Sebe' Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen ve Yemen’de yaşamış eski bir uygarlık manasındaki سَبَاٍ sebe’ kelimesinden alan Sebe’ sûresi, inişe göre 76, resmî sıralamada ise 34. sûredir.

Sebe’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medenî bir sûre olan Ahzâb sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Son Saat’e” (Ahzâb 63; Sebe’ 3), “saptırıcılardan şikâyete” (Ahzâb 66-68; Sebe’ 31-33), “Hz. Peygamber’in tebliğ ilkelerine” (Ahzâb 44-46; Sebe’ 46-50) yer verilmekte, dolayısıyla bu ve benzer konular iki sûre arasındaki konu irtibatına örnek olarak sunulabilir.

Sebe’ sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, Son Saat’in aniden gelişi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgi ve erişilmez bilgisi, inkârcıların boş ve sonuçsuz uğraşıları, müşriklerin Hz. Peygamber’i inkâr edip onu bunaltmaları dile getirilmektedir. Ardından Hz. Dâvûd ve Hz. Süleymân’ın kıssasına yer verilmekte, ‘Arim selinden söz edilmektedir.

20. âyetten itibaren, İblis’in inkârcılar hakkındaki sözlerini doğru çıkartması, onlar üzerinde otoritesinin bulunmamasına rağmen bu tür olaylarla insanların imtihan edilmesi beyan edilmekte, putların kâinatın yaratılmasında da idare sisteminde de hiçbir şekilde Yüce Allah’a ortaklıklarının bulunmadığı bildirilmekte, Allah’ın izni olmadan hiçbir şekilde putların şefaatinin söz konusu olamayacağı ifade edilmektedir.

24. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rızık vericiliği, insan sorumluluklarının şahsiliği, mahşerde herkesle ilgili hükümlerin açıklığa kavuşturulacağı, başka varlıkların acizlikleri, Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği, inkârcıların alaycılıkları ve onlara verilen cevaplar dile getirilmektedir.

30. âyetten itibaren, inkârcıların Hz. Peygamber’e karşı inanmama kararlılık cümleleri ile onların mahşerde kendilerini dünyada saptırmış olanlara karşı laf yetiştirme çabaları, onların diğerlerine verdikleri cevaplar beyan edilmektedir.

34. âyetten itibaren, inkârcıların bütün peygamberlere karşı aynı olumsuz tavırda oldukları, insanoğlunun mallarının ve çocuklarının insana Allah katında yakınlık sağlayamayacakları, ancak iman edip salih amel işleyenlerin bundan yararlanacağı ifade edilmekte, infak edenlere bunun karşılığının dünyada hemen verileceği müjdelenmektedir.

40. âyetten itibaren, meleklerin de mahşerde sorgulanacağı, onları Allah’ın ortakları sananların mahcup edileceği, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, taklidi tercihleri, önceki inkârcıların da aynı yolu takipleri dile getirilmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in onlara sunduğu evrensel tebliğ ilkeleri beyan edilmekte, hidayetin sadece vahiy ile elde edileceği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 22-30. âyetlerinde müşriklerin tutumunu, kendisinin erişilmez bilgisini, şefaat beklentilerinin yersizliğini, tevhidle ilgili temel öğretileri, mahşerdeki yargılamayı ve Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliğini beyan etmektedir.

a) Müşriklerin Çaresizliği

Yüce Allah, sûrenin 22-23. âyetlerinde müşriklere hitaben şu ifadeleri gönderdiğini beyan etmektedir: “Allah’ın peşi sıra (O’nu bırakıp da ilâh olduğunu) sandıklarınıza yalvarın! Onlar göklerde ve yerde zerre ağırlığınca hiçbir şeye sahip değillerdir. Onların bu ikisinde (göklerde ve yerde) hiçbir ortaklığı yoktur; o (Allah)ın onlardan herhangi bir yardımcısı da yoktur.”

Ardından, Yüce Allah’ın huzurunda, kendisinin izin verdiği kimselerden başkasına şefâatin fayda vermeyeceği, yüreklerinden korku giderildiğinde kendilerine “Rabbiniz ne buyurdu?” diye sorulacağı, onların da “Hak olanı buyurdu. O, el-‘aliyy’dir (yücedir); el-kebîr’dir (büyüktür)” cevabını verecekleri bildirilmektedir.

ı. Putların Güçsüzlüğü

قُلِ ادْعُوا الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَا يَمْلِكُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَلَا فِي الْاَرْضِ وَمَا لَهُمْ ف۪يهِمَا مِنْ شِرْكٍ وَمَا لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَه۪يرٍ “(Müşriklere) de ki: Allah’ın peşi sıra (ilah) sandıklarınıza yalvarın! Onlar göklerde ve yerde zerre ağırlığınca (hiçbir şeye) sahip değillerdir. Onların bu ikisinde (göklerde ve yerde) hiçbir ortaklığı yoktur; O’nun (Allah’ın) onlardan herhangi bir destekçisi de yoktur.”

Âyetteki قُل kul emri “de ki”; ادْعُوا ud‘û emri “çağırın”; الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ ellezîne ze‘amtüm ifadesi “(var) sandıklarınızı”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; لَا يَمْلِكُونَ lâ yemlikûne fiili “sahip olamazlar”; مِثْقَالَ ذَرَّةٍ miskâle zerratin tamlaması “zerre ağırlığınca”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâtı ifadesi “(ne) göklerde”; وَلَا فِي الْاَرْضِ ve lâ fi’l-ardı ifadesi “ne de yerde, yeryüzünde”; وَمَا لَهُمْ ve mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur”; ف۪يهِمَا fîhimâ ifadesi “o ikisinde (göklerde ve yerde yoktur)”; مِنْ شِرْكٍ min şirkin ifadesi “hiçbir ortak, ortaklık”; وَمَا لَهُ ve mâ lehû ifadesi “O’nun için yoktur”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; مِنْ ظَه۪يرٍ min zahîrin ifadesi ise “herhangi bir destekçi” demektir.

Burada putların güçsüzlüğü ve kâinatın yaratılışında herhangi bir etkinliklerinin bulunmadığı gündeme getirilmektedir.

1.قُلِ ادْعُوا الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “(Müşriklere) de ki: Allah’ın peşi sıra (ilah) sandıklarınıza yalvarın!” Yüce Allah bu cümlede Mekkeli müşriklere meydan okumakta ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

“(Ey Peygamber!) De ki: O’nun (Allah’ın) peşi sıra (O’nu bırakıp da ilâh olduğunu) sandıklarınıza yalvarın” mealindeki İsrâ’ 17/56’da da ele aldığımız üzere, burada geçen زَعَمْتُمْ ze‘amtüm fiili ve bu kökten gelen kullanımlar(1) hep olumsuz içerikte gelmekte ve “asılsız sanılar ve zanlar” manasını vermektedir. Yüce Allah bu âyetlerde Mekkeli müşriklere hitap etmekte ve Allah’ın peşi sıra güçlü olduklarını sanıp yalvardıkları varlıkları çağırmalarını istemektedir.

Bilindiği üzere, müşrikler ibadette kendilerini Yüce Allah’a yaklaştırsınlar diye puta tapıyor ve onların yardımını bekliyorlardı. İşte burada söz konusu uygulama gündeme getirilmekte ve Allah’ın peşi sıra kendilerinden yardım geleceği sanılan varlıkların yardımına başvurmalarını onlardan talep etmektedir. Âyette sözü edilenler elbette bizzat putlar değil, putların arkasında var saydıkları güçlerdir.

Konunun ele alındığı İsrâ’ 17/56, Kehf 18/52, Kasas 28/62, 65 ve 74’te, bu istek müşriklere yönelik olarak mahşerde dile getirilecektir. Yüce Allah dünya hayatında inkârcılığı ve şirki tercih edenlere seslenerek “Ortaklarım olduğunu sandığınız şeyleri çağırın bakalım” diye hitap etmektedir. Yüce Allah’ın yönlendireceği bu emir Hz. Peygamber tarafından müşrik Mekkelilere iletilmektedir.

Buradaki emir elbette cevabı beklenen ve gerçekleştirilmesi mümkün olan bir istek değildir. Aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama cümlesidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(2)

2. لَا يَمْلِكُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَلَا فِي الْاَرْضِ “Onlar göklerde ve yerde zerre ağırlığınca (hiçbir şeye) sahip değillerdir.” Yüce Allah putperestlerin taptığı putların güçsüzlüğünü beyan etmekte ve onların bu âlemde de mahşerde de zerre kadar herhangi bir şeye sahip olamadıklarını bildirmektedir.

Daha önce yorumunu yaptığımız Sebe’ 34/3’te de ifade ettiğimiz gibi, buradaki مِثْقَالِ ذَرَّةٍ miskâle zerratin ifadesi Kur’ân’da altı kez(3) geçmekte ve “zerre kadar, çok hafif, çok küçük, zerre ağırlığında, tartıya gelmeyecek kadar küçük şeyler, zerre miktarı” gibi anlamlar içermektedir. Zirâ ذَرَّة zerrah kelimesi “çok küçük kırmızı karınca” veya “güneş ışığında fark edilebilen küçücük toz parçacıkları” demektir.(4) Bu ifadeye benzer başka bir ifade miskâle habbetin min hardelin “hardal tanesi ağırlında” şeklinde Enbiyâ’ 21/47 ve Lokmân 31/16’da da geçmekte ve en küçük şeyleri ifade etmektedir.

Verilmek istenen mesaj açıktır: Göklerde ve yerde zerre kadar ağırlığı olan her ne varsa hepsi Yüce Allah’a aittir ve putperestlerin tapındığı varlıklar bu dünyada hiçbir şeye hiçbir şekilde sahip olmadıkları gibi mahşerde de böyle bir sahiplikleri olmayacaktır. Putların hayır veya şer, menfaat veya zarar açısından insanlara hiçbir katkısı olamaz.(5) Dolayısıyla bu türden güçsüz ve etkisiz varlıkların arkasında çeşitli güçler vehmederek bir inanç geliştirmek hiçbir şekilde doğru olamaz.

3. وَمَا لَهُمْ ف۪يهِمَا مِنْ شِرْكٍ وَمَا لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَه۪يرٍ “Onların bu ikisinde (göklerde ve yerde) hiçbir ortaklığı yoktur; O’nun (Allah’ın) onlardan herhangi bir destekçisi de yoktur.” Yüce Allah kâinatın yaratılışı ve idaresinde ortağı bulunmadığı gibi herhangi bir yardımcıya da ihtiyaç hissetmediğini beyan etmektedir. Bu cümlelerde yer alan مَا mâ ve مِنْ min edatları mesajlara mutlak anlamda pekiştirici bir olumsuzluk manası katmakta ve Yüce Allah’ın ortağının da yardımcısının da bulunmadığını ilan etmekte, böylece putperestlere susturucu cevap vermektedir.

a) وَمَا لَهُمْ ف۪يهِمَا مِنْ شِرْكٍ “Onların bu ikisinde (göklerde ve yerde) hiçbir ortaklığı yoktur.” Yüce Allah putperestlere seslenerek göklerin ve yeryüzünün yani bir anlamda kâinatın hem yaratılışında hem de idaresinde tapındıkları putların hiçbir etkinliklerinin, Yüce Allah’a herhangi bir şekilde ortaklıklarının bulunmadığını beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yüce Allah Fâtır 35/40’ta şöyle buyurmaktadır: “De ki: ‘Allah’ın peşi sıra yalvardığınız ortaklarınızı bir düşünün bakalım! Yeryüzünden neyi (hangi parçayı) yaratmışlar, bana gösterin; ya da göklerin (uzayın) yaratılışında ortaklıkları mı var! Yoksa biz onlara (başka herhangi) bir kitap vermişiz de, o kitaptan bir delile mi dayanıyorlar!’ (Hayır, hayır)! Aksine, o zalimler birbirlerine sadece aldanmayı vadediyorlar.”

Aynısı Ahkâf 46/4’te de geçen bu cümlede, Yüce Allah kendisi dışındaki varlıkların yeryüzünde hiçbir şey yaratamadıklarını, göklerin yaratılışında da hiçbir katkılarının veya ortaklıklarının bulunmadığını meydan okuma cümlesi ile ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/111’de şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Övgü, çocuk edinmemiş olan, egemenliğinde ortağı bulunmayan, âcizlikten kurtaracak bir yardımcıya ihtiyacı olmayan Allah’a aittir.” Demek ki Yüce Allah’ın kâinatın idaresinde hiçbir ortağı yoktur.

Furkân 25/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız “putların hiçbir şeyi yaratamayacak oldukları” gerçeğini ortaya koyan âyetin tercümesi şöyledir: “(Müşrikler) Allah’ı bırakıp, (O’nun aşağısında, peşi sıra) kendileri yaratılmakta olup hiçbir şey yaratamayan, ayrıca kendilerine zarar da fayda da veremeyen, ölüme, hayata ve ölüleri yeniden diriltmeye hiçbir şekilde güçleri yetmeyen çeşitli ilahlar edindiler.” Yâsîn 36/74-75’te de benzer bilgiler zikredilmektedir.

Bu konuda son derece önemli ve meseleyi tartışma dışına itecek olan Ra‘d 13/16. âyeti özellikle hatırlatmak istiyoruz. “De ki: ‘Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?’ De ki: ‘Allah’tır.’ O halde, de ki: ‘O’nu bırakıp da kendilerine fayda ya da zarar verme gücüne sahip olmayan dostlar mı edindiniz?’ De ki: ‘Körle gören bir olur mu hiç? Ya da karanlıklarla aydınlık eşit olur mu? Yoksa O’nun yarattığı gibi yaratan ortaklar buldular da bu yaratma kendilerine ayırt edilemeyecek kadar benzer mi göründü?’ De ki: Allah her şeyi yaratandır. O, tektir; karşı durulamaz güç sahibidir.”

Meallerini naklettiğimiz bu âyetlerin mesajlarının üzerine başka söz söylemeye bile gerek görmüyoruz. Sadece konuyla ilgili biraz daha farklı açıklamaların yer aldığı A‘râf 7/191-198, Nahl 16/17, 20, İsrâ’ 17/111, Hacc 22/73 ve Furkân 25/2. âyetlerin de bu noktada hatırlanması gerektiğini söylemekle yetinelim.

b) وَمَا لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَه۪يرٍ “O’nun (Allah’ın) onlardan herhangi bir destekçisi de yoktur.” Yüce Allah kâinatı yaratmada putların hiçbir şekilde ortaklığının bulunmadığını beyan ettikten sonra, aynı şekilde hiçbir şekilde yardımcısının da bulunmadığını, buna muhtaç olmadığını bildirmektedir.

Burada geçen ظَه۪ير zahîr kelimesi başka bazı âyetlerde de yer almakta(6) ve “yardımcı”(7) manasını vermektedir. Cümlenin olumsuz getirilmesi ve bu kelimenin başında mutlak umum anlamı içeren مِنْ min edatının bulunması Yüce Allah’ın hiçbir şekilde yardımcısının bulunmadığını göstermektedir.

Burada yer alan ظَه۪ير zahîr kelimesinin kökünde bulunan “muzahir olmak” manasından hareketle, mahşer şartlarında hiç kimsenin Yüce Allah’ın huzurunda başkasına herhangi bir şekilde yardımcı olamayacağı manası da söz konusudur. Demek ki ilâhî veya yarı ilâhî vasıfların velilere/azizlere ve meleklere izafe edilmesi ve onların Allah katında şefaat edebilmeleri konusuna ilişkin bir mana da akla gelmektedir.(8)

c) Bu âyetin yorumu bağlamında pek çok âyetteki mesajı daha iyi anlayabilmemizi sağlayabilmesi bakımından Râzî’nin müşriklerin neden yani hangi kanaat ve beklentileri nedeniyle şirke bulaştıklarıyla ilgili yaptığı bir tespiti burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“İlk sebep şu kanaatleridir: ‘Allah gökleri ve göktekileri, yeri ve yerdekileri, kendi hükümleri içinde yaratmıştır. Biz de yerdekiler sınıfındanız. O halde, göklerde bulunan yıldızlara ve meleklere ibadet etmeliyiz. Çünkü onlar bizim, Allah da onların ilahıdır.’ İşte bundan dolayı Yüce Allah bunların görüşlerinin yanlışlığını göstermek için, ‘Onlar, sizin de itiraf ettiğiniz gibi, göklerde bir şeye malik değillerdir. Yerlerdeki durumları ise sizin iddia etiğinizin aksinedir’ buyurmuştur.”

“İkinci sebep şu düşünceleridir: ‘Gökler Allah tarafından, müstakil olarak yaratılmıştır. Yerdekiler de Allah’tandır; ama yıldızlar vasıtasıyladır. Çünkü Yüce Allah, yerdeki unsurları (elementleri) ve terkipleri (bileşenleri), (gökteki) yıldızların bir araya gelmeleri, hareketleri, doğup-batmaları sayesinde yaratmıştır.’ ‘Böylece bunlar, Allah’tan başkasını, yeryüzü ilahlığı hususunda Allah’a ortak koşmuşlar, birinciler ise yeri başkasına, göğü Allah’a vermişlerdir. İşte bu sebeble Yüce Allah bunların düşüncelerinin yanlışlığını göstermek için de ‘Onların buralarda hiçbir ortaklığı yoktur’ yani, ‘Yer de, tıpkı gök gibi, başkasına değil, ancak Allah’a aittir ve yerde de başkalarının hissesi yoktur’ buyurmuştur.”

“Üçüncü neden şu algılarıdır: ‘Kâinattaki terkiblerin ve olayların tamamı Allah'tandır. Fakat Allah bu işleri yıldızlara bırakmıştır. Kendisine müsaade edilenin işi, müsaade edene nisbet edilir ve esas yapana nisbet edilmez. Bunun örneği şudur: Bir padişah, idare ettiği kimselere (adamlarına), ‘Falancayı dövün’ deyip, onlar onu dövdüklerinde, örf bakımından, ‘Padişah falancayı dövdü’ denilir. Yine bir kimsenin örfe göre, ‘Falanca falancayı dövmedi.”

“Padişah ona onu dövmesini emrettiği için, o onu dövdü’ demesi doğru olur. Bu nedenle bunlar da göktekileri, Allah’ın yardımcıları (adamları, askerleri) kabul etmişlerdir. İşte bu sebeble Yüce Allah, bunların da bu görüşlerinin yanlışlığını göstermek için, ‘O’nun bunlardan hiçbir yardımcısı yoktur’ buyurmuştur. Bu, ‘Allah, hiçbir kimseye hiçbir iş bırakmamış; aksine herşeyin korucuyusu, gözeticisi ve yöneticisi O’dur’ demektir.”

“Dördüncü neden de şu beklentileridir: ‘Biz, bize şefaat etsinler diye, melek şeklindeki putlara ibadet ediyoruz.’ Yüce Allah, bunların görüşlerinin yanlışlığını göstermek için, ‘O’nun katında, kendisine izin verdiği kimselerden başkasının şefaati fayda vermez’ buyurmuştur. Bu nedenle, Allah’tan başkasına kulluk etmenizde bir fayda yoktur. Çünkü Yüce Allah, kendisinden başkasına ibadet edenler çin, şefaat edilmelerine müsaade etmez. O halde, sizin onlardan şefaat ummanız sebebiyle, (yapılabilecek) şefaati bile elden kaçırmış olursunuz.”(9)

ıı. Şefaatin İşe Yaramaması ve Geç Kalmış Bir İtiraf

وَلَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ عِنْدَهُٓ اِلَّا لِمَنْ اَذِنَ لَهُ حَتّٰىٓ اِذَا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّكُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْكَب۪يرُ “O’nun huzurunda, izin verdiği kimseden başkasına şefaat yarar sağlamaz. Sonunda onların (iyilerin) yüreklerinden korku giderilince (melekler) ‘Rabbiniz ne buyurdu?’ diye soracaklar, onlar (cennetlikler) de ‘Gerçeği!’ diyeceklerdir. O, el-‘aliyy’dir (yücedir); el-kebîr’dir (büyüktür).”

Âyetteki وَلَا تَنْفَعُ ve lâ tenfe‘u fiili “ve fayda vermez, fayda vermeyecek”; الشَّفَاعَة eş-şefâ‘atü kelimesi “şefaat”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “O’nun katında”; اِلَّا لِمَنْ اَذِنَ illâ limen ezine istisnası “izin verdiği kişi için olan hariç”; لَهُ lehû ifadesi “kendisine, onun için”; حَتّٰى hattâ edatı “ta ki”; اِذَا فُزِّعَ izâ füzzi‘a edilgen fiili “korku giderildiği zaman”; عَنْ قُلُوبِهِمْ ‘an kulûbihim ifadesi “onların kalplerinden”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; مَاذَا قَالَ mâ zâ kâle sorusu “ne dedi”; رَبُّكُمْ rabbuküm ifadesi “sizin Rabbiniz”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; الْحَقّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَلِيّ el-‘aliyyu sıfatı “yüce(dir)”; الْكَب۪ير el-kebîru sıfatı ise “büyük(tür)” demektir.

Burada Yüce Allah katında şefaatin kimlere yararının olabileceği ve mahşer şartlarında yaşanacak bir konuşma gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ عِنْدَهُٓ اِلَّا لِمَنْ اَذِنَ لَهُ “O’nun huzurunda, izin verdiği kimseden başkasına şefaat yarar sağlamaz.” Yüce Allah önceki âyette putperestlerin mahşerdeki çaresizliklerini beyan ettikten sonra, bu âyette de yine müşriklerin beklediği türden herhangi bir şefaatin olamayacağını kendilerine bildirmiş olmaktadır. Zemahşerî’nin de isabetle belirlediği gibi bu âyet iki türlü yorumlanabilir:

a) Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kendi huzurunda şefaatin sadece ve sadece kendisinin izin verdiği kişilere fayda verebileceğini beyan etmekte, böylece müşriklerin beklediği türden bir şefaatin kesinlikle söz konusu olamayacağı mesajını vermektedir. Âyette mahşerde gerçekleşecek şefaatin kimlere faydasının olacağı bildirilmekte ve tıpkı Enbiyâ’ 21/28 ve Necm 53/26’da olduğu gibi bunun “Yüce Allah’ın izin verip razı olduğu kimselere” yönelik gerçekleşeceği ifade edilmiş olmaktadır.

Önceki âyetin mesajında da dile getirdiğimiz üzere, Mekkeli müşrikler mahşer şartlarında şefaat beklentisi içerisinde oldukları için putlara tapıyorlardı. Yüce Allah onların bu beklentisini işte bu âyetinde reddetmektedir.

Âyette yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının cümleye kattığı vurgu manası dikkate alındığında, şefaatin mahşerde kimlere fayda vereceğinin âyette kastedildiği ortaya çıkmaktadır. Buna göre söz konusu edatların manaya katkısı düşünülmeden âyetin manası “O’nun katında şefaat O’nun izin verdiğine fayda verebilir” şeklini alır. Buradan hareketle mesajın “şefaatin kime fayda vereceği”yle ilgili olduğu anlaşılmaktadır.

b) Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Allah katında O’nun izin verdiği kimselerden başkasının şefaati fayda vermez.”(10) Bu tercümede anlam Yüce Allah’ın izin verdiklerinin şefaatinin fayda verebileceği şeklini alır. Bu durumda mesaj şefaatin kime fayda vereceği değil de kimin şefaatinin fayda vereceği üzerinde durulmuş olmaktadır.

Elbette bu da bir bakış açısıdır; ancak genelde şefaat konusuyla ilgili âyetlere bakıldığında ilk yaklaşımın daha doğru ve bağlama çok daha uygun olduğu görülmektedir.

“Şefaat” konusunu Zümer 39/44’te ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Zümer 39/44 gereği “şefaat bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a aittir.” Müşriklerin beklediği türden şefaat kesinlikle yoktur.(11) Mahşerde şefaat yetkisi meleklere verilecektir ve onlar da Yüce Allah’ın izninden sonra kendileri için izin verip razı olduğu kulları için gerçekleşecektir.(12)

“Şefaat” eş-şef‘ kelimesinin “çift” şeklindeki kök anlamından hareketle, bir derece atlaması ve bir üst dereceye yükseltilmek demektir. İşte bu yüksek dereceye yükseltilmede Yüce Allah bu payeyi vereceği kişilere bu bilgiyi muhtemelen melekler aracılığıyla iletecektir. İşte şefaat denen kurum budur ve Yüce Allah’tan başkasının bu konuda herhangi bir kararı, etkisi ve yetkisi yoktur. Gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

2. حَتّٰىٓ اِذَا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّكُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْكَب۪يرُ “Sonunda onların (iyilerin) yüreklerinden korku giderilince (melekler) ‘Rabbiniz ne buyurdu?’ diye soracaklar, onlar (cennetlikler) de ‘Gerçeği!’ diyeceklerdir. O, el-‘aliyy’dir (yücedir); el-kebîr’dir (büyüktür).” Ayetin bu kısmını şu şekilde incelemek istiyoruz

a)حَتّٰىٓ اِذَا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّكُمْ قَالُوا الْحَقَّ “Sonunda onların (iyilerin) yüreklerinden korku giderilince (melekler) ‘Rabbiniz ne buyurdu?’ diye soracaklar, onlar (cennetlikler) de ‘Gerçeği!’ diyeceklerdir.” Yüce Allah mahşer şartlarında kendilerine ödül verilecek kişilerin kalplerinde ahiretle ilgili korku ve sıkıntı giderilince kendilerine ödül verilenlerin diğerlerine “Rabbiniz ne buyurmuştu?” diye soracaklarını, diğerlerinin de “hak olan şeyleri” cevabını vereceklerini haber vermektedir. Bu olay oradaki nihai kararın beklenmesi esnasındaki beklentiyle ilgili olarak yorumlanabilir.(13)

Burada sözü edilen konuşmanın şefaat sonrasında değil de diriltilme sonrasında gerçekleşecek olma ihtimali de vardır. Buna göre Son Saat denen felaketin meydana getirdiği korkular kişilerin kalplerinden giderilince dönüp birbirlerine “Rabbiniz sizin için neye karar verdi?” diye soracakları, ardından ötekilerin de “hak edilmiş ve doğru olanı” cevabını verecekleri ifade edilebilir.

Âyette söz konusu edilebilecek bir başka anlam ihtimali ise şöyledir: Hesap günü müşriklerin yüreklerinde kıyametin korkusu bir an için yatışınca melekler onlara “vaktiyle Rabbiniz size ne buyurmuştu?” diye soracaklar, onlar da geç kalmış bir ikrar ve itiraf olarak “Hak ve hakikati buyurdu” diye cevap vereceklerdir.(14) Başka bazı âlimlerimiz ise buradaki “korku meselesini” vahyin gelişi veya kıyametin kopmasıyla ilişkilendiren yorumlar yapmışlardır.(15)

b) وَهُوَ الْعَلِيُّ الْكَب۪يرُ “O, el-‘aliyy’dir (yücedir); el-kebîr’dir (büyüktür).” Mahşerde yaşanacak bu konuşmada cevap verecek kişiler Rabbimizin yüceler yücesi ve gerçek büyük kudret olduğunu beyan edeceklerdir. O’nun bu büyüklüğü ve azameti karşısında hiçbir mahlûkun hiçbir şey söylebilmesi mümkün değildir. Kime şefaat izni vereceğiyle ilgili olarak hiç kimsenin hiçbir fikir beyan edebilme imkanı ve hürriyeti olmayacaktır.

b) Tevhid İçin Temel Değerler

Yüce Allah, sûrenin 24-27. âyetlerinde müşriklere “Size göklerden ve yerden kim rızık veriyor?” diye sorduğunu, “o halde biz veya siz ikimizden biri ya doğru yol üzerindedir veya açık bir sapıklık içindedir” dedirterek kendi durumlarını kontrol etmeleri gerektiğini bildirmektedir.

Ardından, “De ki: Bizim işlediğimiz suçtan siz sorumlu değilsiniz; biz de sizin işlediğinizden sorulacak değiliz” beyanıyla suçların şahsiliğine dikkat çekilmekte, sonrasında şu ifadeye yer verilmektedir: “De ki: Rabbimiz hepimizi bir araya toplayacak, sonra aramızda hak ile (adaletle) hükmedecektir. O, el-fettâh’tır (en âdil hüküm verendir); el-‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir).”

Daha sonra, yine müşriklere hitaben “De ki: O’na (Allah’a) kat(ıp nispet ettiği)niz ortaklarınızı bana gösterin” denileceği, sonrasında “Hayır! Bilakis, üstün kudret sahibi ve her şeyi hikmetle yapan sadece Allah’tır” şeklindeki cevabî beyana yer verilmektedir.

ı. Rızık Verici Kudret

قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ قُلِ اللّٰهُ وَاِنَّآ اَوْ اِيَّاكُمْ لَعَلٰى هُدًى اَوْ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “De ki: ‘Size göklerden ve yerden kim rızık veriyor?’ De ki: Allah! Biz veya siz (ikimizden biri) doğru yol üzerindedir veya apaçık bir sapkınlık içindedir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَنْ يَرْزُقُكُمْ men yerzukuküm ifadesi “size kim rızık veriyor”; مِنَ السَّمٰوَاتِ mine’s-semâvâti ifadesi “göklerden”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerden, yeryüzünden”; قُلْ kul emri “de ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;وَاِنَّآ ve innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَوْ اِيَّاكُمْ ev iyyâküm ifadesi “veya siz”; لَعَلٰى هُدًى le ‘alâ hüden ifadesi “(ya) hidayet üzere(dir)”; اَوْ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ ev fî dalâlin mübînin tamlaması ise “veya apaçık sapıklıkta(dır)” demektir.

Burada ilahi kudretin erişilmezliği, müminlerin hidayet üzere oluşları ve inkârcıların sapkınlıkları gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “De ki: Size göklerden ve yerden kim rızık veriyor?” Bu ifade Sebe’ 34/22. âyetten itibaren ele alınan “Yüce Allah ve putlar” yani “hak ve bâtıl” mukayesesini devam ettirmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Yüce Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını ortaya koymaktadır. Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır.

Konunun en detaylı örneği olması bakımından Yûnus 10/31’deki bilgileri aktarmakla yetineceğiz: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Yüce Allah Hz. Peygamber’in Mekkeli müşriklere bazı sorular sormasını istemekte ve konuyu inkârcılar da dâhil insanların rızıklandırılmasıyla ilişkilendirmektedir. Gökten yağmurlar yağdırarak, topraktan da bitkiler ve ürünler yetiştirerek bütün insanları ve canlıları kimin rızıklandırdığı sorunun ilk cümlesi olarak belirlenmektedir.

Yağan yağmuru kimin yarattığı, o yağmurun toprağın altındaki tohumlarla nasıl karıştığı, tohumun bitkiye, bitkinin çiçeğe, çiçeğin meyveye ve ürüne nasıl dönüştüğü gibi konular esasında bu sorunun kapsamında yer almaktadır.

Şüphe yok ki Yüce Allah burada müşriklere soru sorarken sürekli olarak gözlemledikleri dış dünyayı, yani âfâkı, ufukları kendileri dışındaki âlemi düşünmelerini istemekte, ardından da bu sorunun cevabını kendisi vermektedir. Bu arada âyette yer alan يَرْزُقُ yarzuku “rızık vermek” fiili rızık konusunda hem maddi hem de manevi boyutun düşünülmesi gerektiğini de elbette ortaya koymaktadır.

2. قُلِ اللّٰهُ وَاِنَّآ اَوْ اِيَّاكُمْ لَعَلٰى هُدًى اَوْ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “De ki: Allah! Biz veya siz (ikimizden biri) doğru yol üzerindedir veya apaçık bir sapkınlık içindedir.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi benzer içerikte cevabını Yüce Allah’ın verdiği bir başka örnek de En‘âm 6/12. âyette şu şekilde zikredilmektedir: “(Onlara) ‘Göklerde ve yerde olanlar kimindir?’ diye sor (ve) ‘Merhamet etmeyi kendi zatına yazmış (farz kılmış) olan Allah’ındır’ de.” Demek ki Yüce Allah bu ve benzer sorular sorar veya sordururken, zaman zaman cevabı kendisi vermekte ve muhatapların bilinçlenmesini istemektedir.

Yüce Allah rızık verici olarak kendisinin mutlak hükümran olduğunu soru ve cevap şeklinde beyan ettikten sonra, artık Hz. Peygamber ve müminleri bir tarafta, inkârcı ve müşrikleri de karşı tarafta kabul ederek, içlerinden birisinin ya hidayet üzere olduğunu veya apaçık bir sapıklık içerisinde bulunduğunu haber vermektedir.

Burada aslında cevabı belli olan bir durumun seçenek şeklinde beyan edilerek, muhatapların gerçeği fark etmeleri sağlanmak istenmektedir. Başta Hz. Peygamber olmak üzere Yüce Allah’ı tek ilah olarak kabul edip her rızkın arkasında O’nu kabul edenler, O’nun verdiği bilgileri gerçek kabul edip sadece O’na kulluk edenlerin mi yoksa putlara tapıp onlardan şefaat bekleyenlerin mi hidayet üzere oldukları dile getirilmekte, aynı şekilde içlerinden hangisinin sapkın olduğu ifade edilmektedir.

Belli ki Hz. Peygamber ve müminler hidayet üzerelerken, karşıtları ise apaçık bir sapkınlık içerisinde bulunmaktalardı. Artık iki gruptan birisi hidayet üzere olduğuna göre, diğeri derin ve apaçık sapıklığa gömülmüş demektir. Âyette اِنَّا innâ “muhakkak ki biz” ifadesi önce geldiği için لَعَلٰى هُدًى le ‘alâ hüden ifadesini karşılamaktayken, اِيَّاكُمْ iyyâküm “siz” ifadesi de ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin “apaçık sapıklıkta” kısmını yani inkarcıların durumunu ortaya koymaktadır.

ıı. Sorumlulukların Şahsiliği

قُلْ لَا تُسْـَٔلُونَ عَمَّآ اَجْرَمْنَا وَلَا نُسْـَٔلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ “De ki: Bizim işlediğimiz suçtan size sorulmayacak; biz de sizin işlediğiniz (suç)tan sorulmayacağız.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَا تُسْـَٔلُونَ lâ tes’elûne edilgen fiili “sorgulanmazsınız”; عَمَّآ اَجْرَمْنَا ‘ammâ ecramnâ fiili “bizim işlediğimiz suçlardan”; وَلَا نُسْـَٔلُ ve lâ nüs’elü edilgen fiili “biz de sorgulanmayız”; عَمَّا تَعْمَلُونَ ‘ammâ ta‘melûne ifadesi ise “sizin yaptıklarınızdan” demektir.

Burada sorumlulukların şahsiliği üzerinden bir mesaj gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber aracılığıyla inkârcılara seslenmekte ve müminler tek Allah’a iman edip sadece O’na kulluk etmekle eğer bir suç veya günah işlemişlerse bunun hesabının inkârcılara sorulmayacağını, aynı şekilde onların işledikleri suç ve günahların da müminlerden sorulmayacağını bildirmektedir. En‘âm 6/52’de sorumlulukların şahsilikleriyle ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Onların hesabından sana bir sorumluluk yoktur. Senin hesabından da onlar sorumlu olmayacaklardır.”

Bu meselenin ele alındığı Yûnus 10/41’de şu bilgiler yer almaktadır: “Onlar seni yalanlarlarsa de ki: Benim işim bana, sizin işiniz de size aittir. Siz benim yaptığımdan uzaksınız; ben de sizin yaptığınızdan uzağım.” Bu ifadenin bir benzeri Hz. Peygamber’e hitaben Şu‘arâ’ 26/216’da şöyle geçmektedir: “Eğer sana isyan ederlerse onlara de ki: Ben sizin yaptıklarınızdan uzağım.” Mümtehıne 60/4’te de geçtiği gibi benzer bir tavrı Hz. İbrâhim ve beraberindekiler tarafından da dönemin inkârcılarına karşı gösterilmiştir.

Rabbimiz inkârcılara karşı Hz. Peygamber’in “Benim imanım, işim, amelim, itaatim banadır; sizinkiler de size” demesini emretmektedir. Bu ifadenin kapsamında elbette “bu tercihimizin karşılığını dünyada da mahşerde de göreceğiz” kısmı da vardır. Daha geniş bir bakış açısıyla söylemek gerekirse, bu cümle Kâfirûn 109/6’da geçtiği gibi “Sizin dininiz (yolunuz, hesabınız) size, benimki de bana” anlamına gelmektedir.

Bu ifadenin mesaj açısından bir benzeri Hûd 11/35’te geçmektedir. Yüce Allah ilk cümlenin devamını da aynı içerikte şekillendirmekte, “inkârcıların yapıp ettiklerinden Hz. Peygamber’in, onun yaptıklarından da müşriklerin uzak olduğunu” söylemesini Hz. Peygamber’den istemektedir.

Verilmek istenen mesaj, herkesin kendi davranışından sorumlu olduğunun bildirilmesidir.(16) Ne müşrikler ve inkârcılar müminlerin işlediklerinden, ne de müminler onların işlediklerinden sorumlu tutulacaktır.

Konuyla ilgili olarak Kasas 28/55’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.” Söylemek istedikleri şuydu: Biz sahip olduğumuz şeylerle mutluyuz, onlardan ve onlarla olmaktan razıyız; siz de sizinkilerden memnunusuz.(17) Bu ifade “Sizin dininiz size, bizimki de bize” şeklinde de yorumlanabilir.

Bu yorum esasında desteğini Kâfirûn 109/6’daki “Sizin dininiz size, benimki de bana” âyetinden almaktadır. Biz bizim yapıp ettiklerimizin hesabını vereceğiz; siz de sizin yapıp ettiklerinizin hesabını vereceksiziniz. Bizim yaptıklarımızın sorumluluğu bize, sizin yaptıklarınızın sorumluluğu da size aittir.

Bu âyetler sayesinde Müslüman oldukları için karşıtları tarafından çeşitli sataşmalara, eziyetlere ve sıkıtılara maruz bırakılanlara her zaman lazım olacak muhteşem bir metot kazandırılmaktadır. Kur’ân’ın inşa ettiği aklın ve şahsiyetin en önemli göstergelerinden birisi de “öteki” ile ilişkilerde takınacağı bu tavırdır. Fiilî olarak savaşmayanla ona karşı saldırılıp savaşılmaz; durduğu yerde duranla da ilişkiler kesilmez. Sataşmalarına itibar ve aldırış edilmez; icabında sakin ve vakur duruşla kendilerine en güzel cevap verilmiş olur.

ııı. Mahşerdeki Adil Hüküm

قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَل۪يمُ “De ki: Rabbimiz hepimizi bir araya toplayacak, sonra aramızda hak ile (adaletle) hükmedecektir. O, el-fettâh’tır (en âdil hüküm verendir); el-‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَجْمَعُ yecme‘u fiili “toplayacak, toplar”; بَيْنَنَا beynenâ ifadesi “bizim aramızı, hepimizi”; رَبُّنَا rabbunâ tamlaması “bizim Rabbimiz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَفْتَحُ yeftahu fiili “hüküm verecek”; بَيْنَنَا beynenâ ifadesi “bizim aramızda”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile, adaletle”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْفَتَّاح el-fettâhu sıfatı “hüküm veren(dir)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “bilen(dir)” demektir.

Burada insanların mahşerde bir araya toplanacağı ve aralarında adaletle hükmedileceği gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ “De ki: Rabbimiz hepimizi bir araya toplayacak, sonra aramızda hak ile (adaletle) hükmedecektir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitaba devam etmekte ve inkarcılara yönelik olarak herkesi huzurunda toplayacağını ve aralarında mutlak adaletle hükmedeceğini söylemesini kendisine emretmektedir.

a) قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا “De ki: Rabbimiz hepimizi bir araya toplayacaktır.” Yüce Allah herkesi mahşerde bir araya tolayacağını haber vermektedir. Mahşerde yaşanacak yedi aşamanın(18) ikincisini oluşturan “toplanma”yla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler vardır.

Bu çerçevede Nisâ’ 4/87’de şöyle buyrulmktadır: “Allah -ki ondan başka hiçbir ilâh yoktur- elbette sizi kıyâmet günü toplayacaktır, bunda asla şüphe yoktur. Söz bakımından Allah’tan daha doğru kim vardır!” Ayrıca münafık ve kafirlerin toplanacağı yer olarak da cehennem belirlenmiştir.(19) Bu ve benzer âyetlerde(20) kıyâmet günündeki toplanmaya değinilerek, bu işlemin kıyâmetle ilgili olduğu mesajı verilmektedir.

Konuyla ilgili bir başka âyet şudur: “O gün (kıyâmet gününde bakarsın ki) biz onları, birbirine çarparak çalkalanır bir halde bırakmışızdır; Sûr’a da üfürülmüş, böylece onları bütünüyle bir araya getirmişizdir.”(21) Yüce Allah, bu âyette bir önceki âyetin de delaletiyle kıyâmetin kopması esnasında insanların dalga dalga birbiri üstünde adeta çalkalanacağını belirttikten sonra, Sûr’a ikinci defa üfürülmesinin peşinden onları toplayacağını ifade etmektedir.

Dolayısıyla Kehf 18/99. âyetteki cema‘nâhum cem‘â ifadesi, diriltildikten sonra bir cem‘in yani “toplanma”nın gerçekleşeceğini göstermektedir. Bu arada Şûrâ 42/15’te yer alan “Allah bizi bir araya toplayacaktır” ifadesi de bu konunun delilleri arasında yer almaktadır.

Teğâbun 64/9’da ise şu bilgi yer almaktadır: “Toplanma günü için sizi toplayacağı gün, işte o zarar (aldanma) günüdür.” Bu âyette “mahşer” için cem‘ günü, yani “toplanma günü” ifadesi tercih edilmiştir. Buradan anlaşılıyor ki, Yüce Allah, insanları dirilttikten sonra kendisine arz, bilgilendirme, sorgulama ve diğer safhaların gerçekleştirilmesi gayesiyle onları toplayacaktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da cem‘ ile ilgili daha başka âyetler de vardır.(22)

b)ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ “Sonra aramızda hak ile (adaletle) hükmedecektir.” Burada geçen يَفْتَحُ yeftehu fiilinin “hüküm vermek” manasına geldiğinde şüphe yoktur.(23) Yüce Allah bütün insanları mahşerde bir araya toplayacağını beyan ettikten sonra, inkârcılarla iman edenler arasında hükmü adaletli bir şekilde kendisinin vereceğini bildirmektedir.

Önceki âyette de belirtildiği gibi, herkesin yaptığının hesabı kendisinden sorulacak, birinin yaptığının hesabı başkasından sorulmayacaktır. İşte bu âyette de benzer mesaja dikkat çekilmekte, hüküm verilirken hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği ifade edilmektedir.

Yüce Allah’ın mahşerde insanlar hakkında hüküm vermesiyle ilgili olarak kadâ/yakdî, hüküm/yahkümu, fasl/yafsılü, feth/yeftehu ve el-emr kelimelerinin kullanıldığını belirtmek isteriz.(24) İşte bu kullanımlardan birisi olan feth/yeftehu ifadesi, fetihle ilgili olması itibariyle “açmak” anlamını içerdiği için, Yüce Allah mahşerde insanların durumlarının değerlendirmesini yaparken, onlarla ilgili hükmü ortaya çıkartacak, kapalılıkların açılmasını sağlayacak ve insanlar hakkındaki değerlendirme, tüm açıklığıyla ve herkesin önünde açıklanmış olacaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin öncesindeki âyette, insanların birbirlerinin yerine sorgulanmayacağı belirtildikten sonra, bu âyette de Yüce Allah’ın herkesi bir araya getireceği, sonra da aralarında âdil bir biçimde, hak üzere hüküm vereceği bildirilmektedir. Dolayısıyla zikrettiğimiz bu âyette hüküm vermenin zamanı “âhirette toplandıktan sonra/haşir” diye belirlenmiş olmaktadır.

Herkesin bir araya getirilmesinden sonra hüküm verilmesi, hükmün daha önce hiçbir yerde verilemeyeceğini, kabirde veya başka bir yerde ve zamanda böyle bir toplanmanın söz konusu olamayacağını göstermekte ve öğretmektedir. Çünkü bu âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonralık” bildirmektedir ve toplandıktan sonra değerlendirmenin yapılacağı ifade edilmiş olmaktadır.

Konuyla ilgili hatırlanması gereken âyetlerden birisi de şudur: “Eğer doğru söylüyorsanız, bu fetih (ve hüküm) günü hani ne zaman? derler. De ki: Fetih (ve hüküm) gününde inkârcılara (o gün ettikleri) imanları fayda vermeyecek ve kendilerine zaman da tanınmayacaktır!”(25) Bu âyette âhiret sürecinin aslında bir fetih ifade ettiği ortaya konulmakta, kıyâmete de “fetih günü” ismi verilmektedir. O fetih, her şeyin açılacağı ve ortaya konulacağı günün adı olmaktadır.

2. وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَل۪يمُ “O, el-fettâh’tır (en âdil hüküm verendir); el-‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir).” Âyette Yüce Allah’ın sıfatlarından birisi olarak zikredilen الْفَتَّاح el-fettâh kelimesi âyetin içeriğiyle uyumlu olacak şekilde O’nun her şeyi açıklığa kavuşturup en iyi şekilde hüküm veren olduğunu ortaya koymaktadır.

Bu arada bu sıfatla birlikte zikredilen الْعَل۪يم el-‘alîm sıfatı ise Yüce Allah’ın bu yargılama işini eşsiz ve erişilmez bilgisiyle gerçekleştireceğini, rastgele bir işlemin değil, eşsiz ve erişilmez bir bilgiye dayalı bir uygulamanın önceki cümlede yer alan el-hakk kelimesi gereği mutlak adaletle gerçekleştireceğini göstermektedir.

ıv. Müşriklerin Çaresizliği

قُلْ اَرُونِيَ الَّذ۪ينَ اَلْحَقْتُمْ بِه۪ شُرَكَآءَ كَلَّا بَلْ هُوَ اللّٰهُ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “De ki: ‘O’na (Allah’a) kattığınız ortaklarınızı bana gösterin!’ Hayır, aksine! el-‘Azîz (üstün kudret sahibi), el-hakîm (her şeyi hikmetle yapan) yalnızca Allah’tır.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرُونِي erûniye emri “bana gösterin”; الَّذ۪ينَ اَلْحَقْتُمْ ellezîne elhaktüm ifadesi “nispet etmiş olduğunuzkişileri”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na”; شُرَكَآءَ şürakâe kelimesi “ortakları”; كَلَّا kellâ edatı “hayır”; بَلْ bel edatı “bilakis”; هُوَ hüve zamiri “O”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’tır”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müşriklere yönelik bir meydan okuması gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اَرُونِيَ الَّذ۪ينَ اَلْحَقْتُمْ بِه۪ شُرَكَآءَ “De ki: O’na (Allah’a) kattığınız ortaklarınızı bana gösterin!” Yüce Allah müşriklere meydan okumakta ve kendisine ortaklar koşup ilah gibi kabul ettikleri varlıkları Hz. Peygamber’e göstermelerini istemektedir.

Daha önce yorumunu yaptığımız Sebe’ 34/22. âyette de belirttiğimiz üzere, konuyla benzer içerikte olan Fâtır 35/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünden neyi (hangi parçayı) yaratmışlar, bana gösterin; ya da göklerin (uzayın) yaratılışında ortaklıkları mı var!”

Yüce Allah aynısı Ahkâf 46/4’te de geçen bu cümlede, kendisi dışındaki varlıkların yeryüzünde hiçbir şey yaratamadıklarını, göklerin yaratılışında da hiçbir katkılarının veya ortaklıklarının bulunmadığını meydan okuma cümlesi ile ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/111’de şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Övgü, çocuk edinmemiş olan, egemenliğinde ortağı bulunmayan, âcizlikten kurtaracak bir yardımcıya ihtiyacı olmayan Allah’a aittir.”

Bu meselenin ele alındığı İsrâ’ 17/56, Kehf 18/52, Kasas 28/62, 65 ve 74’te bu istek müşriklere yönelik olarak mahşerde dile getirilecektir. Yüce Allah dünya hayatında inkârcılığı ve şirki tercih edenlere seslenerek “Ortaklarım olduğunu sandığınız şeyleri çağırın bakalım” diye hitap edilecektir. Yüce Allah’ın yönlendireceği bu emir Hz. Peygamber tarafından müşrik Mekkelilere iletilmektedir.

Buradaki emir elbette cevabı beklenen ve gerçekleştirilmesi mümkün olan bir istek değildir. Aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama cümlesidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(26)

2. كَلَّا بَلْ هُوَ اللّٰهُ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Hayır, aksine! el-‘Azîz (üstün kudret sahibi), el-hakîm (her şeyi hikmetle yapan) yalnızca Allah’tır.” Yüce Allah dile getireceği bu meydan okumanın ardından muhataplardan cevap beklememektedir; çünkü bu isteğin cevabı yoktur. Bu nedenle yine bizzat Yüce Allah cevap vermekte ve müşriklerin dünya hayatında kendilerine ilahlık yakıştırdıkları varlıkların hiçbir şekilde ilah olmadığını ifade etmektedir.

Bu anlam gereği Yüce Allah الْعَز۪يز el-‘azîz yani mutlak gücün sahibinin kendisi olduğunu ve الْحَك۪يم el-hakîm yani her hükmünü hikmetle verip gerçekleştirdiğini bildirmektedir. Bu ifade putperestlerin nasıl derin bir yanılgı içerisinde olduklarını apaçık bir şekilde gözler önüne sermeyi amaçlamaktadır. Enbiyâ’ 21/67’de yer alan “Size de Allah’ın peşi sıra kulluk yaptıklarınıza da yuh olsun” ifadesiyle bu âyetin mesajı birbirine takındır.

c) Risaletin Evrenselliği ve İnkarcıların Alaycılığı

Yüce Allah, sûrenin 28-30. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitaben “Biz seni bütün insanlara (onları inkardan engellemek için) ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik; fakat insanların çoğu bunu bilmezler” buyurduğunu, müşriklerin de alay ederek “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış!” dediklerini hatırlatmaktadır.

Ardından, bu alaycılık sahiplerine “De ki: Size öyle bir gün vaadedilmiştir ki, ondan ne bir saat (bir an) geri kalabilirsiniz, ne de öne gelebilirsiniz” diye cevap verileceği haber verilmektedir.

ı. Hz. Peygamber’in Risaleti

وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ اِلَّا كَآفَّةً لِلنَّاسِ بَش۪يرًا وَنَذ۪يرًا وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Biz seni bütün insanlara ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik fakat insanların çoğu bilmezler.”

Âyettekiوَمَآ اَرْسَلْنَاكَ ve mâ erselnâke fiili “ve biz seni göndermemiştik”; اِلَّا كَآفَّةً illâ kâffeten istisnası “tamamına olmanın dışında”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanların (tamamına yönelik olmanın dışında, seni sadece ve sadece bütün insanlara gönderdik)”; بَش۪يرًا beşîran kelimesi “müjdeleyici olarak”; وَنَذ۪يرًا ve nezîran ifadesi “ve uyarıcı olarak”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmezler” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah müşriklerin puta tapıcılıklarını çeşitli şekillerde eleştirdikten ve tevhid inancına dikkat çektikten sonra, konuyu Hz. Peygamber’in risaletine getirmektedir. Bu âyet hakkında çok önemli birtakım anlam açılımları bulunmaktadır. Bu nedenle, biz önce genelde kabul edilen manayı verecek, ardından gözden kaçırılmaması gereken ve çok önemli bir hakikati ortaya koyan ikinci bir ihtimali zikredeceğiz. Hz. Peygamber’in beşîr ve nezîr oluşuyla ilgili olarak Ahzâb 33/46’da bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

1. Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletini inkar edenler başta olmak üzere bütün insanlığa hitap etmekte ve vurgulu bir ifade kullanarak Nebî (as)’ı bütün insanlığa müjdeci ve uyarıcı olarak gönderdiğini beyan etmekte, bu gerçeğe rağmen insanların çoğunluğunun bu hakikati bilmezlikten geldiğini belirtmektedir.

Hz. Peygamber’in risaletinin evrensel olduğu konusuyla ilgili olarak A‘râf 7/158’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ey insanlar! Ben, göklerin ve yerin hükümranlığı sadece kendisine ait olan, O’ndan başka ilâh bulunmayan, diriltebilen ve öldürebilen Allah’ın hepinize gönderdiği elçisiyim.” Yüce Allah vahyin indiriliş amacına uygun olarak Hz. Muhammed’in ümmetine hitaben risaletin kapsamının bütün insanlık olduğunu ifade etmektedir.

Burada Hz. Peygamber’in risalet alanı gündeme getirilmektedir. Hz. Muhammed’in risalet alanı önce yakın akrabasını,(27) ardından kavmini,(28) mensubu bulunduğu Mekke’yi ve çevresini,(29) ilâhi bilgilerden haberdar olmayan ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(30) nihayet ulaşabildiği herkesi(31) ve sonuçta bütün insanları(32) uyarması şeklinde belirlenmektedir.

Ayrıca onun Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin tecellisi olarak gönderilmiş olması da peygamberliğinin evrenselliğinin en önemli göstergelerindendir.(33) Dolayısıyla Şu‘arâ 26/214’teki ‘aşîrateke’l-akrabîne “yakın akraba” ve Yâsîn 36/6’daki kavm kelimesine bakarak, Hz. Peygamber’in risâletinin ırkî, millî, yöresel veya coğrafî bir durum arz ettiği sanılmamalıdır.

Önemine binaen burada bir konuya özellikle tekrar dikkat çekmek istiyoruz: Yâsîn 36/6’da da açıklayacağımız üzere “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(34)

Âyetteki كَآفَّةً لِلنَّاسِ kâffeten li’n-nâsi “bütün insanlar için” ifadesi, risaletin muhataplarının bütün insanlık olduğunu açıkça göstermektedir. Bütün bu hususlardan anlaşılması gereken şudur: Hz. Peygamber bütün insanlığa gönderilmiş son peygamberdir. Kurtuluşa ermenin yolu ona ümmet olmaktan geçmektedir. Bu noktada bir de hadis tercümesi aktarmakla yetinelim.

Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Bana benden önce hiç kimseye verilmemiş şu beş şey verilmiştir: Ben gerek beyaz, gerek esmer derili bütün insanlara peygamber olarak gönderildim. Yeryüzü bana mescid kılındı. Düşmanlarımın kalbine korku salınmakla bana yardım edildi. Onlar bir aylık mesafeden bile benden korkarlar. Öncekilerden farklı olarak bana ganimet verilerek (helal kılındı). Bana ‘İste, sana istediğin verilecek’ denildi de ben de ümmetim için şefaat istemeyi (onlara cennette birlikte olmayı) tercih edip onu mahşere beklettim.”(35)

Bu rivayette yer alan hususlar Hz. Peygamber’in risaletinin evrensel olduğunun gayet güzel bir ispatıdır. Meseleyi Kur’ân-Sünnet bütünlüğü içerisinde ortaya koyma usülümüz gereği sözü daha fazla detaylandırma ihtiyacı içerisinde değiliz.(36)

2. Âyetin izahı bağlamında çok önemli bir açıklamaya değinmemiz gerekmektedir. Buna göre âyette geçen كَآفَّة kâffeh kelimesi “alıkoymak, engellemek” gibi bir anlam vermekte, dolayısıyla Hz. Peygamber’in gönderiliş gayesinin bütün insanları şirk, küfür, inkâr vs. bozuk inanışlardan engelleme, ayrıca müjdeleyici ve uyarıcı olma amacına bağlandığı görülmektedir. Kelimenin sonundaki ة te harfi ise mübâlağa içindir.(37)

Buradan hareketle, beyan edelim ki كَآفَّة kâffeh kelimesi öncelikli olarak اَرْسَلْنَا erselnâ fiiliyle ilgili bir anlamda değerlendirilmelidir. Tıpkı Enbiyâ’ 21/107’de “Biz seni sadece ve sadece âlemlere merhametimiz gereği gönderdik” ifadesinde olduğu gibi, burada da كَآفَّة kâffeh kelimesi aynı şekilde اَرْسَلْنَا erselnâ fiiliyle ilişkilendirilmelidir. Eğer aksi bir durum olsaydı كَآفَّة kâffeh kelimesinin لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesinden sonra gelmesi gerekirdi.

Bu iki yaklaşımda da Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliğine dikkat çekilmekte, onun insanlığı karanlıklardan aydınlığa çıkarıcı misyonu bağlamında inkârdan engellemesi ile cennet nimetlerini müjdeleyip cehennem azabından sakındırması şeklindeki misyonuna dair mesajlar verilmek istenmektedir. Bu gerçeğe rağmen, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere insanlığın çoğunluğu bu gerçeği bilmemekte veya bilmez görünerek inkâr ve şirk bataklığını tercih etmektedirler.

Çeşitli âyetlerde belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette “çoğunluk” eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(38) Durum böyle olunca hak ve hakikatin taraftar kalabalıklığından ve kadimliğinden yani eskilerden gelmesine göre değil, kaynağına göre değer kazanacağı bu şekilde bir kez daha dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Şimdilerde de kalabalıkların hakikat ölçüsü olduğu sanılarak bilgi ve kanaatlerin doğruluğu veya yanlışlığı üzerinden fikir yürütülmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyete göre çoğunluk hakikatin ölçüsü değildir. Çünkü genellikle çoğunluklar hevalarına uyarlar.(39)

Unutulmamalıdır ki peygamberler daima çoğunluğa karşı mücadele vermişler, hak davalarını savunmuşlardır. Esasında Nahl 16/120’de belirtildiği üzere, Hz. İbrâhim’in “tek başına bir ümmet” olarak tanıtılması da gerçeklerin icabında tek başına bile savunulması, azınlık psikolojisiyle hareket edilmemesi gerektiğini öğretmektedir. Yûsuf 12/103 ve 106’da verilmek istenen mesaj bundan başka bir şey değildir.

ıı. İnkârcıların Mahşerle Alayları

وَيَقُولُونَ مَتٰى هٰذَا الْوَعْدُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Onlar) ‘Doğruysanız o vaat (Son Saat) ne zamanmış!’ derler.”

Âyetteki وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “derler ki”; مَتٰى metâ soru edatı “ne zamanmış”; هٰذَا الْوَعْدُhâze’l-va‘dü ifadesi “o vaad, o azap tehdidi”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ين sâdikîne kelimesi “doğru söyleyenler, eğer doğru söylüyorsanız” demektir.

Burada müşriklerin inkârcılıkları ve alaycılıkları mahşerle ilişkilendirilmekte ve vaadedilen azabın gelmeyeceğiyle ilgili inkarları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah’ın varlığı, birliği, kudreti, Hz. Peygamber’in risaleti, risaletinin evrenselliği, müjdeleyiciliği, uyarıcı oluşu ve vahyin ilahi kaynaklılığı gibi, inanılması gereken konulara iman etmeyen inkârcılar hakkı ve hakikati yalanlamakla kalmamışlar, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi. Onların bu âyette dile getirdikleri şey, cevabını gerçekten öğrenmek istedikleri bir soru değildir.

Alaycılık, Hz. Âdem’in karşısında yaratılış kaynağını öne sürerek, daha hayırlı olduğu düşüncesiyle secde emrini reddeden İblis’in(40) peşinden gitmektir. Peygamberler tarihinden verilen örneklerin hemen hemen tamamında, şımarık yöneticilerin peygamberlerle ve müminlerle alay ettikleri haber verilmektedir.(41) Bakara 2/13, İsrâ’ 17/51, 92 ve Mutaffifûn 83/29-32 gibi pek çok âyette dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler de aynı ahlaksızlığı takip ederek müminlerle alay etmişler ve onları küçük görmüşler, kendilerine her türlü hakareti yapmışlardı.

Kur’ân’da altı kez geçen(42) ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(43) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

Yüce Allah’ın insanoğluna ikram ettiği sayısız nimetlerin kıymetini bilmeyen inkârcılar, yapmamaları gereken şeyleri yapmışlardı. İmanlı olmak yerine inkârcı olmayı tercih etmişler, iman savunucularını ise tehditle ve alaycılıkla susturmaya çalışmışlardı.

Onlar Yüce Allah’ı doğru tanıma noktasında insanları bilinçlendirmeye çalışırken, müşrikler tam aksi istikamette tepki vermişler ve başta Hz. Peygamber olmak üzere tebliğ yapan müminlerle dalga geçmiş, alay etmişlerdi. Bu durum eskiden böyle olduğu gibi şimdi de aynıdır; muhtemelen gelecekte de aynı olmaya devam edecektir. Zaten âyette kullanılan يَقُولُونَ yekûlûne fiilinin kalıbı geniş zaman ifade etmekte ve bu alaycılığın devam edeceğini ortaya koymaktadır.

ııı. İlâhî Sistemdeki Şaşmaz Ölçü

قُلْ لَكُمْ م۪يعَادُ يَوْمٍ لَا تَسْتَاْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ “De ki: Size öyle bir gün vadedilmiştir ki ondan ne bir saat (bir an) geri kalabilirsiniz; ne de ileri geçebilirsiniz.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için vardır”; م۪يعَادُ يَوْمmî‘âdü yevmin tamlaması “(şöyle) bir günün vakti, belirtilmiş bir gün”; لَا تَسْتَاْخِرُونَ lâ teste’hırûne fiili “geciktiremezsiniz, geri kalamazsınız”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; سَاعَة sâ‘aten kelimesi “bir an, bir saat”; وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ ve lâ testakdimûne fiili ise “öne de alamazsınız” demektir.

Burada âhireti inkar edip onunla alay edenlere verilen cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette yer aldığı üzere, müşriklerin inkar ve alaycılık içerikli cümlelerini cevaplamakta ve tehdit edildikleri kıyamet ve azabın belirlenmiş, tayin edilmiş bir günü olduğunu, o günden bir an öne alınmayacakları gibi geriye de bırakılmayacaklarını haber vermektedir.

Âyette yer alan م۪يعَادُ يَوْم mî‘âdü yevmin tamlaması “günün vakti”, “belirtilmiş bir gün”, “tespit edilmiş gün”, “vaadedilen gün” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah mahşeri inkar edenler için belirlenmiş bir gün olduğunu beyan ederek alaycı bir tavırla azabı erken isteyenlerin bu tavrına itibar etmeyeceğini, dolayısıyla azabın da kıyametin de bir an geri bırakılmayacağı gibi bir an olsun öne de alınmayacağını haber vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen سَاعَة sâ‘ah kelimesi bilinen anlamda “bir saatlik süre” değil de “bir an” gibi bir mana vermektedir. Bu kelime eliflâmsız olarak سَاعَة sâ‘ah(44) şeklinde “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir. Yüce Allah vakti geldiğinde artık insanlara yeni bir zaman tanımayacağını, onlara mühlet vermeyeceğini bildirmekte, önceki âyette de ifade edildiği gibi azabı acele isteyen tavırlara da itibar etmeyeceğini bildirmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/60; En‘âm 6/22, 94, 136, 138; Yûsuf 12/72; İsrâ’ 17/56, 92; Kehf 18/48, 52; Kasas 28/62, 74; Sebe’ 34/22; Cum‘a 62/6; Teğâbun 64/7; Kalem 68/40.
  • Nisâ 4/60 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 En‘âm 6/136 En‘âm 6/138 Yûsuf 12/72 İsrâ 17/56 İsrâ 17/92 Kehf 18/48 Kehf 18/52 Kasas 28/62 Kasas 28/74 Sebe' 34/22 Cum‘a 62/6 Teğâbun 64/7 Kalem 68/40
• 2 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 3 - Nisâ’ 4/40; Yûnus 10/61; Sebe’ 34/3, 22; Zilzâl 99/7, 8. 4 - Semerkandî, age., II, 125; III, 79, 88; Taberî, age., XI, 130. 5 - Zemahşerî, age., III, 562.
  • Nisâ 4/40 Yûnus 10/61 Sebe' 34/3 Sebe' 34/22 Zilzâl 99/7 Zilzâl 99/8
• 6 - İsrâ’ 17/88; Furkân 25/55; Kasas 28/17, 86; Tahrîm 66/4. 7 - Semerkandî, age., III, 88; Taberî, age., XII, 89.
  • İsrâ 17/88 Furkân 25/55 Kasas 28/17 Kasas 28/86 Tahrîm 66/4
• 8 - Esed, age., s. 876’da 32.
• 9 - Râzî, age., XXV, 254-255.
• 10 - Semerkandî, age., III, 89; Yazır, age., VI, 363; Esed, age., s. 877; Süleyman Ateş, Meâl, s. 430.
• 11 - Bakara 2/48, 123, 254; En‘âm 6/51, 70, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/18; Şu‘arâ’ 26/100; Rûm 30/13; Secde 32/4; Yâsîn 36/23; Zümer 39/43; Mü’min 40/18; Müddessir 74/48. 12 - Bakara 2/255;Yûnus 10/3; Sebe’ 34/23; Necm 53/26.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/254 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/18 Şu‘arâ 26/100 Rûm 30/13 Secde 32/4 Yâsîn 36/23 Zümer 39/43 Mü'min 40/18 Müddessir 74/48 Bakara 2/255 Yûnus 10/3 Sebe' 34/23 Necm 53/26
• 13 - Yazır, age., s. 363.
• 14 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 482. 15 - Semerkandî, age., III, 89; Taberî, age., XXII, 90-92.
• 16 - Taberî, age., XI, 119. 17 - Taberî, age., XX, 91.
• 18 - Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, 2015, İstanbul.
• 19 - Âyet için bk. Nisâ 4/140. 20 - En‘âm 6/12; Câsiye 45/26. 21 - Kehf 18/99.
  • Nisâ 4/140 En‘âm 6/12 Câsiye 45/26 Kehf 18/99
• 22 - Cem‘ örnekleri için de bk. Mâide 5/109; Hûd 11/103; Sebe’ 34/26; Şûrâ 42/7; Murselât 77/38; ...
  • Mâide 5/109 Hûd 11/103 Sebe' 34/26 Şûrâ 42/7 Mürselât 77/38
• 23 - Semerkandî, age., III, 90; Taberî, age., XXII, 95; Zemahşerî, age., III, 565. 24 - Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, 2015, İstanbul.
• 25 - Secde 32/28-29.
  • Secde 32/29
• 26 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 27 - Şu‘arâ 26/214. 28 - Yâsîn 36/6. 29 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 30 - Cum‘a 62/2-3. 31 - En‘âm 6/19. 32 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Sebe’ 34/28. 33 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Sebe' 34/28 Enbiyâ 21/107
• 34 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 35 - Buhârî, Humus, 8; Müslim, Mesâcid, 3-5; Tirmizî, Siyer, 5. 36 - “Şefaat kavramı”yla igili geniş açıklamalarımızı Müddessir 74/48’de yapacağız. Dileyen oradan konuya bakışımızı görebilir.
  • Müddessir 74/48
• 37 - Râzî, age., XXV, 258; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 483’te 6. not.
• 38 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 39 - Zemahşerî, age., II, 57.
• 40 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/62; Sâd 38/76. 41 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24, 33; Şu‘arâ 26/54, 111. 42 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • A‘râf 7/12 İsrâ 17/62 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 43 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
• 44 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/30; Ahkâf 46/35.
  • A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/30 Ahkâf 46/35