorbalığın sonucunda elde ettiği durum toplumu bölüp parçalamak ve sonrasında onları zayıf düşürmekten başka bir şey değildi.

Firavun’un uyguladığı bu sistem aslında çağımızda dile getirilen “böl, parçala, yut” sloganının tarihsel arka planını oluşturmaktadır. Bölüp parçalamak bir Firavun ahlakıdır ve elbette bölünüp parçalanmak da Firavun ahlaklıların ekmeğine yağ sürmektir.

İşte güçlü ülkeler rakiplerini bu şekilde zayıf düşürmek için önce zorbalık örnekleri sergiler, ardından onları gruplara ayırarak güçlerini, takatlarını, birlik ve düzenlerini yok ederler. Gruplara ayrılanları ezip yok etmek veya onları güçsüz bırakıp köleleştirmek esasında bu durumda her zamankinden daha kolay bir mahiyet arz eder.

c) يَسْتَضْعِفُ طَآئِفَةً مِنْهُمْ “Onların her bir grubunu zayıf düşürüyor(du).” Yüce Allah Firavun’un zorbalık yapıp gruplara ayırdığı ülkesinin halkını böylece zayıf düşürdüğünü beyan etmektedir. Bu ifade Firavun’un İsrailoğullarından sadece bir grubu zayıf düşürdüğü şeklinde anlaşılmamalıdır; çünkü gruplara ayrılanların her biri zaten zayıf düşürülmüştü demektir. Elbette zorbalık uygulanan bir ülkede eğer halk bir de gruplara ayrılmışsa artık onların zayıf düşmekten başka bir yolundan söz edilemez.

Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Firavun’un bu politikasının sonucunu zikretmekte ve halkın çeşitli katmanlarını böylece zayıf düşürdüğünü haber vermektedir. Halkın nasıl zayıf düşürüldüğüyle ilgili olarak tefsirlerimizde çeşitli ağır işlerden ve ağır vergilerden söz edilmektedir.(39) Kur’ân bu konuda ayrıntı vermediği için o toplumun nasıl zayıf düşürüldüğüyle ilgili tahminlerden kaçınmak istiyoruz. Esasında o ülke insanının köleleştirilmesi(40) zaten onlara uygulanan en ağır işlemdir; daha başka meşguliyetler ve bezdirici işler aramaya da gerek yoktur.

d) يُذَبِّحُ اَبْنَآءَهُمْ وَيَسْتَحْي۪ نِسَآءَهُمْ “Erkek çocuklarını öldürtüp, kızlarını sağ bırakıyordu.” Firavun zorbalık yapıp gruplara ayırdığı ülkesinin halkını çeşitli meşguliyetlerle veya onları köleleştirerek zayıf düşürdükten sonra asıl amacını gerçekleştirmiş, erkek çocuklarını kestirmiş, kadınlarını ise serbest bıraktırmıştı. Bu konuda Bakara 2/49, A‘râf 7/127, 141, İbrâhim 14/6 ve Mü’min 40/25’te de bilgiler vardır.

A‘râf 7/141’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah, Hz. Mûsâ aracılığıyla İsrailoğullarına olan hitabında onları Firavun hanedanının baskı, eziyet ve sıkıntılarından kurtardığını hatırlatmaktadır. Bu bağlamda Firavun’un kendilerine en kötü azabı yapmakta olduğu, onlara baskı uyguladığı, gruplara ayırıp kendilerini zayıf düşürdüğü, erkek çocukları öldürtüp kadınları sağ bıraktığı, bu şekilde çocuklarını ellerinden alarak kadınlara da büyük bir işkence uyguladığı haber verilmektedir.

Hafife alınıp adamdan sayılmamaları, dahası köleleştirilmeleri ve kendi zulümlerine boyun eğmek zorunda bırakılmaları da bu bağlamda sayılacak eziyetlerden bir kısmıdır.

Erkek çocukların öldürtülüp kadınların sağ bırakılmaları esasında kadınlara yönelik pozitif bir ayırımcılık olarak görülmemelidir. Çünkü bir kadının elinden aldığı çocuğunu öldürmek, kadına evlat acısı çektirmek anlamında en büyük acılardan biridir. Bu acıyı onlara yaşatmalarının muhtemel sebebi erkek çocuk doğurmaları nedeniyle onların cezalandırılmalarıdır. Ayrıca geride sağ bırakılan kadınlardan kötü amaçlı istifade etmek, onları çirkin emellere alet etmek de bir başka eziyet olarak görülüp yorumlanmalıdır.

O dönemde ve sonraki dönemlerde de yaygın olan kanaate göre, iktidarın elden gitmesi büyük çoğunlukla erkek çocuklar veya erkekler eliyle gerçekleştiği için, Mısır’daki Firavunlar erkek çocuklarını öldürtüp iktidarı elden bırakmamak noktasında kendilerince önlem alıyorlardı.

430 yıllık iktidarlarını kaybetmeme adına yaptıkları bu zulüm Hz. Mûsâ tarafından İsrailoğullarına hatırlatılmakta, onların söz konusu zulümden kurtarılması Yüce Allah’ın bir lütfu olarak gündeme getirilmektedir. Büyücülerin verdiği bilgiye göre, bir erkek çocuğun Firavun’un iktidarını elinden alacağı korkusuyla bu zulmün yapıldığı iddiası ise büyücülerin gaybı bilmesi manasına geleceği için isabetli olamaz.

Bu noktada Firavun’un ülkesindeki erkek çocukları neden öldürdüğüyle ilgili olarak üç görüşe gönderme yapan Râzî’nın yaptığı değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bir büyücü, Firavun’a, ‘İsrailoğulları arasında, falanca gecede doğacak bir çocuk sebebiyle, senin mülkün ve devletin yok olup gidecektir’ demiş, o belirtilen gecede on iki erkek çocuk doğmuş, Firavun da onları öldürtmüştür. Müfessirlerin ekserisine göre, bu işkence, İsrailoğulları arasında uzun seneler devam etmiştir.”(41)

“Vehb şöyle demektedir: ‘Kıptîler, Hz. Mûsâ’yı bulabilmek için, İsrailoğullarından doksan bin kişiyi öldürdü.’ İşte bundan dolayı bazı kimseler şöyle demişlerdir: Bu olayda Firavun’un ahmak olduğuna bir delil vardır. Çünkü büyücü eğer doğru söylüyorsa, yapılacak olan öldürmeler, gerçekleşecek şeyin önüne geçemeyecektir. Eğer yalan söylüyorsa, o zaman da bu öldürmenin ne manası kalır?”(42)

“Olayın bu şekilde bir büyücüye nispet edilmesi tutarsızdır; çünkü böylesi bir haberin ona isnat edilmesi, o büyücünün gaybdan ayrıntılı bir şekilde haber verdiğini kabullenmek olur. Bu nedenle, şayet biz bunun olabileceğini söylersek, gaybdan haber verme işinin, peygamberlerin doğruluğuna delâlet etmeleri bâtıl olmuş olur ki bu Müslümanların icmâı ile bâtıl ve geçersiz bir husustur.”

“Süddî’ye göre, Firavun, rüyasında Beyt-i Makdis yönünden bir ateşin geldiğini, Mısır diyarını içine aldığını, derken İsrailoğullarını değil de Kıptileri yakıp kül ettiğini görmüş. Böylece, rüyasını tabircilere sormuş, onlar da, İsrailoğullarının geldiği o şehirden ve onların içinden Mısır’ın helakine sebep olacak olan bir adamın çıkacağını söylemişler. Bunun üzerine Firavun, İsrailoğullarının erkeklerinin öldürülmesini emretmiştir.”(43)

“Hz. Mûsâ’dan önce gelen peygamberler, Hz. Mûsâ’nın peygamber olacağı müjdesini vermişler. Firavun da bunu duymuş. İşte bundan dolayı Firavun, İsrailoğullarının erkek çocuklarını öldürtmüştür. Bu izah, kabule daha uygundur.”(44)

2. اِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِد۪ينَ “O (Firavun) gerçekten bozgunculardandı.” Yüce Allah Firavun’un kendi ülkesinin halkına yaptığı bu büyük zulmü onun müfsid oluşuna bağlamaktadır. Müfsid kelimesi “ifsat eden, bozan, bozgunculuk yapan kişi” manasına gelmekte, tam da Firavun zihniyetini özetlemektedir.

Firavun’un bozgunculuğu bağlamında onun ülkesinde zorbalık yapması, halkı gruplara ayırması, onları köleleştirmesi, kendilerini zayıf düşürmesi, suçsuz çocukları öldürtmesi, kadınları cezalandırmak ve onları istismar etmek için sağ bırakması, nihayet Allah’a kulluktan kaçınması ifade edilebilir.(45)

Âyette yer alan مِنَ الْمُفْسِد۪ين mine’l-müfsidîne “bozgunculardan, fesat çıkaranlardan” ifadesi çoğul getirildiği için bu kullanım o dönemde benzer bozguncuların bulunduğunu ve Firavun’un da onlardan biri olduğunu göstermektedir. Nitekim Firavun’dan önce de sonra da bu türden insanlar hep olagelmiştir.

ıı. İsrailoğullarına İlâhî Müjde

وَنُر۪يدُ اَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْاَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ اَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِث۪ينَ “Biz ise o yerde, zayıf düşürülenlere lütufta bulunmak, onları önderler yapmak ve onları (o topraklara) mirasçı kılmak istiyorduk.”

Âyetteki وَنُر۪يدُ ve nürîdü fiili “ve istemektey(di)k”;اَنْ نَمُنَّ en nemunne fiili “ikram etmeyi”; عَلَى الَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا ‘alellezîne’stud‘ıfû edilgen ifadesi “zayıf düşürülmüş olanlara”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “o ülke, o yurtta”; وَنَجْعَلَهُمْ ve nec‘alehum fiili “ve onları kılmamızı, yapmamızı”; اَئِمَّةً eimmeten sözcüğü “imamlar, önderler”; وَنَجْعَلَهُمْ ve nec‘alehum fiili “ve yine onları kılmamızı, yapmamızı”; الْوَارِث۪ين el-vârisîne kelimesi ise “vâris olanlar” demektir.

Burada ülkelerinde zayıf düşürülmüş olan İsrailoğullarına Yüce Allah’ın vaadi gündeme getirilmektedir.

1. وَنُر۪يدُ اَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْاَرْضِ “Biz ise o yerde, zayıf düşürülenlere lütufta bulunmak istiyorduk.” Yüce Allah Firavun’un tarifi imkânsız bozgunculuğu altında inim inim inleyen, ülkede zayıf düşürülen İsrailoğullarına çeşitli nimetler ihsan edeceğini müjdelemekte, bu çerçevede öncelikle kendilerine ikram ederek onları kölelikten kurtaracağını beyan etmek istemektedir.

2. وَنَجْعَلَهُمْ اَئِمَّةً “Onları önderler (kılmak istiyorduk).” İsrailoğullarının “imamlar” kılınması, kölelikten kurtarılıp kendilerinin efendisi olmaları manasına alınabilir. Kur’ân’da اِمَام imâm ve اَئِمَّة eimmeh kelimeleri “önde olmak, önder olmak” manasında “semboller, ibretler”,(46) “amel defteri veya Levh-ı Mahfûz”,(47) “ilâhi mesajlar”,(48) “önde olanlar, önderler”(49) ve “peygamberler”(50) için de kullanılmaktadır. Bu bağlamda peygamberlerin اِمَام imâm veya اَئِمَّة eimmeh “imamlar” kılınmaları, onların ümmetlerine “önderler” olması manasına gelmektedir.

İsrailoğullarının “imamlar” olması, Secde 32/24. âyetin delaletiyle hepsinin değil de içlerinden bir bölümünün “önderler” kılınması manasına alınmalıdır. Bu durumda ümmetin içinden imamlar yani önderler çıkması din adına toplumlara yön verebilecek nitelikte bilgili ve donanımlı insanların, hayırda ve fedakârlıkta önde olanların(51) ya da yönetici kişilerin(52) aralarından çıkartılmasıyla ilgili olmalıdır.

Secde 32/24’te şöyle buyrulmaktadır: “Sabrettikleri ve âyetlerimize kesinlikle inandıkları zaman, onların içinden, buyruğumuzla doğru yola ileten önderler çıkarmıştık.” İşte bu âyet Yüce Allah’ın yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas 28/5’te İsrailoğullarına yönelik vaadinin gerçekleştirilmiş olduğunun delilidir. Yüce Allah Kasas 28/5’te haber verdiği “önderler çıkaracağı” sözü doğrultusunda İsrailoğullarından “önderler” çıkardığını haber vermekte, onların da kendi buyruğu gereği insanlara rehberlik ettiklerini bildirmektedir.

Anlaşılan o ki, İsrailoğulları içinde Hz. Mûsâ’yı ve kardeşi Hz. Hârûn’u bunaltan çoğunluğun aksine, A‘râf 7/159’da da beyan edildiği gibi “Hz. Mûsâ’nın kavminden Hakk’ı ilke edinen ve onunla âdil davranan bir topluluk vardı.” Âl-i İmrân 3/75 ve 113-115’te de belirtildiği gibi toptan hareket edip bir milleti bütünüyle sapkınlıkla nitelendirmek doğru bir metot değildir.

3. وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِث۪ينَ “Onları (mukaddes topraklara) vâris kılmak (istiyorduk).” Bu cümelde Yüce Allah’ın İsrailoğullarını Firavun’un yönettiği ülkeye vâris kılacağı(53) müjdesi yer almaktadır.

a) Âyette sözü edilen müjdenin gerçekleştiği bilgisi A‘râf 7/137’de şu şekilde beyan edilmektedir: “Zayıf düşürülmüş olan o kavmi (Yahudileri), bereketli kıldığımız ülkenin doğu taraflarına ve batı taraflarına mirasçı kılmıştık. Sabırlarına karşılık Rabbinin İsrailoğullarına verdiği güzel söz yerine gelmişti. Firavun ve kavminin yaptıkları (bahçeleri veya sanat eserlerini) ve yükselttikleri (binaları)nı yerlebir etmiştik.”

Konunun izahını söz konusu âyette yaptığımız için burada detaya girmiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Kasas 28/5’te haber verilen hususun gerçekleştiği A‘râf 7/137’de açıkça ortaya konulmakta, adeta hakkında detay verilmektedir.

b) Mâide 2/23’te de olduğu gibi, çeşitli âyetlerin izahında belirttiğimiz üzere, Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca müminlerin üstün gelecekleriyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/139’da şöyle buyrulmaktadır: “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz.”

Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmekte, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmektedir.

Ayrıca, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmektedir.

Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

ııı. İsrailoğullarının Mısır’a Yerleştirilme Müjdesi

وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْاَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُمْ مَا كَانُوا يَحْذَرُونَ “Ayrıca onları o yerde hâkim kılmak; Firavun, Haman ve ordularına korktukları şeyi göstermek de (istiyorduk).”

Âyetteki وَنُمَكِّنَ ve nümekkine fiili “ve güvenli bir şekilde yerleştirmeyi de (istiyorduk)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onları”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “o ülkede, o yurtta, yeryüzünde”;وَنُرِي ve nüriye fiili “ve göstermemizi”; فِرْعَوْن fir‘avne kelimesi “Firavun’a”; وَهَامَانَ ve hâmâne kelimesi “ve başrahibe, Hâmân’a”; وَجُنُودَهُمَا ve cünûdehumâ tamlaması “ve o ikisinin askerlerine, ordularına”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; مَا كَانُوا mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyleri”; يَحْذَرُونَ yahzerûne fiili “sakınmakta (oldukları)” demektir.

Burada bir önceki âyetin devamı mahiyetinde İsrailoğullarına sunulan nimetlerle ilgili bir mesaj gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik vaad müjdesi A‘râf 7/129 ve İsrâ’ 17/104’te de geçmektedir. Yüce Allah İsrailoğullarına yönelik vereceği nimetleri burada da saymaya devam etmekte ve onları Firavun ve adamlarının yönettiği ülkeye yerleştirip hâkim kılacağını, Firavun’a, Hâmân’a ve askerlerine korkup sakındıkları şeyleri göstereceğini beyan etmektedir.

2. Âyette geçen نُمَكِّنَ nümekkine fiili “güvenli bir şekilde yerleştirmek”, “güçlendirmek”, “iktidara getirmek” gibi anlamlar içermekte, çeşitli kalıplarda birbirine yakın manalarda çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(54) Çünkü bir önceki âyette onların Firavun ve adamlarının yönettiği ülkeye vâris kılınacağı bildirilmekteydi. İşte burada da aynı doğrultuda bir mesaj verilmekte, İsrailoğullarının ülkeleri olan Mısır’a güçlü bir şekilde yerleştirilmek istendiği, düşman karşıtlarının da öteden beri korktukları şeyin başlarına getirileceği ve onlara bu durumun gösterilmek istendiği beyan edilmektedir.

3. Onların korktukları şey, iktidarlarını kaybedip beğenmedikleri, baskı uygulayıp yıldırdıkları, hatta köleleştirdikleri kişilerin başlarına yönetici olmalarıydı(55) ki Yüce Allah işte bunu onların başına getireceğini İsrailoğullarına müjdelemektedir.

4. Âyette ismi geçen Hâmân’ın kim olduğuyla ilgili olarak bazı bilgiler aktarmak gerekmektedir. Bu şahısla ilgili ifadeler Kur’ân’da altı kez(56) geçmektedir. Hâmân kelimesi isim değil de bir “unvan” olarak, yüksek sınıftan rahiplere verilen “Hâ Amen” unvanının Arapça’ya geçmiş şeklidir.

Hâmân, Firavun’un veziriydi, yani ikinci adamıydı ve Kasas sûresinin 38. âyetinde de yer aldığı üzere, tuğla işleri yapmayı bilen birisiydi. Firavun’un ondan yapmasını istediği kule ile “Hz. Mûsâ’nın ilahına ulaşmak istiyorum” dediği şahıs buydu. Bu yönüyle Hâmân’ın Mısır piramitlerinin yapımındaki etkinliğine de dikkat çekiliyor olabilir.(57)

c) Hz. Mûsâ’nın Bebekliğinde Yaşananlar

Yüce Allah, sûrenin 7-9. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın annesine onu emzirmesini emredip öldürülmesinden korktuğunda onu nehre bırakmasını, onunla ilgili olarak korkup üzülmemesi gerektiğini, çünkü onu kendisine geri çevireceğini ve onu elçilerden kılacağını haber vermektedir.

Ardından, bir sandığın içinde nehire bırakılan Hz. Mûsâ’yı sonunda kendilerine bir düşman ve bir üzüntü kaynağı olacağını bilmeden Firavun ailesinin aldığı, Firavun, Hâmân ve askerlerinin gerçekten suçlu insanlar olduğu beyan edilmektedir.

Daha sonra, Mûsâ’yı görünce Firavun’un hanımının onu kendisi ve eşi Firavun için göz aydınlığı vesilesi olarak gördüğünü, aileye faydası olabileceğini ve muhtemelen onu evlatlık edinebilecekleri düşüncesiyle öldürülmemesini istediğini söylediği ifade edilmektedir.

ı. Nehre Bırakılması

وَاَوْحَيْنَآ اِلٰىٓ اُمِّ مُوسٰىٓ اَنْ اَرْضِع۪يهِ فَاِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَاَلْق۪يهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَاف۪ي وَلَا تَحْزَن۪ي اِنَّا رَآدُّوهُ اِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ “Musa’nın annesine şöyle vahyetmiştik (bildirmiştik): Onu emzir; onun hakkında (kendisine zarar gelmesinden) korktuğunda onu denize (nehre) bırak; (başına bir şey gelmesinden) korkma ve hüzünlenme! Şüphesiz ki biz onu sana geri döndürecek ve kendisini elçilerden yapacağız.”

Âyetteki وَاَوْحَيْنَآ ve evhaynâ fiili “ve vahyetmiştik, ilham etmiştik, bildirmiştik”; اِلٰىٓ اُمِّ مُوسٰىٓ ilâ ümmi mûsâ tamlaması “Musa’nın annesine”;اَنْ اَرْضِع۪يهِ en ardı‘îhi emri “onu emzir diye”; فَاِذَا خِفْتِ fe izâ hıfti fiili “ve korktuğun zaman”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, onun üzerine”;فَاَلْق۪يهِ fe elkîhi emri “onu bırak, koy diye”; فِي الْيَمِّ fil-yemmî kelimesi “nehire, denize”;وَلَا تَخَاف۪ي ve lâ tehâfî emri “ve sakın korkma”;وَلَا تَحْزَن۪ي ve lâ tahzenî emri “ve sakın hüzünlenme”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; رَآدُّوهُ râddûhu tamlaması “onu getiriciyiz, geri getireceğiz”; اِلَيْكِ ileyki ifadesi “sana”; وَجَاعِلُوهُ ve câ‘ılûhu tamlaması “ve onu kılıcıyız, kılacağız, görevlendireceğiz”; مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ mine’l-murselîne kelimesi ise “elçilerden, peygamberlerden” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın annesine yönelik ilahi bildirimler gündeme getirilmektedir.

1. وَاَوْحَيْنَآ اِلٰىٓ اُمِّ مُوسٰىٓ اَنْ اَرْضِع۪يهِ “Mûsâ’nın annesine, ‘Onu emzir’ diye vahyetmiştik (bildirmiştik).” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın annesine onu emzirmesini vahyettiğini bildirmektedir. Tevrat’a göre Hz. Mûsâ’nın annesi, Levi kabilesinden Yokebed’dir.(58) Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberler içerisinde önemine binaen sadece Hz. Mûsâ’nın bebekliğine dair bilgiler verilmekte, onun emzirilmesi, bir sandığın içinde nehre bırakılması, beşiği vs. noktalar dikkatlere sunulmaktadır.

Nisâ’ 4/163’te açıkladığımız gibi, “bildirmek”, “ilham etmek”, “yaratılışa yerleştirmek”, “fısıldamak” gibi anlamlara gelen ve Kur’ân’da 78 kez kullanılmış olan vahiy kavramı “gayr-ı ilâhî”, “ilâhî” ve “hakiki” olmak üzere temelde üç türlüdür. Vahyedenin ve muhatabın durumuna göre yapılan bu sınıflama gereği, vahiy fiili eğer Yüce Allah’a nispet ediliyorsa ve muhatap da peygamber değilse bu bilgilendirme “ilâhî vahiy” diye isimlendirilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen vahiy kavramı bunun bir örneğidir.

Burada dile getirilen vahyetme fiili, “Hz. Şu‘ayb gibi o dönemin nebisinin diliyle Hz. Mûsâ’nın annesine bilgilerin ulaştırılması” şeklinde olabileceği gibi, peygamberlik içermeyen bir boyutta ve Hz. Meryem’e gönderildiği gibi ona da “bir melek gönderilmesi”yle gerçekleşmiş de olabilir. Bir başka ihtimal olarak burada bir “rüya”dan da söz edilebilir. Dahası, tıpkı arılara ve diğer varlıklara olduğu gibi ona “ilham” edilmiş de olabilir;(59) bunların her biri doğrudur ve mümkündür.

Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın annesine bir bilgi ilham etmişti. Bu bilginin nelerden oluştuğu devam eden cümlelerde hatırlatılmaktadır. Hz. Mûsâ’nın annesine yönelik vahiy Tâhâ 20/38’de de geçmekte, orada konu, yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas sûresine göre daha kısa ve özet halinde geçmektedir.

2.فَاِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَاَلْق۪يهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَاف۪ي وَلَا تَحْزَن۪ي “Onun hakkında (kendisine zarar gelmesinden) korktuğunda onu denize (nehre) bırak; (başına bir şey gelmesinden) korkma ve hüzünlenme!” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın annesine yönelik bilgilendirmesinde onunla ilgili olarak bir korku hissederse çocuğunu Nil nehrine bırakmasını, ardından da korkup kaygılanmamasını emretmektedir.

Burada konunun nehre bırakılma kısmı verilirken, Tâhâ 20/39’da biraz daha farklı bir detay aktarılmakta ve şöyle buyrulmaktadır: “Onu (Mûsâ’yı) sandığa koy ve onu nehre bırak; nehir onu kıyıya bıraksın; benim de onun da düşmanı olan biri onu alsın. (Yüce Allah şöyle buyurmuştu: Ey Mûsâ! Daha o zaman) sana tarafımdan bir sevgi vermiştim; böylece gözetimimde yetiştirilesin diye.” Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, öncelikle Hz. Mûsâ’nın annesine ilham edildiği, onu emzirmesi, ardından bir sandığa koyması, nehre bırakması ve nehrin de onu kıyıya bırakmasından söz edilmektedir.

Hz. Mûsâ’nın annesinin “korkması” meselesindeki maksat, daha önce de ifade ettiğimiz gibi elbette “Firavun’un o dönemdeki erkek çocukları öldürtmesi endişesi”ydi. Hatta komşuların onun ağlamasını duyması ve şikâyet etmeleri de korkunun nedeni olabilir. Bir annenin çocuğunun öldürülmesiyle ilgili korkusu muhtemelen her korkunun üzerinde bir endişe sebebidir. İşte Yüce Allah ona emrederek çocuğunu bir sandığa koyarak nehre bırakmasını ve ardından korkup kaygılanmaması gerektiğini kendisine bildirmişti.

Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın annesine “korkma, kederlenme” buyurduğunu beyan ettiği cümlelerinde iki ifadeye yer vermektedir. Buna göre âyette geçen لَا تَخَاف۪ي lâ tehâfî emri ilerde meydana gelmesi beklenilen istenmeyen bir şeyden meydana gelecek kederden dolayı etkilenmemesidir.لَا تَحْزَن۪ي lâ tahzenî emri ise, geçmişte meydana gelmiş olan istenmeyen bir şeyden dolayı insanı saran üzüntüdüye kapılmamasıdır.

Buna göre, sanki Hz. Mûsâ’nın annesine şöyle söylenmek istenmektedir: “Onun helak olacağından korkma; senden ayrıldığı için de mahzun olma. Çünkü biz onu emzirenlerden olasın diye yine sana göndereceğiz ve onu, Mısırlılara ve Şamlılara gönderilmiş olan bir peygamber yapacağız.”(60) Burada sözü edilen iki emirden havf yani “korkmaması” çocuğun boğulmasıyla veya öldürülmesiyle, hüzn ise onun geri döndürülmesiyle ilgili de olabilir.(61)

3. اِنَّا رَآدُّوهُ اِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ “Şüphesiz ki biz onu sana geri döndürecek ve kendisini elçilerden yapacağız.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın annesinin neden korkup kaygılanmaması gerektiğini bu cümlede vermekte ve oğlunu kesin olarak kendisine geri döndüreceğini ve onu peygamberlerden biri yapacağını müjdelemektedir. Bu geri döndürmenin bu şekilde kısa sürede gerçekleşme nedeni, emme çağındaki bir çocuğun annesine olan ihtiyacı ve annenin de onunla ilgili beslediği büyük endişe, korku ve beklentidir.

Âyetin bu cümlesi peygamberlik kurumunun vehbî olup kesbî olmadığını, dolayısıyla performans denemelerinden sonra verilmediğini ortaya koymaktadır. Yaşadığı büyük sıkıntıların karşılığında elbette Hz. Mûsâ’nın annesinin böyle bir müjdeye hakkı vardı ve bu büyük imtihanın ödülü kendisine sıkıntı çektiği dönemde verilmişti. Çocuğunun hem kurtarılacağı, hem de ileride peygamber olarak görevlendirileceği bilgisi hüzünlü bir annenin yüreğini ferahlatan bir müjde olmuştu. İşte vahye, yani ilahi bilgilere güvenmenin en önemli örneklerinden birisiyle karşı karşıyayız.

Bu kıssayı okuyup üzerinde düşündüğümüzde, yaşanan fedakârlığın ne muhteşem bir boyut arz ettiğini anlamamız zor olmayacaktır. Bu fedakârlıkları nedeniyledir ki insanlık tarihine isimlerini altın harflerle kazımayı başaran yiğitler çıkmıştır ve bu yiğitlerden birisi de elbette “Hz. Mûsâ’nın annesi”dir.

ıı. Firavun Ailesinin Onu Nehirden Alışı

فَالْتَقَطَهُٓ اٰلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا اِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا كَانُوا خَاطِـ۪ٔينَ “Firavun ailesi (sonunda) kendilerine bir düşman ve bir üzüntü kaynağı (olacağını bilmeden) onu (Musa’yı) bulup almışlardı. Şüphesiz ki Firavun, Haman ve askerleri yanılmışlardı.”

Âyetteki فَالْتَقَطَهُ fe’ltekatahû fiili “onun peşine düşmeden onu bulmuştu”; اٰلُ فِرْعَوْنَ âlu fir‘avne tamlaması “Firavun’un ailesi”; لِيَكُونَ liyekûne fiili “olması için, sonunda olsun diye”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, kendileri için”; عَدُوًّا ‘adüvven kelimesi “düşman”; وَحَزَنًا ve hazenen sözcüğü “ve hüzün sebebi”;اِنَّ فِرْعَوْنَ inne fir‘avne kelimesi “muhakkak ki Firavun”; وَهَامَانَ ve hâmâne sözcüğü “ve Haman”; وَجُنُودَهُمَا ve cünûdehumâ tamlaması “ve onların askerleri, orduları”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) olmuşlardı, (şöyle) idiler”; خَاطِـ۪ٔين hâtıîne kelimesi ise “hata edenler” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın nehirden alınışı ve sonrasında onu alanların sonradan yaşanacaklardan haberdar olmayışıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. فَالْتَقَطَهُٓ اٰلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا “Firavun ailesi (sonunda) kendilerine bir düşman ve bir üzüntü kaynağı (olacağını bilmeden) onu (Musa’yı) bulup almışlardı.” Yüce Allah, Firavun’un ailesinin Hz. Mûsâ’yı aldığını haber vermekte, ancak aileden onu kimin aldığını açıklamamaktadır. Bu noktada tahminlerde bulunmanın gereksiz olduğunu düşünmekteyiz. Sadece bir sonraki âyetteki ifadeler bunun Firavun’un eşi Hz. Âsiye olduğu ihtimalini güçlendirmektedir.(62)

Benzer bir kalıpta (yeltekıt) bir kez de Yûsuf 12/10’da geçen الْتَقَطَ iltekata fiili “bir şeyin peşine düşmeden bulmak”, “bir şeyin tesadüfen bulunması”, “yitik olarak bulunması”, “bulunup alınması”(63) manalarına gelmektedir.

Âyette yer alan لِيَكُونَ liyekûne ifadesindeki lâm/le harfi genellikle ta‘lîl/illet (gerekçe) bildiren edat olarak yorumlanmakta(64) ve maksat da Hz. Mûsâ’nın onlara “düşman ve üzüntü” sebebi olması şeklinde belirlenmektedir. Oysa, söz konusu edatı lâm-ı âkıbeh(65) olarak düşündüğümüzde anlam tercümede de verdiğimiz üzere şöyle olur:

“Firavun ailesi (sonunda) kendilerine bir düşman ve bir üzüntü kaynağı (olacağını bilmeden Mûsâ’yı nehirden) aldı.” Lâm edatının âkıbeh anlamında kullanıldığı âyetler bağlamında Âl-i İmrân 3/156, 178, Nahl 16/39, 116, Kasas 28/8, Rûm 30/41, Zümer 39/35, Necm 53/31. âyetleri örnek olarak zikredebiliriz.

Hz. Mûsâ’nın kendisini bulan Firavun ailesi için düşman oluşu dindeki pozisyonu nedeniyledir; hüzün oluşu ise ailenin başına gelen olumsuz olaylar manasında yorumlanmaktadır.(66) Esasında Hz. Mûsâ’nın nehirden alınmasıyla Firavun ve adamları adeta kendi sonlarını hazırlamaya başlamışlardı. Her Firavun’un bir Mûsâ’sı mutlaka vardır. Hiçbir Firavun’un şekilsel gücü Mûsâ’ların doğumuna engel olamaz. Eğer Firavun’un zulmü anaların rahmine uzanmışsa, orada Mûsâ’yı Firavun’un sarayında aramak gerekmektedir.(67)

2. اِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا كَانُوا خَاطِـ۪ٔينَ “Şüphesiz ki Firavun, Haman ve askerleri yanılmışlardı.” Yüce Allah Firavun, Hâmân ve askerlerinin kendi düşünceleri noktasında ve kendileri açısından korkunç bir yanlış yaptıklarını bildirmektedir. Onlar kendi iktidarlarının sonunu Hz. Mûsâ’nın getireceğinin farkında değillerdi.

Burada sözü edilen hata Firavun, Hâmân ve askerlerinin bütün yönetimleri süresince kötü işler yapmaları, zulüm işlemeleri, şirk içerisinde bulunmaları, isyan etmeleri ve suçlu olmaları manasında da yorumlanmaktadır.(68)

ııı. Firavun Hanımının Sevinç İfadeleri

وَقَالَتِ امْرَاَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ ل۪ي وَلَكَ لَا تَقْتُلُوهُ عَسٰىٓ اَنْ يَنْفَعَنَآ اَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Firavun’un hanımı (Asiye, Musa’yı görünce) ‘(Bu bebek) benim için de senin için de göz aydınlığı (olabilir); onu öldürmeyin! Belki bize yararı dokunur veya onu evlat ediniriz.’ demişti. Oysa onlar (işin sonunun) farkına varmamışlar(dı).”

Ayetteki وَقَالَت ve kâlet fiili “ve demişti ki”; امْرَاَتُ فِرْعَوْنَ imraetü fir‘avne tamlaması “Firavun’un hanımı”; قُرَّتُ عَيْنٍ kurratü ‘aynin tamlaması “göz(ümüz) aydın olsun”; ل۪ي lî ifadesi “benim, benim için de”; وَلَكَ ve leke ifadesi “ve senin için de”; لَا تَقْتُلُوهُ lâ taktülûhu isteği “onu sakın öldürmeyin”; عَسٰى ‘asâ fiili “ihtimaldir ki”;اَنْ يَنْفَعَنَآ en yenfe‘anâ ifadesi “bize yararının dokunması”;اَوْ نَتَّخِذَهُ ev nettehızehû fiili “veya onu ediniriz”;وَلَدًا veleden kelimesi “çocuk, evlatlık”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne fiili ise “farkına varmazlar, onlar farkında değillerken” demektir.

Burada Firavun’un hanımının Hz. Musa’yı gördüğünde dile getirdiği seviç ifadeleri ve gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَتِ امْرَاَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ ل۪ي وَلَكَ “Firavun’un hanımı (Asiye, Musa’yı görünce) ‘(Bu bebek) benim için de senin için de göz aydınlığı (olabilir).” Hz. Mûsâ nehirden alınınca Müzâhım’ın kızı Hz. Âsiye sevinçle eşi Firavun’a seslenmiş ve “Benim de senin de gözün aydın” demişti. Yüce Allah Tahrîm 66/11’de Hz. Âsiye’yi müminlere örnek göstererek, onun sağlam duruşunu nesillere aktarmakta, örnek alınması gerektiğine dikkat çekmektedir.

Hz. Peygamber’den bu konuyla ilgili şöyle çok ilginç bir rivayet nakledilmektedir. “Kendisine yemin edilen kudrete yemin olsun ki, eğer Firavun da eşi gibi o çocuğun kendisi için de göz aydınlığı olduğunu kabul edip söyleseydi, Allah eşine hidayet ettiği gibi ona da hidayet ederdi.”(69)

Bu rivayetin sıhhatiyle ilgili herhangi bir şey söylemek durumunda değiliz. Ancak hidayet bu noktalardaki sözlerde değil, kişinin kendi iradesiyle ve gördüğü gerçeklerin ışığında söz konusu olursa o zaman anlamlı olur. Değilse emek ve tercih söz konusu edilmeden elde edilen bir sonuç olur ki bunun herhangi bir delili yoktur.

2. لَا تَقْتُلُوهُ عَسٰىٓ اَنْ يَنْفَعَنَآ اَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “(Âsiye) ‘Onu öldürmeyin! Belki bize yararı dokunur veya onu evlat ediniriz.’ demişti. Oysa onlar (işin sonunun) farkına varmamışlar(dı).” Yüce Allah Hz. Âsiye’nin çocukla ilgili isteğini dile getirmekte ve onun öldürülmemesini istediğini, belki o çocuğun kendilerine yararı olabileceğini ya da onu evlatlık edinebileceklerini söylediğini ifade etmektedir.

O yıl doğan erkek çocukların öldürülmesi nedeniyle Hz. Âsiye onun öldürülmemesini arzu etmiş, iki tane de gerekçe ileri sürmüştü. Buna göre gerekçelerin ilki “Bu çocuğun bize yararı dokunabilir”, diğeri ise “veya onu evlatlık edinebiliriz” şeklinde belirlenmektedir.

Âyetin sonunda yer alan وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ifadesi olayın kahramanlarının da çevredekilerinde olup bitenin arka planından haberleri olmadığını, işin sonunun nasıl geleceğini bilmediklerini ifade etmektedir. Bu cümle dile getirdiğimiz şekilde önceki cümleden bağımsız yeni bir ifade başı gibi okunup anlaşılabilir ve söz Yüce Allah’a ait olur.(70)

Bu öncelikli tercihe ilave olarak ikinci bir ihtimal daha vardır. Buna göre, söz konusu cümle Hz. Âsiye’nin sözü olarak da yorumlanabilir. Bu durumda âyetin son cümlesi bir hâl cümlesi olur(71) ve mesajı da şöyle olabilir: “Çevredeki diğer insanlar, diğer yöneticiler ya da çocukları öldürülen diğer aileler veya Mısır halkı bizim bu çocukla ilgili tutumumuzu bilemeyecekleri şekilde çocuğun bize faydası dokunabilir veya biz onu evlatlık edinebiliriz.”(72)

Her iki durumda da Firavun ve adamlarının durumun iç yüzünden haberi olmayacak şekilde Hz. Mûsâ’nın sarayda büyütülmesinin önü açılmakta ve o günün zalim yöneticilerinin başına hiç istemedikleri ve tahmin dahi edemeyecekleri bir felaketin gelişi başlatılmış olmaktaydı. Bunda elbette ilâhî iradenin belirleyici etkisi söz konusuydu.

d) Hz. Mûsâ’nın Annesine Geri Gönderilmesi

Yüce Allah sûrenin 10-13. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın annesinin gönlünün sıkıntı içinde olduğunu, inanıp güvenenlerden olması için kalbine dayanıklılık vermemiş olsaydı nerdeyse işi açığa vuracağını beyan etmektedir.

Ardından, annesinin Hz. Musa’nın ablasını onu takip etmesi için arkasından gönderdiği, onun da diğerleri fark edemeden kendisini izlediği ifade edilmektedir.

Daha sonra, Hz. Mûsâ’nın başka sütanneleri emmediği, bu nedenle ablasının Firavun’un ailesine şunu söylediği aktarılmaktadır: “Size, onun bakımını sizin adınıza üstlenecek ve kendisine iyi davranacak bir aile göstereyim mi?”

Nihayet böylelikle gözü aydın olsun, daha fazla üzülmesin ve insanların çoğu bilmeseler de Yüce Allah’ın vaadinin gerçek olduğu bilinsin diye, Hz. Mûsâ’nın annesine geri verildiği bildirilmektedir.

ı. Annesinin Hüznü ve Ablasının Takibi

وَاَصْبَحَ فُؤَادُ اُمِّ مُوسٰى فَارِغًا اِنْ كَادَتْ لَتُبْد۪ي بِه۪ لَوْلَآ اَنْ رَبَطْنَا عَلٰى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Musa’nın annesinin kalbi korku dolmuştu. İnanıp güvenenlerden olması için kalbine dayanıklılık vermemiş olsaydık neredeyse işi açığa vuracaktı.”

Âyetteki وَاَصْبَحَ ve asbeha fiili “ve dönüşmüştü, olmuştu, sabahlamıştı”; فُؤَاد fuâdü kelimesi “kalbi”; اُمِّ مُوسٰى ümmi mûsâ tamlaması “Musa’nın annesinin”;فَارِغًا fârığan kelimesi “korku, acı içinde dolmuştu”;اِنْ كَادَتْ in kâdet ifadesi “neredeyse, az kalsın”; لَتُبْد۪ي letübdî ifadesi “açığa vuracaktı, açıklayacaktı”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”;لَوْلَآ اَنْ رَبَطْنَا levlâ en rabatnâ fiili “eğer sabit kılmamış olsaydık”;عَلٰى قَلْبِهَا ‘alâ kalbihâ tamlaması “onun kalbini”;لِتَكُونَ litekûne fiili “(şöyle) olması için”;مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi ise “inananlardan, güvenenlerden” demektir.

Burada annesinin gönül durumu, Hz. Mûsâ’yı takip ettirmesi ve sonrasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

1. وَاَصْبَحَ فُؤَادُ اُمِّ مُوسٰى فَارِغًا “Musa’nın annesinin kalbi korku dolmuştu.” Yüce Allah, çocuk Firavun’un eline geçtiği için Hz. Mûsâ’nın annesinin kalbinin korku ile dolduğunu, adeta aklının başından gittiğini beyan etmekte, Allah’a güvenenlerden olması için kalbi dayanıklı hale getirilmemiş olsaydı nerdeyse işi meydana vuracağını bildirmektedir.

Âyette geçen اَصْبَحَ asbeha fiili hem “dönüşmek”, “almak”, “şekil almak” manalarına gelmekte, hem de “sabahı sabah etmek” anlamını içermektedir. فُؤَاد fuâd kelimesi Kur’ân’da beş kez(73) yer almakta ve her bulunduğu yerde “gönül” anlamı vermektedir. el-Ef’ideh(74) ve el-fuâd kelimeleri yedi âyette(75) duyma ve görme duyularının peşinden, onları da içeren bir anlam dizisinde yer almaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen فَارِغ fârığ kelimesi ise “korku, acı”(76) manasına gelmekte, annesinin yüreğinin korku ve acı ile dolup taştığı, adeta aklının başından çıktığı(77) manasını içermektedir.

Çocuğu bir zalimin eline geçtiğinde anne yüreği elbette daralacağı için bu ifadeyi iki türlü anlamamız da mümkündür. Hz. Mûsâ’nın annesinin yüreği hem korku ile dolup taşmıştı; hem de sabahı sabah edecek şekilde içinde korku ve sıkıntı meydana gelmişti. Belli ki her ne anılıyorsa annesi Mûsâ’yı hatırlıyor, aklına başka hiçbir şey gelmiyordu.(78)

2. اِنْ كَادَتْ لَتُبْد۪ي بِه۪ لَوْلَآ اَنْ رَبَطْنَا عَلٰى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “İnanıp güvenenlerden olması için kalbine dayanıklılık vermemiş olsaydık neredeyse işi açığa vuracaktı.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın annesini desteklediğini, onu dayanıklı bir hale getirdiğini, sıra dışı bir olayla karşılaşan bu hanımı çaresizliğe terk etmediğini, sahiplenerek yüreğini motive ettiğini beyan etmektedir.

Burada sözü edilen “kalbin raptedilmesi” kalbin sabit kılınması, takviye edilmesi, ona sabır ilham edilmesi demektir.(79) Eğer böyle bir ilâhi müdahale olmasaydı yüreği yaralı bir anne psikolojisiyle hareket edip işi açığa vurabileceği, “bu çocuk benim” diyerek olayı meydana dökebileceği bildirilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi burada “inananlar” anlamından ziyade “güvenenler, tasdik edenler” manasına alınmalıdır. Çünkü Hz. Mûsâ’nın annesine daha önce çocuğuyla ilgili bilgi verilmiş, şimdi ise o bilgiye güvenmesi, Allah’ın vaadinde sadık olduğunu bilmesi(80) ve içinde hiçbir tereddüt taşımaması için kalbi dayanıklı kılınmıştı.

Enfâl 8/11’de geçtiği gibi, nasıl ki Bedir’de müminlerin kalplerine moral verilmiş, ayakları sabit tutulmuş ise Hz. Mûsâ’nın annesinin kalbi de aynı şekilde raptedilmiş, yani dayanıklı bir hale getirilmişti. Demek ki Yüce Allah için yola çıkanları ve kendini Allah’a teslim edenleri Allah yalnız ve çaresiz bırakmamakta, Talâk 65/2-3’te beyan edildiği gibi onlara mutlak sûrette bir çıkış yolu yaratmaktadır.

Talâk 65/7 ve İnşirâh 94/5-6’da da beyan edildiği gibi her bir zorluğun mutlak sûrette bir tür kolaylığı vardır ve her bir zorluktan sonra bir kolaylık yaratılacaktır. İşte bu ilâhi garanti gereği Hz. Mûsâ’nın annesi de yalnız ve çaresiz bırakılmamış, önce Kasas 28/7. âyette belirtildiği gibi “çocuğunun ona geri verileceği ve peygamberlerden kılınacağı” bilgisiyle müjdelenmiş, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere “kalbi dayanıklı hale getirilmişti.” Bir kez de Kehf 18/14’te yer alan رَبَطْنَا rabetnâ fiili bu manayı içerecek şekilde “dayanıklılık vermek” anlamını vermektedir.

ıı. Ablasının Hz. Musa’yı Takiple Görevlendirilişi

وَقَالَتْ لِاُخْتِه۪ قُصّ۪يهِ فَبَصُرَتْ بِه۪ عَنْ جُنُبٍ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “(Annesi, Musa’nın) ablasına ‘Onun izini takip et!’ demişti. O da (Firavun’un adamları) farkına varmadan uzaktan onu (Musa’yı) gözetlemişti.”

Âyetteki وَقَالَتْ ve kâlet fiili “ve demişti ki”; لِاُخْتِه liuhtihî tamlaması “onun kız kardeşine, ablasına”; قُصّ۪يهِ kussîhi emri “onu takip et”; فَبَصُرَتْ fe besurat fiili “o da gözetlemişti”; بِه bihî ifadesi “onu, kardeşini”;عَنْ جُنُبٍ ‘an cunubin kelimesi “uzaktan”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne fiili ise “farkına varmıyorlar, farkına varmadan, onlar farkında değillerken” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın kız kardeşinin yani ablasının onu takip etmesini annesinin kendisinden istediği bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَتْ لِاُخْتِه۪ قُصّ۪يهِ “(Annesi, Mûsâ’nın) ablasına ‘Onun izini takip et’ demişti.” Âyetteki اُخْتِه۪ uhtihî ifadesi her ne kadar “kız kardeşi” manasına gelse de, burada bebekken sandıkta nehre bırakılan Hz. Mûsâ’yı izleyecek bir yaşta olduğu için “ablası” manasına alınmalıdır. Hatta bazı âlimlerimiz ablasının adının Meryem olduğunu beyan etmişlerdir.(81)

Hz. Mûsâ’nın annesi kendisine nispetle “kızına” ifadesini kullanmayıp, Hz. Mûsâ’ya nispet ederek “kız kardeşine, ablasına” diyerek, onun kardeş sıcaklığını hissedip, görevi kendi şefkatiyle de buluşturarak bunu daha bir içtenlikle yapmasını sağlamış oldu. Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan قُصّ۪يهِ kussîhi ifadesi ise “onu takip et”, “izini sür”, “onu izle”(82) gibi anlamlar vermektedir.

Âyetin Güne Mesajı:

Bu ifade bir insanın çocuklarını hayat denizine bırakıp onları hayatın akışına terk etmemesi gerektiğini, onların peşini takip edip ne halde olduklarını izlemesinin zorunlu olduğunu öğretmektedir. Olay sadece bir annenin çocuğuyla ilgili hissettiği hassasiyetten ibaret bırakılmamalıdır. Burada hem çocukların ailelerine, hem onları eğitenlere hem de bütünüyle toplumu idare edenlere yönelik bir bildirim söz konusu edilmektedir.

Çocuklar Yüce Allah’ın birer emanetidir; onları sahipsiz bırakmak hiçbir şekilde doğru olamaz. Hz. Mûsâ’nın kıssasının bu detayla zikredilmesinin bize yönelik mesajı bu olsa gerektir. Aksi takdirde böyle bir detayın verilmesine hiç de gerek olamayabilirdi.

2. فَبَصُرَتْ بِه۪ عَنْ جُنُبٍ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “O da (Firavun’un adamları) farkına varmadan uzaktan onu (Musa’yı) gözetlemişti.” Annesinden talimat alan abla, Firavun ve adamları farkına varmadan Hz. Mûsâ’yı uzaktan bir yerden gözetlemişti. فَبَصُرَتْ febesurat ifadesinin başındaki fâ/fe edatı, fâ-i ta‘kîbiyye olduğu için ablanın bu görevi zaman geçirmeden hemen uyguladığı anlaşılmaktadır. Âyette geçen عَنْ جُنُبٍ ‘an cünub ifadesi Nisâ’ 4/36’da da geçtiği gibi “uzaktan”(83) manasına gelmektedir.

Anlaşılıyor ki bir insan eğer bir tehlikedeyse onu başına daha kötü bir şey gelmeyecek şekilde izlemek, takip etmek gerekmektedir. Zira “kaş yapayım derken göz çıkarma”nın bir manası yoktur. Dikkati ve tedbiri elden bırakmadan, ancak bilgi alma ve gözetlemeyi de terk etmeden görevi yerine getirmek bir bilinç işidir; Hz. Mûsâ’nın ablasında da bu bilincin yer etmiş olduğu açıkça görülmektedir.

ııı. Sütanne Emmemesi ve Ablasının Teklifi

وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلٰىٓ اَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ “Biz daha önce ona (Musa’ya) hiçbir kadının (sütannenin) sütünü emmesine izin vermemiştik (onları emmesini engellemiştik). Bunun üzerine (ablası, Firavun ailesine) ‘Size, onun bakımını sizin adınıza üstlenecek ve kendisine samimi davranacak bir aile göstereyim mi?’ demişti.”

Âyetteki وَحَرَّمْنَا ve harramnâ fiili “ve engellemiştik, sevdirmemiştik”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; الْمَرَاضِع el-merâdı‘a kelimesi “sütanneleri”; مِنْ قَبْل min kablü ifadesi “daha önce”;فَقَالَتْ fe kâlet fiili “ve (kız kardeşi) demişti ki”;هَلْ اَدُلُّكُمْ hel edüllüküm sorusu “size göstereyim mi, size rehberlik edeyim mi”;عَلٰىٓ اَهْلِ بَيْتٍ ‘alâ ehli beytin tamlaması “bir ev halkı, bir aile”; يَكْفُلُونَهُ yekfülûnehû fiili “onun bakımını üstlenecek”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin adınıza, sizin için”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; لَهُ lehû ifadesi “ona, o çocuğa”; نَاصِحُونَ nâsıhûne kelimesi ise “samimi ve içtenlikle davrananlar (olurlar)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın kendi annesine geri dönderilmesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ “Biz daha önce ona (Musa’ya) hiçbir kadının (sütannenin) sütünü emmesine izin vermemiştik (onları emmesini engellemiştik).” Hz. Mûsâ’nın bebeklik döneminde Firavun’un evinde bulunduğu sırada süt emmeye ihtiyacı olduğu bilinmektedir. Bu amaçla, kendi annesinden uzak kaldığı ve Firavun’un evine alındığı için, onun bu ihtiyacını karşılamak üzere belli ki Firavun ailesi süt anneler tutmuş, görevlendirmişlerdi. Ancak Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya kendi öz annesinden başka hiç kimsenin süt emzirmemesi için ona süt anneleri haram kıldığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da h-r-m kökünden kelimeler 83 yerde geçmekte ve “haram kılmak, haram, yasak”,(84) “sevdirmemek”,(85) “saygın kılmak, saygın”,(86) “engellemek”,(87) “dokunulmaz”,(88) “ihramlı olmak”,(89) “mahrum bırakılmış”,(90) “cezalandırılmak”(91) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(92)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu kullanım çeşitlerinden birisi yer almakta ve Hz. Mûsâ’nın bebekken başka sütanneleri emmesinin kendisine yasaklandığı, sütannelerin sütlerini sevmemesinin sağlandığı, bunun engellendiği beyan edilmektedir.(93) Çünkü bebek yaştaki bir çocuğa herhangi bir şeyin “haram kılınması”nın mantığı da anlamı da olamaz. Âyette yer alan مِنْ قَبْل min kablu ifadesi “Hz. Mûsâ’nın annesinin sütünden başka bir süt emmediği, çünkü başka sütlerden hoşlanmadığı ve bunun engellendiği” ifade edilmektedir.

Âyetin bu kısmından günümüze dair şöyle bir sonuç çıkarabiliriz: Kendisini görevine adayan insanlar için Yüce Allah’ın nasıl müdahalelerde bulunduğunun en belirgin delillerinden ve örneklerinden birisi de budur. Müslüman Yüce Allah yokmuş gibi hareket edemez. Yüce Allah hayata her an müdahildir; Rahmân 55/29’da da vurgulanan budur.

Burada ister Hz. Mûsâ’nın süt sevmemesi, ister o sütlerin arzu edilen durumda olmaması, isterse annesinin sütünün lezzetinin diğerlerinde bulunmaması gibi başka şekilde bir durum söz konusu olsun, bilinmesi gereken şey Yüce Allah’ın olaya doğrudan müdahale ettiğidir. Siz Yüce Allah’ın istediği ve emrettiği gibi bir yola çıkmaya ve davranmaya bakın; zira Yüce Allah O’na itibar edenleri çaresizliğe terk etmez; onların yardıma ihtiyaç hissettikleri meşru durumlarda onları yardımsız bırakmaz.

2. فَقَالَتْ هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلٰىٓ اَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ “Bunun üzerine (ablası, Firavun ailesine) ‘Size, onun bakımını sizin adınıza üstlenecek ve kendisine samimi davranacak bir aile göstereyim mi?’ demişti.” Bu ifadeden Hz. Mûsâ’nın ablasının kardeşini sürekli takip ettiğini, onu ilk gün itibariyle de izlediği sonucunu elde edebiliriz.

Çünkü bebek çağındaki bir çocuğun süt emmeden durması mümkün değildir. Hz. Mûsâ’nın ablası durumu izlemiş ve başka kadınları emmediği görülen Hz. Mûsâ’yı Firavun ailesi adına bakabilecek ve onu sahiplenip kendisine samimi davranabilecek bir aileyi kendilerine gösterebileceğini ifade etmişti.

Âyetin sonunda geçen نَاصِحُون nâsıhûne kelimesi “nasihat edenler” anlamından ziyade, Kasas 28/20’de de zikredildiği gibi “samimi ve içten davrananlar” manasına gelmektedir. Tahrîm 66/8’de sözü edilen “nasûh tevbesi” kavramındaki nasûh sözcüğü de “samimi” demektir. Hatta Hz. Peygamber’in “Din nasihattir” hadisindeki nasihat da “samimiyet” manasında değerlendirilmelidir.

Temim ed-Dârî’den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Din nasihattır. Biz kime (yahut kim için) diye sorduk o da Allah’a, Kitabına, Rasulüne, Müslümanların (meşru) idarecilerine ve bütün Müslümanlara dedi.”(94) İşte bu hadiste de konu gayet net ifadelerle ortaya konulmuş, gerekli ve yeterli açıklamalarda bulunulmuş, bu konuda adeta söz bitirilmiştir.

Ablanın bu kelimeyi kullanması son derece manidardır; çünkü maksat sadece Hz. Mûsâ’nın emzirilmesi değil, onun sahiplenilmesi ve her şeyiyle kâmil anlamda ilgilenilmesiydi. İşte âyette geçen نَاصِحُون nâsıhûne kelimesi de يَكْفُلُونَ yekfülûne fiili de bu tür bir ilgiyi ve sahiplenmeyi ifade etmektedir.

Tâhâ 20/40’ta da beyan edildiği gibi, Hz. Mûsâ’nın ablası peşinden gidip onu takip etmiş, ardından Firavun’un ailesine teklif götürerek onu sahiplenecek birini kendilerine gösterebileceğini ifade etmişti. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde bu olay biraz daha detaylandırılarak sunulmaktadır.

Yüce Allah Tâhâ 20/38’de de beyan ettiği üzere, Hz. Mûsâ’ya sevgi beslemiş ve onu gözü önünde yani gözetiminde yetiştireceğini bildirmişti. Bu bağlamda Hz. Mûsâ’nın Firavun’un çocukları öldürmesinden kurtarılması için nehre bırakılması, nehrin onu kıyıya bırakması, annesinin isteği doğrultusunda ablasının kendisini takibi, sütanne emmemesi sonucunda kendisini her haliyle sahiplenecek bir aile bulabileceğini söylemesi vs. işte bütün bu yaşananlar “Hz. Mûsâ’nın ilâhi gözetimde yetiştirilmesi” vaadinin içini dolduran hususlardır.

ıv. Hz. Musa’nın Annesine İadesi

فَرَدَدْنَاهُ اِلٰىٓ اُمِّه۪ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ وَلِتَعْلَمَ اَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Böylelikle gözü aydın olsun, (daha fazla) üzülmesin ve insanların çoğu bilmeseler bile Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu bilsin diye biz onu (Musa’yı) annesine geri vermiştik.”

Âyetteki فَرَدَدْنَاهُ fe radednâhu fiili “ve onu geri döndürmüştük”;اِلٰىٓ اُمِّه۪ ilâ ümmihî tamlaması “onun annesine”; كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا key takarra ‘aynuhâ ifadesi “onun (annesinin) gözü aydın olsun diye”; وَلَا تَحْزَنَ ve lâ tahzene fiili “ve hüzünlenmemesi için”; وَلِتَعْلَمَ ve lita‘leme ifadesi “ve bilsin diye”; اَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ enne va‘dellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın vaadi”; حَقّ hakkun kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اَكْثَرَهُمْ ekserahum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmemektedir” demektir.

Burada başka kadınları emmesi nedeniyle Hz. Musa’nın kendi öz annesine geri verilmesi gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyet Kasas sûresinin 7. âyetinde dile getirilen hususların gerçekleştirilmesiyle ilgili bilgiler içermektedir. Bütün bu yaşananların ardından Hz. Mûsâ’nın ablasının takibi ve ailesini önermesi neticesinde Firavun ailesinin de bu teklifi dile getirdiği anlaşılmaktadır. Yüce Allah Kasas sûresinin 7. âyetinde dile getirdiği “Muhakkak ki biz, onu sana geri getirecek ve kendisini peygamberlerden biri yapacağız” şeklindeki vaadini işte bu şekilde yerine getirmiştir.

Yüce Allah Tâhâ 20/40’ta da kısaca değinilen bu hususla ilgili olarak bu işlemi yapmasının nedeni bağlamında üç noktaya temas etmektedir. Bunlar “annesinin gözünün aydın olması”, “hüzünlenmemesi” ve “Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu bilmesi”dir.

2. Hz. Mûsâ’nın “annesinin gözünün aydın oluşu”, Kasas 28/4 ve 7. âyetlerde dile getirilen Firavun’un erkek çocukları öldürmesinden Hz. Mûsâ’nın emin kılınması şeklindeki “korkmaması” gerektiği emrini karşılamaktadır. “Hüzünlenmemesi” meselesi yine Kasas 28/7. âyette dile getirilmiş olan Hz. Mûsâ’nın gittiği yerdeki durumundan kaynaklanan endişesinin hüzne dönüşmemesini sağlamaktadır.

Yüce Allah, Tâhâ 20/40’ta konuyla ilgili olarak iki hususa dikkat çekmişken, burada olaya bir başka boyut daha ilave etmiş, verdiği sözün mutlak sûrette gerçekleşeceğini Hz. Mûsâ’nın annesi örnekliğinde onlara yaşayarak ispat etmiştir. İşte Kasas 28/7. âyette yer aldığı üzere, Yüce Allah onu geri getirteceğini beyan etmiş, burada ise bunun gerçekleştiğini ortaya koymuştur.

3. Âyetin sonunda geçen “ancak insanların çoğu bilmezler” ifadesinden maksat, olayın yaşandığı dönemdeki Mısır’ın imansız halkı olabileceği gibi, olayın vahyin indirildiği dönemdeki muhatapları anlamında Mekkeli müşrikler de olabilir.(95) Maksat ister Mısırlılar olsun, isterse Mekkeli müşrikler olsun, her dönemin inkârcı insan tipi Yüce Allah’ın bu tür bir kudrete sahip olduğunu bilip buna inanmadığrı için, Yüce Allah bunu fiilen yaşanmış bir olay üzerinden örneklendirmiş ve inanmak isteyenlere bir bilgi olarak aktarmıştır.

Rabbimiz hem her türlü korkuyu giderebilir, hem her hüznü bitirebilir, hem de her vaadini elbette gerçekleştirir. Dilediğini yapabilecek kudretin yegâne sahibi olan Yüce Allah’ın bu sıfatını inkârcılar takdir edemedikleri için, hakikatin izini sürememiş ve kaybedenlerden olmuşlardır.

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(96)

4. Hz. Mûsâ’nın bebeklik dönemi, çeşitli açılardan Hz. Peygamber’e benzetilebilir. Mekke’yi Firavun’un sarayı gibi düşünebilir, Hz. Mûsâ’nın evinden bir süre de olsa ayrı kalmasını Hz. Peygamber’in çocukluk dönemindeki sıkıntılarıyla benzeştirebiliriz. Dahası, meselenin bir de peygamberlik boyutu vardır.

Buna göre Hz. Mûsâ’nın bebeklik dönemi ile Hz. Peygamber’in risaletinin ilk yılları benzeştirilebilir. Elbette birtakım sıkıntılar yaşanacaktır; ancak Yüce Allah’ın sahipliği söz konusu olunca bütün problemler çözülecek ve maksat elbette hâsıl olacaktır. Üzülmeye, gevşemeye ve ümitsiz olmaya gerek yoktur, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 218. 2 - Semerkandî, age., II, 574.
• 3 - Semerkandî, age., II, 623.
• 4 - Bakara 2/39, 41, 44, 61, 99, 118, 129, 151, 187, 219, 221, 231, 242, 252, 266; Âl-i ‘Imrân 3/4, 7, 11, 19, 21, 58, 70, 98, 101, 103, 108, 112, 113, 118, 164, 199; Nisâ’ 4/56, 140, 155; Mâide 5/10, 75, 86, 89; En‘âm 6/4, 21, 27, 33, 39, 46, 49, 54, 55, 65, 68, 93, 97, 98, 105, 118, 126, 130, 150, 157; A‘râf 7/9, 32, 35, 36, 37, 40, 51, 58, 64, 72, 126, 136, 146, 147, 156, 175, 176, 177, 182; Enfâl 8/2, 31, 52, 54; Tevbe 9/9, 11, 65; Yûnus 10/1, 7, 15, 17, 24, 71, 73, 92, 95; Hûd 11/1, 59; Yûsuf 12/1; Ra‘d 13/1, 2; Hıcr 15/1; Nahl 16/104, 105; İsrâ’ 17/98; Kehf 18/56, 57, 105, 106; Meryem 19/58, 73, 77; Tâhâ 20/126, 127, 134; Enbiyâ’ 21/77; Hacc 22/16, 51, 52, 57, 72; Mü’minûn 23/58, 66, 105; Nûr 24/1, 18, 34, 46, 58, 59, 61; Furkân 25/36, 73; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 81, 82, 83, 84; Kasas 28/2, 45, 47, 59, 87; ‘Ankebût 29/23, 47, 49; Rûm 30/10, 16, 28, 53; Lokmân 31/2, 7, 32; Secde 32/15, 22, 24; Ahzâb 33/34; Sebe’ 34/5, 38, 43; Sâd 38/29; Zümer 39/59, 63, 71; Mü’min 40/4, 35, 56, 63, 69; Fussılet 41/3, 15, 28, 40, 44; Şûrâ 42/35; Zuhruf 43/47, 69; Câsiye 45/7, 8, 9, 11, 25, 31, 35; Ahkâf 46/7, 26; Kamer 54/42; Hadîd 57/9, 17, 19; Mücâdele 58/5; Cum‘a 62/5; Teğâbûn 64/10; Talâk 65/11; Kalem 68/15; Müddessir 74/16; Nebe’ 78/28; Mutaffifûn 83/13; Beled 90/19. 5 - Bakara 2/73, 145, 248, 259; Âl-i ‘Imrân 3/13, 41, 49, 50; Mâide 5/114; En‘âm 6/4, 25, 35, 158; A‘râf 7/26, 103, 106, 132; Yûnus 10/21; Hûd 11/96; Yûsuf 12/35, 105; İbrahîm 14/5; Hıcr 15/81; İsrâ’ 17/1, 12; Meryem 19/10; Tâhâ 20/23, 42, 47, 56; Enbiyâ’ 21/32, 37; Mü’minûn 23/45; Şu‘arâ’ 26/4, 15, 128, 197; Neml 27/13, 52; Kasas 28/35, 36; Rûm 30/20, 21, 22, 23, 24, 25, 46, 58; Lokmân 31/31; Yâsîn 36/33, 36, 37, 41, 46; Sâffât 37/14; Mü’min 40/13, 23, 81; Fussılet 41/37, 39; Şûrâ 42/29, 32; Zuhruf 43/46, 48; Dühân 44/33; Ahkâf 46/27; Necm 53/18. 6 - Bakara 2/164, 248; Âl-i ‘Imrân 3/49, 97, 190; En‘âm 6/99, 158; A‘râf 7/174; Yûnus 10/5, 6, 67, 92, 101; Hûd 11/103; Yûsuf 12/7; Ra‘d 13/3, 4; Hıcr 15/75, 77; Nahl 16/11, 12, 13, 65, 67, 69, 79; Tâhâ 20/54, 128; Mü’minûn 23/30; Furkan 25/37; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190; Neml 27/86; ‘Ankebût 29/15, 24, 35, 44; Rûm 30/21, 22, 23, 24, 37; Lokmân 31/31; Secde 32/26; Sebe’ 34/9, 15, 19; Zümer 39/42, 52; Şûrâ 42/33; Câsiye 45/3, 4, 5, 13; Feth 48/20; Zâriyât 51/20, 37; Kamer 54/15. 7 - Bakara 2/118, 211; En‘âm 6/37, 109; A‘râf 7/133, 146, 203; Yûnus 10/20, 75, 97; Ra‘d 13/7, 27, 38; İsrâ’ 17/59, 101; Kehf 18/9, 17; Meryem 19/21; Tâhâ 20/22, 133; Enbiyâ’ 21/5, 91; Mü’minûn 23/50; Şu‘arâ’ 26/154; Neml 27/12; ‘Ankebût 29/50, 51; Mü’min 40/78; Kamer 54/2; Nâzi‘ât 79/20. 8 - A‘râf 7/73; Hûd 11/64. 9 - Neml 27/92; Fussılet 41/53. 10 - Bakara 2/106; En‘âm 6/124. 11 - Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-y-e maddesi. 12 - Bu kelimenin pek çok kullanım örneği vardır. 13 - Bakara 2/285; Nisâ’ 4/136; Enbiyâ’ 21/104; Sebe’ 34/44; Tahrîm 66/12; Beyyine 98/3. 14 - A‘râf 7/157.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/41 Bakara 2/44 Bakara 2/61 Bakara 2/99 Bakara 2/118 Bakara 2/129 Bakara 2/151 Bakara 2/187 Bakara 2/219 Bakara 2/221 Bakara 2/231 Bakara 2/242 Bakara 2/252 Bakara 2/266 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/11 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/58 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/101 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/108 Âl-i İmrân 3/112 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/164 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/56 Nisâ 4/140 Nisâ 4/155 Mâide 5/10 Mâide 5/75 Mâide 5/86 Mâide 5/89 En‘âm 6/4 En‘âm 6/21 En‘âm 6/27 En‘âm 6/33 En‘âm 6/39 En‘âm 6/46 En‘âm 6/49 En‘âm 6/54 En‘âm 6/55 En‘âm 6/65 En‘âm 6/68 En‘âm 6/93 En‘âm 6/97 En‘âm 6/98 En‘âm 6/105 En‘âm 6/118 En‘âm 6/126 En‘âm 6/130 En‘âm 6/150 En‘âm 6/157 A‘râf 7/9 A‘râf 7/32 A‘râf 7/35 A‘râf 7/36 A‘râf 7/37 A‘râf 7/40 A‘râf 7/51 A‘râf 7/58 A‘râf 7/64 A‘râf 7/72 A‘râf 7/126 A‘râf 7/136 A‘râf 7/146 A‘râf 7/147 A‘râf 7/156 A‘râf 7/175 A‘râf 7/176 A‘râf 7/177 A‘râf 7/182 Enfâl 8/2 Enfâl 8/31 Enfâl 8/52 Enfâl 8/54 Tevbe 9/9 Tevbe 9/11 Tevbe 9/65 Yûnus 10/1 Yûnus 10/7 Yûnus 10/15 Yûnus 10/17 Yûnus 10/24 Yûnus 10/71 Yûnus 10/73 Yûnus 10/92 Yûnus 10/95 Hûd 11/1 Hûd 11/59 Yûsuf 12/1 Ra‘d 13/1 Ra‘d 13/2 Hicr 15/1 Nahl 16/104 Nahl 16/105 İsrâ 17/98 Kehf 18/56 Kehf 18/57 Kehf 18/105 Kehf 18/106 Meryem 19/58 Meryem 19/73 Meryem 19/77 Tâhâ 20/126 Tâhâ 20/127 Tâhâ 20/134 Enbiyâ 21/77 Hacc 22/16 Hacc 22/51 Hacc 22/52 Hacc 22/57 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/58 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 Nûr 24/1 Nûr 24/18 Nûr 24/34 Nûr 24/46 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Nûr 24/61 Furkân 25/36 Furkân 25/73 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/81 Neml 27/82 Neml 27/83 Neml 27/84 Kasas 28/2 Kasas 28/45 Kasas 28/47 Kasas 28/59 Kasas 28/87 ‘Ankebût 29/23 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Rûm 30/10 Rûm 30/16 Rûm 30/28 Rûm 30/53 Lokmân 31/2 Lokmân 31/7 Lokmân 31/32 Secde 32/15 Secde 32/22 Secde 32/24 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/5 Sebe' 34/38 Sebe' 34/43 Sâd 38/29 Zümer 39/59 Zümer 39/63 Zümer 39/71 Mü'min 40/4 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Mü'min 40/63 Mü'min 40/69 Fussilet 41/3 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Fussilet 41/40 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/35 Zuhruf 43/47 Zuhruf 43/69 Câsiye 45/7 Câsiye 45/8 Câsiye 45/9 Câsiye 45/11 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Câsiye 45/35 Ahkâf 46/7 Ahkâf 46/26 Kamer 54/42 Hadîd 57/9 Hadîd 57/17 Hadîd 57/19 Mücâdele 58/5 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Talâk 65/11 Kalem 68/15 Müddessir 74/16 Nebe' 78/28 Mutaffifîn 83/13 Beled 90/19 Bakara 2/73 Bakara 2/145 Bakara 2/248 Bakara 2/259 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/41 Âl-i İmrân 3/49 Âl-i İmrân 3/50 Mâide 5/114 En‘âm 6/4 En‘âm 6/25 En‘âm 6/35 En‘âm 6/158 A‘râf 7/26 A‘râf 7/103 A‘râf 7/106 A‘râf 7/132 Yûnus 10/21 Hûd 11/96 Yûsuf 12/35 Yûsuf 12/105 İbrâhîm 14/5 Hicr 15/81 İsrâ 17/1 İsrâ 17/12 Meryem 19/10 Tâhâ 20/23 Tâhâ 20/42 Tâhâ 20/47 Tâhâ 20/56 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/37 Mü'minûn 23/45 Şu‘arâ 26/4 Şu‘arâ 26/15 Şu‘arâ 26/128 Şu‘arâ 26/197 Neml 27/13 Neml 27/52 Kasas 28/35 Kasas 28/36 Rûm 30/20 Rûm 30/21 Rûm 30/22 Rûm 30/23 Rûm 30/24 Rûm 30/25 Rûm 30/46 Rûm 30/58 Lokmân 31/31 Yâsîn 36/33 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/37 Yâsîn 36/41 Yâsîn 36/46 Sâffât 37/14 Mü'min 40/13 Mü'min 40/23 Mü'min 40/81 Fussilet 41/37 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/32 Zuhruf 43/46 Zuhruf 43/48 Duhân 44/33 Ahkâf 46/27 Necm 53/18 Bakara 2/164 Bakara 2/248 Âl-i İmrân 3/49 Âl-i İmrân 3/97 Âl-i İmrân 3/190 En‘âm 6/99 En‘âm 6/158 A‘râf 7/174 Yûnus 10/5 Yûnus 10/6 Yûnus 10/67 Yûnus 10/92 Yûnus 10/101 Hûd 11/103 Yûsuf 12/7 Ra‘d 13/3 Ra‘d 13/4 Hicr 15/75 Hicr 15/77 Nahl 16/11 Nahl 16/12 Nahl 16/13 Nahl 16/65 Nahl 16/67 Nahl 16/69 Nahl 16/79 Tâhâ 20/54 Tâhâ 20/128 Mü'minûn 23/30 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Neml 27/86 ‘Ankebût 29/15 ‘Ankebût 29/24 ‘Ankebût 29/35 ‘Ankebût 29/44 Rûm 30/21 Rûm 30/22 Rûm 30/23 Rûm 30/24 Rûm 30/37 Lokmân 31/31 Secde 32/26 Sebe' 34/9 Sebe' 34/15 Sebe' 34/19 Zümer 39/42 Zümer 39/52 Şûrâ 42/33 Câsiye 45/3 Câsiye 45/4 Câsiye 45/5 Câsiye 45/13 Fetih 48/20 Zâriyât 51/20 Zâriyât 51/37 Kamer 54/15 Bakara 2/118 Bakara 2/211 En‘âm 6/37 En‘âm 6/109 A‘râf 7/133 A‘râf 7/146 A‘râf 7/203 Yûnus 10/20 Yûnus 10/75 Yûnus 10/97 Ra‘d 13/7 Ra‘d 13/27 Ra‘d 13/38 İsrâ 17/59 İsrâ 17/101 Kehf 18/9 Kehf 18/17 Meryem 19/21 Tâhâ 20/22 Tâhâ 20/133 Enbiyâ 21/5 Enbiyâ 21/91 Mü'minûn 23/50 Şu‘arâ 26/154 Neml 27/12 ‘Ankebût 29/50 ‘Ankebût 29/51 Mü'min 40/78 Kamer 54/2 Nâzi‘ât 79/20 A‘râf 7/73 Hûd 11/64 Neml 27/92 Fussilet 41/53 Bakara 2/106 En‘âm 6/124 Bakara 2/285 Nisâ 4/136 Enbiyâ 21/104 Sebe' 34/44 Tahrîm 66/12 Beyyine 98/3 A‘râf 7/157
• 15 - “Hz. Mûsâ’ya verilen mesaj”, “İsrailoğullarına/ehl-i kitaba verilen mesaj” örnekleri için bk. Bakara 2/44, 53, 78, 79, 85, 87, 101, 105, 109, 113, 121, 144, 145, 146, 159, 174, 176; Âl-i İmrân 3/7, 19, 20, 23, 65, 69, 70, 71, 72, 75, 78, 98, 99, 100, 110, 113, 186, 187, 199; Nisâ’ 4/44, 47, 51, 54, 123, 131, 136, 153, 159, 171; Mâide 5/5, 15, 19, 48, 57, 59, 65, 68, 77; En‘âm 6/20, 91, 114, 154; A‘râf 7/169, 170; Tevbe 9/29; Yûnus 10/38; Hûd 11/17, 110; Ra‘d 13/36; İsrâ’ 17/2, 4; Mü’minûn 23/49; Furkân 25/35; Neml 27/40; Kasas 28/43, 52; ‘Ankebût 29/46, 47; Secde 32/23; Ahzâb 33/26; Mü’min 40/53; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14, 52; Câsiye 45/16; Ahkâf 46/12; Hadîd 57/16, 29; Haşr 59/2, 11; Müddessir 74/31; Beyyine 98/1, 4, 6; 16 - “İlâhî öğreti” veya “vahiy”, “yasa” anlamında bk. Bakara 2/177, 213; Âl-i İmrân 3/7, 64, 79, 81, 119, 184; Nisâ’ 4/24, 103; Mâide 5/44, 110; En‘âm 6/7, 89, 92; Enfâl 8/68, 75; Tevbe 9/36; Yûnus 10/61, 94; Hûd 11/6; Ra‘d 13/38, 39, 43; İsrâ’ 17/58, 93; Meryem 19/12, 30; Tâhâ 20/52; Enbiyâ’ 21/10; Hacc 22/8, 70; Neml 27/75; Kasas 28/49; ‘Ankebût 29/27, 48; Rûm 30/56; Lokmân 31/20; Ahzâb 33/6; Sebe’ 34/3, 44; Fâtır 35/11, 25, 40; Sâffât 37/117, 157; Mü’min 40/70; Zuhruf 43/4, 21; Ahkâf 46/4, 30; Kâf 50/4; Hadîd 57/22, 25, 26; Kalem 68/37; Nebe’ 78/29; Beyyine 98/3. 17 - “Amel defteri” manasındaki kullanım örnekleri için bk. İsrâ’ 17/13, 14, 71; Kehf 18/49; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Câsiye 45/28, 29; Hâkka 69/19, 25; Mutaffifûn 83/7, 9, 18, 20; İnşikâk 84/7, 10. 18 - “Yazı, kitap, kitaplar” anlamında bk. Bakara 2/285; Nisâ’ 4/136; Enbiyâ’ 21/104; Tahrîm 66/12 19 - “Süre” anlamında bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/145; Hıcr 15/4; 20 - “Levh-i Mahfûz” için bk. Vakı‘a 56/78. 21 - “Anlaşma” kullanımı için bk. Nûr 24/33. 22 - “Yazılı, yazılmış” manasında bk. A‘râf 7/157. 23 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2.
  • Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/23 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/69 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/71 Âl-i İmrân 3/72 Âl-i İmrân 3/75 Âl-i İmrân 3/78 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/100 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/44 Nisâ 4/47 Nisâ 4/51 Nisâ 4/54 Nisâ 4/123 Nisâ 4/131 Nisâ 4/136 Nisâ 4/153 Nisâ 4/159 Nisâ 4/171 Mâide 5/5 Mâide 5/15 Mâide 5/19 Mâide 5/48 Mâide 5/57 Mâide 5/59 Mâide 5/65 Mâide 5/68 Mâide 5/77 En‘âm 6/20 En‘âm 6/91 En‘âm 6/114 En‘âm 6/154 A‘râf 7/169 A‘râf 7/170 Tevbe 9/29 Yûnus 10/38 Hûd 11/17 Hûd 11/110 Ra‘d 13/36 İsrâ 17/2 İsrâ 17/4 Mü'minûn 23/49 Furkân 25/35 Neml 27/40 Kasas 28/43 Kasas 28/52 ‘Ankebût 29/46 ‘Ankebût 29/47 Secde 32/23 Ahzâb 33/26 Mü'min 40/53 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14 Şûrâ 42/52 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/12 Hadîd 57/16 Hadîd 57/29 Haşr 59/2 Haşr 59/11 Müddessir 74/31 Beyyine 98/1 Beyyine 98/4 Beyyine 98/6 Bakara 2/177 Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/64 Âl-i İmrân 3/79 Âl-i İmrân 3/81 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/184 Nisâ 4/24 Nisâ 4/103 Mâide 5/44 Mâide 5/110 En‘âm 6/7 En‘âm 6/89 En‘âm 6/92 Enfâl 8/68 Enfâl 8/75 Tevbe 9/36 Yûnus 10/61 Yûnus 10/94 Hûd 11/6 Ra‘d 13/38 Ra‘d 13/39 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/58 İsrâ 17/93 Meryem 19/12 Meryem 19/30 Tâhâ 20/52 Enbiyâ 21/10 Hacc 22/8 Hacc 22/70 Neml 27/75 Kasas 28/49 ‘Ankebût 29/27 ‘Ankebût 29/48 Rûm 30/56 Lokmân 31/20 Ahzâb 33/6 Sebe' 34/3 Sebe' 34/44 Fâtır 35/11 Fâtır 35/25 Fâtır 35/40 Sâffât 37/117 Sâffât 37/157 Mü'min 40/70 Zuhruf 43/4 Zuhruf 43/21 Ahkâf 46/4 Ahkâf 46/30 Kâf 50/4 Hadîd 57/22 Hadîd 57/25 Hadîd 57/26 Kalem 68/37 Nebe' 78/29 Beyyine 98/3 İsrâ 17/13 İsrâ 17/14 İsrâ 17/71 Kehf 18/49 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Câsiye 45/28 Câsiye 45/29 Hâkka 69/19 Hâkka 69/25 Mutaffifîn 83/7 Mutaffifîn 83/9 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/20 İnşikâk 84/7 İnşikâk 84/10 Bakara 2/285 Nisâ 4/136 Enbiyâ 21/104 Tahrîm 66/12 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/145 Hicr 15/4 Vâkı‘a 56/78 Nûr 24/33 A‘râf 7/157 Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2
• 24 - Meryem 19/98; Dühân 44/58; Kamer 54/17, 22, 32, 40. 25 - Müzzemmil 73/20. 26 - Nahl 16/103; Şu‘arâ’ 26/195. 27 - Yûsuf 12/2; Zuhruf 44/3. 28 - Hûd 11/1-2; Fussılet 41/3.
  • Meryem 19/98 Duhân 44/58 Kamer 54/17 Kamer 54/22 Kamer 54/32 Kamer 54/40 Müzzemmil 73/20 Nahl 16/103 Şu‘arâ 26/195 Yûsuf 12/2 Duhân 44/3 Hûd 11/2 Fussilet 41/3
• 29 - Semerkandî, age., I, 477; Taberî, age., VIII, 8. 30 - Zemahşerî, age., II, 57.
• 31 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 32 - Kehf 18/1; Zümer 39/28.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Kehf 18/1 Zümer 39/28
• 33 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası, ss. 1-4.
• 34 - Semerkandî, age., II, 623.
• 35 - Semerkandî, age., II, 623; Taberî, age., XX, 27; Zemahşerî, age., III, 378.
• 36 - Râzî, age., XXIV, 225. 37 - Hıcr 15/10; Kasas 28/15. 38 - Sâffât 37/83.
  • Hicr 15/10 Kasas 28/15 Sâffât 37/83
• 39 - Semerkandî, age., II, 623-624; Zemahşerî, age., III, 379. 40 - Taberî, age., XX, 27.
• 41 - Semerkandî, age., II, 624. 42 - Zemahşerî, age., III, 379.
• 43 - Taberî, age., XX, 27. 44 - Râzî, age., XXIV, 225.
• 45 - Taberî, age., XX, 28.
• 46 - Hıcr 15/79. 47 - Yâsîn 36/12. 48 - Hûd 11/17; Ahkâf 46/12. 49 - Tevbe 9/12; Furkân 25/74; Kasas 28/5, 41; Secde 32/24. 50 - Bakara 2/124; İsrâ’ 17/71; Enbiyâ’ 21/73. 51 - Semerkandî, age., II, 624. 52 - Taberî, age., XX, 28; Zemahşerî, age., III, 379.
  • Hicr 15/79 Yâsîn 36/12 Hûd 11/17 Ahkâf 46/12 Tevbe 9/12 Furkân 25/74 Kasas 28/5 Kasas 28/41 Secde 32/24 Bakara 2/124 İsrâ 17/71 Enbiyâ 21/73
• 53 - Semerkandî, age., II, 624; Taberî, age., XX, 28; Zemahşerî, age., III, 379.
• 54 - En‘âm 6/6; A‘râf 7/10; Enfâl 8/71; Yûsuf 12/21, 54, 56; Kehf 18/84; Hacc 22/41; Mü’minûn 23/13; Nûr 24/55; Kasas 2/6, 57; Ahkâf 46/26; Murselât 77/21; Tekvîr 81/20. 55 - Semerkandî, age., II, 624; Taberî, age., XX, 28-29.
  • En‘âm 6/6 A‘râf 7/10 Enfâl 8/71 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/54 Yûsuf 12/56 Kehf 18/84 Hacc 22/41 Mü'minûn 23/13 Nûr 24/55 Bakara 2/6 Bakara 2/57 Ahkâf 46/26 Mürselât 77/21 Tekvîr 81/20
• 56 - Kasas 28/6, 8, 38; ‘Ankebût 29/39; Mü’min 40/24, 36. 57 - Esed, age., s. 782’de 6. not; İslâmoğlu, age., s. 762’de 5. not.
  • Kasas 28/6 Kasas 28/8 Kasas 28/38 ‘Ankebût 29/39 Mü'min 40/24 Mü'min 40/36
• 58 - Hz. Musa ile ilgili geniş bilgi için Ömer Faruk Harman, “Mûsâ” md., DİA, İstanbul, 2006, XXXI, ss. 207-213. Ayrıca bkz. Kitab-ı Mukaddes, Çıkış: 2/1, 6/16-20, 7/7, 15/20; Sayılar, 26/59; I. Târihler, 23/12-14.
  • Bakara 2/1 En‘âm 6/16 A‘râf 7/7 Hicr 15/20 Şu‘arâ 26/59 Şu‘arâ 26/59 Mü'minûn 23/14
• 59 - Semerkandî, age., II, 625; Zemahşerî, age., III, 60.
• 60 - Râzî, age., XXIV, 227. 61 - Semerkandî, age., II, 625; Taberî, age., XX, 30-31; Zemahşerî, age., III, 380.
• 62 - Taberî, age., XX, 32. 63 - Taberî, age., XX, 31.
• 64 - Zemahşerî, age., III, 381. 65 - Taberî, age., XX, 32; Râzî, age., XXIV, 228. 66 - Taberî, age., XX, 33. 67 - İslâmoğlu, age., s. 730’da 10, 12. notlar.
• 68 - Semerkandî, age., II, 625; Taberî, age., XX, 33; Zemahşerî, age., III, 381.
• 69 - Taberî, age., XX, 34.
• 70 - Semerkandî, age., II, 626; Taberî, age., XX, 34. 71 - Zemahşerî, age., III, 381. 72 - Taberî, age., XX, 34.
• 73 - Hûd 11/120; İsrâ’ 17/36; Furkân 25/32; Kasas 28/10; Necm 53/11. 74 - En‘âm 6/110, 113; İbrahim 14/37, 43; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23; Hümeze 104/7. 75 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23. 76 - Semerkandî, age., II, 626. 77 - Zemahşerî, age., III, 382. 78 - Taberî, age., XX, 35.
  • Hûd 11/120 İsrâ 17/36 Furkân 25/32 Kasas 28/10 Necm 53/11 En‘âm 6/110 En‘âm 6/113 İbrâhîm 14/37 İbrâhîm 14/43 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23 Hümeze 104/7 İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 79 - Semerkandî, age., II, 626; Zemahşerî, age., III, 382. 80 - Semerkandî, age., II, 626; Zemahşerî, age., III, 382; Râzî, age., XXIV, 229.
• 81 - Semerkandî, age., II, 626; Zemahşerî, age., III, 383; Râzî, age., XXIV, 230. 82 - Semerkandî, age., II, 626; Taberî, age., XX, 38-39; Zemahşerî, age., III, 383; Râzî, age., XXIV, 230.
• 83 - Semerkandî, age., II, 626; Taberî, age., XX, 39; Zemahşerî, age., III, 383; Râzî, age., XXIV, 230.
• 84 - Bakara 2/85, 173, 275; Âl-i ‘Imrân 3/50, 93; Nisâ’ 4/23, 160; Mâide 5/3, 26, 72, 87, 96; En‘âm 6/119, 138, 139, 140, 143, 144, 145, 146, 148, 150, 151; A‘râf 7/32, 33, 157; Tevbe 9/5, 29, 36, 37; Yûnus 10/59; Nahl 16/35, 116, 118; İsrâ’ 17/33; Nûr 24/3; Enbiyâ’ 21/95; Hacc 22/30; Furkân 25/68; Tahrîm 66/1. 85 - Kasas 28/12 86 - Bakara 2/144, 149, 150, 191, 196, 217, Mâide 5/2; Enfâl 8/34; Tevbe 9/7, 19, 28; İbrâhim 14/37; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/25; Neml 27/91; Feth 48/25, 27. 87 - A‘râf 7/50. 88 - Kasas 28/57; ‘Ankebût 29/67. 89 - Mâide 5/1, 95, 96. 90 - Zâriyât 51/19; Me‘âric 70/25. 91 - Vâkı‘a 56/65-67; Kalem 68/27. 92 - Bu kökten kelimelerin Kur’ân’daki kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, h-r-m maddesi, Düşün yayınları, İstanbul, 2015.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/173 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/50 Âl-i İmrân 3/93 Nisâ 4/23 Nisâ 4/160 Mâide 5/3 Mâide 5/26 Mâide 5/72 Mâide 5/87 Mâide 5/96 En‘âm 6/119 En‘âm 6/138 En‘âm 6/139 En‘âm 6/140 En‘âm 6/143 En‘âm 6/144 En‘âm 6/145 En‘âm 6/146 En‘âm 6/148 En‘âm 6/150 En‘âm 6/151 A‘râf 7/32 A‘râf 7/33 A‘râf 7/157 Tevbe 9/5 Tevbe 9/29 Tevbe 9/36 Tevbe 9/37 Yûnus 10/59 Nahl 16/35 Nahl 16/116 Nahl 16/118 İsrâ 17/33 Nûr 24/3 Enbiyâ 21/95 Hacc 22/30 Furkân 25/68 Tahrîm 66/1 Kasas 28/12 Bakara 2/144 Mâide 5/2 Enfâl 8/34 Enfâl 8/34 Tevbe 9/7 Tevbe 9/19 Tevbe 9/28 İbrâhîm 14/37 İsrâ 17/1 Hacc 22/25 Neml 27/91 Fetih 48/25 Fetih 48/27 A‘râf 7/50 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/67 Mâide 5/1 Mâide 5/95 Mâide 5/96 Zâriyât 51/19 Me‘âric 70/25 Vâkı‘a 56/67 Kalem 68/27
• 93 - Semerkandî, age., II, 627; Taberî, age., XX, 40; Zemahşerî, age., III, 383.
• 94 - Buhârî, Îmân, 42; Müslim, İman 95; Ebû Dâvûd, Edeb, 59; Tirmizî, Birr, 17; Nesâî, Bey‘at, 31, 41.
• 95 - Semerkandî, age., II, 627; Taberî, age., XX, 41.
• 96 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24