Mü'min Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 85 âyetten oluşan, adını 28. âyette geçen ve “mümin kişi” anlamındaki مُؤْمِن mü’min kelimesinden alan Mü’min sûresi, inişe göre 78, resmî sıralamada ise 40. sûredir. Bu sûre üçüncü âyette geçen ve “bağışlayıcı” manasına gelen ğâfir kelimesi nedeniyle Ğâfir adıyla da anılmaktadır.

Mü’min sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Zümer sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “vahyin Yüce Allah tarafından indirildiği” mesajıyla başlamakta (Zümer 1; Mü’min 2); “Yüce Allah’ın bağışlama sıfatıyla ilgili mesajlar” (Zümer 53; Mü’min 3); “kâfirlere azap sözünün gerçekleşmesi” (Zümer 19; Mü’min 6); “meleklerin Arş’ın çevresinde Rablerini hamd ederek tesbih etmeleri” (Zümer 75; Mü’min 7); “inkârcıların cehennemden çıkartılma istekleri” (Zümer 58; Mü’min 11); “dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait kılınması gerektiği” (Zümer 2-3, 11-14; Mü’min 14, 65); “Allah’ın her şeyi eksiksiz bilmesi” (Zümer 7, 70; Mü’min 16, 19); “zalimlere şefaatin olmaması” (Zümer 43-44; Mü’min 18); “Allah’ın saptırdığına hiç kimsenin yol gösterememesi” (Zümer 23, 36; Mü’min 33); “kibirli olanlar için cehennemde yer olacağı” (Zümer 59; Mü’min 76) gibi pek çok konuda ortak mesajlar içermektedir.

Mü’min sûresi, vahyin kaynağı, Yüce Allah’ın bağışlama sıfatları, önceki kavimlerin inkârcılıkları, meleklerin müminler için istiğfarda ve duada bulunmaları, inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları ve mahşerde azaptan çıkış istekleri, Yüce Allah’ın insanlara yönelik çeşitli ikramları, ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk edilmesi gerektiği, vahyin indiriliş gayesi ve Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı, herkese hak ettiğinin verileceği ve Allah’ın insanlar arasında adaletle hükmedeceği mesajları ile devam etmektedir.

21. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretle gezilip dolaşılması, önceki kavimlerin helak edilme sebepleri üzerinde düşünülmesi, bütün delillere rağmen yalanlamalarının akıbeti üzerinde durulmaktadır. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan mücadelesine, kavminden imanını gizlemekte olan bir kişinin uyarılarına, Firavun taraftarlarının dünya ve âhiretteki sıkıntılı ve azap içerikli feci akıbetlerine yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri, Yüce Allah’ın kudreti, çeşitli mukayeseler, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, insanın yaratılışı, vahye karşı çıkanların mahşerdeki perişan halleri ele alınmaktadır.

78 âyetten itibaren, bütün peygamberlerin vahiy ile buluşturuldukları beyan edildikten sonra kıssası anlatılanlar olduğu gibi anlatılmayanların da bulunduğu, hayvanların yaratılış gayeleri, yeryüzünde ibret için gezilip dolaşılması gerektiği, inkârcıların risaletle alay edişleri ve sonunda yaşadıklerı feci akıbete dair bilgiler verilmekte, azabı görünce imanın kişiye fayda vermeyeceği, Yüce Allah’ın geçmişteki uygulamasının belli olduğu, onda değişiklik olmayacağı, kafirlerin ise hüsrana uğrayacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 47-54. âyetlerinde cehennemde inkarcıların azaba sürüklenmelerinin nedeni bağlamında birbirleriyle konuşacaklarını, meleklerin onları susturacak şekilde kendilerine sorular soracağını, mazeret çabalarının sonucu değiştirmeyeceğini bildirmektedir.

a) Azapta Sonuçsuz Tartışmalar

Yüce Allah, sûrenin 47-50. âyetlerinde azapta olanların birbirlerini suçlayacaklarını, zayıf olanların kendilerini saptıran büyüklük taslayanlara “Biz size uymuştuk. Şimdi ateşin birazını bizden savabilir misiniz?” diyeceklerini, büyüklük taslayanların ise onlara “Doğrusu hepimiz bunun içindeyiz. Muhakkak ki Allah kulları arasında (vereceği) hükmü vermiştir” şeklinde cevap vereceklerini bildirmektedir.

Ardından, ateşte bulunanların cehennem bekçilerine “Rabbinize dua edin de bizden bir gün olsun azabı hafifletsin!” diye yalvaracakları, bekçilerin de onlara “Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?” diyecekleri, onların “Evet (getirdiler)” cevabını verecekleri, sonrasında meleklerin şu sözleri söyleyecekleri bildirilmektedir: “O halde kendiniz yalvarın; (gerçi) kâfirlerin yalvarması sadece ve sadece boşunadır.”

ı. Karşılıklı Suçlamalar

وَاِذْ يَتَحَآجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفٰٓؤُ۬ا لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوٓا اِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ اَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَص۪يبًا مِنَ النَّارِ قَالَ الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوٓا اِنَّا كُلٌّ ف۪يهَآ اِنَّ اللّٰهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبَادِ “(Kâfirler) ateşin içinde birbirleriyle çekişirlerken zayıf olanlar, (saptıran) kibirlilere ‘Şüphesiz ki biz size uymuştuk. Şimdi ateşin birazını bizden savabilir misiniz?’ diyeceklerdir. Kibirliler ise ‘Doğrusu hepimiz bunun içindeyiz. Şüphesiz ki Allah kulları arasında hükmü vermiştir.’ diyeceklerdir.”

Buradaki وَاِذْ يَتَحَآجُّونَ ve iz yetehâccûne fiili “ve karşılıklı tartışıyor olacakları zaman, tartıştıklarında”; فِي النَّارِ fi’n-nâri ifadesi “ateşte(lerken)”; فَيَقُولُ fe yekûlü fiili “diyecek ki”; الضُّعَفٰٓؤ۬ا ed-du‘afâ’ kelimesi “zayıf düşürülmüş kişiler”; لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا lillezînestekberû ifadeleri “kibirli davranmış kişilere”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”; تَبَعًا tebe‘an ifadesi “tâbi (idik), size uymuştuk”;فَهَلْ اَنْتُمْ fe hel entüm sorusu “(şimdi) sizler (şöyle) misiniz”; مُغْنُونَ muğnûne kelimesi “giderenler, giderebilecek misiniz”; عَنَّا ‘annâ ifadesi “bizden”; نَص۪يبًا nasîben sözcüğü “herhangi bir nasip, pay”; مِنَ النَّارِ mine’n-nâri ifadesi “ateşten”; قَالَ kâle fiili “demiş olacak ki, diyecek ki”; الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا ellezîne’stekberû ifadesi “kibir göstermiş kişiler”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُلٌّ küllün kelimesi “hep(imiz)”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, bunun içinde(yiz)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; قَدْ حَكَمَ kad hakeme fiili “elbette hükmetmiştir, hükmetmiş (olacaktır)”; بَيْنَ الْعِبَادِ beyne’l-‘ıbâdi ifadesi ise “kullar arasında” demektir.

Burada inkârcıların mahşerde sapanlar ve saptıranlar bağlamında birbirlerini suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ يَتَحَآجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفٰٓؤُ۬ا لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوٓا اِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ اَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَص۪يبًا مِنَ النَّارِ ِ “(Kâfirler) ateşin içinde birbirleriyle çekişirlerken zayıf olanlar, (saptıran) kibirlilere ‘Şüphesiz ki biz size uymuştuk. Şimdi ateşin birazını bizden savabilir misiniz?’ diyeceklerdir.” Yüce Allah bütün zamanların azgın ve sapkın insanlarının akıbeti olacak şekilde cehennemliklerin ateş ortamında karşılıklı olarak birbirleriyle davalaşacaklarını, suçu birbirlerine atacaklarını haber vermektedir. Bu bağlamda kendilerinden herhangi bir şekilde ateş azabının hiç olmazsa bir bölümünü giderip gideremeyeceklerini sormaktadırlar.

Bu kalıpta sadece bu âyette geçen يَتَحَآجُّونَ yetehâccûne fiili “karşılıklı olarak tartışmak”, dört âyette(1) zikredilen الضُّعَفٰٓؤ۬ا ed-du‘afâ’ kelimesi “zayıf düşürülenler”, “yönetilen halk”, “saptırılanlar”, “kandırılanlar”, الذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا illezînestekberû ifadesi ise “kibirli davrananlar”, “yöneticiler”, “saptıranlar” manalarını içermektedir.

Kâf 50/27’de ele alacağımız üzere, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(2) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve sonrasında gelen iki âyette de buna dair örnekler yer almaktadır. Sadece bazılarını mealen hatırlatmakla yetinecek, sonrasında bu bağlamda geçen âyetler üzerinde açıklamalar yapmaya çalışacağız.

ı. A‘râf 7/38-39: “(Allah şöyle) buyuracaktır: ‘Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lânet edecektir. Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir. (Allah da), ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır; fakat siz bilmezsiniz’ cevabını verecektir. Öncekiler sonrakilere şöyle diyecekler: (Belli ki) sizin bizden hiçbir farkınız yokmuş. O halde siz de (bizim gibi) yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”

ıı. Ahzâb 33/66-68: “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün, ‘Eyvah bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik!’ diyecekler. ‘Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yolda saptırdılar’ diyecekler. Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.”(3)

ııı. İbrâhim 14/21’de de geçtiği üzere cehennemlikler içerisinde yer alan ve dünya hayatında başkalarına tâbi olarak hak yoldan sapanlar kendilerini saptıranlara seslenecek ve “Allah’ın azabından başımıza gelenlerden bir şeyler gidersenize” diyerek hem yardım istemiş olacaklar hem de onları suçlayacaklardır. Ancak bunun onlara hiçbir şekilde herhangi bir faydası da dokunmayacaktır. Bu âyette geçen “Allah’ın azabından başımıza gelenlerden bir şeyler gidersenize” sözü ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “Biz size uymuştuk. Şimdi ateşin birazını bizden savabilir misiniz?” cümlesi aynı manayı içermektedir.

Kendilerini çeşitli şekillerde suçlayanlara karşılık olarak saptıranlar da şu cevabı vereceklerdir:

2. قَالَ الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوٓا اِنَّا كُلٌّ ف۪يهَآ اِنَّ اللّٰهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبَاد “Kibirliler ise ‘Doğrusu hepimiz bunun içindeyiz. Şüphesiz ki Allah kulları arasında hükmü vermiştir.’ diyeceklerdir.” Öncelikle belirtelim ki bu pasajda zikredilen bazı fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi olayın mutlak surette gerçekleşeceğini göstermeyi hedefleyen bir Kur’ân üslubudur ve bu fiiller gelecek zaman manasında nalaşılmalıdır.

Yüce Allah cehenneme attığı insanlar içinde yer alacak olan kibirli ve saptırıcı olanların kendilerini suçlayanlara karşı sessiz kalmayacaklarını ve işte bu sözlerle onlara karşılık vereceklerini bildirmektedir. Bu çerçevede konuyla ilgili olarak kibirli davranıp başkalarını saptıranlar kendilerini şöyle savunacaklardır: “(Belli ki) sizin bizden hiçbir farkınız yokmuş. O halde siz de (bizim gibi) yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”(4)

Konuyla ilgili bir başka ifade Sebe’ 34/32’de şu şekildedir: “Büyüklük taslayanlar, zayıf sayılanlara (kıyamet gününde) ‘Size hidâyet geldikten sonra sizi ondan biz mi çevirdik? Bilakis siz suç işliyordunuz’ diyeceklerdir.”

Meryem 19/82’de şöyle buyrulmaktadır: “Hayır, hayır! (Taptıkları putlar), onların ibadetlerini tanımayacaklar ve onlara hasım (düşman) olacaklar.” İşte bu âyette de durum ortaya konulmakta ve başkalarını suçlayıp işin içinden sıyrılmak isteyenlerin bunda başarılı olamayacakları dile getirilmektedir.

Dünya hayatında birilerini saptıranların veya birileri tarafından saptırılanların mahşerdeki akıbetleri aynı olacak, azabı birlikte yaşayacaklardır. Bu konuda Mümin 40/48’te, ayrıca A‘râf 7/38, İbrâhim 14/21-22, Sâffât 37/33 ve Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Anlaşılan o ki mahşerde insanların birbirini suçlamasının hiçbir sonucu olmayacak, sapanlar da saptıranlar da yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اِنَّا كُلٌّ ف۪يهَآ “Hepimiz oradayız (ateşteyiz)” ifadesi gereği aynı azap ortamında kalacaklardır. Sapanlar saptıkları ve akıllarını kullanmadıkları için, saptıranlar da kendileri sapıp başkalarını da yoldan çıkardıkları için her biri iki suç işlemiş olacaktır ve aynı azabı yaşayacaklardır; A‘râf 7/39’da beyan edilen husus da budur.

ıı. Azap Hafifletilme İsteği

وَقَالَ الَّذ۪ينَ فِي النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْمًا مِنَ الْعَذَابِ “Ateşte bulunanlar, cehennem bekçilerine ‘Rabbinize dua edin de bizden bir gün bile olsa azabı hafifletsin!’ diyeceklerdir.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demiş (olacak) ki, diyecek ki”; الَّذ۪ينَ فِي النَّارِ ellezîne fi’n-nâri ifadesi “ateşteki kişiler”; لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ lihazeneti cehenneme tamlaması “cehennemin bekçilerine”; ادْعُوا üd‘û isteği “dua edin, yalvarın”; رَبَّكُمْ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinize”; يُخَفِّفْ yuhaffif fiili “hafifletsin”; عَنَّا ‘annâ ifadesi “bizden”; يَوْمًا yemven kelimesi “bir gün”; مِنَ الْعَذَابِ mine’l-‘azâbi ifadesi ise “o azaptan” demektir.

Burada inkârcıların cehennemde azabın hafifletilmesiyle ilgili istekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkarcıları ateş azabına attıktan sonra azabın şiddeti nedeniyle onların oradan çıkartılma isteğinde bulunacaklarını Fâtır 35/37’de şu şekilde hatırlatmaktadır: “Oradakiler şöyle feryat edecekler: ‘Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın dışında salih amel(ler) yapalım.”

Konuyla doğrudan ilgili olması itibariyle Nebe’ 78/23’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Kur’ân bize “kâfirlerin cehennemden çıkartılma istekleri”nin adeta havada uçuşacağını, ancak bunun gerçekleşmeyeceğini haber vermektedir.(5) Bu istek ölümün hemen sonrasında kâfirlerin ruhları tarafından dile getirilecek; ancak bunun boş bir hayal olduğu ve geriye dönüş için arkada bir ölüm engelinin bulunduğu bildirilmektedir.(6)

Azaptan çıkartılma isteklerinin olumsuz karşılanmasının yanında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği gibi “azabın hafifletilme isteği” de dikkate alınmayacaktır. Bu tür isteklerin olumsuz bir şekilde karşılanacağı veya azabın hiçbir şekilde hafifletilmeyeceğine dair bilgiler içeren çeşitli âyetler vardır.(7) Bu bağlamda en önemli âyetlerden birisi Fâtır 35/36’dır: “Kâfirlere de cehennem ateşi vardır. (Orada ölümlerine) hüküm verilmez ki ölsünler; azaplarından da hafifletilme olmayacaktır. İşte, her kâfire böyle karşılık vereceğiz.”

Azabın hafifletilmesi bir tarafa, Nisâ’ 4/56’da “Allah’ın âyetlerini inkâr edenlerin ateşe atılacağı, derileri piştikçe azabı iyice tatsınlar diye yerlerine yeni derilen değiştirileceği” beyan edilmektedir. Ayrıca İsrâ’ 17/97’de yer aldığı üzere, ateş hafifler gibi olduğu her defasında onun kavurucu alevinin tekrar kışkırtılacağı beyan edilmektedir. Nebe’ 78/30’da da azabın arttırılacağından söz edilmesi aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu bağlamda inkârcıların cehennemde yanarken dile getirecekleri “Rabbinize dua edin de bizden bir gün olsun azabı hafifletsin!” isteklerinin de olumsuz karşılanacağı anlaşılmaktadır. Nitekim bir sonraki âyette bu konuda bilgiler verilmekte, kafirlerin isteklerinin kabul edilmeyeceği bildirilmektedir.

Âyette geçen يَوْمًا yevmen kelimesi her ne kadar “bir gün” anlamına gelse de orada herhangi bilinen manada dünya ile ilgili bir zamanın kast edilmediği anlaşılmakta, azabın şiddeti ve dehşeti nedeniyle kısa bir süreliğine de olsa ateşten çıkartılma isteğinde bulunacakları haber verilmektedir.

ııı. Meleklerin Sözleri

قَالُوٓا اَوَلَمْ تَكُ تَاْت۪يكُمْ رُسُلُكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا بَلٰى قَالُوا فَادْعُوا وَمَا دُعٰٓؤُا الْكَافِر۪ينَ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ “(Cehennemin bekçileri) ‘Size elçileriniz apaçık deliller getirmediler mi?’ diyecekler. Onlar da ‘Evet (getirdiler)!’ cevabını verecekler. (Bekçiler ise) ‘(Öyleyse) kendiniz yalvarın! (Gerçi) kâfirlerin yalvarması sadece boşunadır.’ diyeceklerdir.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demiş olacaklar ki”; اَوَلَمْ تَكُ evelem tekü sorusu “(siz şöyle) değil miydiniz”; تَاْت۪يكُمْ te’tîküm ifadesi “size geliyor (değil miydi)”; رُسُلُكُمْ rusülüküm tamlaması “sizin elçileriniz”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgelerle”; قَالُوا kâlû fiili “demiş olacaklar ki”; بَلٰى belâ edatı “aksine, bilakis, evet (gelmişti)”; قَالُوا kâlû fiili “demiş olacaklar ki”; فَادْعُوا fed‘û isteği “çağırın, dua edin”; وَمَا دُعٰٓؤُا الْكَافِر۪ينَ ve mâ dü‘âü’l-kâfirîne tamlaması “ve kafirlerin duası, isteği değildir”; اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ illâ fî dalâlin istisnası ise “sapkınlıkta olmaktan, şaşkınlıktan başka bir şeyde” demektir.

Burada cehennem bekçilerinin cehennemliklere verecekleri cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوٓا اَوَلَمْ تَكُ تَاْت۪يكُمْ رُسُلُكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا بَلٰى “(Cehennemin bekçileri) ‘Size elçileriniz apaçık deliller getirmediler mi?’ diyecekler. Onlar da ‘Evet (getirdiler)!’ cevabını verecekler.” Yüce Allah ateş azabının hafifletilmesiyle ilgili isteklerine cevap olarak cehennnem bekçilerinin onlara “Elçileriniz size apaçık belgeler getirmediler mi?” diye soracaklarını, onların da “evet” cevabını vereceklerini, o halde bu isteği kendilerinin dile getirmesi gerektiğini onlara söyleyeceklerdir.

a) قَالُوٓا اَوَلَمْ تَكُ تَاْت۪يكُمْ رُسُلُكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ “(Bekçiler), ‘Size rasülleriniz/elçileriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ diyecekler.” Cinlere ve insanlara yönelik olmak üzere bu soruyla ilgili benzer bir ifade En‘âm 6/130’da şu şekilde geçmektedir. “Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden size âyetlerimi anlatan ve bu günle karşılaşacağınıza dair sizi uyaran peygamberler gelmedi mi?”

Zümer 39/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirler bölük bölük cehenneme sevk edilecektir. Nihâyet oraya geldikleri zaman kapıları açılacaktır; bekçileri onlara ‘Size, içinizden Rabbinizin âyetlerini okuyan ve bugüne kavuşacağınızı uyaran peygamberler gelmedi mi?’ diyeceklerdir.”

Bu cümlenin bir benzeri Mülk 67/8’de şu şekilde geçmektedir: “Oraya (cehenneme) her bir grup atıldığında, (cehennemin) bekçileri onlara, ‘Size bir uyarıcı (peygamber) gelmemiş miydi?’ diye soracaklar.”

Sorudan maksat cevabı almak değil, muhatabın suçunu itirafını sağlamaktır. Dünyada yapılanların karşılığının görüleceği yer mahşer olduğu ve yeni bir imtihanın mümkün olmadığı gerçeğinden hareketle, suçluların hiçbir itirafı dikkate alınmayacak, itirafları kendilerinden azabın uzaklaşmasını temin etmeyecek ve sahibine hiçbir fayda sağlamayacaktır.

b) قَالُوا بَلٰى “Onlar da, ‘Evet (getirdiler)’ diyecekler.” Bu konuyla ilgili benzer bir cevap Zümer 39/71’de şu şekilde geçmektedir: “Onlar ‘Evet (gelmişti)’ diyecekler; ancak azap sözü (azap hükmü) kâfirlerin üzerine hak olmuştur.” Yüce Allah cehenneme sevk edilecek kişilere sordurduğu soruların cevabı bağlamında inkarcıların “evet, gelmişti” diyeceklerini, ancak bunun sonucu hiçbir şekilde değiştiremeyeceğini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Mülk 67/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlar şöyle cevap verecekler: ‘Evet, doğrusu bize bir uyarıcı (peygamber) gelmişti; fakat biz onu yalanlamıştık.” Âyetin ilk cümlesi, müşriklerin veya inkârcıların dünya hayatında kendilerine peygamber gelip gelmediğiyle ilgili mahşerdeki soruya verdikleri cevabın ilk kısmıdır. Buna benzer cevap cümleleri En‘âm 6/130, Mü’minûn 23/106 ve Zümer 39/71 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

2. قَالُوا فَادْعُوا وَمَا دُعٰٓؤُا الْكَافِر۪ينَ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ “(Bekçiler ise) ‘(Öyleyse) kendiniz yalvarın! (Gerçi) kâfirlerin yalvarması sadece boşunadır.’ diyeceklerdir.” Âyetin bu kısmında iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) قَالُوا فَادْعُوا “(Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ diyecekler.” Mahşerde yaşanacak olan bu kısa diyalogda cehennemin bekçileri kendilerine seslenecek ve “Bizim böyle bir yetkimiz yok; Allah’a kendiniz yalvarın; gerçi kâfirlerin istekleri de boşunadır” diyeceklerdir. Âyetteki فَادْعُوا fed‘û emrine muhataplar müşrik veya inkârcı oldukları için yani dünya hayatında mutlak inkarcı veya puta taptıkları için onların sözlerinin itibara alınmaması nedeniyle bekçiler tarafından kendilerine “o halde yalvarıp durun”(8) deneceği ifade edilmiş de olabilir.

b) وَمَا دُعٰٓؤُا الْكَافِر۪ينَ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ “(Gerçi) kâfirlerin yalvarması sadece ve sadece boşunadır.” Bir benzeri de Ra‘d 13/14’te geçen bu cümle “Kafirlerin duası elbetteki hedefini şaşırmıştır” şeklinde de anlaşılabilir. Çünkü ضَلَال dalâl kelimesinin asıl anlamlarından birisi “şaşırmak”tır. Doğru bir isteği gerçekleştirmeyenler kafirlerdir ve onların çağrısı ve duası tamamen boştur, beyhudedir, sapkınlıktır, sapıştır. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla elde edilen vurgu dünyada veya mahşerde bu tür çağrıların hiçbirinin doğru olmadığını, bu noktada hiçbir istisnanın da bulunmadığını göstermektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bağlamında cehennem bekçilerinin ateş azabındakilerin dile getirecekleri “azabın az bir süreliğine de olsa hafifletilmesi” şeklindeki isteklerini kendilerinin Yüce Allah’a iletmesi gerektiğini, ancak kafir oldukları için onların bu tür isteklerinin de işe yaramayacağını, isteğin dikkate alınmayacağını, dolayısıyla beyhude olacağını kendilerine iletmiş olacaklardır.

Buna göre yalvarıp durmaları hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecek, onlar dünya hayatlarında Yüce Allah’ı ve âyetlerini unuttukları için kendileri de mahşerde ateşte unutulacaklardır.(9) Rabbimiz bizi ve mümin kardeşlerimizi bu korkunç akıbetten muhafaza aylesin.

b) İlâhi Yardım ve İnkarcıların Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 51-54. âyetlerinde peygamberlere ve iman edenlere hem dünya hayatında hem de şahitlerin şahitliğe duracakları günde yardım edeceğini müjdelemekte, o gün zalimlere, özür dilemelerinin hiçbir fayda sağlamayacağını, çünkü onların laneti ve kötü yurt olan cehennemi kendilerinin hak ettiğini bildirmektedir.

Ardından, bu bölümün son kısmında Hz. Mûsâ’ya hidâyetin verildiği ve İsrailoğullarına da o Kitab’ın akıl sahipleri için bir rehber ve gerçeği hatırlatan bir öğüt olarak miras bırakıldığı ifade edilmektedir.

ı. Müminlere Yardım Müjdesi

اِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الْاَشْهَادُ “Şüphesiz ki biz elçilerimize ve iman edenlere hem dünya hayatında hem de şahitlerin (şahitliğe) duracakları günde yardım edeceğiz.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَنَنْصُرُ lenensuru fiili “elbette yardım ederiz”; رُسُلَنَا rusülenâ tamlaması “bizim elçilerimize de”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû cümlesi “ve iman edenlere, iman etmiş kişilere de”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında da”; وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “(şu) günde de”; يَقُومُ yekûmu fiili “şahitliğe duracak”; الْاَشْهَاد el-eşhâdü kelimesi ise “şahitler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kimlere nerede yardım edeceğiyle ilgili vaad ve müjesi gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Şüphesiz ki biz elçilerimize ve iman edenlere hem dünya hayatında yardım edeceğiz.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı, onun yolundan giden mümin yiğidi, beraberinde Firavun’u ve ona itibar eden kâfirlerin akıbetini beyan edince, genel anlamda bütün peygamberlerine ve onlara tabi olan müminlere hem bu dünya hayatında hem de âhirette yani bütün şahitlerin şahitlik edeceği o âhiret yurdunda yardım edeceğini müjdelemektedir.

Hz. Mûsâ’ya Firavun’a karşı yardım edip iktidarı ona vermesi gibi, mümin yiğit kişiyi Firavun’un tuzaklarından koruduğu şekilde başka peygamberlere ve müminlere de tarihteki bütün kâfirlere karşı dünya hayatında yardım ettiğini çeşitli kıssalarda göstermektedir.

Bu mesajla birlikte hem Hz. Peygamber’e hem de onun sahâbileriyle Son Saat’e kadar ona iman edip tâbi olan müminlere Yüce Allah’ın yardım edeceği işte bu şekilde müjdelenmiş olmaktadır. Meselenin Hz. Peygamber’le ilgili boyutu bağlamında Bakara 2/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O işitendir, bilendir.”

Yüce Allah’ın yardımının nasıl olduğu veya olacağı konusunda da bunun “deliller, fiziki galibiyet, iktidar, gönül huzuru, sekinet” vs. yollarla duruma ve muhatapların dunumuna göre çeşitlilik arz ettiğini söyleyebiliriz.

Yûsuf 12/110’da konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Nihâyet peygamberler ümitlerini yitirip de kendilerinin yalana çıkarıldıklarını kesin olarak anladıkları sırada onlara yardımımız gelmiş ve dilediğimiz kimse(ler) kurtuluşa erdirilmiştir. Azabımız suçlular topluluğundan geri çevrilmez.” Demek ki Yüce Allah peygamberlerin “bittim” noktasına gelinceye kadar çaba sarf etmeleri gerektiğini ve onların da bunu başardıklarını beyan edercesine kendi yardımının onlara geleceğini, sonuçta kuratılmayı hak edenlerin de kurtarıldığını haber vermektedir.

Yüce Allah Bakara 2/214’te şu bilgiyi vermektedir: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzerleri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki, nihâyet Peygamber ve beraberindeki müminler ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ demişlerdi. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca Hacc 22/40 ve Muhammed 47/7 gibi âyetlerde zikredildiği üzere, Yüce Allah’ın uygulaması kulların ellerinden geleni yaptıktan sonra ilâhî yardımın geleceği şeklindedir. Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin ve ümmetlerinin hayatı çeşitli sıkıntı örnekleriyle doludur.

Yüce Allah’ın kurtarılmasını dilediği kişiler elbette ellerinden gelen fedakârlığı fazlasıyla yapanlardır. Çünkü sebepleri yerine getirmeyenler olumlu anlamda sonuçlardan yararlanamazlar. Demek ki kullara düşen görev Yüce Allah’ın yardımı gelinceye kadar ellerinden gelen her fedakârlığı yapmaları, her türlü yalanlanma ve eziyete rağmen hak ve hakikat yolundaki dirençlerini ortaya koymalarıdır.

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/123-124 ve Enfâl 8/9-12 gibi âyetlerde ifade ettiği üzere Bedir’de ve Âl-i İmrân 3/151-152’de dile getirdiği gibi Uhud’un ilk aşamasında yaşananlardan söz ederken Müslümanlara yardımını beyan etmiş, Müslümanlar ellerinden geleni yapınca meleklerle ve düşmanın kalbine korku salarak kendilerine yardımda bulunduğunu dile getirmektedir.

Mâide 5/23, 56’da da olduğu gibi, çeşitli âyetlerin izahında belirttiğimiz üzere, Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca müminlerin üstün gelecekleriyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/139’da şöyle buyrulmaktadır: “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz.”

Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmekte, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmektedir.

Ayrıca, Kasas 28/35’te Hz. Musa ve Hz. Harun’un Firavun’a ve adamlarına karşı galip gelecekleri ifade edilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir.

Dahası En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

Bütün bu ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten anlaşılan şudur: Eğer gerçek manada Yüce Allah’a inanılıp güvenilir ve O’nun buyrukları doğrultusunda hareket edilirse, Bedir’de olduğu gibi başka savaşlarda da başka zamanlarda da Müslümanlar üstün olacaklar, üstünlüklerini sürdüreceklerdir.

Bu yüzden, geçici sıkıntıları genele yaygınlaştırmayıp görev ve sorumluluklarımızı bilerek gevşemeyecek, hüzünlenmeyecek ve gerçekten inanıyorsak üstün olacağımızı unutmayacağız. Dostu Yüce Allah, Rasûlü ve müminler olana hiç kimsenin hiçbir şekilde kalıcı zararı dokunamaz. Çünkü bu dostlukta kayıp yoktur.

2. وَيَوْمَ يَقُومُ الْاَشْهَادُ “Hem de şahitlerin (şahitliğe) duracakları günde (yardım edeceğiz).” Bakara 2/143 ve Hacc 22/78’de verilen bilgilere göre müslümanlar diğer insanların şahitleri olacaklardır. Hûd 11/18’de de geçen الْاَشْهَاد el-eşhâd “şahitler”den maksat “melekler, peygamberler, müminler” olabilir.(10) Aslında insana şahit tutulacak her şey bu yalancılar için de söz konusu edilecektir.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Her bir ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve seni de onlara şahit olarak gösterdiğimiz zaman halleri nice olacak!” Ayrıca Nahl 16/84’te şöyle buyrulmaktadır: “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz gün, artık ne kâfir olanlara (özür dilemelerine) izin verilir ne de onların özür dilemeleri istenir.”

Benzer şekilde yine Nahl 16/89’da da şu bilgiler yer almaktadır: “O gün her ümmetin içinden kendilerine birer şahit göndereceğiz. Seni de hepsinin üzerine şahit olarak getireceğiz. Ayrıca bu Kitab’ı da sana, her şey için bir açıklama, bir hidâyet ve rahmet kaynağı ve müslümanlar için bir müjde olarak indirdik.” Bu üç âyet sözü edilen şahitlerin “insanlar” ve “peygamberler” olduğunu göstermektedir. Ayrıca Mâide 5/109, 116-117, A‘râf 7/6 gibi âyetler şahitlerin insanlar olduğunu ve maksadın da suçluların rezil rüsva edilmesini sağlamaktan kaynaklandığını göstermektedir.

Kâf 50/18’de şöyle buyrulmaktadır: “Kişinin her bir sözü (kararı/davranışı)nın başında bir gözetleyici/kaydedici mutlaka bulunur.” Demek ki insanın sağından ve solundan iki melek, onun yaptıklarını kaydetmektedir ve onun her bir sözü mutlaka gözetlenmektedir. İşte bu kaydedici gözetleyiciler meleklerdir ve şahitler arasında onlar da bulunacaktır. Nitekim Furkân 25/17-18 ve Sebe’ 34/40-41 gibi âyetler de şahitlerin melekler olduğunun delili olarak sunulabilir.

ıı. Mazeretlerin İşe Yaramaması

يَوْمَ لَا يَنْفَعُ الظَّالِم۪ينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَلَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوٓءُ الدَّارِ “O gün zalimlere, özür dilemeleri hiçbir yarar sağlamayacaktır. Lanet de onlar içindir; kötü yurt (cehennem) de onlar içindir!”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; لَا يَنْفَعُ lâ yenfe‘u fiili “yarar sağlamayacak”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi “zalimlere, haksızlık edenlere”; مَعْذِرَتُهُمْ ma‘ziratuhüm tamlaması “onların mazeretleri”; وَلَهُمُ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır”; اللَّعْنَة el-la‘netü kelimesi “lanet”; وَلَهُمُ ve lehum ifadesi “yine onlar için vardır, olacaktır”; سُوٓءُ الدَّار sûü’d-dâri tamlaması ise “kötü yurt, bu yurdun kötüsü” demektir.

Burada zalimlere mahşerdeki mazeret ileri sürmelerinin hiçbir şekilde faydasının olmayacağı gündeme getirilmektedir.

1.يَوْمَ لَا يَنْفَعُ الظَّالِم۪ينَ مَعْذِرَتُهُمْ “O gün zalimlere, özür dilemeleri hiçbir yarar sağlamayacaktır.” Yüce Allah âhiretteki yargılamada dünya hayatında gerek şirke düşerek inançtaki zalimleri, gerekse uygulamalarında müminlere gösterdikleri olumsuz tavırlarla zulüm ortaya koyanları dikkate sunmakta ve ileri sürmeye kalkışacakları mazeret girişimlerinin kendilerine hiçbir şekilde faydasının olmayacağını, lanetin de en kötü yurt olan cehennemin de onlar için söz konusu edileceğini bildirmektedir.

Nahl 16/84’te şöyle buyrulmaktadır: “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz gün, artık ne kâfir olanlara (özür dilemelerine) izin verilir ne de onların özür dilemeleri istenir.” Kafirlere izin verilmemesi ve onlara özür imkanının tanınmamasıyla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler yer almaktadır.(11)

Murselât 77/35-36’da ele alacağımız üzere, bu âyetlerde sözü edilenler “inkârcılar ve zâlimler”dir. Bu doğrultuda Yüce Allah tarafından, inkârda ısrar edenlere mazeret beyan etme fırsatı verilmeyeceği gibi, suçlarını itiraf edip af dileme imkânı da tanınmayacaktır.(12) “Bugün mazeret beyan etme günü değildir” demek istenircesine, “Ey kâfirler! Bugün mazeret göstermeyin”(13) emri de bu konuda önemli bir yere sahiptir. Ayrıca Mü’minûn 23/108’de şöyle bir ifade yer almaktadır: “Allah, onlara diyecek ki: Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!”

Bütün bu âyetlerde günümüze şu mesajların verildiği kanaatindeyiz: Yüce Allah pek çok âyette inkârcıları uyarmakta, bahane üretme ve gerçeği perdeleme çabalarının yersizliğini vurgulamakta, yanlıştan vazgeçme zamanının ve mekânının dünya olduğunu bildirmektedir. Müslümanlar Müslüman kalmaya çalışmalı, inançsızlar da bu durumlarından hızla uzaklaşmalıdır.

2. وَلَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوٓءُ الدَّارِ “Lanet de onlar içindir; kötü yurt (cehennem) de onlar içindir!” Yüce Allah mahşer şartlarında kendilerini perişan edeceğini bildirdiği zalimlerin hiçbir mazeretten yararlanamayacakları gibi, beklenen lanetin de sığınılacak en kötü yurt olan cehennemin de bu zalimler için söz konusu edileceğini haber vermektedir. Âyette geçen اللَّعْنَة el-la‘neh kelimesi “uzaklaştırmak”, “dışlamak” manasına gelmekte ve zalimlerin mahşerde Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden uzaklaştırılmış olacaklarını içermektedir.

Ra‘d 13/25’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah’a verdikleri (fıtrat) sözünü kuvvetle pekiştirdikten sonra bozanlar, Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri terk edenler ve yeryüzünde fesat çıkaranlar var ya işte lanet onlar içindir; kötü yurt (cehennem) de onlar içindir.”

Bakara 2/159 ve A‘râf 7/44’te de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da “lanet kavramı” çeşitli içeriklerde yer almakta, olumsuz insan tipinin hem dünyada hem de âhirette karşılaşacağı akıbet olduğu vurgulanmaktadır. Lanet, kulun dünyada ve âhirette hayırlardan uzaklaştırılıp bunların zıddı olan azaba ve gazaba düçar kılınmalarıdır.

Laneti kimin hakettiğiyle ilgili olarak çeşitli özelliklerin ve insan tiplerinin zikredildiği görülmektedir. Bu bağlamada kafirlerin,(14) ilâhi gerçekleri ve mesajları gizleyenlerin,(15) hakkı yalanlayanların,(16) yalan konuşanların,(17) imandan sonra küfrü tercih edenlerin,(18) insanları Allah yolundan engelleyen zalimlerin,(19) âyetleri yalanlayıp peygamberlere isyan edenlerin,(20) Firavun ve ona tâbi olanların,(21) Allah’a verdikleri sözleri bozan, Allah’ın emirlerini yapmayan ve toplumda bozgunculuk çıkaranların(22) ve şeytanın(23) üzerine olacağı beyan edilmektedir.

Âyetteki سُوٓءُ الدَّارِ sûu’d-dâri “yurdun kötüsü” tamlaması olumsuz insanları bekleyen korkunç bir mekan olan cehennemi ifade etmektedir. Esasında bu tamlamanın öncesinde zikredilen lanetin doğal sonucu, hak edenler için hazırlanmış olan cehennemdir ki burası da çetin azabın çekileceği yerdir ve yurtların en kötüsüdür. Yüce Allah Firavun ve peygamberlere karşı çıkan bütün kafirlerin ve zalimlerin akıbetinin cehennem olacağını beyan ederek bu noktada insanların kendilerine bir çekidüzen vermeleri gerektiğini kendilerine iletmiş olmaktadır.

ııı. Hz. Mûsâ’ya Kitab’ın Veriliş Amacı

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْهُدٰى وَاَوْرَثْنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ الْكِتَابَ هُدًى وَذِكْرٰى لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ “Yemin olsun ki biz Musa’ya hidayeti vermiş ve İsrailoğulları’na da o Kitabı derin akıl sahipleri için bir rehber ve (gerçeği) hatırlatan bir (öğüt) olarak miras bırakmıştık.”

Buradaki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki vermiştik”; مُوسَى mûsâ kelimesi “Musa’ya”; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi “hidayet, rehberlik”; وَاَوْرَثْنَا ve evrasnâ fiili “ve miras bırakmıştık”; بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benîisrâîle tamlaması “İsrailoğullarına”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, Tevrat’ı”; هُدًى hüden kelimesi “bir rehber olarak”; وَذِكْرٰى ve zikrâ sözcüğü “ve (gerçeği) hatırla(t)ma, öğüt olarak”; لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ liuli’l-elbâbi tamlaması ise “derin akıl ve izan sahipleri için” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya ve İsrailoğullarına yönelik ilahi ikram gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْهُدٰى “Yemin olsun ki biz Musa’ya hidayeti vermiştik.” Yüce Allah peygamberlerine ve müminlere dünya hayatında da yardım edeceğini beyan edince bu yardım türlerinin birisinin de peygamberlere hidayet vermek olduğunu ifade etmektedir.

Burada geçen الْهُدٰى el-hüdâ kelimesinden maksadın Hz. Mûsâ’ya verilen pek çok ilim olabileceği gibi, Firavun ve adamlarının kurduğu tuzaklara karşı ona ihsan ettiği deliller de olabilir. Dahası en büyük ikram demek olan peygamberlik ve hayat prensiplerinin yer aldığı ve İsrailoğullarına miras bırakılan el-kitâb da kast edilmiş olabilir. Esasında Mü’minûn 23/49’da verilen bilgi bu istikamettedir.

2. وَاَوْرَثْنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ الْكِتَابَ هُدًى وَذِكْرٰى لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ “ve İsrailoğulları’na da o Kitabı derin akıl sahipleri için bir rehber ve (gerçeği) hatırlatan bir (öğüt) olarak miras bırakmıştık.” Bu bölümde de İsrailoğullarına yönelik bir ihsana değinilmekte ve bu bağlamda onlara verilen el-kitâb’ın iki özelliğine dikkat çekilmektedir.

Burada sözü edilen ve eliflam’sız olarak kullanılan هُدًى hüdâ kelimesi bütün vahiylerin olduğu gibi Hz. Mûsâ’ya verilen el-kitâb’ın da ilahi bir “rehber, yol gösterici, kılavuz” olduğunu ifade etmektedir. Âyette geçen diğer sıfat ise ذِكْرٰى zikrâ kelimesidir ki bu kelime de “(gerçeği) hatırlatan şey, öğüt, kendisiyle gerçek hatırlanan şey” gibi anlamlar içermektedir. Her iki sıfatın da “nekra” gelmesi sayesinde hem rehberliğin hem de ibretin, dersin veya öğüdün çeşitliliği ortaya konulmakta ve “pek çok” manası cümleye katılmış olmaktadır.

Sâd 38/29’da da ele aldığımız üzere, اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması Kur’ân’da 16 kez(24) geçmektedir. Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması “derin akıl ve izan sahipleri”, “aklıselim sahipleri”, “derin kavrayışlı olanlar”, “içi çürük ve kof olmayanlar”, “aklı bir karış havada olmayanlar”, “sağlam özlü ve temiz akıllı kişiler”, “düşünce yapısı bozulmamış olan üstün akıllılar” manalarına gelmektedir.(25)

Kur’ân’da çeşitli ayetlerde zikredilen اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması bazen kıssaların peşinden gelir ki(26) maksat kıssalardaki ders ve ibretlerden yararlanılmasını öngörür; bazen de kâinat kitabından yapılan hatırlatmaların peşinden gelir ki(27) oradaki temel mesajlar derinlemesine kavranmış olsun. Diğer geçtiği yerlerde de mesajı derinlemesine düşünüp incelemek üzerinde durulmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/266; Tevbe 9/91; İbrâhim 14/21; Mü’min 40/47. 2 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Ahkâf 46/6; Kâf 50/27.
  • Bakara 2/266 Tevbe 9/91 İbrâhîm 14/21 Mü'min 40/47 A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Ahkâf 46/6 Kâf 50/27
• 3 - Ahzâb 33/66-68.
  • Ahzâb 33/68
• 4 - A‘râf 7/39.
  • A‘râf 7/39
• 5 - Bakara 2/167; Mâide 5/37; Hacc 22/22; Mü’minûn 23/106-107; Secde 32/20; Mü’min 40/11; Câsiye 45/35. 6 - Mü’minûn 23/99-100. 7 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85.
  • Bakara 2/167 Mâide 5/37 Hacc 22/22 Mü'minûn 23/107 Secde 32/20 Mü'min 40/11 Câsiye 45/35 Mü'minûn 23/100 Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85
• 8 - Esed, age., s. 963; Süleyman Ateş, Meâl, s. 472.
• 9 - A‘râf 7/51; Tâhâ 20/126.
  • A‘râf 7/51 Tâhâ 20/126
• 10 - Semerkandî, age., II, 148; III, 209; Taberî, age., XII, 20-21; XXIV, 75; Zemahşerî, age., II, 371; IV, 168.
• 11 - Nahl 16/84; Rûm 30/57; Fussılet 41/24; Câsiye 45/35; Kıyâmet 75/15-16.
  • Nahl 16/84 Rûm 30/57 Fussilet 41/24 Câsiye 45/35 Kıyâmet 75/16
• 12 - Nahl 16/84. 13 - Tahrîm 66/7.
  • Nahl 16/84 Tahrîm 66/7
• 14 - Bakara 2/89. 15 - Bakara 2/159-161. 16 - Âl-i İmrân 3/61. 17 - Nûr 24/7. 18 - Âl-i İmrân 3/87. 19 - A‘râf 7/44; Hûd 11/18; Mü’min 40/52. 20 - Hûd 11/60. 21 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 22 - Ra‘d 13/25. 23 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78.
  • Bakara 2/89 Bakara 2/161 Âl-i İmrân 3/61 Nûr 24/7 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Hûd 11/18 Mü'min 40/52 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Ra‘d 13/25 Hicr 15/35 Sâd 38/78
• 24 - Bakara 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân 3/7, 190; Mâide 5/100; Yûsuf 12/111; Ra‘d 13/19; İbrâhim 14/52; Sâd 38/29, 43; Zümer 39/9, 18, 21; Mü’min 40/54; Talâk 65/10. 25 - Yazır, age., V, 108.
  • Bakara 2/179 Bakara 2/197 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/190 Mâide 5/100 Yûsuf 12/111 Ra‘d 13/19 İbrâhîm 14/52 Sâd 38/29 Sâd 38/43 Zümer 39/9 Zümer 39/18 Zümer 39/21 Mü'min 40/54 Talâk 65/10
• 26 - Yûsuf 12/111. 27 - Âl-iİmrân 3/190.
  • Yûsuf 12/111 Âl-i İmrân 3/190