Müddessir Suresi

Müddessir sûresi risaletin ilk döneminde indirilmiş olup, 56 âyetten oluşmakta, adını ilk âyetteki “bürünen, sorumluluk sahibi kılınan kişi” anlamındaki الْمُدَّثِّر el-müddessir kelimesinden almaktadır. İniş sırası hakkında çeşitli kanaatler ileri sürülse de sûrenin Fâtiha, ‘Alak ve Müzzemmil’den sonra 4. sırada indirildiği görüşü tercihimizdir. Sûre, resmî olarak 74. sıradadır.

İlk indirilen âyetlerden sonra vahiy bir süre kesilmişti ki buna fetretü’l-vahy denmektedir. Bu sürenin üç yıl olduğu dahi ileri sürülmektedir. Risaletin hemen başında vahyin bu kadar uzun süre kesilmesi anlaşılabilir bir durum değildir. Bir kesinti olmuştur; ancak bunun süresi bir veya birkaç ayla sınırlı olmalıdır. Esasında bu durum vahyin tabiatı gereğidir. Nitekim Yüce Allah Duhâ 93/3’te peygamberini terk etmediğini ve ona darılmadığını vahye konu edinerek kendisini onurlandırmıştır.

Müddessir sûresi resmî sıralamada öncesindeki Müzzemmil sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Her iki sûrenin ilk grup âyetinde Hz. Peygamber’in vahiy ve risâlet konusunda inşası ile ilgili çeşitli prensipler yer almaktadır. Ardından Müzzemmil’deki “hakkı yalanlayan tiplerin” bir benzeri olmak üzere Müddessir’de de Velîd b. Muğîre örneğine değinilmektedir. Her iki sûrede de “cehennemlikler ve cehennemin bazı özellikleri” dile getirilmekte, bu arada “vahyin öğüt oluşu” gerçeğine de özellikle dikkat çekilmektedir. Bu ve benzer noktalarda her iki sûrenin adeta tek bir sûre kimliğinde bir içeriğe sahip kılındığı görülmektedir.

Müddessir sûresinin ilk âyetlerinde Hz. Peygamber’in risalet konularından bir bölümüne yer verilmekte, ardından Son Saat ve kıyamet-âhiret sürecine dikkat çekilmekte, peşinden vahye karşı düşmanca bir tavır içerisine giren bir örnek ve onun düşmanlıkları tanıtılmaktadır.

26. âyetten itibaren, inkarcı ve alaycı kişinin cehenneme atılacağı ve cehennemin bekçilerinin 19 melekî güç olduğu hatırlatılarak, bu sayının zikredilmesiyle ilgili çeşitli gerekçeler sıralanmaktadır.

32. âyetten itibaren, çeşitli varlıklara yemin edilerek, cehennemin en büyük azap yeri olduğu, insanların yaptıklarına karşılık rehin kalacağı, amel defterini sağdan alanların kurtulacağı ve iki grup arasında çeşitli diyalogların yaşanacağı beyan edilmektedir.

48. âyetten itibaren, müşriklerin şefaat beklentisi ele alınmakta, bu bağlamda şefaatin onlara hiçbir yarar sağlamayacağı bildirilmektedir. Ayrıca, öğütten yüz çevirenlerin yaban merkepleri gibi vahiyden kaçıp kendilerine özel vahiy istedikleri belirtilmektedir.

Sûrenin sonunda ise, Kur’ân’dan dileyen herkesin yararlanacağı ve bu tercihin Yüce Allah’ın iradesiyle uyumlu olacağı mesajıyla sûre bitirilmektedir.

Yüce Allah inkârcı insanlara yönelik olarak âhiret gününün şiddeti hakkında bilgi verdikten ve özellikle kâfirler için mahşerin zorluğunu gündeme getirdikten sonra sûrenin 26-31. âyetlerinde “kâfirlerin nankörlük biçimleri”ne değinmekte ve onların varıp duracağı yerin Sekar cehennemi olduğunu haber vermektedir. Daha sonra ise cehennemi işleten meleklerin sayısının 19 olduğu bildirilerek bu sayının verilme amacına değinilmektedir.

a) Sekar Cehennemi ve Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 26-30. âyetlerinde inkârcı insan tipinin kibir ve iftiralarının sonucunda atılacağı ateş azabı hakkında bilgi vermekte, “Ben de ileride (zamanı gelince) onu Sekar’a (cehenneme) sokacağım” beyanı gereği bu insan tipini mahşerde cehenneme atacağını bildirmekte, peşinden “Sekar’ın ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!” beyanı gereği ilâhî iradenin açıklamaları dışında, bu konuda başka hiç kimsenin doğru bilgi veremeyeceğini de ifade etmiş olmaktadır.

Ardından, bu ateş azabının yeri olarak zikri geçen sekar kelimesinin anlamı Yüce Allah tarafından şu şekilde dile getirilmektedir: “Hem (bütün bedeni helâk ederek sağlam bir parça) geri bırakmaz; hem de (azabı bitirip kişiyi) terk etmez. (Gerçeği bütün detayıyla) insanın önüne serer. Üzerinde de ondokuz (melekî güç) vardır.”

ı. İnkârın Sonu: Sekar

سَاُصْل۪يهِ سَقَرَ وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا سَقَرُ “Onu ileride Sekar’a atacağım. Sekar’ın ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!”

Buradaki سَاُصْل۪يهِ seuslîhi fiili “ileride onu sokacağım, atacağım, yaslayacağım”; سَقَرَ sekara kelimesi “Sekar’a, kavurucu ateşe”; وَمَآ اَدْرٰيكَ ve mâ edrâke ifadesi “sana bildiren ne olabilir ki”; مَا سَقَرُ mâ sekaru ifadesi “Sekar’ın ne olduğunu” demektir.

Burada vahye karşı düşmanlık yapan kişiyi zamanı gelince Yüce Allah’ın ateş azabına atacağı ve Sekar cehenneminin sıradışı bir anlamının bulunduğuyla ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

1. سَاُصْل۪يهِ سَقَرَ “Onu ileride Sekar’a atacağım.” Hakikate düşmanlık yapanların cehenneme atılacağı bilgisini vermek üzere kullanılan اُصْل۪ي uslî fiili, “yaslamak” anlamıyla, dünya hayatında vahyin karşısında şeytana yaslananların mahşerde de ateşe yaslanacağını ifade etmektedir.

Kur’ân-ı Kerîm’de cehennemin birtakım isimlerinden söz edilmektedir. Bunları ayrıntılı olarak Bakara 2/24 ve Müzzemmil 73/12’de ele almıştık. Kamer 54/48’de ve burada geçen سَقَر sekar kelimesi cehennemin isimlerinden birisidir ve bu kelime sözlükte “kavurucu ateş, cehennem” anlamına gelmektedir.

Müfessir Mukâtil bu ismin cehennemin beşinci, İbn Abbâs ise altıncı tabakası olduğunu beyan etmektedir.(1) Kelimenin sözlük anlamı hakkında bu şekilde bilgi vermekle yetinelim; çünkü terim anlamını bizzat Yüce Allah beyan etmektedir.

Bakara 2/24’te de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da cehennemle ilgili çeşitli kelimeler kullanılmaktadır. Önemine binaen onları sıralamak istiyoruz.

- Cehennemin İsimleri

Kur’ân-ı Kerîm’de cehennemin birtakım isimlerinden söz edilmektedir. Şimdi bunların bir bölümünü aktarmak istiyoruz.

- نَار/ النَّارNâr/en-Nâr. Bu kelime Kur’ân’da 145 yerde(2) geçmekte ve “ateş” anlamına gelmektedir.

- جَهَنَّم Cehennem. Bu kelime Kur’ân’da 77 yerde(3) geçmekte ve “kötü, korkunç” manasına gelmektedir.

- جَح۪يم/الْجَح۪يم Cahîm/el-Cahîm. Bu kelime Kur’ân’da 25 kez(4) geçmekte ve “harlı, ateş” anlamına gelmektedir.

- سع۪ير/السع۪ير Sa‘îr/es-Sa‘îr. Bu kelime Kur’ân’da 16 yerde(5) geçmekte ve “tutuşmuş alev” anlamına gelmektedir.

- سَقَر Sekar. Bu kelime Kur’ân’da 4 kez(6) geçmekte ve “ateşle kızartmak” anlamına gelmektedir.

- الْحُطَمَة el-Hutameh. Bu kelime Kur’ân’da 2 kez(7) geçmekte ve “kırıp geçiren, yüreklere işleyen ateş” anlamına gelmektedir.

- لَظٰى Lezâ. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(8) geçmekte ve “şiddetli, kavurucu ateş” anlamına gelmektedir.

- هَاوِيَة Hâviyeh. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(9) geçmekte ve “uçurum” anlamına gelmektedir.

- غَيّ Ğayy. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(10) geçmekte ve “çukur, kuyu” anlamına gelmektedir.

- صِلِيّ Sıliyy. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(11) geçmekte ve “yaslanılacak yer” anlamına gelmektedir.

- دَارَ الْبَوَارِ Dâra’l-Bevâr. Bu tamlama Kur’ân’da 1 kez(12) geçmekte ve “yok oluş, tükeniş yurdu, helak ve yıkım yurdu” manasına gelmektedir.

- سُوٓءُ الدَّار Sûü’d-dâri. Kur’ân’da 1 kez(13) geçmekte ve “bu yurdun kötü sonu, kötü yurt, cehennem” demektir.

- دَارُ الْخُلْدِ Dâru’l-huldi. Kur’ân’da 1 kez(14) geçmekte ve “ebedi kalma yeri” manasına gelmektedir.

- Bunlardan ayrı olarak Mütaffifûn 83/7-8’de geçen سِجّ۪ينٍ siccîn kelimesi de bazı âlimler tarafından “cehennem”in isimleri arasında sayılmaktadır. Esasında bu kelimenin cehennemliklerin amel defterlerinin bulunacağı yer manasında zikredilmekte olduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz.

2. وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا سَقَرُ “Sekar’ın ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!” Bu âyette geçen ve idrakle ilişkilendirilen özel kullanım hakkında bazı açıklamalar yapmamız gerekmektedir.

- Mâ Edrâke İfadesinin Anlamı

Kur’ân’da takip edilen anlatım üsluplarından birisi de “soru sorarak meseleyi ortaya koymak”tır. Buna göre soru cümleleri farklılık ve çeşitlilik arz eden yapılarda kullanılmaktadır. İşte bunlardan birisi de Kur’ân’da 13 kez(15) yer alan مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke şeklindeki sorudur. Sorunun bu şekilde sorulmasının nedeni, muhatapların dikkatini daha yoğun bir şekilde çekmek olabilir.

Kullanımın ilk geçtiği yer olan Hâkka 69/3’te ele aldığımız üzere, ifadenin anlamını vermeden önce, söz konusu وَمَآ اَدْرٰيكَ sorusunda yer alan fiilin, sanıldığı gibi “idrak” anlamındaki درك derake kökünden اَدْركَ edrake kalıbında değil de, “anlamak, bilmek” anlamındaki دري derâ kökünden اَدْرٰي edrâ kalıbında geldiğini belirtmek isteriz.

مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke ifadesi, “Sen nereden bilebilirsin ki!”, “Sana hangi şey bildiriyor ki!”, “Bilir misin!”, “(Bundan) maksat nedir!”, “Bildin mi!” şeklinde de tercüme edilebilir. Kur’ân’da, bu tür soru ifadesiyle gündeme getirilen meseleyi Yüce Allah cevaplandırmadığı sürece, Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği ortaya konulmaktadır.

Kur’ân’da sözlük anlamları itibariyle bilinmesine rağmen, bazı kavramlara “Rabca” diyebileceğimiz yeni anlamlar yüklenmiştir. İmâm Ferrâ’nın da belirttiği üzere, Yüce Allah Kur’ân’da مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke diyerek Hz. Peygamber’e sorduğu şeylerin cevabını verirken, مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke dediği yerlerde cevabı vermemektedir.(16) Çünkü Kur’ân’da مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke ifadeleri “Son Saat”le(17) ve insanın peygamber bile olsa “gaybı bilememesi”yle ilgilidir.(18) Yüce Allah bu iki konudaki bilgiyi hiçbir varlıkla paylaşmamaktadır.

مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke ifadeleri hakkında bu bilgileri verdikten sonra, şimdi de sekar kelimesine Yüce Allah’ın ne anlam verdiğini incelemeye çalışalım.

ıı. Sekar’ın Şiddetli ve Devamlı Oluşu

لَا تُبْق۪ي وَلَا تَذَرُ “Ne (yakmadık yer) bırakır, ne de (kişiyi) terk eder.”

Âyetteki لَا تُبْق۪ي lâ tubkî fiili “(geriye yanmadık bir yer) bırakmaz”; وَلَا تَذَرُ ve lâ tezeru fiili ise “ve terk de etmez“ demektir.

Burada Sekar cehenneminin “iki özelliği” gündeme getirilmektedir.

Kibir, inkâr ve iftirayı hayat tarzı edinenlerin mahşerde varacağı yer cehennemdir. Bu ateş azabının yeri olarak zikri geçen kelime de sekardır. Bilinen sözlük anlamından farklı olarak Yüce Allah’ın bu kelimeye yüklediği tanıtıcı ve Rabca anlamları incelemeye çalışalım.

Bu âyete, “O (içindekini) ne diri bırakır, ne de ölüme terk eder” şeklinde anlam veren âlimler de vardır.(19) لَا تُبْق۪ي lâ tübkî “bâkî bırakmaması”, cehennemin insana dair her zerreyi azaptan etkileyiciliğini; لَا تَذَر lâ tezeru “terk etmemesi” ise azabın dışına itmemesini ortaya koymaktadır; bir anlamda burada azabın şiddeti ve devamlılığı kastediliyor demektir.

Özellikle لَا تَذَر lâ tezeru ifadesinin, cehennemin bütün azap türlerini içermesi, hiçbir azabı dışlamaması anlamına geldiği de ifade edilmektedir.(20) Ayrıca yine bu fiil, cehennemin yaktığı kişiyi yanıklık veya kül haline terk etmeyeceği, kişinin yeniden oluşturulup veya daha canlı hale getirilip azabın devam ettirilmesi anlamı da söz konusudur.

Âyetteki maksat, cehennemin şiddetli yapısını, oraya girenleri bırakmayacak özelliğini ve devamlılığını ortaya koymaktır. Nitekim Furkân 25/65’te cehennem azabının son derece sargın olduğu ve dolayısıyla azaptakileri bırakmayacağı beyan edilmektedir. Ayrıca Nisâ’ 4/56’da “deriler her defasında yanıp soyulunca yerine yenilerinin getirileceği, maksadın ise hak edenlerin azabı tam anlamıyla tatmaları olduğu” ifade edilmektedir.

Konuyla yani azabın şiddetiyle ilgili olarak İsrâ’ 17/97’de şu bilgiler verilmektedir: Allah’ın hidayet ettiği kişi, doğru yola eriştirilmiştir. “Şaşkınlığını onayladık(lar)ı için ise O’ndan (Allah’tan) başka (kendilerini savunacak gerçek) dostlar bulamazsın. Kıyamet gününde onları kör, dilsiz ve sağır olarak yüzüstü bir araya toplayacağız. Onların barınağı, ateşi her yavaşladıkça alevini artıracağımız cehennemdir.” Benzer bir mesaj Mü’minûn 23/104’te şöyle zikredilmektedir: “Ateş, yüzlerini yalar (yakar); orada dişleri dışarı fırlar bir hâlde bulunurlar.”

Cehennemin durumuyla ilgili bu özellikler elbette orada bulunacak suçluları tehdide yöneliktir. Nitekim Tâhâ 20/74 ve A‘lâ 87/13’te de yer aldığı üzere, suçlu kişiler “Orada ne tam ölecek, ne de tam dirilecekler!” Başka bir ifadeyle de “Orada ölemeyecekler ki dirilsinler!” İbrâhim 14/17’de ifade edildiğine göre, “bu insanlara her taraftan ölüm gelecek olmasına rağmen ölemeyeceklerdir.”

Furkân 25/13-14’e göre, bu insanlar ateş azabında yok olmayı isteyecekler, ancak kendilerine “Bugün bir defa yok olmayı değil, çok defalar yok olmayı isteyin” denecektir. Bütün bunlara ilave olarak, Hâkka 69/27’de mahşer duruşmasında amel defteri kendilerine sol taraftan verilecek kişilerin orada “işin bitirilmesini ve ölüp gitmiş olmayı” isteyecekleri beyan edilmektedir. Ayrıca Nebe’ 78/40’ta ise yargılanmanın ve yaşanacak akıbetin kötülüğü nedeniyle söz konusu azgın kişilerin “toprak olma arzuları” dile getirilmektedir.

İşte bu ve benzer âyetlerden anlaşılabileceği gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de cehennemin sargınlığı ve içerisine girenleri ne tam sağlam bırakacağı ne de azap dışına terk edeceği ifade edilmektedir.

ııı. Gerçeği Ortaya Sermesi

لَوَّاحَةٌ لِلْبَشَرِ “İnsanın (derisini) kavurur.”

Âyetteki لَوَّاحَةٌ levvâhatün kelimesi “yakıcı, kavurucu, değiştirici(dir, parlayıcı(dır), gösterici(dir)”; لِلْبَشَرِ li’l-beşeri sözcüğü ise “deriyi, insanı” demektir.

Burada Sekar cehenneminin “üçüncü özelliği” gündeme getirilmektedir.

Bu âyetle ilgili olarak, kelimelerin farklı anlamları gereği farklı yorumlar getirebiliriz.

1. لَوَّاحَة levvâhatün kelimesine eğer “yakıcı, değiştirici” anlamı verilirse, o zaman الْبَشَر el-beşer kelimesine de “deri” anlamı verilmelidir. Bu durumda “(Cehennem) deriyi kavurucudur, karartıcıdır”(21) tercümesi söz konusu olur. Önceki âyetle ilişkisi bakımından ele alındığında bu anlam doğru görülebilir.

Bu tercihe göre, cehennemin şiddetine dair yeni bir vurgunun yapıldığı anlaşılır. Ancak, önceki âyette yer alan şiddet ve devamlılık, aslında azabın mahiyetini yeterince ortaya koymakta olduğu için, bu âyette azapla ilgili daha ileri düzeyde bir boyut veya açılım gerekli olmalıydı.

Azabın her türlüsünü içeren, kişide sağlam bir yer bırakmayan ve sahibini azabın dışına itmeyen yapısıyla cehennem azabı hakkında bundan ileri bir aşamadan söz edildiğini bilmiyoruz; çünkü bunun daha ilerisi hakkında bilgi verilmemektedir.

Belâgat açısından bakıldığında da bir konuda önce en ileri düzeyde ve detaylı bilgiler verilip, sonra daha küçük bilgiler verilmesi anlamlı gözükmemektedir. Hafiften ağıra doğru bir ifade biçimi çok daha anlamlıdır. Bu nedenle, yorumunu yaptığımız âyeti azabın mahiyetiyle ilişkilendirmeyi değil, daha farklı bir boyutu içermesi şeklinde değerlendirmeyi diğerine göre daha isabetli görmekteyiz.

2. لَوَّاحَة levvâhatün kelimesine eğer “parlamak, ortaya koymak, göstermek” anlamı verilirse, الْبَشَر el-beşer kelimesine bu defa “insan” anlamı verilmelidir. Bu durumda ise anlam, “(Cehennem) insana (gerçeği veya kendisini) gösterir” şeklini alır.(22) Bu yorum, diğerine göre çok daha isabetlidir; çünkü âyette herhangi bir azap boyutundan değil, konuya farklı bir açıdan bakılıyor demektir.

Yüce Allah azabın şiddetini ve devamlılığını ifade ettikten sonra, suçlu insanın geç de olsa gerçeği anlayacağını bildirmektedir. Onun için gerçek bütün çıplaklığıyla ortaya çıkmış olacaktır. Dünyada neler yaptığı insana âdeta ekranda yansıtılacak, hakikatler levha levha insanın gözünün önüne apaçık bir şekilde serilmiş olacaktır.

Bu yaklaşım diğerine göre elbette daha isabetlidir; çünkü azap, insanın dünya hayatında kendisine nasıl yazık ettiğinin bir yansımasıdır. Azap vasıtası ile insan kendi özünü görür, insana nihai hakikat böylece gösterilmiş olur.(23)

3. Yüce Allah, İnsân 76/12’de cennetliklere vereceği ödüllerden söz ederken önce cennet, sonra da harîrden söz etmektedir. Orada da ifade ettiğimiz gibi, âyetteki harîr kelimesini “ipek” anlamına almadık; çünkü öncesindeki cennet kelimesi zaten bunu içermekteydi. Bu nedenle ilgili kelimeye cennet nimetlerinin zirvesini oluşturacağını düşündüğümüz “hürriyet” anlamını vermiştik.(24)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de maksat, cehennemin şiddetinden yani azabın mahiyetinden ve niceliğinden farklı olmalıdır. Âyetin başında atıf edatı bulunmaması nedeniyle, burada mesele “etkilenmedik bir parça bırakmayan ve kişiyi ateşin dışına terk etmeyen” bu azabın uygulanış gerekçesini ortaya koymakla ilgili görülmelidir. Bu bakış açısıyla söz konusu âyetteki anlamın “derileri yakıp kavurmak” veya “insanın suretini değiştirmek” şeklinde olması gerektiği kanaatindeyiz.

Esasında, anlam derilerle ilgili olsaydı el-beşer kelimesinin yerine Nisâ’ 4/56’da da ifade edildiği gibi cild/cülûd kelimelerinin kullanılması daha anlaşılabilir olurdu. Çünkü orada ebediyyen cehennemlik olan inkârcıların durumu ele alınmaktadır. Farklı bir bakış açısı ile “insana gerçeği göstermek, hakikatin ortaya çıkmasını sağlamak, gerçeğin serlevha ortaya dökülmesi” gibi yaklaşımlar bu âyetin daha doğru anlaşılmasını temin edecektir.

Bilindiği gibi, Müddessir sûresinin bundan önceki 18-25. âyetlerinde Velîd b. Muğîre ve onun gibilerin sinsice planlar yaptıkları, ölçüp biçtikleri, kararlarını defalarca kontrol ettikleri, kaşlarını çatarak suratlarını astıkları ve bütün bunları kibirlerinin sonucu gerçekleştirdikleri ifade edilmişti. İşte bu tür davranışları ortaya koyan ve yüreklerinde küfür ve inkâr fırtınaları kopan kişiler, mahşerde gerçeğin bütün boyutları ve ayrıntılarıyla ortaya çıkacağını da çok iyi bilmelidirler.

Mahşerdeki ateş azabı ile bir taraftan inkârcı muhataba en ağır ceza uygulanırken, diğer taraftan gerçeğin meydana çıkması sağlanacak, yüreklerde saklanan ve zaman zaman da ortaya konan hezeyanlar deşifre edilecektir. İnsanların yaptıklarını levhalar halinde ortaya çıkartıcı ateş azabından kurtulmak, dünya hayatında azaba neden olacak benzer yanlışlıkları yapmamakla mümkündür.

ııı. Ondokuz Melekî Güçle İşletilmesi

عَلَيْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ “Üzerinde on dokuz vardır.”

Âyetteki عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “üzerinde vardır”; تِسْعَةَ عَشَرَ tis‘ate ‘aşera tamlaması ise “ondokuz (melek)” demektir.

Burada Sekar cehenneminin işletilmesiyle ilgili bir sayı güdeme getirilmektedir.

Âyette ele alınan konu hakkında âlimlerimiz tarafından farklı görüşler ileri sürülmektedir.

1. Başta Râzî olmak üzere, bazı ilim adamları, konuyu insanla ve onun sahip olduğu çeşitli güçlerle ilişkilendirmekte, 19 rakamının içeriğini değişik kuvvetlerle doldurmaktadırlar. Bu görüş sahiplerine göre, عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesindeki hâ dişil zamiri “insan”a gitmekte ve “cehennem”i ilgilendirmemektedir. Bu görüş sağlıklı görünmemektedir; çünkü zamirin ait olduğu kelimeyi bulmada yaşanan soruna ilave olarak, konunun cehennemle ilgili olduğu devam eden âyetten kolayca anlaşılmaktadır.

2. Diğer görüşe göre, mesele cehennemin işleticiliği ile ilgilidir ve 19 sayısı da kendilerine bu görev verilmiş olan meleklerin sayısıdır. Cehennemin işleticilerinin “melekler” olduğu zaten bir sonraki âyette açıkça dile getirilmektedir.

Melekler “19 saf” veya “19 sınıf” olarak da yorumlanmıştır.(25) Buna göre عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesindeki zamir Müddessir 74/26. âyette yer alan ve sonraki âyetlerde de kendisine uygun müennes, yani “dişil” kullanımların yer aldığı sekar kelimesine gitmektedir.

Sekar cehenneminin işleticileri olan meleklerin sayısının neden 19 olduğu sorusunun cevabı bir sonraki âyette verilmektedir. Bu nedenle konuyla ilgili açıklamaları orada yapacağız.

Burada şu konuyu özellikle hatırlatmak isteriz: 19 rakamını, üzerinde Kur’ân’ın kodlandığı bir şifre gibi gören ve bu doğrultuda çeşitli açıklamalar yapmaya çalışanlar, bu âyetten hiçbir şekilde destek alamazlar. Çünkü 19 rakamı bu âyette hiçbir şekilde Kur’ân’la ilişkilendirilmemekte, aksine “sekar” cehenneminin özellikleri bağlamında yer almaktadır.

Buradaki 19 rakamı övülecek bir içerikte de değildir; zira inkârcı muhatapları paylamak ve onlara gözdağı vermek amaçlanmaktadır. Şifreleri ve şifreciliği değil, mübîn oluşunun gereği olarak, içerdiği açık ifadelerle insanlara hitap etmekte olan bu eşsiz kitabı bazı şifrecilerin anlayışına ve tekeline bırakmak doğru bir davranış olamaz.

Dahası, şifre iddialarını doğrulatabilmek için âyetlerin sıhhatine dair nasıl oynamaların yapıldığı ehlince bilinmektedir. Bu nedenle, Kur’ân’ın apaçık oluşunu ve açıklayıcı özelliğini esas alarak, onun derin ve evrensel mesajlarını anlamaya çalışmanın çok daha doğru bir davranış olduğuna inanmakta, çalışmalarımızı bu doğrultuda şekillendirmeye gayret etmekteyiz.

b) Cehennem İşleticileri

Yüce Allah sûrenin 31. âyetinde cehennemin muhafızlarını ancak melekler yaptığını, onların sayısını inkârcılar için sadece bir imtihan kıldığını, kendilerine kitap verilenler gönülden ikna olsunlar, iman edenlerin imanı artsın, hem kendilerine kitap verilenler, hem de müminler şüpheye düşmesinler, dahası kalplerinde hastalık bulunanlar ve kâfirler de “Allah böyle misal vermekle ne murat etmiştir ki!” desinler diye bunu böyle kıldığını beyan etmektedir.

Ardından, işte böylece Yüce Allah’ın dileyeni/layık gördüğünü sapıklıkta bıraktığı, dileyeni/layık gördüğünü de doğru yola ulaştırdığı ifade edilmekte, Yüce Allah’ın ordularını kendi Zâtı’ndan başka hiç kimsenin bilemediği, bütün bunların insanlık için sadece gerçeğin hatırlatılması olduğu vurgulu ifadelerle bildirilmektedir.

Yüce Allah, kibir, inkâr ve iftiracının sonu hakkında Sekar cehennemi vurgusunu yaptıktan ve bu azabın nitelikleri hakkında bilgi verdikten sonra, şimdi de sözü cehennem işleticilerinin sayısı hakkındaki gerekçelere getirmektedir. Cehennem muhafızlarının sayısı, bir taraftan inkârcıların sınavı olmaktadır; diğer taraftan da farklı boyutlarıyla muhatapları ilgilendirmektedir. Bu bağlamda âyette dört değişik boyut gündeme getirilmektedir.

Sûrenin bu uzun âyetinin kalan kısmında ise bu imtihanın sonuç olarak bazı insanların dalâletini pekiştireceği, bazılarının hidayetine vesile olacağı, bütün bu anlatılanların insanlar için bir öğüt olduğu özellikle belirtilmektedir.

ı. Görevlilerin Ondokuz Olmasının Sebebi

وَمَا جَعَلْنَآ اَصْحَابَ النَّارِ اِلَّا مَلٰٓئِكَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ اِلَّا فِتْنَةً لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Biz ateşin sahiplerini (muhafızlarını) ancak melekler yapmışızdır. Onların sayısını kâfir olanlar için sadece bir imtihan yaptık.”

Âyetteki وَمَا جَعَلْنَا ve mâ ce‘alnâ fiili “ve kılmadık, yapmadık, görevlendirmedik”; اَصْحَابَ النَّارِ ashâbe’n-nâri tamlaması “ateşin sahiplerini, azabın işleticilerini”; اِلَّا مَلٰٓئِكَةً illâ melâiketen istisnası “meleklerden başkası olarak”; وَمَا جَعَلْنَا ve mâ ce‘alnâ fiili “ve yine kılmadık, yapmadık, görevlendirmedik”;عِدَّتَهُمْ ‘ıddetehum tamlaması “onların sayısını”; اِلَّا فِتْنَةً illâ fitneten istisnası “sınavdan, imtihandan, denemeden başka bir şey”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi ise “kafirler, inkar etmiş olanlar için” demektir.

Burada cehennemin işleticilerinin melekler olduğu ve sayılarının da 19 olarak belirlendiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz Müddessir sûresinin 31. âyetinde مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarını aynı âyette dört kez kullanarak cümleleri vurgulu hale getirmektedir. Maksat, ele alınan konularda Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilgi sahibi olamayacağını beyan etmektir. İnkârcı Velîd b. Muğîre ve onun gibilerin Müddessir sûresinin 24 ve 25. âyetlerinde dile getirdiği vurgulu ifadelere karşılık, Yüce Allah da benzer tekniği bu defa bir âyette dört kez kullanarak cevap vermektedir.

1. وَمَا جَعَلْنَآ اَصْحَابَ النَّارِ اِلَّا مَلٰٓئِكَةً “Biz ateşin sahiplerini (muhafızlarını) ancak melekler yapmışızdır.” Yüce Allah, inkârcı insan tipine karşı gözdağı vermeye devam etmektedir. Onların azabı hafife alan alaycı yaklaşımlarını reddetmek üzere, cehennemin muhafızlarının melekler olduğunu ilan etmektedir.

“Üzerinde 19 vardır” meâlindeki önceki âyet indirilince, Velîd b. Muğîre, Ebû Cehil ve Ebu’l-Eşedd gibi Mekke’nin ileri gelenleri, bu sayının azlığını hissettirmek üzere, alaycı ifadeler kullanarak, onlarla rahatlıkla baş edebileceklerini belirttikleri rivayet edilmektedir.(26)

Söz konusu âyette “19” sayısını niteleyici olarak “melek” veya başka bir açıklayıcı kelime kullanılmadığı için, Mekke müşrikleri “19” sayısı ile alay etmişler, dolayısıyla azabı küçümsemişlerdi. Yüce Allah da onların bu yaklaşımlarını reddetmek üzere cehennemin işleticilerinin veya muhafızlarının melekler olduğunu beyan etmektedir. Bu arada, melekleri başka güçlerle mukayese etmenin doğru olmadığı mesajı vurgulu bir şekilde verilmektedir.

Tahrîm 66/6’da da geçtiği gibi, ateşin üzerinde, yani onu işletmekte olan meleklerin “kararlı ve tavizsiz oldukları, Yüce Allah’ın hiçbir emrinde O’na karşı gelmeyecekleri ve kendilerine emredileni aynen yerine getirecekleri” beyan edilmektedir. Dahası, vahye ve risalete karşı derin bir düşmanlık içerisinde bulunup Müslümanlara meydan okuyanlara Yüce Allah cevap vermektedir.

Bu amaçla ‘Alak 96/18’de, onlara azap etmek için “güçlü kuvvetli, elinden kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığı” anlamına gelen zebânî adlı melekleri görevlendireceğini bildirmektedir. Cenâb-ı Hakk, âyette kullandığı mâ … illâ şeklinde nefyü istisna denilen “vurgulu” ifade ile azaptan kurtulmanın mümkün olmadığını muhataplara özellikle kavratmak istemektedir.

Âyetteki اَصْحَاب النَّارِ ashâbu’n-nâri ifadesi “cehennemin işleticileri” veya “cehennemin muhafızları” anlamına gelmektedir. Söz konusu tamlama Kur’ân’da sadece bu âyette “cehennemlikler” demek değildir. Kur’ân’da sürekli olarak “cennetlikler” anlamına gelen ashâbu’l-cenneti tamlaması da sadece Kalem 68/17’de “bahçesi olanlar, bahçe sahipleri” anlamında kullanılmaktadır. Bunların dışındaki kullanımlarında söz konusu ifadeler “cennetlikler” veya “cehennemlikler” anlamına gelmektedir.

Müddessir sûresinin 26. âyetinden itibaren ele alınan konu “Sekar cehennemi” olduğu için, önceki âyette yer alan “üzerinde 19 vardır” ifadesinin de insanın çeşitli özelikleri ile değil, cehennemin muhafızlarıyla ilgili olduğu ortaya çıkmaktadır.

Cehennemin muhafızlarını görevlendirmek, insanları ödüllendirmek veya onları azaba terk etmek, hâsılı, âhiretteki bütün işleyişin esaslarını belirlemek Yüce Allah’a aittir; bu konuda O’nun herhangi bir karar ortağı yoktur. Âyetteki جَعَلْنَا ce‘alnâ “Biz yaptık” ifadesi bu anlamı özellikle içermektedir.

2. وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ اِلَّا فِتْنَةً لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Onların sayısını kâfir olanlar için sadece bir imtihan yaptık.” Önceki cümlede olduğu gibi vurgulu bir ifade kullanılarak cehennemin muhafızları hakkında sayı verilmesinin asıl amacı, “inkârcıların imtihan edilmesi” olarak belirlenmektedir. Bu sınav, muhtemelen onların bu sayıyı az bulmaları ve konuyu alaycılıkla ilişkilendirmeleri nedenine bağlanabilir.

Âyetin iniş sebebinde de ifade ettiğimiz üzere, onlar bu sayıyı çok az bulmuş, hatta bazıları sadece kendi çocuklarıyla bile meselenin üstesinden gelebileceklerini beyan etmişlerdi. İşte inkârcı insanların ilâhî kaynaklı bilgilere itibar etmeme saplantıları ile Yüce Allah’ın gücünü ve kudretini hesaba katmamaları, onların sınav konularını oluşturmaktadır. Buradaki bütün mesele, Yüce Allah’ın verdiği bilgilere ve yaptığı risalet görevlendirmesine itibar etmemekle ilgilidir.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetin ilerleyen cümlelerinde bu sınav hakkında bazı ipuçları vermektedir. Nitekim âyetteki bilgiye göre, kalplerinde inançsızlık hastalığı bulunanlar ve kâfirler, “Allah bu temsil ile neyi kastetmiş olabilir ki!” diyerek alaycılıklarını ortaya koymaktadırlar.

Cehennem muhafızlarının sayısına itibar edenler için de etmeyenler için de bu sayı bir imtihan konusudur. Çünkü Yüce Allah, âyetin devamında, bununla dileyenleri yani layık olanları sapıklıkta terk edeceğini, dileyenleri yani layık olanları ise hidayete erdireceğini beyan etmektedir.

ıı. İmtihanın Dört Farklı Boyutu

لِيَسْتَيْقِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ وَيَزْدَادَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا ا۪يمَانًا وَلَا يَرْتَابَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ وَالْمُؤْمِنُونَ وَلِيَقُولَ الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْكَافِرُونَ مَاذَآ اَرَادَ اللّٰهُ بِهٰذَا مَثَلًا “Kendilerine kitap verilenler ikna olsunlar; iman edenlerin imanı artsın; hem kendilerine kitap verilenler hem de müminler şüpheye düşmesinler; kalplerinde hastalık bulunanlar ve kâfirler de ‘Allah bu örnekle ne kastetmiştir ki?’ desinler.”

Âyettekiلِيَسْتَيْقِنَ liyesteykıne fiili “gönülden ikna olsun(lar) diye”; الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا ellezîne ûtü edilgen ifadesi “kendilerine verilenler”; الْكِتَابَ el-kitâbe sözcüğü “kitap”; وَيَزْدَادَ ve yezdâde fiili “ve artsın (diye)”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş olanlar”; ا۪يمَانًا îmânen kelimesi “iman bakımından”; وَلَا يَرْتَابَ ve lâ yartâbe fiili “ve şüphelenmemesi (için)”; الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا ellezîne ûtü edilgen ifadesi “kendilerine verilenler”; الْكِتَابَ el-kitâbe sözcüğü “kitap, vahiy” وَالْمُؤْمِنُونَ ve’l-mü’minûne kelimesi “ve müminler”; وَلِيَقُولَ ve liyekûle fiili “ve (şöyle) söylesinler diye”; الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ ellezîne fî kulûbihim kelimesi “kalplerinde (şu durum) bulunanlar”; مَرَضٌ meradun sözcüğü “hastalık, manevî rahatsızlık”; وَالْكَافِرُونَ ve’l-kâfirûne sözcüğü “ve kâfirler”; مَاذَآ اَرَادَ mâzâ erâde sorusu “neyi murad etti, neyi kast etti”; اللّٰهُ allâhu sorusu “Allah”; بِهٰذَا bihâzâ ifadesi “bununla”; مَثَلًا meselen kelimesi ise “örnek olarak” demektir.

Âyetin bu kısmında cehennemdeki görevlilerin sayısının 19 oluşunun nedenleri ve sonuçları bağlamında imhtihanın açılımı yapılmaktadır.

1. Kitap Verilenlerin Gönülden İkna Olmaları

لِيَسْتَيْقِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ “Ki kendilerine kitap verilenler ikna olsunlar.”

Cehennem muhafızlarının sayısı bir taraftan inkârcıların sınavı olmaktadır; diğer taraftan da farklı boyutlarıyla muhatapları ilgilendirmektedir. Bu bağlamda âyette dört değişik boyut gündeme getirilmektedir. Sırasıyla bunları ele almak istiyoruz.

Yüce Allah, cehennem muhafızlarının sayısının 19 olduğunu ifade edince, kendilerine daha önce kitap verilmiş olanlar bu sayı nedeniyle gönül rahatlığına erişmişlerdir. Anlaşılıyor ki, 19 rakamı onların kitaplarında da vardı. Böylece son vahyin de onlarınki gibi ilâhî kaynaklı olduğunda şüpheleri kalmamıştı. Bu yaklaşım, Kur’ân’ın doğruluğuna dair kitap ehlinin ikna olmasını ifade etmektedir. Bu sayede Kur’ân’a inanmak isteyen kitap ehli, gönülden ikna olmanın huzuruna kavuşmuştu.

Âyetin mesajına farklı bir açıdan bakmak da mümkündür: Kitap ehlinin o dönem ellerinde bulunan vahiyler bazı bozulmalara uğradığı için, cehennem muhafızlarının sayısı hakkında sahip oldukları bilgilere belki de çok güvenemiyorlardı. Kur’ân vahyi bu konuda 19 rakamını getirince, böylece onlar da sahip oldukları bilginin doğru ve güvenilir olduğunu görmenin huzuruyla buluşmuş oldular.

Bu cümlenin mesajı her iki açıdan da doğru kabul edilmelidir. İster Kur’ân’a inanmakta tereddüdü bulunanların tereddütlerinin giderilmesi noktasında olsun, isterse kendi sahip oldukları bilginin doğruluğunu ispat noktasında olsun, maksat bu sayının doğru olduğunu beyandır ve buna karşı herhangi bir tereddüt içerisinde bulunmamanın gerekliliğini kavratmaktır.

Vahyin en önemli özelliklerinden birisi, hatta birincisi “Allah’ın verdiği bilgilere inanmak ve güvenmek”tir. Bu inanca ve güvene sahip olanlar, imanlı olmanın derin huzurunu ve mutluluğunu kalplerinde hissederler.

2. İman Edenlerin İmanlarının Artması

وَيَزْدَادَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا ا۪يمَانًا “İman edenlerin imanı artsın (diye).”

Enfâl 8/2’de de aldığımız üzere, Yüce Allah, cehennem muhafızları sayısının 19 oluşunun diğer boyutunu iman edenlerle ilişkilendirmekte ve maksadın onların imanlarının artmasını sağlamak olduğunu beyan etmektedir.

Burada sözü edilen “iman artışı nedir veya nasıldır?” Konuya dair kısa bazı hatırlatmalarda bulunacağız.

a) İmanın artması, inanılacak şeylerin artmasıyla elde edilen bir durum olabilir. Nitekim Tevbe 9/124’te de belirtildiğine göre, her bir sûre indirildiğinde bazı kâfirler, “Bu sûre hanginizin imanını artırdı?” diye sorarlardı. Yüce Allah buna cevap olarak, “İman edenlerin imanlarının artacağını” ifade etmektedir.

b) İmanın artması, ilâhî gerçeklerin hatırlatılması ve onların muhataplara aktarılmasıyla da elde edilebilir. Nitekim Yüce Allah Enfâl 8/2’de “gerçek müminlerin Allah’ın adının anılmasıyla kalplerinin ürpereceğini ve kendilerine Rablerinin âyetleri hatırlatıldığında veya aktarıldığında imanlarının artacağını” belirtmektedir. Buradan hareketle, ilâhî bilgilendirmeler yapılarak imanın artabileceği sonucuna varılabilir.

c) Âl-i İmrân 3/173, Kehf 18/13, Meryem 19/76, Ahzâb 33/22, Muhammed 47/17, Feth 48/4 ve Müddessir 74/31’de “imanın” ve “hidayet üzere olanların hidayetlerinin arttırılacağı”ndan söz edilmektedir. Hidayetin artması ifadesi, onun güçlenmesi, pekiştirilmesi ve sarsılmaz şekilde mukavemetli kılınması anlamlarına gelmektedir.

Hidayet artacağına göre, hidayet demek olan iman da elbette artabilir. Bakara 2/2’de “Kur’ân’ın müttakîler için hidayet kaynağı olması” bir manada hidayetin arttığını gösterir. Zaten müttakî olan bir insanın Kur’ân’ın hidayetinden istifade etmesi demek, takva üzere kalması ve takva ilkelerinin artışını hayatında uygulaması demektir.

d) İbn Abbâs, Ebû Hureyre, Mücâhid ve Ebu’d-Derdâ gibi bazı sahâbîlerden ve âlimlerimizden nakledilen rivayetlere göre, iman ve islâm artabilir de eksilebilir de.(27) Bu bağlamda İmam Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh adlı eserinin Kitâbü’l-İmân “İmân Kitâbı” başlığı altında çeşitli âyetlerden deliller getirerek, çok önemli ve bir o kadar da isabetli bir tespitte bulunup, imanın artabileceğini ve eksilebileceğini beyan etmiştir.(28)

Ebû Hureyre’den gelen bir rivayete göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “İman yetmiş küsür kısımdır. Bunların en yücesi Allah’tan başka ilah olmadığına şehadet etmektir. En düşüğü ise eziyet veren şeyleri yoldan gidermektir.”(29)

e) Hidayet artışı gibi iman artışını da imanın pekiştirilmesi veya güçlendirilmesi ya da imanlı kalmada sebatkâr kılınmak anlamına almamız da elbette mümkündür.

f) Özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz âyet çerçevesinde düşünmemiz gerekirse, burada kastedilen iman artışı, iman edenlerin sayısının artmasıyla da ilgili olabilir; ancak bu yaklaşım zayıf bir ihtimaldir. Yani kitap ehlinden olup imanları güçlenenlerin bulunması, müminlerin de imanlarının güçlenmesine katkı sağlamaktaydı.

Âyetlerin indirildiği dönem düşünüldüğünde, bu tür iman kardeşliğinin ve imanlı kişi sayısının artışının nasıl büyük bir önem arz ettiği kolayca anlaşılabilecektir.

Bu bağlamda farklı bir bakış açısı olarak, âyette sözü edilen “iman edenler”in, önceki cümledeki “kitap ehli kimseler” olduğu görüşü akla gelse de bir sonraki cümle bunun doğru olmadığını, maksadın bu vahye inanan müminler olduğunu göstermektedir.

Vahyin tamamlanmasından sonra artık bir artışın olamayacağı, sadece imanın güçlü veya zayıf olabileceği beyan edilebilir.

3. Kitap Ehlinin ve Müminlerin Şüpheye Düşmemesi

وَلَا يَرْتَابَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ وَالْمُؤْمِنُونَ “Hem kendilerine kitap verilenler hem de müminler şüpheye düşmesinler (diye).”

Burada cehennemin görevlilerinin sayısının belirlenmesinin imtihan sebebi oluşunun bir başka gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyete “Kendilerine kitap verilenler ve müminler şüpheden kurtulsunlar (diye)” şeklinde anlam verenler de vardır.(30) Bu durumda maksat, söz konusu kişilerin kalplerinde bulunan şüpheden kurtulmalarıdır. Kur’ân’da çeşitli kalıplarda sekiz kez(31) geçen yartâbe fiili “şüphelenmek” demektir.

Yüce Allah, cehennem muhafızlarının sayısını verme gerekçelerinden üçüncüsünü, önceki iki maddeyle yeniden ilişkilendirmektedir. Bir taraftan kitap ehlinden olanların güçlü bir güven duyarak ikna olmaları, diğer taraftan da bu son vahye inanan müminlerin iman artışlarının sağlanması hükme bağlanmaktadır. Vahyin verdiği sarsılmaz bilgi, ona inananları güçlü bir ilmin ve imanın sahibi yapar.

Maksat şudur: Yüce Allah’ın herhangi bir konuda verdiği bilgi kesindir, doğrudur, şüphe içermemektedir; kendisinden sonra hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde net ve güvenilirdir. Vahiy, insanlara doğrunun bilgisini getirir ve şüphelere düşmekten de onları korur.

Bir kişi vahyin bilgisiyle donanımlı hale gelince, artık o bilginin güvenilirliğinden asla şüphe duymamalıdır. Yüce Allah müminleri bu noktada yeniden uyarmakta ve kitap ehline de bu son vahye karşı hiçbir tereddüdün haklı hiçbir gerekçesinin olamayacağını beyan etmektedir.

Mümin, elbette Yüce Allah’ın verdiği bilgilere şüpheyle bakmamalıdır, bakamaz da. Burada mesajın asıl adresi kitap ehli kimseler olarak görülmelidir. Çünkü onlarda bu vahye karşı bir tereddüdün bulunması akla gelebilir. Âyete “şüpheden kurtulmak” anlamı verilince maksadın bu olduğu zaten anlaşılmaktadır. İşte ilâhî bilgilendirmelerin adresi olan bu son vahye bütünüyle insanoğlunun sarılması gerektiği âyette özellikle vurgulanmaktadır.

4. Nankörlerin Alaycılıklarının Artması

وَلِيَقُولَ الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْكَافِرُونَ مَاذَآ اَرَادَ اللّٰهُ بِهٰذَا مَثَلًا “Kalplerinde hastalık bulunanlar ve kâfirler de ‘Allah bu örnekle ne kastetmiştir ki?’ desinler.”

Azap muhafızlarının sayısıyla ilişkilendirilen sınavın dördüncü boyutu, kalplerinde inançsızlık rahatsızlığı bulunanların ve kâfirlerin alaycılıkları şeklinde gündeme getirilmektedir.

Bu cümle, tercümede de esas aldığımız üzere onların alaycılıklarını ortaya koymaktadır. Esasında gerçekten cevabını bekledikleri bir soru sormamakta, sadece konuyla ve muhataplarla alay etmekteydirler.

a)الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ “Kalplerinde hastalık bulunanlar” ifadesiyle kimlerin kastedildiği müfessirlerimizi meşgul etmiş ve farklı kanaatler ileri sürmelerine neden olmuştur. Genel olarak bu ifade ile “münafıklar”ın kastedildiği kabul edilmiş ve ileride meydana gelecek bir durumu Kur’ân’ın önceden haber vermesi de bir Kur’ân mucizesi olarak takdim edilmiştir. Bu yaklaşıma bazı açılardan cevap verilebilir:

ı. Âyetin anlamını öncelikle indirildiği dönemle ilişkilendirmek ve mesajı bu doğrultuda anlamak gerekmektedir. Eğer başka türlü anlama imkânı kalmazsa, bu defa farklı açılımlara yönelmek durumunda kalabiliriz ki bu âyette böyle bir zorunluluk olmadığını düşünmekteyiz. Sûrenin ve elbette bu âyetin indirildiği risaletin ilk dönemlerinde, Mekke’de vahye konu edilebilecek düzeyde münafık bulunmadığı herkesin bildiği bir gerçektir.

ıı. Âyetin ilk cümlelerinde inkârcılar muhatap alınmakta ve cehennem muhafızlarının sayısı onların imtihan edilmesi gerekçesine bağlanmaktadır. Bir âyetin yarısını Mekke dönemiyle, diğer yarısını Medine dönemiyle ilişkilendirmek büyük bir zorunluluk yoksa düşünülmemelidir.

ııı. “Kalplerinde inançsızlık hastalığı bulunanlar” ifadesi Enfâl 8/49; Ahzâb 33/12, 60’ta olduğu gibi “münafıklar”la ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi başka gruplarla birlikte de kullanılmakta, hatta bazen müstakil olarak(32) da yer almaktadır. Durum böyle olunca, söz konusu ifadeyi “münafıklar” şeklinde anlamak doğru değildir.

Bu çekinceler doğrultusunda mesajı şöyle anlayabiliriz: Söz konusu ifade ile kastedilenler, mutlak kâfir veya müşriklerden farklı olarak, “doğruyu yanlıştan, hakkı bâtıldan ayırmada güçsüz kalan ve inanç ile inkâr arasında bocalayanlar” olmalıdır.

Bunlar, iman ile inkâr arasında bulunan halleri ile tam ortada değil de, daha çok inkâra meyilli olanlar veya yarım gönüllüler şeklinde anlaşılabilir. Tercihimizi bu şekilde belirleyince, âyetteki “Allah bu misalle ne demek istemiştir ki!” sorusunu, cevabı merak edilen bir soru olarak da, alaycılık şeklinde de anlamamız mümkün olmaktadır.

İncelemeye çalıştığımızمَرَض merad kelimesi, mutlak anlamda “inkâr”ı değil de, daha çok “şüphe”yi ifade etmekte, sonunda sahibini inançsızlığa sevk edecek hastalığı içermektedir. Söz konusu kelimeyi maddî anlamda bir rahatsızlık, kalp rahatsızlığı şeklinde anlamlandırmak ise hiçbir şekilde doğru ve mümkün değildir.

b) Âyetteki وَالْكَافِرُون ve’l-kâfirûne “kâfirler” kelimesi ile kastedilenler ise, Yüce Allah’ın varlığına inanan, ancak inancında şirk bulunduranlar olmalıdır. Kelimenin başındaki vâv bağlacı, bunların “kalplerinde hastalık bulunan” öncekilerden farklı olduğunu, bir çeşit inkâr demek olan şirkte kalıcı bulunduklarını ve inkârı kendilerine hayat tarzı edinen kararlı kâfirler olduklarını ortaya koymaktadır. Bu açıdan bakıldığında, âyetin indirildiği dönem itibariyle söz konusu nitelikteki kişilerin Mekke’de fazla sayıda oldukları bilinen bir gerçektir.

c) مَاذَآ اَرَادَ اللّٰهُ بِهٰذَا مَثَلًا “Allah böyle misal vermekle ne murat etmiştir ki!” Bu cümlede inkârcıların alay konusu edindikleri şeyin, cehennem muhafızlarının sayısı olduğu ortaya konulmak istenmektedir. İşte onlar bu soru ifadesini kullanarak alaycılıklarını kelimelere dökmüşlerdi.

Bu konuda benzer bir ifade, Bakara 2/26’da bu defa Yüce Allah’ın eşsiz gücünü ve sanatını ortaya koyan sivrisinek örneğinde yer almaktadır. Hacc 22/73’te, Yüce Allah’tan başka varlıklara yalvaranlara misal getirilmekte ve hepsi bir araya toplansalar da kendisine tapınılan putların bir sivrisinek dahi yaratamayacakları gündeme getirilmektedir. Sivrisinek onlardan herhangi bir şey kapıp kaçacak olsa onu geri almaya bile güçleri yetmez. Çünkü almak isteyen de acizdir, kendisinden alınmak istenen de.

Bu örneğin verilmesi konusunda Bakara 2/26’da şu ifadeler yer almaktadır: “Allah bir sivrisineği ya da daha küçük varlıkları misal vermekten hayâ etmez. İman edenler, bunun Rableri tarafından gelen bir hakikat olduğunu bilirler. Kâfirler ise, ‘Allah bu misal ile ne demek istemiş ki!’ derler. Bununla Allah birçoğunu saptırırken birçoğunu da doğru yola iletir. Fakat yoldan çıkmışlardan başkasını kesinlikle saptırmaz.”

İşte burada da açıkça ifade edildiği üzere, kâfirler Yüce Allah’ın verdiği örnekleri alaya almakta, onların gerçekte veriliş gayesini merak etmemekte, onlara itibar edenleri ise ciddiye dahi almamaktadırlar. Bu cümleden olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de durum bundan farklı değildir.

Yüce Allah, cehennem muhafızlarının sayısını 19 olarak verince, onlar bununla alay ederek âhireti de hesabı da azabı da hafife almışlardı. Onlar hem sayıyı az görerek bir kibir içerisine girmişler, hem de Yüce Allah’ın gücünün ne demek olduğunu, nasıl bir kudretin sahibi bulunduğunu, aslında O’nun sayılar vererek gücünü göstermeyi değil, muhatapları imtihan etmek istediğini fark edememişlerdi.

Maksadı kaybeden inkârcılar bu şekilde gereksiz ve sonuçsuz tartışmalarda boğulup gideceklerini anlayamadılar. Sonunda, Yüce Allah’ı ve O’nun ilâhî buyruklarını sorgulamak gibi çok büyük bir ayıbı ve hatayı işlediler.

Yaratıcının mesajlarını kavramaya çalışmak bir tarafa, kendilerince bir varlık veya haklılık ispatı için vahye yön vermeye kalkıştılar. Yüce Allah’ın mesajlarını beğenmeyip, verdiği bilgileri alay konusu haline getirdiler. Elbette bu haddini aşmanın önemli sonuçları olacaktı; işte âyetin devam eden bölümü bu noktada bilgiler içermektedir.

ııı. Dalâlet veya Hidâyet Kararı

كَذٰلِكَ يُضِلُّ اللّٰهُ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ “İşte böylece Allah dileyeni (layık gördüğünü) saptırır (sapkınlığını onaylar), dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.”

Âyetteki كَذٰلِكَ kezâlik edatı “işte böylece”; يُضِلُّ yüdıllü fiili “saptırır, sapkınlıkta bırakır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;مَنْ يَشَآءُ men yeşâü ifadesi “dileyeni/layık gördüğünü”; وَيَهْد۪ي ve yehdî fiili “ve hidayet eder, eriştirir, ulaştırır”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâü ifadesi ise “dileyeni/layık gördüğünü” demektir.

Burada cehennem koruyucularının sayısıyla ilgili bilgilerin sonuçta neye sebebiyet vereceğiyle ilgili ilahi uyarı gündeme getirlmektedir.

“İşte böylece Allah, dileyeni/layık gördüğünü sapıklıkta bırakır; dileyeni/layık gördüğünü de doğru yola ulaştırır.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “İşte böylece Allah dilediğini/layık olanı saptırır, dilediğine/layık olana ise hidayet eder.” “İşte böylece Allah (azabı tercih edip) dileyeni/layık gördüğünü saptırır, (bağışlanmayı) dileyene/layık gördüğüne ise hidayet eder.”(33)

Sûrenin bu uzun âyetinin ilk bölümlerinde cehennem muhafızlarının sayısı imtihan konusu yapılmakta, bu arada 19 rakamının verilmesinin dört farklı boyutunun bulunduğu ifade edilmekteydi. Kalan kısmında ise bu imtihanın sonuç olarak bazı insanların dalâletini pekiştireceği, bazılarının hidayetine vesile olacağı belirtilmektedir. Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(34) yer almakta, hepsinden de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

Müddessir sûresinin bu cümlesi, yukarıda sözü edilen cehennem muhafızlarının sayısının neden 19 olarak belirlendiğini cevaplandırmaktadır. Bu sayı acaba rakamsal bir değer mi ifade eder; yoksa çokluk anlamı mı verir? Bu noktalar bizim için merak konusu değildir. Önemli olan nokta şudur: Yüce Allah bir konuda bir şey dediyse, onun mutlak anlamda doğru olduğunu kabul etmek gerekir.

Müslüman, bu noktada herhangi bir tereddüdün tarafı olamaz, olmamalıdır. Sayı 19 olarak belirlenmişse, “bu niye budur da başka değildir?” gibi sorular anlamsızdır. Çünkü verilecek bir başka rakam için de aynı veya benzer sorular gündeme getirilecektir. Soruların sonu yoktur; bu nedenle verilen sayıya iman gerekir.

Yüce Allah, yorumunu yaptığımız bu cümlede söz konusu sayıyı verme nedenini imtihana bağladığını beyan etmektedir. “Bu bir imtihan konusudur; dileyen iman eder, hidayete erdirilir; dileyen de alaya alıp inkâr eder, sapıklıkta kalır.”

Âyette yer aldığı üzere, kendilerine kitap verilenler ve müminler bu noktada tercihlerini imandan yana belirlemişken, kalplerinde inançsızlık hastalığı bulunanlar ve kâfirler de inkârı seçmişlerdir. Tıpkı Bakara 2/26’da sivrisinek örneğinde olduğu gibi, mesele bu kadar açıktır ve başka türlü açıklamalara da müsait değildir. Muhataplar imtihan ediliyorlar, herkes bunun bir imtihan olduğunu fark etmeli ve tercihini ona göre belirlemelidir.

Yüce Allah dalâleti de hidayeti de isteyene, yani layık gördüğüne vereceğini beyan etmektedir. Hidayet ve dalâlet konusunda istek kulundur, söz konusu isteği yaratmak ise elbette Yüce Allah’a aittir. Çünkü yaratmak eyleminde hiçbir varlık Yüce Allah’ın rakibi veya ortağı olamaz.

Öte yandan, insan iradesini ortadan kaldırmayı ifade edecek şekilde “Allah istediğini saptırır; istediğine hidayet verir” tercümesinin çok sağlıklı olmadığını söylemek durumundayız. Burada şu hususu hemen belirtmekte yarar vardır: Bakara 2/26 ve daha pek çok âyette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah zaten sapık veya kâfir ya da zâlim olanları o hal üzere bırakır; yoksa hak etmeyenlere böyle bir son takdir etmez.

Meseleye “Allah’ın buna gücü yetmez mi?” şeklinde yaklaşılınca cevap “elbette yeter” şeklindedir. Ancak En‘âm 6/35, 149, Yûnus 10/99 ve daha pek çok âyette de belirtildiği üzere, Yüce Allah dileseydi elbette herkesi hidayete erdirirdi; fakat bunu dilemedi. Aksi takdirde, hayatın bir imtihan alanı ve süreci olması bütünüyle anlamını yitirmiş olacaktır.

Meseleye bu açıdan yaklaşmak, hiçbir şekilde Yüce Allah’ın iradesine müdahale anlamını içermemektedir. Sadece, imtihanın muhatabı olan insan iradesinin fark edilmesini ve bu iradeye Yüce Allah’ın verdiği değeri ve hürriyeti anlamayı amaçlamaktadır.

ıv. Yüce Allah’ın Orduları ve İnsanlığa Uyarı

وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ اِلَّا هُوَ وَمَا هِيَ اِلَّا ذِكْرٰى لِلْبَشَرِ “Rabbinin ordularını O’ndan başka kimse bilemez. Bunlar, insanlık için sadece (gerçeğin) hatırlat(ıl)masıdır.”

Âyettekiوَمَا يَعْلَمُ ve mâ ya‘lemu fiili “ve bilmez, bilemez”; جُنُودَ cünûde kelimesi “ordularını”; رَبِّكَ rabbike ifadesi “senin Rabbinin”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka hiç kimse”; وَمَا هِيَve mâ hiye ifadesi “bütün bu(nlar) değildir”; اِلَّا ذِكْرٰى illâ zikrâ istisnası “(gerçeği) hatırla(t)madan başka bir şey”; لِلْبَشَرِ li’l-beşeri sözcüğü ise “insan için, insanoğlu, insanlık için” demektir.

Bu cümlede Yüce Allah’ın gücünü hiç kimsenin bilemeyeceği ve anlatılan bütün bu ifadelerin birer hatırlatma olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ اِلَّا هُوَ “Rabbinin ordularını O’ndan başka kimse bilemez.” Bu cümle, Yüce Allah’ın ordularını O’nun dışında hiç kimsenin bilemeyeceğini ortaya koymaktadır.

Yüce Allah, kıyâmeti, âhireti ve yargılanmayı inkâr edenlerin, özellikle cehennem muhafızlarının sayısını alay konusu edinenlerin bu inkârlarını cevaplandırmak üzere, kendi orduları hakkında başkalarının hiçbir bilgisinin olamayacağını vurgulu ifadelerle beyan etmektedir. Müddessir sûresinin 30. âyetinde dile getirilen “cehennem muhafızlarının sayısının 19 olduğu” bu cümle ile açıklığa kavuşturulmaktadır.

Sayıdan maksadın 19 rakamı mı olduğu, yoksa bunların her birinin birer sınıf mı oluşturduğu, dolayısıyla mahiyetlerinin nelerden ibaret bulunduğu gibi konular bütünüyle insan bilgisinin dışındadır. Yüce Allah’ın ordularını, onların mahiyetlerini, sayılarını, güçlerini ve etkinlik alanlarını O’ndan başka hiç kimse bilemez. Bu konu insan bilgisinin ve idrak alanının dışındadır.

Feth 48/4 ve 7’de de ifade edildiği üzere, göklerin ve yerin bütün orduları Yüce Allah’a aittir ve onlar sadece O’nun kontrolündedir. Hz. Nûh’a yardım eden “bulutlar, yağmurlar ve yerden fışkıran gözeler”, Hz. Hûd’a yardım eden ve “7 gece, 8 gündüz devam eden fırtına veya kasırga”, Hz. Sâlih’e ve Hz. Lût’a yardım eden “tabiî sarsıntılar”, Hz. İbrahim’e yardım eden “ateş”, Hz. Mûsâ’ya yardım eden “asâ, deniz ve böcekler”, Hz. İsa ve diğer peygamberlerle buluşturulan “ilâhî yardım örnekleri” ve “daha nice nice ordular”, bunların hepsi Yüce Allah’ındır ve sadece O’nun iradesi ile görev yapmaktadırlar.

Yüce Allah’ın iradeli Müslüman kulları, elbette sahipsiz bırakılmamıştır ve bırakılmayacaklardır da. Çünkü O’nun iradesiz Müslüman kulları olan tabiî güçler, iradeli olan Müslüman kullarına yardıma programlanmıştır. Önemli olan, insanların kendi iradelerini Yüce Allah’ın iradesi doğrultusunda kullanmaları ve O’nun istediği gibi bir hayat yaşamaya çalışmalarıdır. ‘Ankebût 29/69’da da dile getirildiği gibi, insanlar ellerinden gelen fedakârlığı yaptıklarında Yüce Allah onlara bütün yollarını açacak ve onları yardımcısız bırakmayacaktır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj bu doğrultuda anlaşılmalıdır. Bütün zamanların inkârcı ve alaycı kâfirleri, hayatı dünyadakinden ibaret saydıkları için, mahşere dair verilen bilgileri dikkate ve ciddiye almamakta, cehennem muhafızlarının 19 oluşunu da bu bağlamda alay konusu edinmektedirler. Oysa Yüce Allah’ın insan idrakinin üzerinde orduları, güçleri ve imkânları vardır.

Âyetteki mesaj Yüce Allah’a, O’nun eşsiz ve erişilmez gücüne tereddütsüz inanmak ve güvenmekle ilgilidir. Sadece Yüce Allah’a güvenenler bu güvenlerinin sonunda mahcup ve mağlup olmayacaklarını da bilmelidirler. İnananlar bu güvenle moral bulmalı, karşıtları ise kendilerine esaslı bir gözdağı verildiğini ve inanmaya davet edildiklerini unutmamalıdırlar.

Bu arada Âl-i İmrân 3/123 ve Enfâl 8/12’de de belirtildiği gibi, Bedir’de Yüce Allah’ın yardımından söz edilen pasajda meleklerin görevlendirilmesini de özellikle hatırlamak gerekmektedir. Çeşitli âyetlerde(35) hatırlatıldığı üzere, kâfirlerin kalplerine korku salınması da bir başka yardım veya ordu manasında yorumlanabilir.

2. وَمَا هِيَ اِلَّا ذِكْرٰى لِلْبَشَرِ “Bunlar, insanlık için sadece (gerçeğin) hatırlat(ıl)masıdır.” Burada sözü edilen gerçeğin konusu, Müddessir sûresinin 26. âyetindeki “sekar kelimesi” de, devamında “onunla ilgili sayılan nitelikler” de, daha sonra “cehennem muhafızlarıyla ilgili verilen bilgiler” de, “bütünüyle vahye dair bilgilendirmeler” de olabilir. Bütün bunlar, vahyin insana sunduğu geniş perspektifi göstermektedir.

Tefsirimizin birinci cildinin Giriş kısmında da ifade ettiğimiz üzere, isimlerinden biri zaten zikr (zikrâ ve tezkirah) olan bu son ilâhî vahyin bütün mesajları birer hatırlatma mesabesindedir ve muhataplarından sürekli ilgi beklemektedir.

Âyetteki vurgulu ifade, doğru öğüdün kaynağı hakkında bilgi vermekte, gerçek öğüdü sadece ve sadece Yüce Allah’ın vereceğini beyan etmiş olmaktadır. İnkârcılara, kibirlilere, alaycılara, kendine varlık nispet ederek başkasına karşı hiçbir sorumluluk ve yükümlülüğü bulunmadığını sananlara hem vahyin indirildiği dönemde, hem de kıyâmet sabahına kadar verilebilecek en esaslı cevap ya da yapılacak en doğru sunum ve tebliğ, sadece ve sadece Kur’ân’la yapılan olacaktır. Hatırlatmanın ve öğüdün en güzeli, asıl ve gerçek güzelin öğüdüdür, yani Yüce Allah’ınkidir, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 517; Râzî, age., XXX, 202 2 - Örnek için bk. Bakara 2/24, 39, 80, 81, 126, 167, 174, 175, 201, 217, 221, 257, 266, 275; Âl-i İmrân 3/10, 16, 24, 103, 116, 131, 151, 183, 185, 191; Nisâ’ 4/145; Mâide 5/29, 37, 72; En‘âm 6/27, 128; A‘râf 7/12, 36, 38, 44, 47, 50; Enfâl 8/14; Tevbe 9/17, 35, 63, 68, 81, 109; Yûnus 10/8; Hûd 11/16, 17, 98, 106, 113; Ra‘d 13/5, 17, 35; İbrâhim 14/30, 50; Hıcr 15/27; Nahl 16/62; Kehf 18/53; Tâhâs 20/10; Enbiyâ’ 21/39, 69; Hacc 22/19, 72; … 3 - Bakara 2/206; Âl-i İmrân 3/12, 162, 197; Nisâ’ 4/55, 93, 97, 115, 121, 140, 169; A‘râf 7/18, 41, 179; Enfâl 8/16, 36, 37; Tevbe 9/35, 49, 63, 68, 73, 81, 95, 109; Hûd 11/119; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/16, 29; Hıcr 15/43; Nahl 16/29; İsrâ’ 17/8, 18, 39, 63, 97; Kehf 18/100, 102, 106; Meryem 19/68, 86; Tâhâ 20/74; Enbiyâ’ 21/29, 97; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/34, 65; ‘Ankebût 29/54, 68; Secede 32/13; Fâtır 35/36; Yâsîn 36/63; Sâd 38/56, 85; Zümer 39/32, 60, 71, 72; Mü’min 40/49, 60, 76; Zuhruf 43/74; Câsiye 45/10; Feth 48/6; Kâf 50/24, 30; Tûr 52/13; Rahmân 55/43; Mücâdele 58/8; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Cinn 72/25, 23; Nebe’ 78/21; Burûc 85/10; Fecr 89/23; Beyyine 98/6. 4 - Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Şu‘arâ 26/91; Sâffât 37/23, 55, 64, 68, 97, 163; Mü’min 40/7; Dühân 44/47, 56; Tûr 52/18; Vâkı‘a 56/94; Hadîd 57/19; Hâkka 69/31; Müzzemmil 73/12; Nâzi‘ât 79/36, 39; Tekvîr 81/12; İnfitâr 82/14; Mutaffifûn 83/16. Kur’ân’da Sâffât 37/97 ve Tekâsür 102/6’da geçen el-cahîm kelimeleri dünyada yakılan ateş manasına gelmektedir.
  • Bakara 2/24 Bakara 2/39 Bakara 2/80 Bakara 2/81 Bakara 2/126 Bakara 2/167 Bakara 2/174 Bakara 2/175 Bakara 2/201 Bakara 2/217 Bakara 2/221 Bakara 2/257 Bakara 2/266 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/24 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/116 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/183 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/145 Mâide 5/29 Mâide 5/37 Mâide 5/72 En‘âm 6/27 En‘âm 6/128 A‘râf 7/12 A‘râf 7/36 A‘râf 7/38 A‘râf 7/44 A‘râf 7/47 A‘râf 7/50 Enfâl 8/14 Tevbe 9/17 Tevbe 9/35 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/81 Tevbe 9/109 Yûnus 10/8 Hûd 11/16 Hûd 11/17 Hûd 11/98 Hûd 11/106 Hûd 11/113 Ra‘d 13/5 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/30 İbrâhîm 14/50 Hicr 15/27 Nahl 16/62 Kehf 18/53 Tâhâ 20/10 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/69 Hacc 22/19 Hacc 22/72 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/55 Nisâ 4/93 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Nisâ 4/121 Nisâ 4/140 Nisâ 4/169 A‘râf 7/18 A‘râf 7/41 A‘râf 7/179 Enfâl 8/16 Enfâl 8/36 Enfâl 8/37 Tevbe 9/35 Tevbe 9/49 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/95 Tevbe 9/109 Hûd 11/119 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/29 Hicr 15/43 Nahl 16/29 İsrâ 17/8 İsrâ 17/18 İsrâ 17/39 İsrâ 17/63 İsrâ 17/97 Kehf 18/100 Kehf 18/102 Kehf 18/106 Meryem 19/68 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Enbiyâ 21/29 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/34 Furkân 25/65 ‘Ankebût 29/54 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/13 Fâtır 35/36 Yâsîn 36/63 Sâd 38/56 Sâd 38/85 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/71 Zümer 39/72 Mü'min 40/49 Mü'min 40/60 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/74 Câsiye 45/10 Fetih 48/6 Kâf 50/24 Kâf 50/30 Tûr 52/13 Rahmân 55/43 Mücâdele 58/8 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Cinn 72/25 Cinn 72/23 Nebe' 78/21 Burûc 85/10 Fecr 89/23 Beyyine 98/6 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Şu‘arâ 26/91 Sâffât 37/23 Sâffât 37/55 Sâffât 37/64 Sâffât 37/68 Sâffât 37/97 Sâffât 37/163 Mü'min 40/7 Duhân 44/47 Duhân 44/56 Tûr 52/18 Vâkı‘a 56/94 Hadîd 57/19 Hâkka 69/31 Müzzemmil 73/12 Nâzi‘ât 79/36 Nâzi‘ât 79/39 Tekvîr 81/12 İnfitâr 82/14 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Tevbe 9/113 Hacc 22/51
• 5 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12. 6 - Kamer 54/48; Müddessir 74/26, 27, 42. 7 - Hümeze 104/4, 5. 8 - Me‘âric 70/15. 9 - Kâri‘a 101/9. 10 - Meryem 19/59. 11 - Meryem 19/70. 12 - İbrâhim 14/28.
  • Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12 Kamer 54/48 Müddessir 74/26 Müddessir 74/27 Müddessir 74/42 Hümeze 104/4 Hümeze 104/5 Me‘âric 70/15 Kâri‘a 101/9 Meryem 19/59 Meryem 19/70 İbrâhîm 14/28
• 13 - Mü’min 40/52. 14 - Fussılet 41/28. 15 - Bu 13 kullanım için bk. Hâkka 69/3; Müddessir 74/27; Murselât 77/14; İnfitâr 82/17, 18; Mutaffifûn 83/8, 19; Târık 86/2; Beled 90/12; Kadr 97/2; Kâri‘a 101/3, 10; Hümeze 104/5.
  • Mü'min 40/52 Fussilet 41/28 Hâkka 69/3 Müddessir 74/27 Mürselât 77/14 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/8 Mutaffifîn 83/19 Târık 86/2 Beled 90/12 Kadir 97/2 Kâri‘a 101/3 Kâri‘a 101/10 Hümeze 104/5
• 16 - Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’, Me‘âni’l-Kur’ân, Beyrut, tarihsiz, III, 280. 17 - Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17. 18 - ‘Abese 80/3.
  • Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 ‘Abese 80/3
• 19 - Taberî., age., XXIX, 158. Bu doğrultuda örnek için bk. Esed, age., s.1026; İslâmoğlu, age., s.1191. 20 - Râzî, age., XXX, 202.
• 21 - Ferrâ, age., III, 203.
• 22 - Bu anlam için bk. Râzî, age., XXX, 202.
• 23 - Esed, age., s. 1206-1207’de 14. not; İslâmoğlu, age., s. 1191-1192’de 9. not. 24 - Bu önemli tespiti Mustafa İslâmoğlu’na borçlu olduğumu belirtmeliyim.
• 25 - Zemahşerî, age., IV, 638; Râzî, age., XXX, 203.
• 26 - Semerkandî, age., III, 517; Râzî, age., XXX, 203-204.
• 27 - İbn Mâce, Mukaddime, 9. 28 - Buhârî, İmân, 1.
• 29 - Buhârî, İman, 3; Müslim, İman, 57, 58.
• 30 - Esed, age., s. 1206. 31 - Bakara 2/282; Mâide 5/106; Tevbe 9/45; Nûr 24/50; Hucürât 49/15; Hadîd 57/14; Talâk 65/4; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/282 Mâide 5/106 Tevbe 9/45 Nûr 24/50 Hucurât 49/15 Hadîd 57/14 Talâk 65/4 Müddessir 74/31
• 32 - Bakara 2/10; Tevbe 9/125; Hacc 22/53; Nûr 24/50; Muhammed 47/20, 29.
  • Bakara 2/10 Tevbe 9/125 Hacc 22/53 Nûr 24/50 Muhammed 47/20 Muhammed 47/29
• 33 - Benzer mesajlar için bk. Ra‘d 13/27; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31
• 34 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 35 - Âl-i İmrân 3/151; Enfâl 8/12; Ahzâb 33/26; Haşr 59/2.
  • Âl-i İmrân 3/151 Enfâl 8/12 Ahzâb 33/26 Haşr 59/2