Sebe' Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen ve Yemen’de yaşamış eski bir uygarlık manasındaki سَبَاٍ sebe’ kelimesinden alan Sebe’ sûresi, inişe göre 76, resmî sıralamada ise 34. sûredir.

Sebe’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medenî bir sûre olan Ahzâb sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Son Saat’e” (Ahzâb 63; Sebe’ 3), “saptırıcılardan şikâyete” (Ahzâb 66-68; Sebe’ 31-33), “Hz. Peygamber’in tebliğ ilkelerine” (Ahzâb 44-46; Sebe’ 46-50) yer verilmekte, dolayısıyla bu ve benzer konular iki sûre arasındaki konu irtibatına örnek olarak sunulabilir.

Sebe’ sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, Son Saat’in aniden gelişi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgi ve erişilmez bilgisi, inkârcıların boş ve sonuçsuz uğraşıları, müşriklerin Hz. Peygamber’i inkâr edip onu bunaltmaları dile getirilmektedir. Ardından Hz. Dâvûd ve Hz. Süleymân’ın kıssasına yer verilmekte, ‘Arim selinden söz edilmektedir.

20. âyetten itibaren, İblis’in inkârcılar hakkındaki sözlerini doğru çıkartması, onlar üzerinde otoritesinin bulunmamasına rağmen bu tür olaylarla insanların imtihan edilmesi beyan edilmekte, putların kâinatın yaratılmasında da idare sisteminde de hiçbir şekilde Yüce Allah’a ortaklıklarının bulunmadığı bildirilmekte, Allah’ın izni olmadan hiçbir şekilde putların şefaatinin söz konusu olamayacağı ifade edilmektedir.

24. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rızık vericiliği, insan sorumluluklarının şahsiliği, mahşerde herkesle ilgili hükümlerin açıklığa kavuşturulacağı, başka varlıkların acizlikleri, Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği, inkârcıların alaycılıkları ve onlara verilen cevaplar dile getirilmektedir.

30. âyetten itibaren, inkârcıların Hz. Peygamber’e karşı inanmama kararlılık cümleleri ile onların mahşerde kendilerini dünyada saptırmış olanlara karşı laf yetiştirme çabaları, onların diğerlerine verdikleri cevaplar beyan edilmektedir.

34. âyetten itibaren, inkârcıların bütün peygamberlere karşı aynı olumsuz tavırda oldukları, insanoğlunun mallarının ve çocuklarının insana Allah katında yakınlık sağlayamayacakları, ancak iman edip salih amel işleyenlerin bundan yararlanacağı ifade edilmekte, infak edenlere bunun karşılığının dünyada hemen verileceği müjdelenmektedir.

40. âyetten itibaren, meleklerin de mahşerde sorgulanacağı, onları Allah’ın ortakları sananların mahcup edileceği, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, taklidi tercihleri, önceki inkârcıların da aynı yolu takipleri dile getirilmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in onlara sunduğu evrensel tebliğ ilkeleri beyan edilmekte, hidayetin sadece vahiy ile elde edileceği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 40-45. âyetlerinde mahşerdeki sorgulanmayı, meleklerin putperestlerle ilgili cümlelerini, putların güçsüzlüğünü, inkacıların Hz. Peygamber’e ve vahye karşı alaycı tutumlarını, müşriklerin dayanaksız çıkışlarını ve önceki inkârcılar gibi feci akıbetlerini bildirmektedir.

a) Meleklerin Sorgulanması ve Putperestlerin Çaresizliği

Yüce Allah, sûrenin 40-42. âyetlerinde şirk koşanların hepsini toplayacağını, sonra meleklere “Size tapanlar bunlar mıydı?” diye soracağını, meleklerin de “Sen yücesin (onların bu iddialarından seni tenzih ederiz); bizim dostumuz onlar değil, sensin. Esasında onlar cinlere tapıyorlardı. Çoğu onlara inanmıştı” diye cevap vereceklerini haber vermektedir.

Ardından, putperestlerin mahşerde birbirlerine fayda ve zarar vermeye güçlerinin yetmeyeceği, ayrıca zalimlere yönelik olarak da “(Dünyada) yalanlamış olduğunuz ateş azabını tadın!” diyeceği özellikle bildirilmektedir.

ı. Meleklere Yönelik Bir Soru

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَم۪يعًا ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلٰٓئِكَةِ اَهٰٓؤُ۬لَآءِ اِيَّاكُمْ كَانُوا يَعْبُدُونَ “O gün (Allah) onların hepsini toplayacak; sonra meleklere ‘Size tapanlar bunlar mıydı?’ diye (sora)caktır.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “o gün”; يَحْشُرُهُمْ yahşuruhum fiili “onları toplayacak”;جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “hepsini”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَقُولُ yekûlü fiili “diyecek ki”; لِلْمَلٰٓئِكَةِ li’l-melâiketi ifadesi “meleklere”; اَهٰٓؤُ۬لَآءِ e hâülâi ifadesi “bunlar mı”; اِيَّاكُمْ iyyâküm ifadesi “size”; كَانُوا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; يَعْبُدُونَ ya‘büdûne fiili ise “tapınıyorlar(dı)” demektir.

Burada mahşer şartlarında yaşanacak bir sorgulama gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki peygamberleri yalanlayanları ve onların yalanlama gerekçelerini hatırlattıktan sonra, bu defa bütün inkârcıları mahşerde tıoplayacağını haber vermektedir. Sûrenin iniş yerinin Mekke, muhatapların da Yüce Allah’ın kızları sandıkları meleklere tapanlar olması nedeniyle, ifade insanlık tarihi kadar eskiden vahyin indirildiği dönemin inkârcılarına getirilmektedir.

Yüce Allah mahşerde herkesi toplayacağını beyan etmekte ve meleklere tapanların gözü önünde taptıkları meleklere “bunlar mıydı size tapanlar?” şeklinde soru soracağını haber vermektedir.

Bu ve benzer âyetlerde geçen sorgulamada elbette Yüce Allah’ın bilgilenmesi kesinlikle söz konusu değildir; çünkü O ezeli bilgisiyle her şeyi bilmektedir. Buradan hareketle, maksadın temsili olduğunu, inkârcı muhatapların ayıplanmasının kast edildiğini söylemek durumundayız. Dünyadayken diri diri toprağa gömülen kız çocuğuna mahşerde hangi günahından dolayı öldürüldüğünün sorulmasında(1) da maksat aynıdır ve bu işi yapanların şiddetli bir şekilde kınanıp ayıplanması söz konusu edilmektedir.

Kur’ân’da meleklerin sorgulanacağıyla ilgili başka bir âyet daha vardır; ancak bu sorgulanmadan maksat, meleklerin cezalandırılması değil, dünyada onlara tapan müşriklerin rezil edilmesi, kınanması, ayıplanması, hor ve hakir bir duruma düşürülmeleri ve mahçup edilmeleridir. Nitekim Mâide 5/109 ve 116-117’deki bilgiler bunun bir delilidir. Dahası A‘râf 7/6’da “ümmetleri gibi bütün peygambelerin de sorgulanacağından söz edilmesi” bu konuda geriye herhangi bir şüphe bırakmamaktadır.

Sorgulanan meleklerle ilgili ifadeler bağlamında Furkân 25/17’de şöyle buyrulmaktadır: “O (Allah), cehennemlikleri ve Allah’ın peşi sıra taptıkları varlıkları bir araya getirdiği gün, ‘Şu kullarımı siz mi saptırdınız, yoksa kendileri mi yolu şaşırdılar (yoldan saptılar)?’ diye soracaktır.”

Esasında bu âyette sözü edilen varlıkların melekler değil de daha çok insanlar ve değerli insanlar için yapılan put sembolleri olduğu da belirtilmektedir. Ancak bu soruya verilen cevap ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten sonra gelen âyetteki cevaplar son derece yakın içeriktedirler.

ıı. Meleklerin Cevabı

قَالُوا سُبْحَانَكَ اَنْتَ وَلِيُّنَا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ اَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ “(Melekler de) ‘Sen yücesin; bizim dostumuz onlar değil, sensin. Aslında onlar cinlere tapıyorlardı. Çoğu onlara inanmıştı.’ diyeceklerdir.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, demiş olacaklar ki”; سُبْحَانَكَ sübhâneke ifadesi “seni eksikliklerden tenzih ederiz”; اَنْتَ ente zamiri “sen”; وَلِيُّنَا veliyyünâ tamlaması “bizim dostumuz(sun)”; مِنْ دُونِهِمْ min dûnihim fadesi “onlar değil, onların ötesinde”; بَلْ bel edatı “bilakis”; كَانُوا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; يَعْبُدُونَ ya‘büdûne fiili “tapınıyorlar(dı)”; الْجِنّ el-cinne kelimesi “cinlere”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlara”; مُؤْمِنُون mü’minûne kelimesi ise “iman edenler(di)” demektir.

Burada mahşer şartlarında sorgulanacak olan meleklerin Yüce Allah’ın sorduğu soruya verecekleri cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا سُبْحَانَكَ اَنْتَ وَلِيُّنَا مِنْ دُونِهِمْ “(Melekler de) ‘Sen yücesin; bizim dostumuz onlar değil, sensin.’ demiş (olacaklar)dır.” Meleklerin vereceği cevap son derece açıktır ve putperestlerin iddialarına konu edindikleri şekilde herhangi bir durumlarının olmadığını, çünkü kendi dostlarının putperestler değil, bizzat Yüce Allah olduğunu ilan edeceklerdir. Konuyla ilgili olarak Furkân 25/18’de şu bilgiler yer almaktadır: “Onlar da şöyle cevap verecektir: Seni tenzih ederiz. Seni bırakıp da başka dostlar edinmek bize yaraşmazdı.”

Melekler Yüce Allah’ı tenzih ederek putperestlerin iddialarını reddecekler ve ibadete layık olanın sadece Yüce Allah olduğunu ve onlarla hiçbir şekilde bir dostluklarının bulunmadığını beyan edeceklerini haber vermektedir. Yüce Allah’tan başka herhangi bir varlığın mabud olamayacağını, O’na kulluk edilmesinin başkaları tarafından mabud kabul edilmeye göre çok daha doğru ve hayırlı olduğunu bu şekilde ifade etmiş olacaklardır.

2. بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ اَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ “Aslında onlar cinlere tapıyorlardı. Çoğu onlara inanmıştı. (diyeceklerdir).” Melekler mahşerde putperestlerin dünya hayatında tapındığı şeylerin esasında cinler yani şeytanlar olduğunu, büyük çoğunluğunun bu cin şeytanlarına iman ettiklerini beyan edeceklerdir. İfadenin başında yer alan بَلْ bel edatı meleklerin bu noktada son derece kararlı olduklarını göstermekte ve pekiştirilmiş bir ifadeyle putperestlerin kendilerine değil, cinlere taptıklarını, çoğunluğunun da zaten cinlere iman ettiğini bildireceklerdir.

Bu âyette zikredilen cevaptan anlaşılan şey muhtemelen şudur: Putperestlerin dünyada melekleri Yüce Allah’ın kızları sanarak onları şefaatçi edinme kabulleri şiddetli bir şekilde reddedilmekte, müşriklerin meleklere tapınma veya onları aracı edinme çabalarının yersiz olduğu mahşerde apaçık ifadelerle ortaya konulmuş olacaktır. Benzer reddedişler bizzat başkalarını saptıran insanlar, hatta şeytan tarafından da dile getirilecektir.(2)

Sonuç olarak şu hususu tekrar hatırlatalım: Yûnus 10/28-29, İbrâhim 14/22, Nahl 16/86, Meryem 19/82, Furkân 25/18-19, Kasas 28/63, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/41, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da geçen ifadeler dünyada ortak koşulan varlıkların mahşerde bunu reddedecekleri, muhataplarını “Ey Rabbimiz, bunlar bize değil, tam aksine kendi yanlış ve fasit hevâ ve heveslerine tapmışlardı” diyerek yalancı ilan edecekleri anlaşılmaktadır.

Demek ki mahşer şartlarında yaşanacak sıkıntılı duruşmalarda dünyada tapınılan varlıkların bunu inkâr edecekleri, kendilerine tapınmış olanların iddialarını reddedecekleri pek çok âyette beyan edilmekte, bu hayattayken yani her şey imkânlar dâhilindeyken böyle bir yanlışa düşülmemesi gerektiğiyle ilgili uyarılarda bulunulmaktadır ki bu konuda pek çok âyette bilgiler verilmektedir.

ııı. Putperestlerin Çaresizliği ve Feci Akıbetleri

فَالْيَوْمَ لَا يَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا وَنَقُولُ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّت۪ي كُنْتُمْ بِهَا تُكَذِّبُونَ “Bugün birbirinize yarar da zarar da vermeye gücünüz yetmez. Haksızlık edenlere ‘(Dünyada) yalanlamış olduğunuz ateş azabını tadın!’ diyeceğiz.”

Âyetteki فَالْيَوْمَ fe’l-yevme kelimesi “o gün, bugün”; لَا يَمْلِكُ lâ yemlikü fiili “sahip olamaz, olamayacak”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizin bir kısmınız”; لِبَعْضٍ li ba‘dın ifadesi “(diğer bir) kısmına”; نَفْعًا nef‘an kelimesi “ne fayda bakımından”; وَلَا ضَرًّا ve lâ darran ifadesi “ne de zarar bakımından”; وَنَقُولُ ve nekûlü fiili “ve )şöyle) diyeceğiz”; لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا lillezîne zalemû ifadesi “zulmedenlere, haksızlık etmiş kişilere”; ذُوقُوا zûkû emri “tadın”; عَذَابَ النَّارِ ‘azâbe’n-nâri tamlaması “ateş azabını”; الَّت۪ي كُنْتُمْ elletî küntüm ifadesi “(şöyle) olduğuuz”; بِهَا bihâ ifadesi “onu”; تُكَذِّبُونَ tükezzibûne fiili ise “yalanlamaktasınız, yalanlamış olduğunuz” demektir.

Burada putların güçsüzlüğü ve putperest zalimlerin mahşerdeki akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. فَالْيَوْمَ لَا يَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا “Bugün birbirinize yarar da zarar da vermeye gücünüz yetmez.” Yüce Allah hem putperestlere hem de onların tapındığı insan veya cin şeytanlarına ya da mabud edindikleri her ne varsa onlara hitap etmekte ve hiç kimsenin hiç kimseye hiçbir şekilde yarar da zarar da vermeye gücünün yetmeyeceğini beyan etmektedir.

Melekler kafirlere ve müşriklere yarar ve zarar veremeyeceği gibi başka mahlukların da böyle bir imkanı olmayacaktır. Burada asıl verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu ve O’nun dışındaki ilah sanılan varlıkların hiçbir şeye hiçbir şekilde güçlerinin yetmeyeceğinin ilanıdır.

Putların kendilerine veya başkalarına yönelik hiçbir zararı gideremeyecekleri ve menfaatleri bağlamında hiçbir yarar sağlayamayacaklarıyla ilgili başka âyetler de vardır.(3) Putlar başkalarına yönelik bir faaliyet ortaya koyamayacakları gibi, bizzat kendileri için de herhangi bir zararı defedemeyecekleri ve hiçbir yararı da celb edemeyecekleri beyan edilmektedir.

Kendisine faydası olmayanın başkasına yarar sağlayabileceği kabul edilebilir bir şey değildir. Daha önce yorumunu yaptığımız Sebe’ 34/22. âyette de buna benzer bir mesaj verilmiş ve putların zerre kadar bile olsa hiçbir şeye sahip olamadıkları beyan edilmişti. İşte konuyla ilgili bütün âyetlerde verilmek istenen mesaj budur.

2. وَنَقُولُ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّت۪ي كُنْتُمْ بِهَا تُكَذِّبُونَ “Haksızlık edenlere ‘(Dünyada) yalanlamış olduğunuz ateş azabını tadın!’ diyeceğiz.” Yüce Allah inkârcılara ve müşriklere “zalim” adını vermektedir. İnkâr edenler inançta “adalet” demek olan tevhidi reddettikleri için, müşrikler de benzer şekilde Yüce Allah’ın birliğini zedeleyici bir inanca sahip oldukları için zalimler olarak anılmaktadır. Çünkü Lokmân 31/13’te belirtildiği gibi “şirk büyük bir zulümdür.” İşte Yüce Allah bu zalimlere hitap ederek dünya hayatlarındayken yalanlamış oldukları kıyamet, sorgulama ve cehennem azabını tatmalarını onlara söyleyecektir.

Secde 32/20’de de beyan edildiği gibi Yüce Allah dünya hayatında yoldan çıkanlara mahşerde seslenecek ve dünyadayken yalanlayıp durdukları, genellikle alay edip inananları küçük düşürmeye ve onları yalancı çıkarmaya çalıştıkları ateş azabını tatmaları gerektiğini inkârcılara bildirecektir. İnkârcılar müminlerle nasıl alay etmişlerse bu defa mahşerde de kendileriyle öyle alay edilecektir. Çünkü âyette geçen ذُوقُوا zûkû emri “tatmak” manasına gelmektedir.

Bu emir Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmekte(4) ve muhataplar inkarcılar olduğu için de alay içerikli olarak azabın tadılması manasını vermektedir. Tatmak genellikle güzel şeyler için kullanılmasına rağmen, burada azabın tadılmasından söz edilmesi Nebe’ 78/26’daki beyana uygun olarak muhataplarla hak ettikleri türden alay edileceğinin bir göstergesidir.

b) Hz. Peygamber’e Ve Vahye Karşı Olumsuz Tavır

Yüce Allah, sûrenin 43-45. âyetlerinde inkarcılara apaçık âyetleri okunup aktarıldığı zaman “Bu, sizi babalarınızın taptığı putlardan çevirmek isteyen bir adamdan başkası değildir. Bu (Kur’an) da uydurulmuş bir yalandan başka bir şey değildir” dediklerini beyan etmekte, hak kendilerine geldiğinde onu inkâr edenlerin “Bu (vahiy), apaçık bir büyüden başka bir şey değildir” şeklindeki sözlerini aktarmaktadır.

Ardından, bu inkarcılara Kur’ân’dan önce okuyacakları kitaplar verilmediği, Hz. Peygamber’den önce onlara herhangi bir uyarıcı peygamber de gönderilmediği bildirilmekte, müşriklerden öncekilerin de peygamberlerini yalanladıkları, Mekkeli müşriklere verilen gücün öncekilere verilenin onda birine bile ulaşmadığı ifade edilmekte, gücüne güvenen eskilerin peygamberleri yalanladıkları, ancak Yüce Allah’ın azabının son derece şiddetli olduğu hatırlatılmaktadır.

ı. İnkarcıların Suçlamaları

وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالُوا مَا هٰذَآ اِلَّا رَجُلٌ يُر۪يدُ اَنْ يَصُدَّكُمْ عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬كُمْ وَقَالُوا مَا هٰذَآ اِلَّآ اِفْكٌ مُفْتَرًى وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمْ اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Onlara apaçık ayetlerimiz tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman şöyle demişlerdi: ‘Bu, sizi babalarınızın taptığı (ilahlardan) çevirmek isteyen bir adamdan başkası değildir. Bu (Kur’an) da uydurulmuş bir yalandan başka bir şey değildir!’ demişlerdi. Gerçek kendilerine geldiğinde onu inkâr edenler ‘Bu (Kur’an) apaçık bir büyüden başka bir şey değildir!’ demişlerdi.”

Âyetteki وَاِذَا تُتْلٰى ve izâ tütlâ edilgen fiili “ve tilavet edildiği, okunduğu, aktarıldığı zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتُنَا âyâtünâ tamlaması “bizim âyetlerimiz”; بَيِّنَات beyyinâtin kelimesi “apaçık bir şekilde”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; مَا هٰذَآ mâ hâzâ ifadesi “bu değildir”; اِلَّا رَجُلٌ illâ racülün sözcüğü “bir erkekten, bir kişiden başka (bir kişi)”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “istemektedir, istemekte (olan); اَنْ يَصُدَّكُمْ en yasuddeküm fiili “sizi engellemeyi”; عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ ‘ammâ kâne ya‘büdü ifadesi “tapmış olduğu şeylerden”; اٰبَآؤُ۬كُمْ âbâüküm tamlaması “sizin babalarınızın, sizin atalarınızın”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “demişlerdi ki”; مَا هٰذَآ mâ hâzâ ifadesi “bu değildir”; اِلَّآ اِفْكٌ illâ ifkün istisnası “iftiradan başka (bir şey)”; مُفْتَرًى mufterâ sözcüğü “uydurulmuş”; وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanlar”; لِلْحَقِّ li’l-hakkı ifadesi “hak için, gerçekle ilgiliolarak”; لَمَّا جَآءَهُمْ lemmâ câehum ifadesi “kendilerine geldiğinde”;اِنْ هٰذَا in hâzâ ifadesi “bu değildir”; اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ illâ sıhrun mübînun tamlaması ise “apaçık büyüden başka (bir şey)” demektir.

Burada inkarcıların Hz. Peygamber’e ve vahye karşı düşmanlıkları ile hakaretleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالُوا مَا هٰذَآ اِلَّا رَجُلٌ يُر۪يدُ اَنْ يَصُدَّكُمْ عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬كُمْ “Onlara apaçık ayetlerimiz tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman şöyle demişlerdi: ‘Bu, sizi babalarınızın taptığı (ilahlardan) çevirmek isteyen bir adamdan başkası değildir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahye ve Hz. Peygamber’e karşı son derece alaycı bir tutum sergilediklerini beyan etmekte, Hz. Peygamber’i kendilerini atalarının taptığı şeylerden engellemeye çalışmakla suçladıklarını bildirmektedir.

a)وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ “Onlara apaçık âyetlerimiz tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman.” Âyette geçen تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili Tefsirimizin ilk cildinde Giriş kısmında da ele aldığımız üzere “okunmak, aktarılmak” gibi anlamlar içermektedir. Tilâvet “tebliğ etmek”, “seslendirmek”, “aktarmak”, “gündeme getirmek”, “merkeze almak”, “izini sürmek”, “takip etmek”, “peşinden gitmek” şeklinde oldukça geniş bir anlam alanına sahiptir.

Bu kelimenin edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Bunların bir kısmı olumlu içeriktedir;(5) ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koymaktadır.(6)

Yüce Allah âyetleri için اٰيَاتُنَا âyâtünâ “âyetlerimiz” diyerek vahyini sahiplendiğini, âyetlerin kaynağının herhangi bir beşer değil, bizzat kendi zatı olduğunu ortaya koymakta; onlar için بَيِّنَات beyyinât kelimesini kullanarak da vahyin apaçık olduğunu, herhangi bir sır ve gizem içermediğini, hükümlerinin anlaşılabilir olduğunu da beyan etmiş olmaktadır.

Yüce Allah “inkârcılara kendi âyetlerinin apaçık belgeler şeklinde okunup aktarıldığında” buyurarak, kullandığı fiili geniş zaman kalıbında getirmekte ve vahyin muhataplara bir kez ulaştırılıp bırakılmaması gerektiğini, aktarım işleminin bir süreç halinde devam ettirilmesinin zorunlu olduğunu hatırlatmaktadır.

b)قَالُوا مَا هٰذَآ اِلَّا رَجُلٌ يُر۪يدُ اَنْ يَصُدَّكُمْ عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬كُمْ “Şöyle demişlerdi: Bu, sizi babalarınızın taptığı (putlardan) çevirmek isteyen bir adamdan başkası değildir.” Kendilerine Yüce Allah’ın âyetleri okunup aktarıldığında inkarcılar veya müşrikler Hz. Peygamber’i suçlamışlar ve onun kendilerini atalarının tapındığı varlıklara tapmaktan engellemek istemekle suçlamışlardı. Onlara göre ataların dinini veya yolunu takip etmek istikamettir; o yolun yanlış ve bâtıl olduğunu söylemekse insanları gerçeklerden engellemektir.

Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(7) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(8) “şâ‘ır (şâir)”,(9) “sâhır (büyücü)”,(10) “meshûr (büyülenmiş)”,(11) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(12) “müfterî (iftiracı)”,(13) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(14) “kezzâb (çok yalancı)”,(15) “dâllûn (sapkın(lar)”(16) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(17) diyorlardı. İşte bu çerçevede olmak üzere müşrikler Hz. Peygamber’i atalarının taptığı şeylerden engellemekle suçlamışlardı.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede tam bir taklitçilik görülmektedir. Hz. İbrahim’in putperest kavminin sözü olarak “Hayır, ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk” meâlindeki Şu‘arâ’ 26/74’te de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, taklitçilik tam bir felakettir.

Râzî, konuyla ilgili Şu‘arâ’ 26/74. âyeti izahında çok önemli bir tespitte bulunmuş ve şunları belirtmiştir: “Bu durum, taklidin bâtıl olduğunun, buna karşılık delillere sarılmanın ise zorunlu oluşunun en güçlü delillerindendir. Meseleyi tersinden alarak “taklidi övüp delile sarılmayı kötülersek”, bu tavrımız, Yüce Allah’ın kötülediği kâfirlerin yolunu övmek, övdüğü Hz. İbrahim’in yolunu da kötülemek olur.”(18)

“Atalarımızı böyle yapıyor bulduk” sözü taklidin itirafıdır ve taklit de elbette korkunç bir inanç bozukluğudur. Bütün peygamberlere yönelik karşı çıkışların gerekçesi böyle belirlenmiş, “babalarımızı ne yapıyor halde bulduysak biz de onu yaparız” diyerek risalet öğretilerini reddetmişlerdi.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(19) Bunun benzerini Firavun ve adamları da dile getirimişlerdi.(20) Dahası Firavun kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(21)

Nihayet Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin sözü de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, tanrılarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”(22)

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(23) Bunların bir listesini Şu‘arâ’ 26/74’te verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını belirtelim: Taklit, hakikatin önüne çekilmiş korkunç bir barikattır; Müslümanlar kendi iman ve bilgilerini taklitten sıyrılarak şekillendirmeli, iman ettikleri değerlerle ilgili olarak bilgi sahibi olmayı başarmalıdır.

d) Kendilerine âyetler okunup aktarıldığında verilen tepkiler bağlamında benzer içerikte olmak üzere Yûnus 10/15-16’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunduğu zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir! dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okuma(ya)zdım; (Allah da) onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?”

Hacc 22/72’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Âyetlerimiz açık açık kendilerine okunduğunda, kâfirlerin suratlarında hoşnutsuzluk sezersin. Onlar, kendilerine âyetlerimizi okuyanların neredeyse üzerlerine saldırırlar. De ki: Size bundan (bu öfke ve huzursuzluğunuzdan) daha kötüsünü bildireyim mi? Cehennem! Allah, onu kâfirlere (ceza olarak) bildirdi. O, ne kötü sondur!” Bu ve benzer âyetlerde Kur’ân’ın mesajları kendilerine aktarıldığında inkârcıların nasıl bir tutum sergiledikleri, nasıl tepkiler verdikleri ortaya konulmaktadır.

Müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı takındıkları bu tavrın bir benzeri Firavun tarafından Hz. Mûsâ’ya şu şekilde gösterilmişti: “Firavun ‘Bırakın beni; Musa’yı öldüreyim; (Kurtarabilirse) Rabbine yalvarsın! Çünkü ben onun, dininizi değiştireceğinden yahut yeryüzünde fesat çıkaracağından korkuyorum’ demişti.”(24) İşte tam da Firavun’un sözde endişesi gibi müşrikler de Hz. Peygamber’in davetini kendilerini hak yoldan engellemek şeklinde yorumlamış ve onu çeşitli şekillerde suçlamışlardı.

Benzer suçlayıcı ifadeler Hz. Hûd’a,(25) Hz. Sâlih’e(26) de yönlendirilmiş, dahası bütün peygamberler bu noktada itirazın ve reddedilişin muhatabı kılınmıştı.(27) Bütün bu örnekler küfrün hep aynı mantıktan ve kaynaktan beslendiğini, atalar dinini kutsamanın insanları nasıl korkunç bir akıbete götürdüğünü açıkça göstermektedir.

2. وَقَالُوا مَا هٰذَآ اِلَّآ اِفْكٌ مُفْتَرًى “Bu (Kur’an) da uydurulmuş bir yalandan başka bir şey değildir!’ demişlerdi.” Yüce Allah müşriklerin sadece Hz. Peygamber’e değil, aynı zamanda vahye karşı da iftiralar ve suçlamalar gerçekleştirdiklerini ifade etmektedir. Bu bağlamda müşrikler yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede vahiy için “uydurulmuş bir iftira, yalan” demişler, üstelik bu ifadeyi مَا mâ ve اِلَّا illâ hasr/kasr kullanımıyle dile getirerek başkaca bir şeye inanmadıklarını ortaya koymuşlardı.

Bu ifadenin bir benzeri Müddessir 74/24-25’te Velid b. Muğîra tarafından şu şekilde dile getirilmişti: “(O nankör kişi), ‘Bu (vahiy, Kur’ân), geçmişten nakledilen bir büyüden başka bir şey değildir; bu, insan sözünden başka bir şey değildir’ demişti.”

Genelde vahye karşı peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi önceki peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(28) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(29)

İşte Yüce Allah, aynı bâtıl yaklaşımı sürdürmekte olan Mekkeli müşriklerin de “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(30) “öncekilerin masalları”,(31) “geçmişten gelen büyü”,(32) “açık bir büyü”,(33) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(34) “eski bir uydurma”(35) veya “bir beşer sözü”(36) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmekte,(37) bu tür yakıştırma ve iftiralara karşılık olarak Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(38) “onu şeytanların indirmediği”ni,(39) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(40) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(41)

3.وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمْ اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Gerçek kendilerine geldiğinde onu inkâr edenler ‘Bu (Kur’an) apaçık bir büyüden başka bir şey değildir!’ demişlerdi.” Yüce Allah Mekkeli inkârcıların vahye karşı alaycı ve suçlayıcı cümleleri bağlamında ona “apaçık büyü” dediklerini de aktarmaktadır.

Âyette Hz. Peygamber’i ve vahyi suçlayan inkârcıların kendilerine gerçeğin bilgisinin ulaştığı, buna rağmen düşmanca bir tavır sergiledikleri beyan edilmekte, bu arada onlara gelenin de mahza “hak” yani gerçeği ta kendisi olduğu özellikle belirtilmektedir. Bu gerçek Yûnus 10/32’de de “haktan öte geriye sapkınlıktan başka ne kalır ki?!” buyrularak vahyin hak ve hakikat olduğuna dikkat çekilmektedir.

İnkârcılar vahye “açık bir büyü”(42) diyerek korkunç bir iftirada bulunmuşlardı. Önceki cümlede de ifade ettiğimiz üzere, müşrikler esasında vahyin güzelliğinden etkilenmiş, fakat onu bir beşer sözü olarak nitelemekten de geri durmamışlardı. Bu çerçevede Müddessir 74/24’te geçtiği üzere, vahye “geçmişten aktarılmış büyüden başka bir şey değildir” diyerek hayranlıklarını gizleyememiş, ancak bir sonraki cümlede yani Müddessir 74/25’te kendilerini toparlayarak (!) “Bu, insan sözünden başka bir şey değildir” sözleriyle durumu geçiştirmeye çalışmışlardı.

ıı. İnkarcılara Daha Önce Kitap Verilmemesi

وَمَآ اٰتَيْنَاهُمْ مِنْ كُتُبٍ يَدْرُسُونَهَا وَمَآ اَرْسَلْنَآ اِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نَذ۪يرٍ “Biz onlara okuyacakları kitaplar vermemiştik. Senden önce onlara herhangi bir uyarıcı da göndermemiştik.”

Âyetteki وَمَآ اٰتَيْنَاهُمْ ve mâ âyteynâhum fiili “ve onlara vermemiştik”; مِنْ كُتُبٍ min kütübin kelimesi “herhangi kitaplar”; يَدْرُسُونَهَا yedrusûnehâ fiili “onları, kendilerini çalışacakları”; وَمَآ اَرْسَلْنَآ ve mâ arselnâ fiili “ve göndermemiştik”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara, kendilerine”; قَبْلَكَ kableke ifadesi “senden önce”; مِنْ نَذ۪يرٍ min nezîrin kelimesi ise “herhangi bir uyarıcı” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin kitabi delillerden ve uyarıcılardan yoksun oldukları gündeme getirilmektedir.

1.وَمَآ اٰتَيْنَاهُمْ مِنْ كُتُبٍ يَدْرُسُونَهَا “Biz onlara okuyacakları kitaplar vermemiştik.” Yüce Allah Kur’ân’ın indirildiği dönemdeki Mekkeli müşriklere daha önce okuyup beslenecekleri herhangi bir kitap vermediğini beyan etmekte, dolayısıyla Hz. Peygamber ve Kur’ân hakkındaki inkâr ve alaycılıklarının kitâbî bir dayanağının bulunmadığını bildirmektedir.

a) “Yoksa bir kitabınız var da, onda(n) mı okuyorsunuz?” mealindeki Kalem 68/37-38’de de yer aldığı üzere, Yüce Allah müşriklerin okuyup sarılabilecekleri kitaplarının olmadığını, onlara herhangi bir kitap vermediğini haber vermektedir. Fâtır 35/40’ta da geçtiği üzere, Yüce Allah müşrikleri sorgulamakta, kendilerine daha önce vahiy indirilmediğini, kitâbî bilgiden yoksun olduklarını, bu nedenle de sözlerinin doğru bir dayanağının bulunmadığını beyan etmektedir.

b) Meryem 19/77-78’de kâfir insan tipi kendisine mahşerde mal ve çocuk(lar) verileceğini iddia edince, Yüce Allah bunu söyleyenlerin gayb bilgisine sahip mi ya da Allah’tan herhangi bir söz alıp almadıklarını sormakta, 79. ayette ise bunun hiçbir şekilde gerçekleşmediğini beyan etmektedir.

Sâffât 37/154-157’de verdikleri hükmün yanlışlığı beyan edilerek onlara şu sorular sorulmaktadır: “Hiç mi düşünmüyorsunuz? Yoksa elinizde (hakikatin) apaçık (başka) bir belgesi mi var! Eğer doğru söylüyorsanız haydi varsa kendi kitabınızı getirin.” Zuhruf 43/21’de de kendilerine daha önce kitap indirilmediği, dolayısıyla sıkıca sarılabilecekleri bir kaynaklarının olmadığı ifade edilmektedir. Benzer bir ifade de Rûm 30/35’te sultân kelimesiyle dile getirilmekte ve onlara hiçbir delil indirilmediği beyan edilmektedir.

İşte bütün bu âyetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj, ilâhî kaynaktan beslenmeyen müşrikleri kınayan bir içerik arz etmektedir. Söylenmek istenen husus özetle şudur: Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı çıkışlarının hiçbir gerekçesi yoktur; çünkü ilâhî kaynaktan beslenen hiçbir dayanakları bulunmamaktadır. Dolayısıyla dünya hayatına ve âhirete yönelik kanaatlerinin herhangi bir dayanağı, tutar tarafı ve değeri yoktur. Kasas 28/49’da dile getirildiği üzere, onlar kendi hevâlarına, yani arzularına uymaktadırlar.

c) Bu arada çok önemli başka bir noktaya daha işaret edilmektedir: İlâhî kaynaktan beslenmeyen ve insanların kendi kanaatleriyle oluşturdukları değerler sübjektif, yani göreceli değerlerdir; adamına göre veya şartlara göre ya da zamana ve zemine göre değişebilir. İnsanlar oraya kendi arzularını yerleştirmiş olacağı için bu tür bilgi veya esasların evrenselliğinden de söz edilemez.

Yüce Allah, bir değerlendirme yapılırken kitâbî bilgiye dayanmanın önemine işaret etmektedir. Doğru ve güvenilir bir kitaptan konuşmak ve Kitâb’a uymak diye bir zorunluluk vardır. “Kitâb’a uymayıp kitabına uyduranlar” bu vesileyle kınanmaktadır. İnsanın her görüşünün ve her tercihinin doğru olamayacağına dikkat çekilen bu âyetlerde, “Allah’ın hükmüne gerek yoktur; O, kâinatı idare etsin, insanların işlerine karışmasın” anlamına gelebilecek yaklaşımlar şiddetle reddedilmekte, kendi görüş ve arzularını yeterli ve doğru görenler sorgulanmaktadır.

Unutulmamalıdır ki, “Allah adına konuşanlar Allah’ın kitabından konuşmalıdır.” Çünkü “en güzel söz” “en Güzel’in sözüdür” ki o da Yüce Allah’ın kelâmı olan Kur’ân-ı Kerîm’dir.

2. وَمَآ اَرْسَلْنَآ اِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نَذ۪يرٍ “Senden önce onlara herhangi bir uyarıcı da göndermemiştik.” Yüce Allah Mekkeli müşriklere Hz. Peygamber’den önce herhangi bir peygamber de göndermediğini haber vermektedir. Bu ifade Mekkelilere veya bütün Araplara tarihin hiçbir döneminde peygamber gönderilmediği manasına gelmez. Çünkü âyetteki muhataplar bellidir ve bunlar Mekkeli müşriklerdir. Demek ki müşriklere Hz. Peygamber’den önce peygamber veya uyarıcı gönderilmediği için onların risalet ve vahiy adına karşı şıkışlarının ilahi bir dayanağı ve haklı bir tarafı yoktur; âyette vurgulanan husus budur.

a) “(Bu Kur’ân,) ataları uyarılmış, (buna rağmen) gaflette kalmış bir toplumu uyarman için (indirilmiştir)” mealindeki Yâsîn 36/6’da da zikredildiği üzere, bu konunun doğru anlaşılması için “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir.

Buna göre Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez. Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı.

b) Mâide 5/19’da da beyan edildiği gibi, peygamber gönderilişinde zaman zaman fetret dönemleri yaşanmıştır. İşte bu dönemlerde önceki peygamberin risâleti devam ediyor demektir. Ancak doğrudan bir peygamber ortada olmadığı için bazı yanlış bildirimler veya risâlet öğretilerinden habersiz kalmak söz konusu olabilir.

İşte bu durumda İsrâ’ 17/15’teki “Biz peygamber gönderinceye kadar hiçbir şekilde azap edici değildik” ifadesi devreye girer. Benzer bir mesaj Kasas 28/59’da da söz konusudur. Aynı şekilde En‘âm 6/131’de “bir toplumun gâfil iken, yani hakikatten habersizken haksız yere helâk edilmeyeceği” beyan edilerek bu gerçeğe dikkat çekilmektedir.

c) Hz. Peygamber’in gönderildiği toplumun durumunun nasıl olduğu ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınmaktadır. Bu konuda Kasas 28/46, Secde 32/3, Sebe’ 34/44 ve Yâsîn 36/6’da “Hz. Peygamberden önce kavmine hiçbir uyarıcı gelmediği” ifade edilmektedir. Ayrıca Sebe’ 34/44 ve Fâtır 35/40’ta “kendilerine kitap indirilmediği”, Rûm 30/35’te “onlara herhangi bir delil indirilmediği”, Sâffât 37/156-157’de “hiçbir delillerinin ve kitaplarının bulunmadığı”, Zuhruf 43/21 ve Kalem 68/37’de “kitaplarının olmadığı” inkârî soru kalıplarında gündeme getirilmektedir.

d) Bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirildiği Mekkelilere ondan önce kendileriyle aynı dönemde yaşamış herhangi bir peygamber de kitap da gönderilmemiştir.(43) Bu âyetlere bakarak Mekkelilerin atalarının da uyarılmadığını söylemek iki konuyu birbirine karıştırmaktan kaynaklanmaktadır. Bir topluma peygamber ve kitap gönderilmemesi, atalarına da gönderilmemiş olduğu manasına gelmez.

Konuyla ilgili olarak Neml 27/68’de şöyle buyrulmaktadır: لَقَدْ وُعِدْنَا هٰذَا نَحْنُ وَاٰبَآؤُ۬نَا مِنْ قَبْلُ اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Muhakkak ki, bu (tehdit) bize de daha önce atalarımıza da vaadedilmişti. Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir.” Benzer bir âyet de Mü’minûn 23/83’te yer almaktadır. Kur’ân Mekkelilerin atalarının uyarılmadığından söz etmemekte, aksine onların da çeşitli vesilelerle uyarıldığına dair bilgiler içermektedir.

e) Velîd b. Muğîra ile ilgili olarak indirildiği kabul edilen Necm 53/36-37’de şu bilgi yer almaktadır: “Yoksa Mûsâ’nın ve sözü tam yerine getiren İbrâhim’in sahifelerinde bulunan şu (gerçekler kendisine) haber verilmedi mi?” Mekke şartlarında yaşayan kişilerin doğrudan bir peygamberle henüz karşılaşmamış olduklarını kabul etmekle beraber, hiçbir ilâhî bilginin kendilerine ulaşmadığını söylemek de doğru değildir.

Aslında Müddessir 74/52’de dile getirildiği üzere onların isteği “her birine özel açık sayfaların verilmesiydi.” Eğer Mekkelilerin ilâhi öğretilerden hiçbir şekilde haberdar olmadıklarını kabul edersek, bu durumda Mekke’deki hanîfleri açıklamamız mümkün olmaz. Yorumunu yapmakta olduğumuz Yâsîn 36/6’da sözü edilen ifadeyi “atalarının uyarılmış olması” şeklinde anlamamızın sebebi budur.

Elbette Mekkelilere Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde veya yakın bir geçmişte kitap verilmeyip peygamber gönderilmemiş olması, yukarıda ifade ettiğimiz üzere Kur’ân’dan referanslara sahiptir; ancak Mekkelilerin daha önceden kalma hiçbir bilgiye sahip olmadıklarını söylemek doğru olamaz.

Çünkü iyi biliniyor ki Mekke’de sayıları az da olsa hem Yahudi hem de Hıristiyanlar, hatta Hz. İbrâhim’den kalma öğretileri takip eden Hanîfler de vardı. Dolayısıyla hiçbir şey bilmeyen bir toplumdan değil, bildiklerini gizleyip halkı saptıran bilinçli bir gruptan söz edildiğini düşünerek âyetleri yorumlamaya çalışıyoruz.

Yüce Allah, Necm 53/36-37’de belirtildiği gibi, kendilerini önceki vahiylerden bir şekilde haberdar etmesine rağmen, buna sadakat göstermemeleri nedeniyle müşrik elebaşlarını kınamaktadır. Onlara “niye haberiniz yokmuş gibi davranıyorsunuz”, “hakikatten hiç mi bilginiz olmadı”, “hiç mi bir şey bilmiyorsunuz?” diyerek çifte standartlı tutumlarını deşifre etmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de vurgulanan husus budur; müşriklerin dönek davranışlar sergilediği ortaya konulmaktadır.

ııı. Çok Daha Güçlü Olan Eskilerin Helaki

وَكَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَآ اٰتَيْنَاهُمْ فَكَذَّبُوا رُسُل۪ي فَكَيْفَ كَانَ نَك۪يرِ “Onlardan öncekiler de (peygamberlerini) yalanlamışlardı. Bunlar, öncekilere verdiğimiz (güc)ün onda birine bile ulaşamamışlardı. (Önceki toplumlar da) elçilerimi yalanlamışlardı. Cezalandırmam (bak) nasıl olmuştu!”

Âyetteki وَكَذَّبَ ve kezzebe fiili “ve yalanlamıştı”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekiler”; وَمَا بَلَغُوا ve mâ beleğû fiili “ve ulaşamamışlardı”; مِعْشَار mı‘şâra kelimesi “onda birine”; مَآ اٰتَيْنَاهُمْ mâ âteynâhum ifadesi “onlara verdiğimizin”; فَكَذَّبُوا fe kezzebû fiili “yalanlamışlardı”; رُسُل۪ي rusülî tamlaması “benim elçilerimi”; فَكَيْفَ fe keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “olmuştu”; نَك۪يرِ nekîri tamlaması ise “benim (onları) imkarım, cezalandırmam” demektir.

Burada önceki kavimlerin çok daha güçlü olmalarına rağmen helak edilmiş olmaları gündeme getirilmektedir.

1. وَكَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَآ اٰتَيْنَاهُمْ فَكَذَّبُوا رُسُل۪ي “Onlardan öncekiler de (peygamberlerini) yalanlamışlardı. Bunlar, öncekilere verdiğimiz (güc)ün onda birine bile ulaşamamışlardı. (Önceki toplumlar da) elçilerimi yalanlamışlardı.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, inkarcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Buna göre Hz. Peygamber’den önceki peygamberlerin de kendi zamanlarındaki inkarcılar tarafından yalanlandığı ifade edilmekte, bu arada Mekkeli müşriklerin çok daha zayıf ve güçsüz oldukları, nitekim önceki nesillerin bunlardan en az on kat daha kuvvetli oldukları ve peygamberleri yalanladıkları bildirilmektedir.

a) وَكَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Onlardan öncekiler de (peygamberlerini) inkâr etmişlerdi.” Yüce Allah peygamberler tarihini bir anlamda özetlemekte ve önceki peygamberlerin de yalanlandığını bildirmektedir.

Yüce Allah konuyla ilgili olarak Fâtır 35/4’te şöyle buyurmaktadır: “Eğer seni yalanlıyorlarsa (buna üzülme); nitekim senden önceki peygamberler de yalanlanmıştı. Bütün işler sadece Allah’a döndürülecektir.” Bu ifade Mekkelilerin Hz. Peygamber’i yalanlamakta olduklarını, ilerde de bunun devam edeceğini ortaya koymakta, Hz. Peygamber’in buna hazırlıklı olmasını istemektedir.

Yâsîn 36/14’te de zikredildiği üzere, bütün peygamberler muhatapları tarafından yalanlanmıştı. Kur’ân’da bu anlamda peygamberler tarihinden çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Bu bağlamda özellikle İblis’in Hz. Âdem’in hilafetini kabul etmemesi, onu yalanlaması ilk örnektir. Bunun dışındaki bütün örneklerde İblis’in izinden gidildiği anlaşılmaktadır. Pek çok âyette(44) geçtiği üzere, bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber de muhatapları tarafından yalanlanmıştı.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu konu ele alınmakta ve Hz. Peygamber’in moral bakımından olumsuz bir şekilde etkilenmemesi sağlanmak istenmektedir. Kur’ân’da peygamberlerin kıssası anlatılırken, onlara uygulanan çeşitli sıkıntıların hatırlatılma sebebi de zaten budur. Hem peygamber hem de ümmet olarak bu tür kıssalarda anlatılanlar, en acı yönleriyle sunulduğu için, kıssalardaki ibretler ve dersler son ümmete öğütlenmektedir.

Bu arada eskilere uygulananların çok daha yoğun ve şiddetli olduğu öğretilerek, evrensel anlamda daha dayanıklı, sabırlı ve ısrarcı olmaları kendilerinden istenmektedir. Bakara 2/286’da yer alan “Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme” duamızda dile getirdiğimiz isteğimiz bundan ibarettir.

İşte bu ve benzer âyetlerde anlatılanlar muhataplar için bir moral, göreve ve inançlara daha bir sadakat vesilesi oluşturmayı amaçlamaktadır. Çünkü eski peygamberlerde ve elbette onların mümin olan ümmetlerinde sonrakiler için en güzel örneklik vardır;(45) bize düşen görev onların örnek hayatlarını kendi hayatımıza taşımamızdır.

b) وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَآ اٰتَيْنَاهُمْ “Bunlar, öncekilere verdiklerimizin onda birine bile ulaşamamışlardı.” Yüce Allah müminlere morali daha da üst düzeye çıkarmak ve kâfirlere de daha güçlü bir gözdağı vermek için, eski kavimlerin çok daha kuvvetli olduklarını beyan etmek üzere 1/10 oranına bile ulaşamadıklarını bildirmektedir. A‘râf 7/69’da da belirtildiği gibi, eski kavimler sonrakilere göre daha güçlü ve iri yapılı idiler.

Rûm 30/9, Mü’min 40/21, 82, Zuhruf 43/8, Muhammed 47/13 ve Kâf 50/36’da bu konuda yani önceki nesillerin çok daha güçlü olduklarına dair bilgiler verilmektedir. Buna rağmen onların helak edildiği bir dünyada berikilerin yani Mekkeli müşriklerin helak edilmeleri son derece kolay olacaktır. Zaten devam eden cümlede verilmek istenen mesaj da budur.

c) فَكَذَّبُوا رُسُل۪ي “(Bu nedenle, önceki kavimler de) elçilerimi yalanlamışlardı.” Yüce Allah önceki nesiller çok daha güçlü oldukları için peygamberleri de yalanladıklarını, bir anlamda güçlerine güvendikleri için böyle bir tavır içerisinde girdiklerini, ancak yine de helak edilmekten kurtulamadıklarını beyan etmek istemektedir.

2. فَكَيْفَ كَانَ نَك۪يرِ “Cezalandırmam (bak) nasıl olmuştu!” Kur’ân’da dört kez geçen نَك۪يرِ nekîr tamlaması(46) “inkârım, reddedişim, dışlamam, cezalandırmam” demektir. Bu kelime sonunda gizli bir mütekellim yâsı bulunan bir konumdadır ve نَك۪يريِ nekîrî, yani “benim inkârım, cezalandırmam, reddedişim” anlamını içermektedir.

Yüce Allah önceki inkârcı kavimlerin çok daha güçlü olduklarını ve bu güçlerine güvenerek peygamberleri yalanladıklarını, ancak sonuçta Allah’ın gücünün karşısında insanların gücünün dile bile getirilmeyecek kadar küçük ve önemsiz olduğunu ortaya koyarak, onları cezalandırmasının nasıl gerçekleştiğine bakılması gerektiğini beyan etmekte, bundan dersler çıkartılıp benzer hataları yapmamaları noktasında inkârcılar uyarılmaktadır.

Âyette verilmek istenen mesaj, Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlerine moral kazandırmak, inkârcılara ise gözdağı verip onları benzer bir sonu yaşayabilecekleri noktasında uyarmaktır. Hz. Peygamber’in ilk muhatapları olan Mekkeliler içerisinde kendisine şiddetli bir şekilde karşı gelen, onunla alay edip müminlere çeşitli eziyetler yapanların bu tavırlarına çok fazla aldırış etmemesi gerektiği bildirilmektedir.

Bunun için geçmişten Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Şu‘ayb, Hz. Sâlih, Hz. İbrâhim, Hz. Lûh gibi peygamberlerin kavimleri ile Firavun ve nankör İsrailoğulları gibi örnekler verilmekte, Yüce Allah’ın onları helâk ettiği özellikle hatırlatılmaktadır.

Söylenmek istenen şudur: “Ey müminler, siz moralinizi yüksek tutun, sonunda galip geleceksiniz; ey nankörler, siz de kendinize gelin, yoksa öncekiler gibi helâk edilirsiniz.” Aslında insanların gerçekleri inkârı hiç de önemli değildir; bu durumda sadece kendilerine zararları dokunur, inkâr ettiklerine zarar veremezler.

Yüce Allah’ın inkârı felâketlerin en büyüğüdür; çünkü Allah’ın inkârı demek, O’nu ve buyruklarını kabul etmeyenleri şiddetli bir şekilde cezalandırması demektir. Bu nedenle, Allah’ın inkârından, yani insanı reddedişinden sakınmak gerektiği aşikâr bir gerçekliktir; âyetin sonundaki uyarının anlamı bu olsa gerektir.

Yüce Allah benzerleri Hacc 22/44, Fâtır 35/26 ve Mülk 67/18’de geçen bu âyetin sonunda “Benim yalanlamam nasıl olmuştu!” diyerek, mühim olan noktanın Allah’ın karşısında yer almamak olduğu beyan edilmektedir. Asıl O yalanlarsa sonuç perişanlık olacaktır. İnsanların yalanlaması sadece kendi aleyhlerine sonuç vermektedir. Tarihte yaşanan bu gerçeklerin hatırlatılma sebebi, vahyin indirildiği dönem müşrikleri başta olmak üzere, kıyâmete kadar gelecek inkârcıların dikkati çekilmekte, ilâhî öğretileri yalanlamanın korkunç bir akıbete neden olacağı özellikle hatırlatılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Tekvîr 81/8-9.
  • Tekvîr 81/9
• 2 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/-21-22; Sebe’ 34/31-33; Sâffât 37/27-33; Ahkâf 46/5-6.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Sebe' 34/33 Sâffât 37/33 Ahkâf 46/6
• 3 - Mâide 5/76; A‘râf 7/192, 197; Yûnus 10/18, 106; Ra‘d 13/16; Nahl 16/73; İsrâ’ 17/56; Tâhâ 20/89; Enbiyâ’ 21/43; Furkân 25/3; ‘Ankebût 29/17; Sebe’ 34/22; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/23, 75; Zümer 39/38; Zuhruf 43/86.
  • Mâide 5/76 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Ra‘d 13/16 Nahl 16/73 İsrâ 17/56 Tâhâ 20/89 Enbiyâ 21/43 Furkân 25/3 ‘Ankebût 29/17 Sebe' 34/22 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/75 Zümer 39/38 Zuhruf 43/86
• 4 - Âl-i İmrân 3/106, 181; En‘âm 6/30; A‘râf 7/39; Enfâl 8/14, 35, 50; Tevbe 9/35; Yûnus 10/52; Hacc 22/22; ‘Ankebût 29/55; Secde 32/14, 20; Sebe’ 34/42; Fâtır 35/37; Zümer 39/24; Ahkâf 46/34; Zâriyât 51/14; Kamer 54/37, 39, 48; Nebe’ 78/30.
  • Âl-i İmrân 3/106 Âl-i İmrân 3/181 En‘âm 6/30 A‘râf 7/39 Enfâl 8/14 Enfâl 8/35 Enfâl 8/50 Tevbe 9/35 Yûnus 10/52 Hacc 22/22 ‘Ankebût 29/55 Secde 32/14 Secde 32/20 Sebe' 34/42 Fâtır 35/37 Zümer 39/24 Ahkâf 46/34 Zâriyât 51/14 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/48 Nebe' 78/30
• 5 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 6 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 7 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 8 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 9 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 10 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 11 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 12 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 13 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 14 - Dühân 44/14. 15 - Sâd 38/4. 16 - Mutaffifûn 83/32. 17 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 18 - Râzî, age., XXIV, 142.
• 19 - Mü’minûn 23/24. 20 - Kasas 28/36. 21 - Mü’min 40/26. 22 - Sâd 38/6-7. 23 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; A‘râf 7/28; Yûnus 10/78; Hûd 11/53-54, 62, 87; Enbiyâ’ 21/52-53; Lokmân 31/21; Sâffât 37/69-74; Zuhruf 43/21-24.
  • Mü'minûn 23/24 Kasas 28/36 Mü'min 40/26 Sâd 38/7 Bakara 2/170 Mâide 5/104 A‘râf 7/28 Yûnus 10/78 Hûd 11/54 Hûd 11/62 Hûd 11/87 Enbiyâ 21/53 Lokmân 31/21 Sâffât 37/74 Zuhruf 43/24
• 24 - Mü’min 40/26. 25 - Hûd 11/53. 26 - Hûd 11/87. 27 - İbrâhim 14/10.
  • Mü'min 40/26 Hûd 11/53 Hûd 11/87 İbrâhîm 14/10
• 28 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 29 - Yâsîn 36/15. 30 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 31 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 32 - Müddessir 74/24. 33 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 34 - Sebe’ 34/43. 35 - Ahkâf 46/11. 36 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 37 - Furkân 25/4-6. 38 - Tekvîr 81/25. 39 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 40 - Hâkka 69/41-42. 41 - Târık 86/14.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 42 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24.
  • En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24
• 43 - Semerkandî, age., III, 94; Taberî, age., XXII, 103; Zemahşerî, age., III, 571.
• 44 - Âl-i İmrân 3/184; En‘âm 6/33-34, 66, 147-148; A‘râf 7/64, 92, 96, 101; Yûnus 10/39, 41, 73, 74; Hûd 11/27; Yûsuf 12/110; Hıcr 15/80; Nahl 16/113; İsrâ’ 17/59; Hacc 22/42, 44; Mü’minûn 23/24-26, 33-39, 44, 48; Furkân 25/37; Şu‘arâ 26/105, 117, 123, 139, 141, 160, 176, 189; ‘Ankebût 29/18, 37; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/4, 25, 45; Sâffât 37/127; Sâd 38/4, 12, 14; Zümer 39/25; Mü’min 40/5, 70; Kâf 50/12, 14; Kamer 54/3, 9, 18, 23, 25, 33; Mülk 67/9, 18; Hâkka 69/4; Şems 91/11, 14.
  • Âl-i İmrân 3/184 En‘âm 6/34 En‘âm 6/66 En‘âm 6/148 A‘râf 7/64 A‘râf 7/92 A‘râf 7/96 A‘râf 7/101 Yûnus 10/39 Yûnus 10/41 Yûnus 10/73 Yûnus 10/74 Hûd 11/27 Yûsuf 12/110 Hicr 15/80 Nahl 16/113 İsrâ 17/59 Hacc 22/42 Hacc 22/44 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/44 Mü'minûn 23/48 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/105 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/123 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/141 Şu‘arâ 26/160 Şu‘arâ 26/176 Şu‘arâ 26/189 ‘Ankebût 29/18 ‘Ankebût 29/37 Sebe' 34/45 Fâtır 35/4 Fâtır 35/25 Fâtır 35/45 Sâffât 37/127 Sâd 38/4 Sâd 38/12 Sâd 38/14 Zümer 39/25 Mü'min 40/5 Mü'min 40/70 Kâf 50/12 Kâf 50/14 Kamer 54/3 Kamer 54/9 Kamer 54/18 Kamer 54/23 Kamer 54/25 Kamer 54/33 Mülk 67/9 Mülk 67/18 Hâkka 69/4 Şems 91/11 Şems 91/14
• 45 - Mümtehıne 60/4, 6.
  • Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/6
• 46 - Hacc 22/44; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/26; Mülk 67/18.
  • Hacc 22/44 Sebe' 34/45 Fâtır 35/26 Mülk 67/18