Fâtır Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “yoktan var eden” anlamında فَاطِر fâtır kelimesinden alan ve bir adı da melâikeh olan Fâtır sûresi, inişe göre 42, resmî sıralamada ise 35. sûredir.

Fâtır sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sebe’ sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrenin Yüce Allah’a hamd ile başlaması, risalet öğretilerinin amacının belirlenmesi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgisinin vurgulanması gibi konular iki sûrenin konu ve anlam ilişkisini ortaya koyan konulardan sadece bir bölümüdür.

Fâtır sûresi, 1-8. âyetlerinde Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olduğu, meleklerin yaratılış özellikleri, rahmeti, merhameti ve rızık vericiliği noktasında yegâne iradenin sahibi olduğu hatırlatmalarıyla başlamaktadır. Daha sonra yalanlandığı için morali bozulan Hz. Peygamber teselli edilmekte, şeytanın insanoğluna düşman olduğu beyan edilmekte, hidayetin insan iradesine bağlı olarak tecelli edeceği bildirilmektedir.

Sûrenin 9-10. âyetlerinde çok önemli bir başka husus gündeme getirilmekte, yağmurun nasıl ve niçin yağdırıldığı, bunun öldükten sonra diriltilmeyle ilişkisi ifade edilmekte, ayrıca izzet, şeref ve onurun bütünüyle Yüce Allah’ın katında olduğu beyan edilerek, sâlih amellerin güzel sözleri Allah’a yükselteceği ve hakikate karşı tuzak kuranların bu çabalarının yok edileceği hatırlatılmaktadır. 11. âyetten itibaren, insanın yaratılış aşamalarının bir kısmı, ömrün kısalabilmesinin bir kurala bağlandığı, iki denizin muhteşem yapısı, gece ve gündüz dengesinin kanunu, bu arada putperestliğin nasıl bir aldanış olduğu beyan edilmektedir.

15. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanlara değil, bütün insanların Allah’a muhtaç olduğu, insanoğlunun Allah için vazgeçilmez olmadığı, sorumlulukların şahsîliği, arınmak için Allah’a saygı duyup namaza devamın önemli olduğu beyan edilmektedir. Daha sonra çeşitli mukayeseler yapılmakta, hakikati duymak isteyenlerin bundan yararlanabileceği, kabirlerdekilere hiçbir şey duyurmanın mümkün olmadığı ve Hz. Peygamber’in risalet görevinin amacı hatırlatılmaktadır.

27. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli âyetler, vahyi takip etmenin ve bu doğrultuda ibadetlere devamın gerekliliği üzerinde durulmakta, insanlar içerisinde vahye karşı tutum noktasında çeşitliliklerin yaşandığı beyan edilmektedir.

33. âyetten itibaren, ‘adn cennetlerine gidenlerin sözlerine yer verilmekte, ardından cehennemliklerin orada yaşayacağı korkunç akıbet hatırlatılmaktadır. 39. âyetten itibaren, insanoğlunun halife olarak yükümlü tutulduğu, putların güçsüzlüğü, kâinatın Yüce Allah’ın kontrolünde oluşu, inkârcıların kibirliliği ve geçmişte yaşananlardan ders çıkarmamaları eleştirilmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise Yüce Allah’ın insanları yaptıkları nedeniyle hemen cezalandırmadığı, böyle olsaydı hiç kimsenin bundan kurtulamayacağı hatırlatılarak, bu tür insanların ecellerine tehir edildikleri, vakti gelince sorumluluk sahiplerinin yargılanacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 27-37. âyetlerinde önce kainat kitabından çeşitli başlıklar gündeme getirmekte ve Allah’a kulları içerisinden sadece alimlerin derin saygı duyacağını bildirmektedir. Ardından Allah’ın kitabını okuyanların, namaz kılıp infak edenlerin ödüllendirileceği beyan edilmekte, Kur’ân’ın önceki mesajları tasdik eden gerçek mesaj olduğu, onun miras bırakıldığı bu son ümmetin üç farklı özellik arz ettiği bildirilmektedir. Bu bağlamda görevini yapanların adn cennetlerine girecekleri, orada değerli takılar ve kıymetli elbiseler giyecekleri beyan edilerek çeşitli sözlerine yer verilmektedir. Son iki ayette ise kâfirlerin cehenneme atılacağı ve orada yaşayacakları sıkıntılı süreç haber verilmektedir.

a) Kâinat Kitabından Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 27-28. âyetlerinde kâinat kitabından çeşitli başlıklar vermekte, yağmuru yağdırdığını, onun sayesinde renkleri çeşitli ürünler çıkardığını, dağlarda beyaz, kırmızı ve siyah başta olmak üzere rengârenk yollar var ettiğini, benzer şekilde insanların, canlıların ve hayvanların da çeşitlerini yarattığını beyan etmekte, bütün bunların farkına varabilen gerçek âlim kulların Yüce Allah’a derin saygı duyabileceğini, Allah’ın yüce ve bağışlayıcı olduğunu bildirmektedir.

ı. Rengarenk Ürünler ve Yollar

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَخْرَجْنَا بِه۪ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ ب۪يضٌ وَحُمْرٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهَا وَغَرَاب۪يبُ سُودٌ “Şüphesiz ki Allah’ın, gökten su indirmekte olduğunu görmüyor musun? Onunla (su sebebiyle) çeşitli renklerde meyveler (yiyecekler) çıkarmaktayız. Dağlardan da renkleri farklı, beyaz, kırmızı ve simsiyah yollar (yarattık).”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmez misin(iz)?, hiç mi düşünmedin(iz)”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; اَنْزَلَ enzele fiili “indirmiştir, indirmektedir”;مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yüksekten”; مَاء mâen sözcüğü “suyu, yağmuru”;فَاَخْرَجْنَا fe ahrecnâ fiili “çıkarmıştık, çıkarmaktayız”; بِه۪ bihî ifadesi “onun sebebiyle”; ثَمَرَات semerâtin kelimesi “meyveler”;مُخْتَلِفًا muhtelifen sözcükleri “farklı(dır)”; اَلْوَانُهَا elvânuhâ tamlaması “onun renkleri”; وَمِنَ الْجِبَالِ ve mine’l-cibâli sözcüğü “dağlardan da vardır”; جُدَد cüdedün kelimesi “caddeler, çizgiler”; ب۪يض bîdun sözcüğü “beyaz”; وَحُمْرٌ ve humrun kelimesi “ve kırmızı (yıllar)”; مُخْتَلِفٌ muhtelifun kelimesi “farklı(dır)”; اَلْوَانُهَا elvânuhâ tamlaması “onun renkleri, renkleri değişik”;وَغَرَاب۪يبُ ve ğarâbîbü sözcüğü “ve simsiyah”; سُود sûdün kelimesi ise “siyah” demektir.

Bu âyette yağmurun yağdırılması, bu sayede çeşit çeşit meyvelerin yetiştirilmekte olduğu, bu arada beyaz, kırmızı ve siyah renklerde yolların yaratıldığı gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَخْرَجْنَا بِه۪ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهَا “Şüphesiz ki Allah’ın, gökten su indirmekte olduğunu görmüyor musun? Onunla (su sebebiyle) çeşitli renklerde meyveler (yiyecekler) çıkarmaktayız.” Bu ve benzer cümlelerdeki fiiller mâdî, yani “geçmiş zaman” kalıbında olsa da, Rabbimizin kâinata yerleştirdiği ve devam ettirmekte olduğu kanunlarını ifade ettikleri için, onları mudârı‘, yani “şimdiki veya geniş zaman” manasında yorumlamaktayız.

Bu tür konularda mudârı‘, yani “geniş zaman” kalıbında kullanımların olduğunu da unutmamak gerekir(1) ki, bu durum sistemin devam ettirildiğini ve Yüce Allah’ın kâinattaki sistemine, dolayısıyla hayata müdahil olduğunu göstermektedir.

a) اَلَمْ تَرَelem tera “Görmez misin(iz)?” Yüce Allah, sûrenin bu bölümüne (inkârî)(2) bir soru cümlesi ile başlamakta ve öncelikli muhatap olarak şeklen Hz. Peygamber’e hitap ederek şöyle buyurmaktadır: اَلَمْ تَرَ elem tera “Görmedin mi?” Bu ifade, aslında “Haberin yok mu?”, “Duymadın mı?”, “Gözünde canlandırabilir misin?”(3) şeklinde anlaşılmalıdır.

Kâinat kitabının bir âyetiyle ilgili bilgi vermesi bakımından muhatabı Hz. Peygamber ve bütün insanlık olarak kabul etmekte sakınca yoktur. Bu durumda mesaj, “inkârcı muhataplar bu ve benzer gerçekleri görmüyor, görmek istemiyorlar; siz onlar gibi olmayın, gerçekleri görün”(4) şeklini almaktadır.

Âyetin bağlamına bakıldığında ise maksadın daha çok inkârcı bir insan tipinin duyarsızlığını ortaya koymakla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda buradaki mesajı bütün inkârcılara yönelik anlamak ve yorumlamak durumundayız. Bu nedenle tercümede çoğul manası katan “Görmez misin(iz)?” demeyi tercih ettik. Söylenmek istenen şudur: “Sayılacak şu kadar mükemmellikleri hiç görmez misiniz?”; “Onlara ibret nazarıyla bakmaz mısınız?”; “Bütün bunları neden düşünmüyorlar, bir düşünseler ya!”; “Haydi yeniden ibret gözüyle bir daha bakın ve düşünün.”

b) اَنَّ اللّٰهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً “Muhakkak ki Allah, gökten su indirmektedir.” Bu ifadenin benzerleri Hacc 22/63 ve Zümer 39/21’de de geçmektedir. Yüce Allah gökten yani yükseklerden yağmur indirmekte olduğunu beyan etmekte, bu anlamda kullanılan اَنْزَلَ enzele fiili ise daha önce de belirttiğimiz gibi geniş zaman manası vermektedir. اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek” anlamına geldiği gibi “ikram etmek” manasına da gelebilir.

Demek ki yağmurun indirilmesi aynı zamanda onun insanoğluna ikram edilmesidir. A‘râf 7/57, Nûr 24/43, Furkân 25/48 ve Fâtır 35/9’da da beyan edildiği gibi, yağmur, rüzgâr ve bulutların yoğrulmasının sonucu meydana gelmektedir. Burada veya başka âyetlerde yağmurun السَّمَاء es-semâ’, yani “gök”le ilişkilendirilmesi, bulutlar yukarıda olduğu için yüksekliğe nispetle mecazdır.

c) فَاَخْرَجْنَا بِه۪ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهَا “O (su) sayesinde renkleri çeşit çeşit meyveler (ürünler) çıkarmaktayız.” Bu ifadede bir “iltifat sanatı”(5) vardır. Öncesindeki fiiller muhatap “sen” ve gâib yani üçüncü tekil şahıs “o” iken, burada çoğul mütekellim “biz” ifadesi tercih edilmiştir.

- Ürünlerin Farklı Oluşu

Âyetteki ثَمَرَات semerât “(her türden) meyveler” kelimesinin nekra ve çoğul getirilmesinin sebebi, bu kelimenin bütün meyve türlerini içerdiğini göstermektir. Âyetteki مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهَا muhtelifen elvânühâ ifadesi, sadece renklerin farklılığını değil, aynı zamanda meyve türlerinin değişikliliğine de işaret etmektedir.(6) Maksadın “bütün meyveler”, hatta “bütün bitkiler” olduğunu beyan için bazı âyetleri hatırlatmakta yarar vardır:

En‘âm 6/99: “O, gökten su indirendir. İşte biz her çeşit bitkiyi onunla bitirdik. O bitkiden de kendisinde üst üste binmiş taneler bitireceğimiz bir yeşillik; hurmanın tomurcuğundan sarkan salkımlar; üzüm bağları; bir kısmı birbirine benzeyen, bir kısmı da benzemeyen zeytin ve nar bahçeleri meydana getirdik. Meyve verirken ve olgunlaştığı zaman her birinin meyvesine bakın! Kuşkusuz bütün bunlarda inanan bir toplum için ibretler vardır.”

En‘âm 6/141: “Çardaklı ve çardaksız (üzüm) bahçeleri, ürünleri çeşit çeşit hurmaları, ekinleri, birbirine benzer ve benzemez biçimde zeytin ve narları yaratan O’dur.”

Nahl 16/10-11 ve 13: “Gökten suyu indiren O’dur. Ondan hem size içecek vardır, hem de hayvanlarınızı otlatacağınız bitkiler. (Allah) su sayesinde sizin için ekinler, zeytinler, hurmalar, üzümler ve diğer meyvelerin hepsinden bitirir. İşte bunlarda düşünen bir toplum için büyük bir ibret vardır … Yeryüzünde sizin için rengârenk yarattıklarında da öğüt alan bir toplum için gerçek bir ibret vardır.”

Zümer 39/21: “Görmedin mi? Allah gökten bir su indirdi, onu yerdeki kaynaklara yerleştirdi, sonra onunla türlü türlü renklerde ekinler yetiştiriyor. Sonra onlar kurur da sapsarı olduklarını görürsün. Sonra da onu kuru bir kırıntı yapar. Şüphesiz bunlarda akıl sahipleri için bir öğüt vardır.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ثَمَرَات semerât kelimesinden maksadın “bütün ziraat ürünleri” olduğunu ifade ettikten sonra, bir de bu rengârenk değişikliğin arka planını sorgulamamızı gerektiren bir âyeti hatırlatmakla yetinelim:

Ra‘d 13/4: “Yeryüzünde birbirine komşu kıtalar, üzüm bağları, ekinler, bir kökten ve çeşitli köklerden dallanmış hurma ağaçları vardır. Bunların hepsi bir su ile sulanır. (Böyle iken) yemişlerinde onların bir kısmını bir kısmına farklı kılarız. İşte bunlarda akıllarını kullanan bir toplum için ibretler vardır.” Demek ki aynı kaynaktan sulanmasına rağmen, rengârenk, farklı lezzetlerde, acı, tatlı, ekşi vs. meyvelerin ve ürünlerin yaratılması da bir başka sanatkârlık örneğidir.

2.وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ ب۪يضٌ وَحُمْرٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهَا وَغَرَاب۪يبُ سُودٌ “Dağlardan da renkleri farklı, beyaz, kırmızı ve simsiyah yollar (yarattığımızı hiç mi görmediniz?)” Hepsi de Kur’ân’da sadece bu âyette geçen جُدَد cüded kelimesi cüddeh sözcüğünün çoğuludur ve “bir rengi diğerinden ayıran yol gibi ayırıcı çizgiler”, ب۪يض bîdun sözcüğü de “beyaz” manasına gelmektedir.

Ayrıca غَرَاب۪يب ğarâbîbu kelimesi ğırbîb sözcüğünün çoğuludur ve “siyahın şiddetlisi, simsiyah” demektir.(7) Ayrıca سُود sûd kelimesi de zaten “siyah” demektir. Bu cümlede tabiatta yaratılan ve insanların bir bölgeden diğerini geçmelerini sağlayan tabiî yollar yaratıldığı beyan edilmektedir.

Bakara 2/22’de de ele aldığımız üzere, Tâhâ 20/53, Neml 27/61, Zuhruf 43/10, Mü’min 40/64 ve Nebe’ 78/6’da belirtildiği gibi, yeryüzünün yerleşim alanı, beşik veya döşek olması, onun insan hayatı için bütün ihtiyaçları içerecek şekilde hazırlanmış olması demektir.

Bu hazırlanışta yeryüzü, yayılmış (sütıhat),(8) döşek gibi serilmiş (feraşnâ),(9) döşenmiş (tahâ),(10) dört devirde çeşitli özellikleri oluşturularak şekillendirilmiş (bârake ve kaddera)(11) ve yuvarlak bir cisim olarak düzene kavuşturulmuştur (dehâ/dehv).(12) Bütün bu kullanımlarda yeryüzünün insan ve diğer varlıklar için uygun bir mekâna dönüştürüldüğü mesajı vardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çeken husus, cüded denilen “çizgi gibi yollar”ın farklı renklerde oluşudur. Farklı tabiat şartlarına göre farklı görüntülerin olduğu herkesin bildiği bir gerçektir. Aslında maksat, tabiattaki bu farklılığa işarettir; yoksa arzda sadece beyaz, kırmızı ve simsiyah yollar yoktur; çok daha değişik renkte ve özellikte olanları vardır.

Mülk 67/15’te de geçtiği üzere, Yüce Allah yeryüzünü insanlara boyun eğdirmiştir ve onun omuzlarında, yani her tarafında yürümelerini emretmiştir. Bu cümlede, yeryüzünün insanoğlunun emrine verilmesinin gerekçesi dile getirilmekte, İbn Abbâs’ın da ifade ettiği gibi yani dağlar, ovalar, yollar, vadiler, uçlar gibi “her tarafı”nın(13) gezilip dolaşılması istenmektedir.(14) Menâkib kelimesi “omuzlar” anlamına gelmektedir.

Buradan hareketle, en zor ve devasa yükseklikteki dağlar veya yerler demek olan “omuzlarında” dolaşılabileceği beyan edilerek, yeryüzünün her tarafına ulaşmanın mümkün olduğu ifade edilmiş olmaktadır.(15) Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “dağlardan farklı renklerde caddeler veya çizgi gibi yolların yaratılmış olması” da bu konunun bir başka ifade biçimidir.

Bu arada Nûh 71/19’dan hareketle, yeryüzünün her tarafına yollar edinmenin mümkün olduğu ifade edilmektedir. Arzın bu şekilde yaratılması bir seyir ve temaşa amaçlı değildir. Orada dolaşıp hem Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez sanatıyla ilgili ibretler almak, hem de rızık temin etmek bu yaratılışın gerekçesi olarak belirlenmiş olmaktadır.

Bir başka ifadeyle arzın neden bu şekilde tasarımlandığının cevabı Nûh 71/20’de verilmektedir. Buna göre, maksat, insanların orada geniş yollar edinmelerini ve hayatı daha rahat yaşamalarını sağlamaktır. Enbiyâ’ 21/31’de bu tamlama kelimeler yer değiştirilmiş olarak yer almakta, ancak orada da maksat insanların yeryüzünde rahat yol bulmalarını sağlamak için geniş vadilerin yaratılması şeklinde belirlenmektedir. Nahl 16/15 ve Neml 27/61’de ise yeryüzüne nehirlerin ve yolların yerleştirilmesinden söz edilmekte, amaç “yolu bulup rahat yaşamak” diye ifade edilmektedir.

Yüce Allah yeryüzünde çeşitli ırmaklar ve yollar yaratmış, hedeflerine ulaşmak için insanların orada yollar edinmesini kendilerinden istemiştir. Bu durum çeşitli âyetlerde insanların hayatlarını devam ettirmede önemli bir değer olarak sunulmaktadır.(16)

Bütün bu âyetlerde ele alınan mesele, Yüce Allah’ın bütün yaratıkları olduğu gibi yeryüzünü de insanın daha rahat yaşayabilmesi için şekillendirip hazırladığını beyan etmektir. Eğer yeryüzünde yaratılış itibariyle hazırlanmış yollar, ırmaklar, vadiler, geçitler, ovalar ve dağlar gibi yapılanmalar meydana getirilmiş olmasaydı bu dünyada yaşamak mümkün olmazdı.

ıı. Kâinattaki Çeşitlilik ve Allah’a Derin Saygı

وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَآبِّ وَالْاَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهُ كَذٰلِكَ اِنَّمَا يَخْشَى اللّٰهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمٰٓؤُ۬ا اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ غَفُورٌ “İnsanlardan, adım atan canlılardan ve dört bacaklı hayvanlardan da renkleri farklı olanlar var. Kulları içinden sadece (gerçeği) bilenler Allah’a saygı duyarlar. Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (çok üstündür); ğafûr’dur (çok bağışlayandır).”

Âyetteki وَمِنَ النَّاسِ ve mine’n-nâsi kelimesi “ve insanlardan da (şöylesi) vardır”; وَالدَّوَآبِّ ve’d-devâbbi sözcüğü “ve canlılardan da (vardır)”; وَالْاَنْعَامِ ve’l-en‘âmi kelimesi “ve (dört bacaklı evcil) hayvanlardan da”; مُخْتَلِف muhtelifun sözcüğü “farklı (olan)”;اَلْوَانُهُ elvânuhû kelimesi “onun renkleri”; كَذٰلِكَ kezâlike ifadesi “aynı şekilde”; اِنَّمَا يَخْشَى innemâ yahşâ ifadesi “sadece ve sadece derin saygı duymaktadır”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مِنْ عِبَادِهِ min ‘ıbâdihî kelimesi “O’nun kullarından”; الْعُلَمٰؤ۬ا el-‘ulemâu sözcüğü “âlimler”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَز۪يز ‘azîzün sıfatı “üstün(dür)”; غَفُور ğafûrun sıfatı ise “çok bağışlayan(dır)” demektir.

Bu âyette tıpkı önceki âyette olduğu gibi bu defa insanlar ve canlılar âlemindeki farklı renklere işaret edilmekte, bu sayede gerçek saygının söz konusu edilebileceği gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَآبِّ وَالْاَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهُ كَذٰلِكَ “İnsanlardan, adım atan canlılardan ve dört bacaklı hayvanlardan da renkleri farklı olanlar var.” Bu cümlede mahlûkatın sahip olduğu farklılığın sadece ürünlerdekilerden ve cansız tabiattakinden ibaret olmadığı, benzer çeşitliliğin insanlarda ve diğer canlılarda da bulunduğu hatırlatılmaktadır. Bu nedenle, âyette geçen üç kavram hakkında kısa bilgi vermek istiyoruz.

a) النَّاسِ en-nâs kelimesi “bütün insanlar” manasına gelmektedir; bu nedenle kelime üzerinde herhangi bir açıklama ihtiyacı yoktur.

b) الدَّوَابّ ed-devâbb kelimesi dâbbeh kelimesinin çoğuludur. Kur’ân’da dâbbeh kalıbında tekil olarak 14 kez(17), devâbb kalıbında çoğul olarak da 4 kez(18) geçen bu kelime “hareket etmek”, “yavaşça yürümek”, “kımıldamak”, “debelenmek” anlamındaki debîb kelimesinden türetilmiştir ve genellikle “sürüngenler ve haşerat”(19) için kullanılmaktadır. Ayrıca “kendi kendine hareket edebilen ve bir bedeni ya da gövdesi bulunan canlılar”(20) için de söz konusu edilmektedir.

Genel manası ve kullanımı bu olsa da dâbbeh/devâbb kelimeleri bazen “insanlar”,(21) bazen insanlar dâhil “bütün canlılar”(22) manasına gelmekte, bazen daha ayrıntılı veya özel bir mana vermektedir. Meselâ En‘âm 6/38’de insanlar ve kuş vs. iki kanadıyla uçuşan hayvanlar hariç “diğer canlılar”, Hacc 22/18’de insanlar hariç “diğer canlılar”, Neml 27/82’de mahşer şartlarında yaratılacak “yerin canlısı” veya “bizzat yeryüzünün canlandırılması”, Sebe’ 34/14’te ise “böcek” manasına gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer bir durum vardır. Çünkü buradaki الدَّوَابّ ed-devâbb kelimesi insanları da dört bacaklı evcil hayvanları da içermemekte, geriye kalan “diğer canlıları” kapsamaktadır.

c) الْاَنْعَامِ el-en‘âm kelimesi Kur’ân’da 32 kez geçmekte ve “hayvanlar” manasına gelmektedir.(23) Hatta resmi sıralamada 6. sûre olan En‘âm sûresinin adı da bu kelimeyle ifade edilmektedir. الْاَنْعَام en‘âm kelimesi ise “deve, inek, koyun, keçi gibi hayvanlar” manasına alınabileceği gibi, “evcil hayvanlar” manasına da alınabilir. Elmalılı bu kelimeye “yumuşak” manası vererek, onların insanoğluna boyun eğdirilmesini, insanların onlardan yararlanmasını ve bir anlamda boyun büktürülebilir olduklarını söylemek istemiştir.(24)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette الدَّوَابّ ed-devâbb ve الْاَنْعَام el-en‘âm kelimeleri birlikte kullanıldığı için aralarında bir nüans bulunduğunu belirtmeliyiz. Bu nedenle bazı âlimler الدَّوَابّ ed-devâbb kelimesine “hayvanlar”, “sürüngenler”, “(vahşi) canlılar”, الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesine “davarlar”, “hayvanlar” ve “evcil hayvanlar” manası vermişlerdir.(25) Biz ise bütün farklılıkları içerecek şekilde الدَّوَابّ ed-devâbb kelimesine “adım atan, debelenen veya sürünen canlılar”, الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesine ise “dört bacaklı veya evcil hayvanlar” manası vermekteyiz.

2. اِنَّمَا يَخْشَى اللّٰهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمٰٓؤُ۬ا “Kulları içinden sadece (gerçeği) bilenler Allah’a saygı duyarlar.” Bu cümlede vurgulu ifade tekniklerinden birisi olan اِنَّمَا innemâ formu kullanılmakta ve Allah’a gerçek anlamda derin saygı duyanların sadece âlimler olduğu beyan edilmektedir.

Âyette geçen haşyet kelimesi hakkında A‘lâ 87/10’da geniş açıklamalar yapacağız. Burada sadece şu kadarını hatırlatalım: Haşyet, “saygı göstermek”, “ürperti duymak”, “içi titremek” anlamına gelmektedir. Mülk 67/12’de de daha başka âyetlerde de geçen “haşyet kavramı”, genellikle korku içerikli olarak düşünülse de, aslında “derin saygı duymak” şeklinde anlaşılmalıdır. Haşyet sadece Allah’a duyulur, başkasına duyulmaz. Bu nedenle haşyette Allah’ın yüceliği söz konusudur.

Kur’ân’da bu kavramın nispet edildiği varlıklar arasında melekler de vardır.(26) Anlaşılıyor ki, melekler Yüce Allah’ın azametini ve kibriyâsını her mahlûktan daha iyi bildikleri için O’na karşı haşyet içerisindedirler. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “Yüce Allah’a sadece bilgin kullarının saygı duyacağı” beyan edilerek, bilgi-saygı-bilinç ilişkisine dikkat çekilmektedir.(27) Bu arada vahyin muhatap kılınması halinde cansız varlıkların bile bu duyguya sahip olabilecekleri Kur’ân’da “dağ” örnekliğinde darb-ı mesel olarak hatırlatılmaktadır.(28)

Râzî’nin beyanına göre, dilciler haşyet ve havf kavramlarının aynı manayı verdiği kanaatindedirler. Ancak aralarında önemli bir anlam farkı vardır. Haşyet, kendisine haşyet duyulan zatın azametinden ve yüceliğinden kaynaklanır. Havf kelimesi ise haşyet duyanın zayıflığından ileri gelen bir korkudur, ürpertidir.

Râzî, bu farkın genellikle bu şekilde görüldüğünü, ancak bunun her kullanımda olmasının da gerekli olmadığını bildirmektedir. Demek ki haşyet kavramında bir duyarlılık, derin bir saygı ve iç titremesi vardır. Havf kelimesinde ise acizlik ve zayıflıktan kaynaklanan bir ürperti söz konusudur.

Özetle şunu söyleyelim: “Haşyet”, muhatabın yüceliğinden kaynaklanan bir duygudur. Allah’a duyulan tazim, hürmet, sevgi ve yüceltmeyi içerir; bu duygu Kur’ân’da devamlı olarak övülür. Haşyetin kaynağı bilgidir.(29) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen haşyet kavramının bilgiyle yakın anlam ilişkisi olduğu görülmektedir.

Fâtır sûresinin 27-28. âyetlerinde kâinat kitabından çeşitli âyetler zikredilerek, bunların incelenmesi, böylece Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretinin görülmesi sayesinde “bilgin kulların haşyeti”nden söz edilmektedir. Bilgi arttıkça haşyetin de artması beklenir. Ancak inatçı insanlardan bunu beklemek de doğru değildir. Sanattan anlayanlar sanatkârın kıymetini bilirler. Bu nedenle, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki sanatını inceleyen “âlimler”, en büyük ve gerçek sanatkâr olan Yüce Allah’ın önünde derin bir saygıyla eğilir ve O’na karşı hürmet ve tazimde büyük bir bilinç elde etmiş olurlar.

Âlim olmak için Yüce Allah’ın sadece vahyettiği kitabı ve onun prensiplerini bilmek yetmez; bu nedenle kâinat kitabının âyetlerine de yönelip oradan da Allah’a ulaşmanın yolları aranmalıdır. Sadece dinî ilimlerde değil, aynı zamanda tabiat ilimlerinde de arzu edilen düzeye ulaşılmalı, çok yönlü âlim olmanın çabası içerisine girilmelidir.

Zü’l-cenâhayn denen “iki kanat sahibi” olmak, aslında aynı ustanın iki eserini de tanımakla mümkündür: Bunlardan birisi “vahyedilen”, diğeri de “kâinat” kitabının âyetleridir. Her iki âyet grubunun sahibi ve yaratıcısı Yüce Allah’tır ve kullarından bu âyetleri incelemelerini istemektedir.

Bu kısımla ilgili son söz olarak şunu belirtelim: Hz. Peygamber bu âyet vesilesiyle şöyle buyurmuştur: “Ben sizin Allah’a en derin saygı duyanınız ve en çok muttakî olanınızım.”(30)

3. اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ غَفُورٌ “Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (çok üstündür); ğafûr’dur (çok bağışlayandır).” Bu cümlede yer alan عَز۪يز ‘azîz sıfatı, Rabbimizin sanatında ve gücündeki erişilmezliği, yarışılamazlığı ve mağlup edilemezliği, غَفُور ğafûr sıfatı ise bu sanatın nasıllığını gerektiği gibi incelemeyen kulların işleyeceği muhtemel günahları çok bağışlayıcı olduğunu ortaya koymaktadır.

b) Vahiy ile İlişkiler

Yüce Allah, sûrenin 29-32. âyetlerinde ödüle layık kılınacak kişilerin çeşitli özelliklerini saymakta, Allah’ın kitabını tilavet etmeyi yani onu okuyup takip etmeyi, namaz kılmayı ve manevi ticaret sahibi olmak için gizli ve aşikar olarak infakta bulunmayı dile getirmekte, sonrasında şu bilgiyi vermektedir: “(Allah) ödüllerini tam olarak versin ve ihsanından (lütfederek nimetlerini) arttırsın diye hiçbir şekilde yok olmayacak bir kazanç umarlar. Muhakkak ki O (Allah), ğafûr’dur (çok bağışlayandır); şekûr’dur (şükre çok karşılık verendir).”

Ardından, Hz. Peygamber’e vahyedilen bu kitabın öncekileri de tadik ediciliği üzerinden gerçekliği beyan edilmekte, Allah’ın kullarının her halini bilip gördüğü bildirilmekte, ardından Kur’ân’ın bu son ümmete miras bırakıldığı ve bununla ilgili olarak insanların üç temel özellik arz ettikleri beyan edilerek, “kendine yazık edenler”, “orta yolda olanlar” ve “Allah’ın izniyle hayırlarda önde bulunanlar” sayılmakta, büyük lütfun da bu sonuncusu olduğu haber verilmektedir.

ı. Fedakârlıkların Karşılıksız Bırakılmaması

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللّٰهِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ لِيُوَفِّيَهُمْ اُجُورَهُمْ وَيَز۪يدَهُمْ مِنْ فَضْلِه اِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ “Allah’ın kitabını tilâvet edenler (okuyup aktaranlar), namazı kılanlar ve rızık olarak verdiğimiz şeylerden gizli ve açık infak edenler (verenler), (Allah) ödüllerini tam olarak versin ve lütfundan (nimetlerini) artırsın diye asla yok olmayacak bir kazanç umarlar. Şüphesiz ki O (Allah), ğafûr’dur (çok bağışlayandır); şekûr’dur (şükre çok karşılık verendir).”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ يَتْلُونَ innellezîne yetlûne ifadesi “muhakkak ki tilavet edenler, okuyanlar, izleyenler”; كِتَابَ اللّٰه kitâbellâhi tamlaması “Allah’ın kitabını”; وَاَقَامُوا ve ekâmû fiili “ve ikame etmiş (olanlar), yerine getirenler, kılanlar”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”;وَاَنْفَقُوا ve enfekû fiili “ve vermiş olanlar, infak edenler”;مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ mimmâ razaknâhum ifadesi “kendilerine rızık olarak verdiklerimizden”; سِرًّا sırran kelimesi “gizlice”;وَعَلَانِيَةً ve ‘alâniyeten sözcüğü “ve açık olarak”; يَرْجُونَ yercûne fiili “ummaktadır, umarlar”; تِجَارَة ticâraten kelimesi “(şöyle bir) kazanç, kâr”; لَنْ تَبُورَ len tebûra fiili “asla ve asla yok olmayacak”;لِيُوَفِّيَهُمْ liyüveffiyehum ifadesi “onlara karşılığını vermek için, sonuçta verecektir”;اُجُورَهُمْ ücûrahum tamlaması “onların ödüllerini”;وَيَز۪يدَهُمْ ve yezîdehum fiili “ve onları arttırmak için, arttıracaktır”; مِنْ فَضْلِه min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından, ikrâmından”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; غَفُور ğafûrun sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; شَكُور şekûrun sıfatı ise “şükre çok karşılık veren(dir)” demektir.

Burada bir Müslüman duyarlılığı bağlamında Yüce Allah’ın kitabını tilavet, namaz ibadeti ve infak hassasiyetinin karşılığının Allah’tan beklenebileceği gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللّٰهِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ “Allah’ın kitabını tilâvet edenler (okuyup aktaranlar), namazı kılanlar ve rızık olarak verdiğimiz şeylerden gizli ve açık infak edenler (verenler), asla yok olmayacak bir kazanç umarlar.” Önceki iki âyetle de uyumlu olacak şekilde bu âyette bir mümin tanımı yapılmakta, kâinat kitabının âyetlerini tanıyanların diğer görevleri ihmal etmemesi gerektiği üzerinde durulmakta ve üç davranışa dikkat çekilmektedir:

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللّٰهِ “Allah’ın kitabını tilâvet edenler.” Bu cümlede iki kavram dikkat çekmektedir. Bunlardan ilki “tilâvet”, diğeri ise “Allah’ın kitabı”dır.

ı. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَتْلُونَ “Muhakkak ki tilâvet edenler.” Tefsirimizin Giriş kısmında “Kur’ân-ı Kerîm Nasıl Okunmalı?” başlığında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, tilâvet “lafızları arka arkaya dizmek”, “tekrar etmek”, “aktarmak”, “gereğini yapmak”, “takip etmek” anlamlarına gelmektedir.

Kelimenin bu anlam dünyasından hareketle ve önceki âyetlerin mesajlarıyla da uyumlu olacak şekilde düşünüldüğünde, bu âyette sözü edilen tilâvet, “Allah’ın yarattığı bu kâinat kitabını gündemde tutmak, onun âyetlerini incelemek, onlardaki eşsiz ve erişilmez yüceliği temaşa edip o büyük gücün önünde saygıyla eğilmek” demektir. Bu manaya göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet, bağlama uygun olarak öncekilerin sonucu veya devamı olarak anlaşılmış olur.

Tilâvet kavramı bilinen anlamda kelime tekrarı veya harf seslendirmesinden ibaret olarak “okumak” diye de tercüme edilebilir. Bu durumda kelimenin “gereğini yapmak, izinden gitmek, takip etmek” manası hatırlanmalıdır. Âyette verilmek istenen mesaj, “Allah’ın bu son ilâhî mesajı olan Kur’ân’ı anlayarak okumak, onda yer alan ilâhî emirlerin gereğini yerine getirmek, vahyi izlemek(31) ve bir anlamda Kur’ân adamı olmak” şeklinde anlaşılmalıdır.

Aksi takdirde, eğer vahiy ile ilişkimiz onu anlamadan, yaşamadan ve hayata aktarmadan salt bir seslendirmeden ibaret bırakılırsa o zaman tilâvet arzu edilen şekilde yapılmamış demektir. Bu tür okumalar kişiyi Kur’ân’dan mehcûr bırakmaya, yani okumasına rağmen ondan uzak kalmış olmaya da dönüşebilir. Bu manaya göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet başlangıç cümlelerinden ibaret sayılır; önceki âyetlerle değil de sonrasındaki davranışlarla yeni ve farklı bir bütünlük oluşturur.

ıı. كِتَابَ اللّٰهِ “Allah’ın kitabı(nı).” Buradaki diğer kavram “Allah’ın kitabı”dır. ‘Alak 96/1 gibi âyetlerde de genişçe ele alacağımız üzere, Yüce Allah’ın temelde üç kitabı vardır: İlki, vahye konu olan ve bütün peygamberlere gönderilen mesajlar anlamında “tenzîlî kitap”tır; bu kitaba “okunan, indirilen veya öğretilen kitap” da denilir. İkincisi, kâinata koyduğu kanunlar anlamında “tekvînî kitap”tır; buna “kâinata yazılmış veya gözlemlenen kitap” da denilebilir. Bu kitabın âyetleri yaratılmış olan her şeydir.

Üçüncü kitap ise tekvînî kitabın alt başlığı olarak da değerlendirilebilen, ancak bizim müstakil olarak kabul ettiğimiz “insan kitabı”dır. “İnsan kitabı”nın âyetleri arasında onun bedensel yapısı, ruhsal donanımı, yaşadığı olaylar ve ders alınacak kıssaları vs. sayılabilir. Bu üç kitabın da sahibi Yüce Allah’tır ve insanlardan bu üç kitapla O’na yönelip hakkı bulmaları istenmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti, öncesiyle özellikle de Fâtır sûresinin 9, 11, 12, 13, 27 ve 28. âyetlerle birlikte okuduğumuzda, öncelikli maksadın Yüce Allah’ın yarattığı bu kâinat kitabının âyetlerini okumak şeklinde olduğu açıktır. Kulları içerisinde Allah’a derin saygı duyanların sadece âlimler olduğunu beyan eden âyetin peşinden gelen bu âyetteki okumayı kâinat kitabıyla ilişkilendirmek bağlama uygun olandır.

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Hem yazılı kâinat kitabının, hem de vahyedilen ve okunan Kur’ân’ın âyetlerini tilavet etmek aslında aynı değerde önemlidir. Unutulmamalıdır ki vahyin ilk emri olan ıkra’, mutlak anlamda “okumak” şeklinde anlaşılsa da bunun özel olarak “yaratılanı düşünmek”le ilişkili olduğu açıktır. Dolayısıyla her iki âyet grubunun oluşturduğu “Allah’ın kitabını” birlikte okuyarak Allah’ın rızasına ulaşmak Müslümanlardan istenmektedir.

b)وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ “Namazı kılanlar.” Allah’ın kitabını tilâvet etmenin, yani o kitabı takip etmenin gereklerinden birisi elbette “namaz kılmak”tır.

Bakara 2/3’ta “namaz” ibadeti hakkında gerekli açıklamaları yapmıştık. Kısaca şunu söyleyelim: Namazın ikamesi, onu Yüce Allah’ın istediği şekilde kılıp hayata hâkim kılmak demektir. Namaz kılmak da namazın insanı kılmasıyla gerçek manasına kavuşur. Bu, hayata Allah’ın bak dediği yerden bakmayı ve bu hayatı sadece O’nun istediği gibi yaşamayı insana öğreten bir duyarlılıktır.

“Ekonomik içerikli ibadetlerden olan infâk”tan söz eden sonraki cümleyi düşündüğümüzde, buradaki “namaz” ibadetinin de aslında bütün bedenî ibadetleri içerdiğini söyleyebiliriz. Zaten salât kavramının anlamlarından birisi de Allah’a yaslanmak ve O’nun rızası için ibadet etmek, O’nun davasına destek olmaktır.

c) وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً“Kendilerine verdiğimiz rızıktan gizli ve açık infak edenler.” Bu cümlede duyarlı olmanın ekonomik boyutu gündeme getirilmekte ve hayatı doğru yaşayabilmek için başkalarına karşı sorumluluklarımızın olduğu öğretilmektedir. Âlimlerimizin bir bölümü bunun hem farz olan zekâtı vermek, hem de sadaka vermek anlamına geldiği kanaatindedirler.(32)

ı. Bakara 2/215’te “infâk kavramı” hakkında detaylı bilgi vermiştik. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: İnfâk, Müslüman’a ekonomik sorumluluğunu öğreten, onu nifaktan kurtaracak, başkalarının farkına vardıracak, dünyada verilip mahşerde karşısına çıkartılacak bir yardımlaşma kurumudur. Tıpkı bir tünel gibi “hiç kimse görmeden gariban bir insanın kalbine ve yüreğine bir yol bulmak” manasıyla infâk, nifakın panzehiridir.

ıı. Yüce Allah bu âyette âlim kullarını ve duyarlı müminleri tarif ederken üçüncü özellikleri bağlamında saydığı bu nitelikte “rızkı insanlara kendisinin verdiğini” özellikle hatırlatmaktadır. رَزَقْنَاهُمْ “Onlara biz rızık verdik” ifadesi, insanların sahip olduğu mal ve servetin onlara bir imtihan aracı olarak emanet olarak verildiğini göstermektedir.

Mal da servet de birer emanettir; onları Allah rızası için verince işte o zaman kişinin olurlar. Bu arada söz konusu ifadenin başında bulunan مِمَّا mimmâ ifadesindeki مِنْ min edatı, ba‘ziyet, yani “bir kısmı” manasına gelmektedir. Buradan hareketle, verilmesi istenen şeylerin rızkın tamamı değil, sadece bir bölümü olduğu anlaşılmaktadır.

ııı. Âyetteki سِرّ sırr ve عَلَانِيَة ‘alâniyeh ifadeleri de “gizli ve aşikâr” anlamlarına gelmekte ve “infak yaparken nasıl davranılması gerektiği öğretilmek istenmektedir. İslam, insanların gösterişten uzak olmalarını özellikle isteyen bir dindir. Dahası, gösteriş için yapılan yardımların Allah’a ve âhirete inanmayanlarınki gibi iptal edileceği haber verilmektedir.(33)

Bu durumda “gizli ve aşikâr olarak infak etmek” nasıl anlaşılmalıdır? Bu konuda Bakara 2/271’i hatırlamak gerekmektedir: “Eğer sadakaları (zekât ve benzeri hayırları) açıktan verirseniz ne âlâ (bu ne güzeldir)! Eğer onu fakirlere gizlice verirseniz, işte bu sizin için daha hayırlıdır. Allah da bu sebeple sizin günahlarınızı örter. Allah, yapmakta olduklarınızı bilir.”

İşte burada sadakaların, yani infakın açık yapılanı ile gizli yapılanı zikredilmekte, açık yapılanı için nereye verildiği söylenmezken, gizli olanın fakirlere yönelik infak olduğu beyan edilmektedir. Bu durumda açık verilenlerin şahıslara değil de kurumlara verilen olduğu, fakirlere verirken onları deşifre etmemek ve gururlarını rencide etmemek için gizlice infak yapmanın gerekliliği anlaşılmaktadır. Gerçek kişilere yapılan yardım gizli, tüzel kişiliklere olanın ise aşikâr olacağı anlaşılmaktadır. Açık infakta bir anlamda teşvik de öngörülmektedir, diyebiliriz.

2. لِيُوَفِّيَهُمْ اُجُورَهُمْ وَيَز۪يدَهُمْ مِنْ فَضْلِه اِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ “(Allah) ödüllerini tam olarak versin ve ihsanından (lütfederek nimetlerini) arttırsın diye hiçbir şekilde yok olmayacak bir kazanç umarlar. Muhakkak ki O (Allah), ğafûr’dur (çok bağışlayandır); şekûr’dur (şükre çok karşılık verendir).” Fâtır 35/29. âyetin son kısmıyla 30. âyet, sözü edilen üç temel görevi yapanların aslında neyi hak ettiklerini ve Yüce Allah’ın onlara neler ikrâm edeceğini içermektedir.

a) يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ “Onlar hiçbir şekilde yok olmayacak bir kazanç umarlar.” Bu ifade bir sonuç cümlesidir. Yüce Allah’ın kitabını okuyan, namazı kılan ve Allah’ın verdiği rızıktan bir bölümünü gizli ve aşikâr olarak verenler bir çok fedakârlık yapmaktadırlar. Bütün bunlar bir şeylerin öncülüdür, “sebebi”dir ve elbette bunların bir de “sonucu” ve karşılığı olacaktır. İşte bu cümle “yok olmayacak bir ticareti ummak” diye bir sonucu haber vermektedir.

Burada zikredilen تِجَارَة ticâreh kelimesi Kur’ân’da sekiz âyette(34) dokuz kez yer almaktadır. Bunlardan altı tanesi bilinen anlamda dünyevî ticaret manasındadır. Üç tanesi ise daha çok manevî ticaret olarak yer almaktadır. Bu çerçevede Bakara 2/16’da “hidâyete karşılık şaşkınlığı satın alan” münafıkların bu tercihinin olumlu manada bir ticaret olmadığı ve sahiplerine kâr sağlamadığı beyan edilmektedir.

Fâtır 35/29 ve Saff 61/10’daki ticaret ise bütünüyle manevi bir kazanç, yani sevap manasına gelmektedir. Çünkü bu âyetlerde söz konusu ticaretin hem hiçbir şekilde yok olmadığı, hem de sahiplerini mahşerde elem verici azaptan koruyacağı haber verilmektedir.

Demek ki Kur’ân’a göre hiç yok olmayacak ticaret mahşere taşınandır; bir anlamda ibadetleştirilen ve Allah rızasıyla buluşturulandır. Sırf bu nedenledir ki yaygın algıda 40-1=39 olmasına rağmen, dinî terminolojide bu hesap en az 40 veya 41’dir; fazlasının ise sınırı ve hesabı yoktur. İşte yok olma riski olmayan böyle bir ticaret kazancını sağlayacak olan işlemler, âyetin ilk cümlelerinde sayılan “Allah’ın kitabını tilâvet etmek”, “namaz kılmak” ve “infâk etmek”ten oluşan üç temel fedakârlıktır.

b) لِيُوَفِّيَهُمْ اُجُورَهُمْ وَيَز۪يدَهُمْ مِنْ فَضْلِه “Sonuçta (Allah) ödüllerini tam olarak verecek ve ihsanından (lütfederek nimetlerini) onlara arttıracaktır.” Bu cümlenin başındaki lâm harfi hem sebebiyye hem de ‘âkıbet edatı olarak manalandırılabilir.

Lâm harfini eğer sebebiyye manasına alırsak o zaman tercüme şu şekilde olur: “Ödüllerini tam olarak versin ve ihsanından (lütfederek nimetlerini) arttırsın diye hiçbir şekilde yok olmayacak bir kazanç umabilirler.” Burada öne çıkan husus, ödüllerin tam verilmesinin ve arttırılmasının sebebini belirtmektir ki bu da ticaret denilen manevî kazancın yok olmamasını temindir.

Lâm harfine eğer ‘âkıbet manası verirsek bu defa da tercüme şöyle olur: “Onlar hiçbir şekilde yok olmayacak bir ticaret umabilirler. Sonuçta (Allah) ödüllerini tam olarak verecek ve ihsanından (lütfederek nimetlerini) onlara arttıracaktır.” Burada öne çıkan nokta ise, yapılan fedakârlıkların sonuçsuz bırakılmayacağı ve ilâhî irade tarafından mutlak surette ödülle buluşturulacağıdır.

Bu cümlede verilmek istenen genel mesaj şudur: Yüce Allah sözü edilen türden fedakârlıkları yapanların ödüllerinin tam karşılığını verecektir; hatta kendi ihsanından ve lütfundan ikrâmını arttıracağını müjdelemektedir. Benzer müjdeler başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(35) Nûr 24/38, Fâtır 35/30 ve Şûrâ 42/26’da da belirtildiği gibi Yüce Allah hak edenlere ödüllerini vereceği gibi ihsan ve ikramından dolayı ödüllerini daha da arttıracağını müjdelemektedir.

Müzzemmil 73/20’de “Amellerin farklı karşılığı” konusunu geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Mahşerde ecirlerle karşılaşmanın yolu, dünyada ecir getirecek fedakârlıklar yapmaktan geçmektedir. Burada ücrete mağlup olanların orada ecirle buluşması pek mümkün görünmemektedir. Ecir bekleyenler ücret istemezler; ücret alanlar da ecirden mahrum bırakılırlar. Peygamberlerin tebliğ hayatında bize sunulan eğitim ahlakı ecir endeksli çalışmaktır; ücrete mağlup ve mahkûm olmamaktır.

c) اِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ “Muhakkak ki O (Allah), ğafûr’dur (çok bağışlayandır); şekûr’dur (şükre çok karşılık verendir).” Rabbimiz iki âyetin sonunu “bağışlama” ve “teşekkürü karşılıksız bırakmama” sıfatlarıyla tamamlamaktadır.

ı. Yüce Allah غَفُور ğafûr’dur; çünkü O’nun emrettiği hususları tam da O’nun istediği gibi yapamayacağımızı bilmekte ve peşinen eksiklilerimizden doğan günahlarımızı affedeceğini müjdelemektedir.

ıı. Yüce Allah شَكُور şekûr’dur; çünkü önceki cümlede de açıkladığımız gibi, dünyada yaptığımız fedakârlıkların tam karşılıklarını ödül olarak verecektir; hatta çok daha fazlasını da ikrâm ve ihsan edecektir. شَكُور şekûr sıfatı “şükürleri karşılıksız bırakmayan”, “iyiliğe karşılık veren” demektir ve kullar için kullanıldığında “çok şükreden”,(36) Yüce Allah için kullanıldığında ise “şükrü karşılıksız bırakmayan”(37) manasına gelmektedir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu ikinci mana söz konusudur.

ıı. Vahyin Gerçekliği

وَالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ اِنَّ اللّٰهَ بِعِبَادِه۪ لَخَب۪يرٌ بَص۪يرٌ “Sana vahyettiğimiz kitap, kendinden önceki (kitapların aslı)nı doğrulayan gerçektir. Şüphesiz ki Allah, kullarıyla ilgili habîr’dir (her şeyden haberdardır); basîr’dir (her şeyi görendir).”

Âyetteki وَالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ vellezî evhaynâ ifadesi “ve vahyettiğimiz şey”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “Kur’ân, vahiy”; هُوَ hüve zamiri “o”; الْحَقّ el-hakku sözcüğü “gerçek(tir), hakikat(tir)”;مُصَدِّقًا musaddıkan kelimesi “onaylayıcı olarak”;لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ limâ beyne yedeyhi tamlaması “onun kendinden önündekini”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِعِبَادِه bi ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kendi kullarından”; لَخَب۪يرٌ lehabîrun sıfatı “elbette haberdar olan(dır), bilen(dir)”; بَص۪ير basîrun sıfatı ise “gören(dir)” demektir.

Bu âyette ilâhî mesajların ruh birlikteliği vurgulanarak Kur’ân’ın kendinden önce gönderilmiş olan bütün ilâhî vahiyleri onayladığı gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ “Sana vahyettiğimiz kitap, kendinden önceki (kitapların aslı)nı doğrulayan gerçektir.” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e vahyettiği kitabın hem gerçekliğini, hem de kendinden önceki mesajları onayladığını beyan etmektedir. Burada hem Hz. Peygamber’in vahiy düşmanlarına karşı eli güçlendirilmekte, hem de önceki peygamberlerle aynı mesajı tebliğ ettiği için rahatlatılmaktadır.

a) Vahiy ve çeşitleri hakkında Nisâ’ 4/163’te açıklamalar yapmıştık; dolayısıyla burada detaya girmeyeceğiz. Âyette yer alan مِنَ الْكِتَاب mine’l-kitâbi ifadesindeki مِنْ min edatını beyâniyye, yani “açıklama”, الْكِتَاب el-kitâb’ı da “Kur’ân” manasına kabul ediyoruz. Eğer min edatı teb‘îdıyye, yani “bir kısmından” manasına gelirse, bu defa da الْكِتَاب el-kitâb’dan kasıt vahyin Levh-i Mahfûz’daki Ümmü’l-Kitâb’dan Hz. Peygamber’e indirilen kısmı olur.(38) Her iki ihtimal de mümkündür; ancak bizim tercihimiz ilkinden yanadır.

b) Tefsirimizin Giriş kısmında “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” başlığında ele aldığımız üzere, Kur’ân’ın isimlerinden biri de الْحَقّ el-hakk kelimesidir. Kur’ân, “gerçeği getiren ve gerçeği temsil eden” bir kitaptır.(39) Yûnus 10/32’de ifade edildiği üzere, “Hakk’tan öte geriye sapkınlık kalacağı” için, Kur’ân’ın hakkı temsil eden asıl değer olduğu açık bir gerçektir.(40)

Kur’ân’ın sunduğu bütün bilgiler, inananlar için tartışma kaldırmayacak netliktedir. Bir ismi de الْحَقّ el-Hakk olan Yüce Allah, الْحَقّ el-hakk adını verdiği bu son mesajıyla insanoğluna hakkı ve hakikati bildirmeyi, onları eğitmeyi ve bilgilendirip bilinçlendirmeyi amaçlamaktadır. Kur’ân’ın الْحَقّ el-Hakk ismiyle aslında söylenmek istenen şudur: Hakka ve hakikate ulaşmanın tek yolu içinde hiçbir şüphe bulunmayan Kur’ân’dan geçmektedir; başka yollar birer çıkmaz sokaktır.

c) Âyette geçen مُصَدِّق musaddık kelimesi Kur’ân’da 18 kez(41) yer almaktadır. Bu kullanımların hepsinde de maksat vahyin ve peygamberlerin birbirini onaylaması olarak belirlenmiştir.

A‘lâ 87/19’da açıklayacağımız üzere, “ilâhî mesajlarda ruh ve misyon birlikteliği” vardır. Bu konuda kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de bütün peygamberlerden “kendilerinden sonra gönderilecek peygambere iman etmeleri ve ona yardım etmeleri” sözünü aldığını beyan etmektedir. Bu yönüyle peygamberlik kurumu birbirini reddetmeye değil, onaylamaya dayalı bir kurum olarak şekillendirilmiştir.

Kur’ân’ın önceki vahiylerle ilişkisini belirleme noktasında net bilgiler veren şu âyetler dikkat çekicidir: “Şüphesiz bu mesaj, elbet âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir; onu güvenilir ruh (Cebrâîl), uyarıcılardan olasın diye, apaçık Arapça bir lisan ile senin kalbine getirmiş, indirmiştir. Yine şüphe yok ki, bu mesaj öncekilerin hikmet dolu sayfalarında da vardı.”(42)

Demek ki, Kur’ân’ın mesaj derinlikleri öncekilerin sayfalarına kadar uzanmakta, oralarda da yer almış olarak, bir misyon birlikteliğine vurgu yapılmaktadır. Esasında Kur’ân kelimesinin “toplamak” anlamındaki el-kar’u kökünden türetildiği görüşü de bunun destekçisi sayılabilir. “Toplamak” anlamı, Kur’ân’ın önceki vahiylerin esaslarını içermesi demektir.

Yüce Allah, insanlığa vahiy gönderirken onları birbirinin karşıtı veya zıddı olarak göndermiş değildir. Peygamberler de birbirlerinin rakibi değil, birbirlerinin onaylayıcısı ve destekleyicisidirler. En‘âm 6/83-90’da pek çok peygamber zikredildikten sonra, Yüce Allah Nebî (as)’a “Sen de onların hidayetine uy” talimatını vermiş, hidayetin herkes açısından aynı değeri ve anlamı ifade ettiğini belirtmiştir.

Ahkâf 46/9’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “De ki: Ben peygamberlerin ilki değilim; bana da size de ne yapılacağını bilmiyorum.” Bu âyette geçen bid‘an kelimesi, bir taraftan “bidat” anlamına geldiği gibi, diğer taraftan da “türedi, öncesi olmayan” anlamına gelmektedir. Demek ki Hz. Peygamber ilk peygamber değildi; peygamberlik anlamında herhangi bir bidat da ortaya koymuyordu; çünkü peygamberlik kurumu onunla başlamamıştı. O, peygamberler zincirinin son halkasıydı ve peygamberlik kurumu da onunla bitirilmiştir.(43)

Âyetlerde vurgulanan husus, peygamberlerin ve getirdikleri mesaj içeriklerinin ruh ve misyon açısından birlikteliklerini ortaya koymaktır. Bu itibarla tekrar vurgulayalım ki, önceki peygamberlere veya kitaplara nispet edilen ilâhî mesajların doğruluk değeri veya doğruluk ölçüsü, Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun iseler doğru ve geçerlidirler; aykırı iseler bozulmuşlardır ve geçerliliklerini de haliyle yitirmişlerdir.

2. اِنَّ اللّٰهَ بِعِبَادِه۪ لَخَب۪يرٌ بَص۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah, kullarıyla ilgili habîr’dir (her şeyden haberdardır); basîr’dir (her şeyi görendir).” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(44) Yüce Allah’ın bu iki sıfatı âyetin içerdiği mesajla yakından irtibatlıdır.

Söylenmek istenen şudur: Ey Peygamber! Sen muhataplarının seninle ilgili neler dediğini ve nasıl planlar yapıp ettiklerini bütünüyle bilemezsin. Oysa Allah onların kalplerinde barındırdıkları dâhil her hallerinden haberdar olduğu gibi, bütün yaptıklarını da hakkıyla görendir. Öyleyse onlarla ilgili yapılması gereken şey tebliğdir; geriye eğer onların düşmanlığı kalıyorsa Yüce Allah onlara yaptıklarının hesabını elbette soracaktır; çünkü yapılan her bir şey kayıt altına alınmaktadır.

Esasında Yüce Allah’ın kullarını görmesi ve her hallerini bilmesi, onların davranışlarını meleklere kaydettirmesinin değişik bir ifadesidir. Bu yönüyle Rabbimiz bir taraftan Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermekte, diğer taraftan da bütün zamanların inkârcılarına gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

ııı. Kitâb’a Vâris Kılınanların Durumu

ثُمَّ اَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذ۪ينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِه وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِاِذْنِ اللّٰهِ ذٰلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَب۪يرُ “Sonra Kitabı kullarımızdan seçtiklerimize miras kıldık. Kimi kendisine haksızlık eder; kimi ortadadır; kimi de Allah’ın izniyle hayırlarda öndedir. Asıl büyük lütuf işte budur.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَوْرَثْنَا evrasnâ fiili “vâris kıldık”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “Kur’ân’ı, vahyi”; الَّذ۪ينَ اصْطَفَيْنَا ellezîna’stafeynâ ifadesi “seçtiğimiz (şu) kişilere”; مِنْ عِبَادِنَا min ‘ıbâdinâ tamlaması “bizim kullarımızdan”;فَمِنْهُمْ fe minhum ifadeleri “onlardan, içlerinden (şöylesi) vardır”; ظَالِمٌ zâlimun kelimesi “yazık eden, zulmeden, haksızlık eden”; لِنَفْسِه linefsihî ifadesi “onun nefsine, kendisine”;وَمِنْهُمْ ve minhum ifadeleri “yine onlardan, içlerinden (şöylesi) vardır”; مُقْتَصِد muktesıdün sözcüğü “orta yolda, mutedil (olan)”;وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “yine onlardan, içlerinden (şöylesi) de vardır”; سَابِق sâbıkun kelimesi “önde olan”; بِالْخَيْرَات bi’l-hayrâti ifadesi “hayırlarda”;بِاِذْنِ اللّٰه biiznillâhi tamlaması “Allah’ın izniyle”; ذٰلِكَ هُوَ zâlike hüve ifadesi “işte budur sadece bu”; الْفَضْلُ الْكَب۪ير el-fadlu’l-kebîru tamlaması ise “büyük lütuf” demektir.

Bu âyette ilâhî mesajın Rabbimizin kullarına miras kılındığı, buna karşın onların çeşitli özellikler ortaya koyduğu gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذ۪ينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا “Sonra Kitabı kullarımızdan seçtiklerimize miras kıldık.” Bu cümlenin muhtemel anlamları bakımından iki temel yaklaşım söz konusudur:

a) Burada sözü edilen الْكِتَاب el-kitâb’dan kasıt “Kur’ân”, Allah’ın “kullarından seçtikleri” de insanlık tarihi içinden “bu son ümmet” olarak anlaşılmaktadır. Demek ki, Yüce Allah bu son ilâhî vahyi insanlık tarihi içerisinde son ümmete vermiş, onunla ilgili sorumlulukları da onlara yüklemiştir. Aslında Âl-i İmrân 3/187’de dile getirilen husus da budur: “Allah kendilerine kitap verilenlerden şu sözü almıştır: O kitabı insanlara açıklayacaksınız ve onu gizlemeyeceksiniz.”

Bütün insanlığa gönderilmiş bu son kitabın(45) bütün insanlara ulaştırılması görevi elbette bu kitaba iman eden herkese aittir. Âl-i İmrân 3/104 ve 110’da dile getirilen emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker, yani “iyiliği emredip kötülükten menetme” görevi de bundan başka bir şey değildir.

“İlâhî kelamın vârisleri ümmet-i Muhammed’dir. Hz. Peygamber’in vahye ilişkin sorumluluğu, onun vefatından sonra ümmetine miras bırakılmıştır. Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in şahsı için zikrettiği her fazilet ve ödülü ümmeti için de zikretmiş olması bunu pekiştirmektedir. Hz. Peygamber’in vefatından sonra ferdi risalet içtimai olana geçmiştir.”(46) Buna göre vâris kılınan şey son ilâhî mesajın bütün insanlığa tebliğ görevidir.

Bazı âlimler buradaki الْكِتَاب el-kitâb’ın “Kur’ân’dan önceki ilâhî kitaplar”, kullardan seçilenlerin ise “Hz. Muhammed’in ümmeti” olduğunu beyan ederek, “zalimlerin” de suç işleyenlerden ve günahkârlardan oluştuğunu ifade etmişler, bu arada pek çok görüşe de yer vermişlerdir.(47)

Zemahşerî, Yüce Allah’ın Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e vahyettiğini, ümmetine ise bunu miras bıraktığını ifade etmiş, âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatının da bu manayı desteklediğini beyan etmiştir. Bu arada “seçilen kullar”ın da Hz. Muhammed’in ümmetinden olan “sahâbîler, tâbiîler, onlara tâbî olanlar ve kıyamete kadar gelecek olan bütün insanlar” olduğunu belirtmiştir.(48)

Bu ümmet orta/dengeli/ideal ümmettir ve insanlığa şâhit/örnek/modeldir.(49) İyiliği emredip kötülükten nehyederek Allah’a da inanıp güvendikleri için en hayırlı olarak isimlendirilmiştir. (50) Dahası, onlara miras kılınan kitâb/Kur’ân da öncekilerin mesajlarını toplayan(51) ve korunması ilâhî bildirimle garantiye alınan(52) bir özelliktedir. Peygamberi olan Hz. Muhammed âlemlere rahmetin tecellisidir;(53) risaleti bütün insanlığa yöneliktir(54) ve sondur.(55) Bu ve benzer pek çok özellikleri nedeniyle bu son ümmetin seçilmiş olması gayet normaldir.

b) Burada sözü edilen الْكِتَاب el-kitâb’dan kasıt bütün vahiyler anlamında “önceki kitaplar”, Allah’ın “kullarından seçtikleri” de bu kitapların tebliğcisi olarak seçilen “peygamberler” olarak yorumlanmaktadır. İlk etapta doğru gibi gelse, hatta kendine zulmedenler” ifadesi Hz. Âdem’in,(56) Hz. Mûsâ’nın(57) ve Hz. Yûnus’un(58) sözleriyle desteklenebilecek olsa da bu yaklaşımın başka sakıncaları vardır. En başta peygamberlerin birbiriyle yarıştırılması, bir kısmının diğerlerinden çok çok ileri düzeyde faziletli oluşu gibi sonuçlar Bakara 2/285 ve Âl-i İmrân 3/84’e aykırıdır.

Öte yandan, “kulların seçilmesi sadece peygamberler için söz konusudur” denilirse bu da Kur’ân’daki her ifadeye uygun değildir. Çünkü Âl-i İmrân 3/34’te seçilenler “Âdem, Nûh, İbrâhîm ve İmrân ailesi” şeklinde belirlenmekte ve peygamber olmayanların da seçilebildiği gösterilmektedir. Dahası Hacc 22/78’de son ümmetin seçilmesinden söz edildiğini de hatırlatmalıyız.

Bu arada “kitâb’ın miras bırakılması” ifadesi, ölümden sonrasıyla ilgilidir ki, önceki peygamberlerin vefatlarından sonra yeni bir peygamber gönderilmiştir. Sadece Hz. Muhammed’den sonra peygamber gönderilmeyeceği için, miras bırakılan kitabın Kur’ân olduğu ve miras bırakılmanın da onun ölümünden sonrasıyla ilgili bir mesaj verdiği anlaşılmaktadır.

2. فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِه وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِاِذْنِ اللّٰهِ “Kimi kendisine haksızlık eder; kimi ortadadır; kimi de Allah’ın izniyle hayırlarda öndedir.” Âyetin bu kısmında üç özellik üzerinde durulmaktadır ve kanaatimize göre hem bu âyetin sonu hem de sonraki âyetlerin mesajı bu kişilerin sonuçta cennetlik olacağının delilidir. Dolayısıyla bu üç grubun Vâkı‘a 56/7-11 ve 88-93. âyetlerde sözü edilenlerle karıştırılmaması gerektiği kanaatindeyiz.

a) فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِه “Kimi kendisine haksızlık eder.” Bu ifade “suç ve günah işlemek” şeklinde yorumlanmıştır. Bu ifadeyi “cehennemlikler” şeklinde yorumlamayı bağlama aykırı bulduğumuzu ifade edelim. Maksadı bu son ümmetin inananları olarak aldığımıza göre, kişinin kendine zulmünü, “yapılmaması gereken bir işi yapmak, böylece kendine yazık etmek” şeklinde anlamalıyız.

Kötü bir fiil yapılırken nefsini olması gereken yerde bulundurmamak manasında bir zulümden söz edilebilir; yoksa inkâr etmediği sürece böyle bir fiili yapmak insanı dinden çıkarmaz. Hz. Ömer’in bu ifadeyi açıklarken “Biz (müminlerin) zalimine mağfiret edilmesi umulur” dediği rivayet edilmiştir.(59)

Âl-i İmrân 3/133-134’te de beyan edildiği gibi, muhsin ve muttakî bile olsa insanlar herhangi bir kötülük veya çirkin bir iş yapmış olabilirler. Önemli olan, bile bile hatada ısrar etmemek ve günahın hemen peşinden istiğfar etmektir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, peygamberlerde bile zulüm kavramının olduğu,(60) ancak bunun kalıcı değil, anlık hatayı ifade ettiği bilinen bir gerçektir.

b) وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ “Kimi ortadadır.” Bu ifadenin benzerleri Mâide 5/66 ve Lokmân 31/32’de de yer almaktadır. Bunlar “salih amelleri ile kötülükleri birbirine karışmış olanlar” veya “kolayca hesaba çekilecek olanlar” diye açıklanmıştır. Bu kişilerin zalimlerden farklı olarak nispeten “daha az hatası olan veya ortalama bir yol tutturanlar” olması muhtemeldir.

c) وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِاِذْنِ اللّٰهِ “Kimi de Allah’ın izniyle hayırlarda öndedir, (öne geçmek için yarışır).” Bunlar da “hayırda ve ödülde önde olanlar”, “yarışı önde tamamlayanlar; müsabakayı kazananlar” veya “hesabı hızlı verip geçenler” biçiminde izah edilebilir. Bu kişilerin “Allah’ın emirlerine ve yasaklarına azami ölçüde riayet edip bu hayat imtihanını başarıyla geçen, sonuçta öbür âlemde hesabı kolayca geçip cennete alınacak kişiler” şeklinde yorumlanabileceği kanaatindeyiz.

Önce “zâlimlerin”, sonra “muktesıd” denen kişilerin, en sonunda da “sâbık” olanların bu şekilde sıralanma sebebi, ظَالِم zalimlerin çokluğu, مُقْتَصِد muktesıd olanların daha az olacağı, سَابِق sâbıkların ise çok daha az olacağındandır. Hatta bazı âlimler burada “zalimlerin ümitsiz olmamalarını”, “sâbıkların da kendilerini garantide görmemeleri gerektiğini” sebep olarak zikretmektedir.(61)

Semerkandî bu âyette sözü edilen üç grubun kimler olduğuyla ilgili 25 görüş nakletmiş, genelde bu görüşlerin üç grubun da sonuçta cennete gideceğini içerdiğini beyan etmiş, bu noktada birtakım rivayetler de nakletmiştir.(62)

3. ذٰلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَب۪يرُ “Asıl büyük lütuf işte budur.” Şûrâ 42/22’de de geçen bu ifade, üç grubun üçüncüsüne ait bir müjde olarak kabul edilebilir. Yani bu büyük lütuftan maksat, Yüce Allah’ın izni ve yardımıyla başarının elde edilmesidir. Ancak bu lütfu âyetin başından itibaren de yorumlayabiliriz. Buna göre “kitab’ın miras bırakılması” ve “bu son ümmetin seçilmiş olması” büyük bir lütuf olarak kabul edilebilir. Bu ihtimallere ilave olarak, “büyük lütf”un devam eden âyette açıklanacak “mahşerdeki cennetler olması” da elbette mümkündür.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette aslında bizlere çok ince ve bir o kadar da önemli ders verilmektedir. Rabbimiz, kendisinin insanlara neyi miras bıraktığını söylemekte ve bizden de benzer şekilde davranmamızı istemektedir. İnsanlar miras bırakacaklarsa mutlaka değerlerini, yani vahyi gelecek nesillerine miras bırakmalıdır.

En güzel miras güzel ahlak demek olan vahiydir. Başka övünç kaynakları ise sadece birer aldanmadır. Mirası doğru insanlara bırakmak için de belli nitelikte insanlar seçmek ve elbette bunları yetiştirmek gerekmektedir.

Kitaba vâris olmak ne kadar önemliyse, o mirasa layık insan olmak da en az o kadar önemlidir. Cennette ödüllere ulaşmak için vahye vâris olmak gerekir. Bir ekonomik değere mirascçı olmak için nasıl ki ilgili kişiye vâris olmak gerekiyorsa, cenete vâris olmak için de Kur’ân’a yakın olmak, onun vârisi, mirasçısı olmak vazgeçilmez bir zorunluluktur.

c) ‘Adn Cennetleri ve Cennetliklerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 33-35. âyetlerinde önceki âyetlerde sözü edilen kulların mahşerdeki ödüllerini gündeme getirmekte, bunların ‘adn cennetlerine gireceklerini, altın bilezikler ve inciler takınacaklarını, ipekten elbiseler giyeceklerini haber vermektedir.

Ardından, cennetliklerin orada dile getirecekleri hamd ifadeleriyle diğer beyanları şu şekilde aktarılmaktadır: “Bizden kaygıyı gideren Allah’a hamdolsun. İçinde bize hiçbir yorgunluk ve bıkkınlık ulaşamayacak olan, cömertliğinden kaynaklanarak bizi devamlı kalınacak cennet yurduna yerleştiren Rabbimiz muhakkak ki ğafûr’dur (çok bağışlayandır); şekûr’dur (şükre çok karşılık verendir).”

ı. Takıları ve Giysileri

جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا يُحَلَّوْنَ ف۪يهَا مِنْ اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤً۬ا وَلِبَاسُهُمْ ف۪يهَا حَر۪يرٌ “(Büyük lütuf) orada altın bilezikler ve incilerle bezenip (süslenip) ipekten elbiseleri olacak şekilde girecekleri durmaya değer cennetlerdir.”

Âyetteki جَنَّاتُ عَدْن cennâtü ‘adnin tamlaması “durulmaya değer bahçeler, ‘Adn cennetleri”; يَدْخُلُونَهَا yedhulûnehâ fiili “oraya girecekler”; يُحَلَّوْنَ yuhallevne edilgen fiili “takılacaklar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مِنْ اَسَاوِرَ min esâvira kelimesi “bileziklerden”; مِنْ ذَهَبٍ min zehebin kelimesi “altından”; وَلُؤْلُؤً۬اve lü’lüen sözcüğü “ve inci”; وَلِبَاسُهُمْ ve libâsühum tamlaması “ve onların elbiseleri”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; حَر۪ير harîrun sözcüğü “ipek(tir)” demektir.

Bu âyette, Yüce Allah’a derin saygı duyan âlimlerle kitâba vâris kılınanların fedakârlıklarının karşılığı olarak girecekleri cennetler ve oradaki süsler gündeme getirilmektedir.

Bu ve bir sonraki âyet, önceki âyetteki “büyük lütuf” ifadesinin açıklaması olarak kabul edilebilir.

1.جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا يُحَلَّوْنَ ف۪يهَا مِنْ اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤً۬ا “(Büyük lütuf) altın bilezikler ve incilerle süslenerek girecekleri ‘adn cennetleridir.” Bu cümlede hem “‘adn cennetleri”nden, hem de “oraya gidecek olanların takılarının bir kısmı”ndan kısa bahis vardır.

- ‘Adn Cennetleri

a) “‘Adn cennetleri” ifadesi, Kur’ân’da 11 kez(63) yer almakta, her iki kelime de birlikte kullanılmaktadır. Bu tamlama “durmaya, kalmaya değer bahçeler, devamlı olan cennetler” gibi anlamlar vermektedir. Bu tamlamadaki عَدْن ‘adn kelimesi, “bir yeri beğenip vatan edinmek”, “karar, sebat ve istikrar içinde bulunmak”, “güzelliklerin üretildiği yer”, “cennetin ortası”(64) manasına da gelmektedir. Dahası bu ifade bir sonraki âyette دَار الْمُقَامَة dâru’l-mukâmeh ifadesiyle açıklanmakta ve “kalıcı diyar, ikamet yurdu” manasına gelmektedir.

‘Adn cennetlerine kimlerin gideceği ile ilgili Kur’ân’da verilen bilgileri kısaca hatırlatmakta yarar vardır.

Tevbe 9/71-72: Birbirlerinin dostu olan, iyiliği emredip kötülükten nehyeden, namazı kılıp zekatı veren ve Allah ile peygamberine itaat eden mümin erkek ve mümin kadınlar.

Ra‘d 13/19-23: Sağduyu sahibi olan, Allah’a verdikleri sözü tutan, anlaşmayı bozmayan, Allah’ın emirlerini yerine getiren, o’na karşı derin saygı duyup hesabın kötüsünden korkan, Allah rızası için sabreden, namaz kılıp gizli ve aşikar bir şekilde infâk eden, kötülüğe iyilikle karşılık verenler, yani toplumsal görevlerini yerine getiren ve yaşanabilir bir dünya oluşturanlar.

Nahl 19/30-31: Takva sahibi olup bu dünya hayatında güzel davranışlar ortaya koyanlar.

Kehf 18/30-31 ve Beyyine 98/8: İman edip salih amel işleyenler.

Meryem 19/60-61: Tevbe edip imanlı bir şekilde salih amel işleyenler.

Tâhâ 20/75-76: Salih amel sahibi olup yüksek dereceler elde eden müminler.

Fâtır 35/32-33: Kitaba vâris kılınıp Allah’ın izniyle hayırda öncü olanlar.

Sâd 38/50: Takva sahibi olanlar.

Mü’min 40/8: Tevbe eden ve Allah’ın yoluna tabi olanlar.

Saff 61/12: Allah’a ve Peygamberine güvenen, Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihâd edenler.

Kur’ân’da müminlere vaadedilen cennetlerle ilgili olarak farklı kavramlar kullanılmaktadır. Bu çerçevede şunları ifade edebiliriz:

ı. جَنَّتُ نَع۪يمٍ/ جَنَّةَ نَع۪يمٍ/جَنَّةِ النَّع۪يمِ Cennetu’n-ne‘îm(65) “nimetlerle dolu bahçe”.

ıı. جَنَّاتِ النَّع۪يمِ Cennâtu’n-ne‘îm(66) “nimetlerle dolu bahçeler”.

ııı. جَنَّةُ الْخُلْدِ Cennetu’l-huld(67) “ebedi kalınacak bahçe”.

ıv. جَنَّة عَالِيَة Cennet-i ‘âliyeh(68) “yüksek bahçe”.

v. جَنَّاتُ عَدْنٍ Cennâtu ‘adn(69) “durulmaya değer bahçeler.”

vı. جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ Cennâtu’l-firdevs(70) “en yüce, en görkemli bahçeler”.

vıı. الْفِرْدَوْسَ el-Firdevs(71) “en yüce bahçe”.

vııı. جَنَّاتُ الْمَاْوٰى Cennetu’l-me’vâ(72) “sığınılacak, durulacak bahçe”. Necm 53/15’te geçen جَنَّةُ الْمَاْوٰى cennetü’l-me’vâ tamlaması Mekke yakınlarındaki bir bahçe anlamında da kullanılmaktadır. Bir görüşe göre Mekke yakınlarında içinde sidre ağaçlarının bulunduğu bahçe için de kullanılmaktadır. Nihayetinde Cennetu’l-me’vâ tamlaması “durulmaya değer bahçe, sığınılacak bahçe,(73) dinlenip huzur bulunacak bahçe” manasına gelmektedir, demekle yetinelim.

ıx. رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ Ravdâti’l-cennât(74) “bol su kaynaklarına sahip bulunan yeşil bahçe” anlamındaki ravdah sözcüğü cennât kelimesine muzaf olduğu gibi, bir âyette(75) رَوْضَةٍ ravdatin şeklinde cennet kelimesi yerine tek başına da kullanılmıştır. 

x. مَقَامٍ اَم۪ينٍ Makâm-ı emîn(76) “güvenilir bir duma yeri”.

xı. حُسْنَ مَاٰبٍ Hüsn-i meâb(77) “güzel bir dönüşi varış yeri”.

xıı. الْحُسْنٰى el-Hüsnâ(78) “güzel, daha güzel karşılık”.

xııı. Dâr kelimesi, çeşitli tamlamalar halinde olmak üzere cennet için yorumlanabilmektedir. Bu çerçevede şunları ifade edebiliriz:

- دَار السَّلَامِ Dârü’s-selâm “barış yurdu”.(79) Bu tamlama dünya hayatında Kur’ân’ın sunduğu barış yurdu manasında dünya hayatı için de düşünülebilir.

- دَارَ الْمُقَامَةِ Dârü’l-mukâmeti(80) “durma, ikamet yeri, yurdu, cennet”.

- دَارُ الْمُتَّق۪ينَۙ Dâru’l-Muttekîne(81) “takvalı insanların yurdu”.

- الدَّارُ الْاٰخِرَةُ/دَارُ الْاٰخِرَةِ ed-Dârü’l-âhiretü, dârü’l-âhireti(82) “âhiret yurdu”. 

- عَاقِبَةُ الدَّارِ ‘Âkıbetü’d-dâri(83) “bu yurdun sonu, cennet”. 

- عُقْبَى الدَّارِ ‘Ukbe’d-dâri(84) “bu yurdun sonu, cennet”.

xv. مَقْعَدِ صِدْقٍ Mak‘adi sıdkın tamlaması Kur’ân ‘da 1 kez(85) geçmekte ve “sadakat makamı” manasında cennet için kullanılmaktadır.

xvı. الْغُرْفَة/غُرَفٌ/ الْغُرُفَاتِel-Ğurfeh/ğuraf/el-ğurufât kelimeleri(86) “oda, odalar” manasında cennetteki konaklama yerleri için kullanılmaktadır.

xvıı. رِزْقٌ كَر۪يمٌ Rızk-ı kerîm “değerli bir rızık”(87) manasında değerli cennet ödüllerini demektir.

xvııı. Bu arada mahşerdeki huzur makamı ve ilahi rahmetin ve merhametin tecellilerine mazhar olmak üzere cennet için kullanılan kelimelerden birisi de رَحْمَت rahmet,(88) tamlama olarak رَحْمَة اللّٰهِ rahmetullâh(89) ifadeleridir.

xıv. Bütün bu kullanımların dışında iyilerin amel defterlerinin bulunduğu yer olarak عِلِّيُّونَ ‘illiyyûne kelimesi(90) bazı âlimler tarafından “cennet” olarak yorumlanmaktadır.

Bu tanıtıcı ifadelerden sonra söz konusu cennetlerin özelliklerine de değinmek gerekir. ‘Adn cennetlerinde “altlarında ırmakların ve güzel meskenler”in olacağı,(91) “ataları, eşleri ve çocuklarıyla birlikte bulunup meleklerin kendilerini selamla karşılayacakları”,(92) “diledikleri her şeylerinin olacağı”,(93) “çeşitli takılarının, süslerinin ve değerli elbiselerinin bulunacağı, hatta tahtlara yaslanacakları”(94) beyan edilmektedir.

Ayrıca “orada selam duyacakları, başka hiçbir şekilde boş söz işitmeyecekleri, devamlı olarak rızıklandırılacakları”,(95) “orada yüksek dereceler elde edip ebedî kalacakları”(96) da bildirilmektedir. Dahası, “kapılarının ardına kadar kendilerine açılmış olacağı”,(97) “içindekilerden hüznün giderilmiş olduğu, bıkkınlık ve yorgunluğun bulunmadığı”(98) bahçeler olarak anlaşılabilir. İşte hak edenler bu cennetlere gireceklerdir. Rabbimizden bizi de bu bahtiyar kulları arasına ilhak etmesini niyaz ediyoruz.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin benzeri Hacc 22/23’te şu şekilde geçmektedir: “Muhakkak ki Allah, iman edip salih ameller işleyenleri (iyi davranışlarda bulunan kimseleri), altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecektir. Bunlar orada altın bileziklerle ve incilerle bezeneceklerdir. Orada giyecekleri ise ipektir.” Orada cennetliklere اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ esâvira min zehebin “altından bilezikler” ve لُؤْلُؤً۬ا lü’lü’ “inci”ler takınılacağı ifade edilmektedir.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette يُحَلَّوْنَ yuhallevne fiilinin edilgen gelmesi, bu takma işleminin başkaları tarafından cennetliklere uygulanacağını göstermekte, mücevher takılırken bile yorulmayacakları ifade edilmek istenmektedir. Ayrıca bu fiil Kehf 18/31, Hacc 22/23 ve Fâtır 35/33’te “altından bilezikler” ifadesiyle birlikte kullanılmaktadır.

Aynı şekilde İnsân 76/21’de bileziklerin “gümüş”ten olacağı da beyan edilmektedir. Farkın muhtemel sebebi cennetliklerin hak ettikleri ödüllerin birbirinden farklı olabileceğini ortaya koymaktır. Bileziklerin gümüşten, altından veya incilerden oluşması değerli olduklarını göstermektedir. Bu dünya hayatında ekonomik manada servetini Allah yolunda harcayanlara öbür âlemde buradakilerden çok daha kaliteli ve hayırlı olanlar verilecektir.

2. وَلِبَاسُهُمْ ف۪يهَا حَر۪يرٌ “Orada elbiseleri de ipek olacaktır.” Önceki cümlede cennetliklerin takındıkları süslerden, bu cümlede ise giyecekleri elbiselerden söz edilmekte ve giysinin malzemesi “ipek” olarak belirtilmektedir.

İnsân 76/21’de “cennetliklerin takıları ve giysileri” hakkında geniş açıklamalar yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Mahşerde gümüş, altın bilezikler ve inciler takınıp ipek giysilere sahip olmak için dünyada infak yapmak gerekmektedir. Fâtır sûresinin 29. âyetinde de açıkladığımız üzere, gizli ve aşikâr olarak infak yapanlar bunun karşılığını mahşerde altın bilezikler, inciler ve ipekler olarak alacaklardır.

Demek ki gerçek yatırım mahşere yönelik yapılandır. Burada biriktirilen altın, gümüş, inci vs. değerler aslında fânidirler, geçicidirler. Gerçek yatırım dünyada garibanlara yönelik olarak gerçekleştirilen infaktır. İnfak ettikleri şeyler âhiretin takılarına ve süslerine dönüşecektir. Dünyada Allah rızası için verilenler âhirette ödül olarak fazlasıyla ve çok daha hayırlısıyla sahiplerine iade edilecektir.

ıı. Övgüleri ve Mutlulukları

وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪يٓ اَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ اِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ اَلَّذ۪يٓ اَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِه۪ لَا يَمَسُّنَا ف۪يهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا ف۪يهَا لُغُوبٌ “(Cennette şöyle) diyeceklerdir: Hamd (övgü), bizden kaygıyı gideren Allah’adır! İçinde bize hiçbir yorgunluk ve bıkkınlık ulaşmayacak olan, cömertliğinin sonucu olarak bizi ebedî kalınacak cennet yurduna yerleştiren Rabbimiz muhakkak ki ğafûr’dur (çok bağışlayandır); şekûr’dur (şükre çok karşılık verendir).”

Buradaki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; الْحَمْدُ el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰه lillâhi ifadesi “Allah içindir”; الَّذ۪يٓ اَذْهَبَ ellezî ezhebe ifadesi “gidermiş olan(dır)”; عَنَّا ‘annâ ifadesi “bizden”; الْحَزَن el-hazene kelimesi “üzüntüyü, kaygıyı”; اِنَّ رَبَّنَا inne rabbenâ tamlaması “muhakkak ki bizim Rabbimiz”; لَغَفُورٌ leğafûrun sıfatı “elbette çok bağışlayan(dır)”; شَكُور şekûrun sıfatı “şükre çok karşılık veren(dir)”; اَلَّذ۪يٓ اَحَلَّنَا ellezî ehallenâ fiili “bizi yerleştirendir”; دَارَ الْمُقَامَة dâra’l-mukâmeti tamlaması “kalıcı diyara”;مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî kelimesi “O’nun ikramından, ihsanından”; لَا يَمَسُّنَا lâ yemessünâ fiili “bize dokunma, dokunmayacaktırz”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; نَصَب nesabun kelimesi “hiçbir yorgunluk”; وَلَا يَمَسُّنَا ve lâ yemessünâ ifadesi “ve yine bize dokumaz, dokunmayacaktır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; لُغُوب lüğûbun sözcüğü ise “hiçbir bıkkınlık” demektir.

Burada cennetliklerin hamd ifadeleri, girecekleri cennetlere ve kendilerine dair çeşitli tanımlayıcı cümleleri gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪يٓ اَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ اِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ “(Cennette şöyle) diyeceklerdir: Hamd (övgü), bizden kaygıyı gideren Allah’adır! Şüphesiz ki Rabbimiz ğafûr’dur (çok bağışlayandır); şekûr’dur (şükre çok karşılık verendir).” Bu cümlede cennetliklerin hamdi ve Yüce Allah için kullandıkları iki sıfatı yer almaktadır. Cennetliklerin oradaki hamdleriyle ilgili olarak A‘râf 7/43, Yûnus 10/10, Sebe’ 34/1 ve Zümer 39/74, 75’te de bilgiler yer almaktadır. Ayrıca Kasas 28/70 ve Sebe’ 34/1’de de başlangıçta da âhirette de hamdin sadece Yüce Allah’a ait olacağı beyan edilmektedir.

a) Yûnus 10/10’da cennetliklerin dua ve niyazlarının “âlemlerin Rabbi Allah’a hamd” olacağı haber verilmektedir. Zümer 39/74’te de beyan edildiği üzere, cennetlikler oraya vardıklarında Yüce Allah’ın kendilerine dünyada vaadettiği cenneti verdiğini, orada diledikleri yeri mesken tutabildiklerini belirterek hamd edeceklerdir.

b) Bu cümlede cennettekilerin “cennetteki hüznü”nden değil de, daha çok cennete girmeden önceki kaygıdan söz edildiği anlaşılmaktadır. Kelimenin الْحَزَن el-hüzn şeklinde eliflâmlı gelmesi bunun bilinen bir kaygı olduğunu veya Râzî’nin de dediği gibi “cins” manasında “bütün kaygıları” içerdiğini ortaya koymaktadır. Bazı müfessirlerimiz bunun “ölüm ve akıbet kaygısı”,(99) bazıları ise “cehenneme girme korkusu”(100) olduğunu ifade etmişlerdir.

Enbiyâ’ 21/101-103’te şöyle buyrulmaktadır: “Tarafımızdan kendilerine güzel âkıbet takdir edilmiş olanlara gelince, işte bunlar cehennemden uzak tutulmuşlardır. Bunlar onun uğultusunu dahi duymazlar; gönüllerinin dilediği nimetler içinde ebedî kalırlar. En büyük dehşet dahi onları hüzünlendirmez.

Melekler kendilerini şöyle karşılar: İşte bu size vadedilmiş olan (mutlu) gününüzdür.” Buradan da anlaşılıyor ki cennetliklerin orada hiçbir hüznü olmayacaktır. O kadar ki “en büyük hüzün” denen kıyamet bile onları olumsuz manada etkilemeyecektir. Çünkü Yüce Allah bunları etkilenmekten istisna edecektir.(101)

c) Cennetlikler orada Rabbimizin iki sıfatını dile getireceklerdir ki bunlar Yüce Allah’ın غَفُور ğafûr ve شَكُور şekûr sıfatlarıdır. Yüce Allah daha önce Fâtır 35/30. âyette kendisi için bu iki sıfatı kullanmıştı. “Allah’ın kitabını tilavet eden, namaz kılan ve Allah’ın verdiği rızıktan gizli ve aşikâr infak edenlerin ödülünü tam olarak vereceğini ve ikrâmından onu arttıracağını” beyan ettikten sonra, zâtının غَفُور ğafûr ve شَكُور şekûr olduğunu bildirmişti.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı şekilde cennetlikler Rabbimizin bu iki sıfatını zikrettiği vaadini hatırlayarak O’nun hem غَفُور ğafûr, yani “çok bağışlayıcı” olduğunu, hem de شَكُور şekûr, yani yapılanlara “çok fazlasıyla karşılık verdiğini” itiraf etmiş olacaklardır.

İki âyet arasında çok önemli bir fark da vardır: Fâtır 35/30. âyetteki cümlede herhangi bir takı ve edat yokken, burada غَفُور ğafûr sıfatının başında te’kîd edatı olan lâm harfi vardır. Bunun sebebi “Rabbimiz kesinlikle ve kesinlikle غَفُور ğafûrdur; شَكُور şekûrdur” vurgusunu ortaya koymaktır. Hatta yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede rabb sıfatının getirilmesi, “Yüce Allah’ın kullarını sahiplenici” olduğunu göstermeyi amaçlamış da olabilir.

2. اَلَّذ۪يٓ اَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِه۪ لَا يَمَسُّنَا ف۪يهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا ف۪يهَا لُغُوبٌ “İçinde bize hiçbir yorgunluk ve bıkkınlık ulaşamayacak olan, cömertliğinden kaynaklanarak bizi devamlı kalınacak cennet yurduna yerleştirendir.” Bu âyette iki çok önemli hususa dair bilgiler verilmektedir.

a) اَلَّذ۪يٓ اَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِه۪ “(Rabbimiz) cömertliğinden kaynaklanarak bizi devamlı kalınacak cennet yurduna yerleştirmiştir.” Bu cümlede Yüce Allah’ın ihsan ve ikrâmının sonucu olan عَدْن ‘adn cennetlerinin bir özelliğinden daha söz edilmektedir. Buna göre عَدْن ‘adn cennetleri دَار الْمُقَامَة dâru’l-mukâmeh, yani “kalıcı diyar”, “ikamet yurdu”, “durulacak yurt”, “konak yeri” manasına gelmektedir. Bu ifadenin bir benzeri de Zümer 39/74’te “Dilediğimiz yere yerleşebileceğimiz bir şekilde bizi cennette vâris kılan Allah’a hamd olsun” ifadesiyle yer almaktadır.

b) لَا يَمَسُّنَا ف۪يهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا ف۪يهَا لُغُوبٌ “Orada bize hiçbir yorgunluk ve hiçbir bıkkınlık dokunmamaktadır.” Bu cümlede de öncekinin bir devamı olarak عَدْن ‘adn cennetlerine girecek kişilerin bir tanıtımı ve itirafı yer almaktadır. Hıcr 15/48’de de beyan edildiği gibi, cennetliklere hiçbir şekilde yorgunluk dokunmayacaktır; yani oradaki nimetlerden yararlanırken hiçbir zorluk ve sıkıntı yaşamayacaklardır.

Yâsîn 36/55 ve Ğâşiye 88/9-10’da da zikredildiği üzere, cennetlikler orada çeşitli meşguliyetler içerisinde bulunacaklardır; ancak bununla ilgili olarak herhangi bir yorgunluk ve bıkkınlık hissetmeyeceklerdir. Âyetteki نَصَب nesab ve لُغُوب lüğûb kelimelerinin nekra getirilme sebebi, akla hayale gelebilecek hiçbir yorgunluk ve bıkkınlığın cennetlikleri rahatsız edemeyeceğini beyan etmektir.

d) Cehennem Ateşi ve Cehennemliklerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 36-37. âyetlerinde kafirlerle ilgili bilgi vermekte ve oradaki çaresizlikleriyle ilgili şunları dile getirmektedir: “Kâfirlere de cehennem ateşi vardır. (Orada ölümlerine) hüküm verilmez ki ölsünler; azaplarından da hafifletilme olmayacaktır. İşte, her kâfire böyle karşılık vereceğiz.”

Ardından, cehennemliklerin orada “Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın dışında salih amel(ler) yapalım” diyerek feryat edecekleri ve kendilerine Yüce Allah tarafından şu cevabın verileceği beyan edilmektedir: “Size uyarıcı (peygamber) de geldiği halde (gerçeği) hatırlayabilecek kimsenin bunu başarabileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin hiçbir yardımcısı yoktur.”

ı. Azabın Ebedîliği ve Hafifletilmemesi

وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لَا يُقْضٰى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا كَذٰلِكَ نَجْز۪ي كُلَّ كَفُورٍ “Kâfir olanlara da cehennem ateşi vardır. (Orada ölmeleri için) hüküm verilmez ki ölsünler; azaplarından da hafifletilme olmayacaktır. Her kâfire işte böyle karşılık vereceğiz.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlara, inkar etmiş kişilere gelince”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; نَارُ جَهَنَّم nâru cehenneme tamlaması “cehennem ateşi”; لَا يُقْضٰى lâ yukdâ edilgen fiili “hüküm verilmez ki”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar hakkında”; فَيَمُوتُوا fe yemûtû fiili “ölsünler”; وَلَا يُخَفَّفُ ve lâ yuhaffefu edilgen fiili “ve hafifletilmez de”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; مِنْ عَذَابِهَا min ‘azâbihâ tamlaması “onun (cehennemin) azabından”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; نَجْز۪ي neczî fiili “karşılık veririz”; كُلَّ كَفُور külle kefûrin tamlaması ise “her kâfire, her nanköre” demektir.

Bu âyette kâfirlerin cehenneme atılacağı, orada azabın bitmesi anlamında hüküm verilmeyeceği, azaplarının hiçbir şekilde hafifletilmeyeceği ve küfürlerinin karşılığını görecekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لَا يُقْضٰى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا “Kâfir olanlara da cehennem ateşi vardır. (Orada ölmeleri için) hüküm verilmez ki ölsünler; azaplarından da hafifletilme olmayacaktır.” Yüce Allah Kur’ân’daki “mesânîlik usûlü” gereği müminler ve mahşerdeki ödüllerini anlattıktan sonra, sözü kafirlere ve onların atılacağı cehenneme getirmektedir. Bu cümlede öncelikle kâfirler için cehennem ateşinin gerçekleşeceği haber verilmektedir.

a)وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ “Kâfir olanlara da cehennem ateşi vardır.” Kâfirler, gerçeğin üzerini örttükleri için kendi üzerlerine de cehennem kapatılacak demektir. Cehennemin kilitlenme özelliğinden söz edilen Beled 90/20 ve Hümeze 104/8-9’da dile getirilen husus da budur.

Fâtır sûresinin 32. âyetinde Rabbimizin kullarından seçtiği son ümmete vâris bıraktığı Kur’ân’ı evrensel manada bütün insanlığa ulaştırma mesajı yer almıştı. Bu ifade aynı zamanda ilahi vahyin gizlenmeyip ilan edilmesini içermektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Fâtır 35/36. âyette bu mesaj yeniden gündeme getirilmekte ve vahyin üzerini örtenlerin cehennem ateşiyle buluşacakları beyan edilmektedir. Bu noktada bağlama uygun okuma metodumuzdan hareketle ve seçilen “küfür” kelimesinin manası gereği böyle bir yorum kaçınılmaz olmaktadır.

Maksadı “mutlak inkâr” manasına aldığımızda bağlamdan kopuk ve küfür kelimesinin asıl manalarında bulunmayan bir anlam devreye sokulmuş olur. Eğer maksat âyetleri ve dolayısıyla imana konu meseleleri inkâr olsaydı, cehade/yechadü, enkera/yünkiru, ‘adele/ya‘dilü, kezzebe/yükezzibü gibi fiillerin kullanılması gerekirdi.

Bakara 2/159-161, 174-175 ile Âl-i İmrân 3/187’de gündeme getirilen “ilahi mesajların duyurulması ve gizlenmemesi” görevi, Fâtır 35/32-37’de ele alınan konuyla büyük ölçüde benzeşmektedir. İlâhi prensipleri gizleyenlere vaadedilen cehennem ve orada azabın hafifletilmemesi konusu Bakara 2/162 ve Fâtır 35/36’da haber verilen ortak mesajlardandır.

Âyetin yorumu bağlamında tercih ettiğimiz bu yaklaşım sayesinde Yüce Allah adına konuşup, Allah’ı konuşturmayanların, vahiy anlatıyor görüntüsü verip, vahyi gizleyenlerin aslında ne kadar büyük bir yanlışlık içerisinde olduğu görülmektedir. Yüce Allah adına konuşanlar Allah’ın kitabından konuşmak zorundadır, vesselâm.

b) لَا يُقْضٰى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا “(Orada ölmeleri için) hüküm verilmez ki ölsünler.” Burada geçen لَا يُقْضٰى عَلَيْهِمْ ifadesi, Kasas 28/15’teki gibi kadâ ‘alâ şeklinde “öldürmek/öldürülmek veya ölümüne hüküm vermek” manasına gelmektedir.

Konuyla doğrudan irtibatlı olması nedeniyle Nebe’ 78/23’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Fâtır sûresinde yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bu ifade, cehennem azabının ebedîliğinin bir delilidir. Hâkka 69/27’de de yer aldığı üzere, “cehennemlikler, ölümle her şeyin bitmiş olmasını dileyeceklerdir.” Zuhruf 43/77’de azaptakilerin, cehennem görevlisine “Rabbin bizi öldürsün” diye yalvaracakları, İnşikâk 84/11’de de “yok olmak” isteyecekleri beyan edilmektedir.

İşte Yüce Allah bu isteklerin cevabı olarak bu cümlede böyle bir şeyin olmayacağını haber vermektedir. Benzer şekilde İbrâhîm 14/17’de “her taraftan ölüm yağmasına rağmen ölünemeyeceği”, Furkân 25/13-14’te “bir ölüm değil, birden çok ölüm istenmesi gerektiği, ancak bunun da sonuçsuz kalacağı”, Nebe’ 78/40’ta ise “toprak olma arzusu”nun dile getirileceği haber verilmektedir. Dahası, Hâkka 69/27’de amel defterini sol tarafından alanların ölümle her şeyin bitmiş olmasını isteyecekleri de belirtilmektedir.

Tâhâ 20/74 ve A‘lâ 87/13’te de yer aldığı üzere, cehennemde ne tam anlamıyla bir “hayat”, ne de tam anlamıyla bir “ölüm” vardır. Çünkü Sâffât 37/59 ve Dühân 44/56’da insanların dünyadaki ilk ölümlerinden başka cennette herhangi bir ölüm tadılmayacağı ifade edilmektedir.(102) Demek ki âhirette yeni bir ölüm gerçekleşmeyeceği için cehennemliklerin bu tür istekleri de anlamsız olacaktır.

c) وَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا “Azaplarından da hafifletilme olmayacaktır.” Bu cümlenin de aslında “bir azap hafifletilme isteğinin” cevabı olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Mü’min 40/49’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “Ateşte bulunanlar cehennem bekçilerine, ‘Rabbinize dua edin, bizden bir gün olsun azabı hafifletsin!’ diyecekler.”

İşte bu isteğin karşılığında bekçiler, konuyu dünyadayken kendilerine gelen peygamberlerin çağrılarına uyup uymamaya getirmiş ve Mü’min 40/50’de belirtildiği üzere şu cevabı vermiş olacaklardır: “(Bekçiler), ‘Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ derler. Onlar da ‘Getirdiler’ cevabını verirler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ derler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.”

Bu tür isteklerin olumsuz bir şekilde karşılanacağı veya azabın hiçbir şekilde hafifletilmeyeceğine dair başka âyetler de vardır.(103) Bu noktada hatırlatılmasında yarar gördüğümüz âyetlerden birisi de Zuhruf 43/74-75’tir: “Muhakkak ki (inkarcı) suçlular cehennem azabında ebedi kalıcıdırlar. Azapları hafifletilmeyecektir. Onlar azap içinde kurtuluştan ümit kesmişlerdir.”

İşte azabın hafifletilmesi bir tarafa, Nisâ’ 4/56’da “Allah’ın âyetlerini inkar edenlerin ateşe atılacağı, derileri piştikçe azabı iyice tatsınlar diye yerlerine yeni derilerin değiştirileceği” beyan edilmektedir. Ayrıca İsrâ’ 17/97’de yer aldığı üzere, ateş hafifler gibi olduğu her defasında onun kavurucu alevinin tekrar kışkırtılacağı beyan edilmektedir. Nebe’ 78/30’da da azabın arttırılacağından söz edilmesi aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

2. كَذٰلِكَ نَجْز۪ي كُلَّ كَفُورٍ “Her kâfire işte böyle karşılık vereceğiz.” Bu ifade cehennem azabının dünyadaki küfrün karşılığı olduğunu göstermektedir.

Murselât 77/18’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, “insanların günahlarına cezayı sadece Yüce Allah’ın vereceği” bu ifadeyle de beyan edilmiş olmaktadır.

Burada sözü edilen ceza verme işlemi için kullanılan نَجْز۪ي neczî/cezâ ve aynı kökten kelimelerin anlamı hakkında detaylı açıklamalarımızı Necm 53/31’de yapacağız. Burada bağlam kâfirlerle ilgili olduğu için, söz konusu fiil “ceza vermek, azap etmek” manasına alınmalıdır. Âyetin sonundaki كُلَّ كَفُور külle kefûrin tamlaması da âyetteki maksadın sadece sûrenin indirildiği zamanki kâfirlerden ibaret olmadığını, bütün zamanların kâfirlerini içerdiğini göstermektedir. Kur’ân’da 12 kez(104) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir.

ıı. Azaptan Çıkartılma İsteği ve Olumsuz Cevap

وَهُمْ يَصْطَرِخُونَ ف۪يهَا رَبَّنَآ اَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا غَيْرَ الَّذ۪ي كُنَّا نَعْمَلُ اَوَلَمْ نُعَمِّرْكُمْ مَا يَتَذَكَّرُ ف۪يهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَجَآءَكُمُ النَّذ۪يرُ فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ نَص۪يرٍ “Oradakiler şöyle feryat edecekler: ‘Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın dışında iyi iş(ler) yapalım.’ (Onlara şöyle denecektir:) ‘Size uyarıcı da geldiği hâlde (gerçeği) hatırlayabilecek kimsenin bunu başarabileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)!’ Zalimlerin hiçbir yardımcısı yoktur.”

Âyetteki وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; يَصْطَرِخُونَ yastarıhûne fiili “feryat etmektedirler”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اَخْرِجْنَا ahricnâ duası “bizi çıkar ki”; نَعْمَلْ na‘mel fiili “yapalım”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “iyi, salih, uygun iş(ler)”; غَيْرَ الَّذ۪ي ğayrallezî ifadesi “(şunun) dışındaki”; كُنَّا künnâ fiili “biz (şöyle) idik”; نَعْمَلُ na‘melü fiili “yapıyoruz, yapmış olduğumuzun (zıddına)”;اَوَلَمْ نُعَمِّرْكُمْ evelem nu‘ammirküm sorusu “size ömür vermedik mi”; مَا يَتَذَكَّرُ mâ yetezekkerû ifadesi “(gerçeği) hatırlayabileceği kadar”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “kendisinde”; مَنْ تَذَكَّرَ men tezekkera ifadesi “(gerçeği) hatırlamak isteyen kişinin”; وَجَآءَكُمُ ve câeküm fiili “ve size gelmişti de”; النَّذ۪ير en-nezîru kelimesi “uyarıcı”; فَمَا لِلظَّالِم۪ينَ fe mâ li’z-zâlimîne ifadesi “zalimler, haksızlık yapanlar için yoktur, olmayacaktır”;مِنْ نَص۪يرٍ min nasîrin kelimesi ise “herhangi bir yardımcı” demektir.

Bu âyette cehennemliklerin oradaki sıkıntısı, azaptan çıkma isteği, gerekçeleri, kendilerine verilecek cevap ve sonuçta zalimlerin yardımcılarının olmadığı gündeme getirilmektedir.

1. وَهُمْ يَصْطَرِخُونَ ف۪يهَا رَبَّنَآ اَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا غَيْرَ الَّذ۪ي كُنَّا نَعْمَلُ “Oradakiler şöyle feryat edecekler: Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın dışında iyi iş(ler) yapalım.” Bu cümlede cehennemliklerin bir isteği, bir de bu isteğin gerekçesi dile getirilmektedir.

a) وَهُمْ يَصْطَرِخُونَ ف۪يهَا “Oradakiler (cehennemdekiler) şöyle feryat edecekler.” Burada geçen يَصْطَرِخُونَ yastarıhûne fiili s-r-h kökünden gelmektedir. İlgili sözcükler Kur’ân’da beş kez(105) yer almakta ve “feryat etmek, yardım istemek” manalarını içermektedir. Bu kelimenin zıt anlam veren sözcüklerden olduğu, hem “yardım etmek” hem de “yardım istemek” manalarında birlikte kullanıldığı beyan edilmektedir.(106)

Cehennemliklerin feryadı önceki âyette sözü edilen “ölümlerine hükmedilmeyip ölmemeleri ve azaplarından herhangi bir şeyin hafifletilmemesi” istekleri olabilir. Bu yaklaşım her ne kadar mümkün görülse de asıl feryatları devam eden cümledeki şu ifadedir:

b) رَبَّنَآ اَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا غَيْرَ الَّذ۪ي كُنَّا نَعْمَلُ“Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın dışında salih amel(ler) yapalım.” Bu ifade “hatalarımızın yerine iyilikler yapalım” demektir.

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, Kur’ân bize “kâfirlerin cehennemden çıkartılma istekleri”nin adeta havada uçuşacağını, ancak bunun hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini haber vermektedir.(107) Bu istek ölümün hemen sonrasında kâfirlerin ruhları tarafından dile getirilecek; ancak bunun boş bir hayal olduğu ve geriye dönüş için arkada bir ölüm engelinin bulunduğu bildirilmektedir.(108)

Burada farklı bir çağrışımın daha olduğu kanaatindeyiz. Önceki âyette cehennemlik oldukları beyan edilen kişiler için keferû ve kefûr kelimeleri kullanılmıştı. Bu özelliğe dikkat etmeyip söz konusu kelimeleri “inkâr etmek” şeklinde tercüme edip anlayınca mesajın kapalı kaldığı kanaatindeyiz. Keferû, kefûr gibi k-f-r kökünden gelen kelimeler “inkâr etmek” gibi öncelikli olarak “üzerini örtmek” manasına gelmektedir.

Demek ki kâfirler dünyadayken aslında neyin kötülük, neyin iyilik olduğunun farkındaydılar; ancak bu gerçeğin üzerini örtmüşlerdi. Mahşerde ise artık üzeri örtülecek bir durum söz konusu olmadığı için, dünyaya tekrar geri dönmek ve salih amel işlemek arzusunu dile getirmiş olacaklardır. Kur’ân’ın ifadesine göre salih amel işlemenin yeri mahşer değil, dünyadır. Nitekim devam eden cümlede dikkat çekilen husus budur.

Kâfirlerin dünyaya geri çevrilme isteklerinde yer alan “salih amel” vurgusu çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(109) Ancak azaptan çıkartılmak ve dünyaya geri döndürülmek mümkün olmayacağı için salih amel işleme sözünün de hiçbir anlamı olmayacaktır. Dahası En‘âm 6/28’de kendilerine bu fırsat verilse de aynı hataları yine yapacakları bildirilmektedir.

- Cehennemden Çıkartılma İsteği

Yüce Allah suçluların, yani mahşerde cehenneme atılanların oradan çıkartılma taleplerinden de söz etmektedir. Şimdi bu konudaki âyetlerin meallerini vermek istiyoruz.

Mâide 5/37: “Ateşten çıkmak isterler, fakat onlar oradan çıkacak değillerdir. Onlar için devamlı bir azap vardır.”

Hacc 22/22: “Izdıraptan dolayı oradan her çıkmak istediklerinde, oraya geri döndürülürler ve onlara ‘Tadın bu yakıcı azabı!’ (denilir).”

Mü’minûn 23/107: “Ey Rabbimiz! Bizi buradan çıkar. Eğer bir daha (ettiklerimize) dönersek, artık belli ki biz zalim insanlarız.”

Secde 32/20: “Yoldan çıkanlar ise, onların varacakları yer ateştir. Oradan her çıkmak istediklerinde geri çevrilirler ve kendilerine ‘Yalandır deyip durduğunuz cehennem azabını tadın!’ denir.” İşte bu âyette cehennemden çıkartılma isteği reddedilmekte, azabı tadmaya devam edecekleri kendilerine bildirilmektedir.

Fâtır 35/37: “Cehennemdekiler şöyle feryad edecekler: ‘Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın tersini yapalım (hatalarımızın yerine iyilikler yapalım).’ (Cevaben Yüce Allah da onlara): ‘Size uyarıcı (peygamber de) gelmişken düşünecek kimsenin düşünebileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin yardımcısı yoktur’ diyecektir.”

Mü’min 40/11: “Onlar, ‘Rabbimiz, bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. Biz de günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkmaya yol var mıdır?’ derler.”

Câsiye 45/35: “Bunun böyle olmasının sebebi şudur: Siz Allah’ın âyetlerini alaya aldınız, dünya hayatı sizi aldattı. Artık bugün ateşten çıkarılmayacaklardır ve onların (Allah’ı) hoşnut etmeleri de istenmeyecektir.”

Yüce Allah bu âyetlerde suçluların cehennemden çıkartılmak için istekte bulunacaklarını, ancak bunu hiçbir şekilde dikkate almayacağını beyan etmektedir.

Cehennem azabından çıkartılmamayla ilgili olarak A‘râf 7/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar dinlerini bir eğlence ve oyun edinmiş, dünya hayatı da kendilerini aldatmıştır. Onlar, bu günün karşılaşmasını nasıl unutmuş ve âyetlerimizi nasıl inkâr etmişlerse işte biz de bugün onları unutmaktayız.” Yüce Allah bu âyette kâfirlerin iki özelliğini hatırlatmakta, dinlerini eğlence ve oyuna dönüştürdüklerini bildirmektedir.

Zümer 39/19’da şöyle bir bilgi vardır: “Hakkında azap hükmü gerçekleşmiş kimse (ödülü hak edenler gibi midir? Ey Peygamber!) Ateşte olanı sen mi kurtaracaksın!” İşte bu cümle de ateş azabından çıkmanın veya çıkartılmanın mümkün olmadığını göstermektedir.

Tâhâ 20/126’da da geçtiği üzere, Yüce Allah dünyada kendilerine âyetleri gelmesine rağmen onları unutanların mahşerde unutulacağını bildirmektedir. Haşr 59/19’da dünya hayatında Yüce Allah’ı unutanlara Yüce Allah’ın da kendilerini unutturacağı haber verilmektedir. Benzer bir mesaj Secde 32/14’te de yer almaktadır. Tevbe 9/67’de geçtiği üzere, münafıkların Allah’ı unutması sonucunda Yüce Allah’ın da onları nifakta unuttuğu bildirilmektedir.

Mahşerdeki karşılıklar dünyadaki tercihlerin sonucudur. İnsanların azapta unutulması “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise onların dünyada hakikati unutmuş ve dikkate almamış olmalarıdır. Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecek, kişiler kendi yaptıklarının karşılığını bulmuş olacaklardır. Sözün özü şudur: “Unutanlar unutulacaktır.” Rabbimiz bizi azapta unuttuklarından eylemesin.

Mahşerdeki azabın ebedi olduğunu gösteren çeşitli âyetler vardır. Bu bağlamda Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23. âyetleri hatırlatmalıyız. Ayrıca Nisâ’ 4/56’da cehenneme atılanların derileri her döküldüğünde hemen yerine yenisinin yaratılacağı beyan edilmektedir.

Müddessir 74/28’de Sekar cehenneminin kişide yanmadık yer bırakmayacağı ve onu azabın dışına terk etmeyeceği beyan edilmektedir. Ayrıca Furkân 25/65’te cehennem ateşinin sargın olduğu, yakaladığını bırakmadığı hatırlatılmaktadır. Benzer bir beyan İnfitâr 82/16’da da söz konusudur. Bütün bu âyetler ateş azabının ebedi olduğunun apaçık delillerindendir.(110)

Kafirlerin Dünyaya Geri Döndürülme İsteği

Bu arada hatırlatılmasında yarar gördüğümüz bir noktaya daha değinmek istiyoruz. Bilindiği üzere mahşer hayatında çeşşitli pişmanlıklar ve özelemler dile getirilecektir. Bu çerçevede dünyaya geri döndürülmeyle ilgili talepleri bağlamında şu bilgiler hatırlanmalıdır:

Bakara 2/167: “(Kötülere) uyanlar şöyle derler: Ah, keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onların bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık! Böylece Allah onlara, işlerini, pişmanlık ve üzüntü kaynağı olarak gösterir ve onlar artık ateşten çıkamazlar.”

Mü’minûn 23/99: “Nihâyet onlardan (müşriklerden) birine ölüm gelip çattığında ‘Ey Rabbim! Beni geri gönderin’ der.” Yüce Allah inkârcıların dünya hayatındaki şımarık ve alaycı tavırlarına karşılık, böylesi kişiler ölmekteyken kendisinden istekte bulunacaklarını, yalvarıp yakaracaklarını ve dünyaya geri döndürülmek isteyeceklerini bildirmektedir. Buradaki ارْجِعُونِ irci‘ûni “beni geri gönderin” emrinden maksat, melekler aracılığıyla Yüce Allah’a hitap olabileceği gibi Yüce Allah’ı yüceltmek için çoğul hitap tercih edilmiş de olabilir.(111)

Şu‘arâ’ 26/102’de şöyle buyrulmaktadır: “Keşke bizim için (dünyaya) bir dönüş daha olsa da müminlerden olsak!” Bu ifade, saptırılanların isteğini veya özlemini ortaya koymaktadır. Mahşerdeki yargılanma esnasında suçlular suçluluklarını itiraf edecek ve bu arada pişmanlık cümleleri de ağızlarından dökülecektir.

Konuyla ilgili olarak Secde 32/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey Rabbimiz! Gördük ve işittik; bizi (dünyaya) geri gönder de iyi işler yapalım; biz kesin olarak inandık (diyecekler).” Yüce Allah bu mücrimlerin artık gerçeği görmüş olacaklarını ve o haldeyken çeşitli itiraflarda bulunacaklarını haber vermektedir.

Bu noktada Nisâ’ 4/42, A‘râf 7/53, Furkân 25/27-28, Mü’min 40/11, Mülk 67/9-11, Hâkka 69/25-29, Nebe’ 78/40 ve Fecr 89/24 gibi âyetleri hatırlamalıyız. Bu ve benzer bazı âyetlere(112) göre, cehennemlikler, âhiretteki sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar, ancak bu itiraflar onların akıbetini değiştirmeyecektir.

Fecr 89/24 gibi âyetlerde yer aldığı üzere, mahşerde çeşitli pişmanlıklar yaşanacağı gibi birtakım özlemler de dile getirilecektir. Mülk 67/10-11’de suçluların mahşerdeki pişmanlık ve itiraflarıyla ilgili olarak mealen şöyle buyrulmaktadır: “Eğer (peygamberlere kulak verip onları) dinleseydik, yani aklımızı kullansaydık, şu çılgın ateş halkı arasında bulunmazdık, (diyecekler), böylece günahlarını itiraf etmiş (olacaklar). Artık (rahmetten) uzak olsun o alevli cehennemin mahkûmları!”

Yâsîn 36/52’de beyan edildiğine göre, suçlular diriltildiklerinde “İşte bu, Rahmân’ın vaadettiği (mahşer)dir ve demek ki peygamberler gerçeği söylemişlerdi” diyerek gerçeği itiraf etmiş olacaklardır.

İnkârcılar, mahşerde artık gerçeği bütün olarak gördüklerini ve hakikati işittiklerini ifade ettikten sonra, bir de istekte bulunacaklardır. Bu istek “dünyaya geri döndürülme arzusu”dur. Benzer bir talepte bulunacakları ifadeleri Bakara 2/167, En‘âm 6/27, A‘râf 7/53, Secde 32/12, Şûrâ 42/44’te de yer almaktadır.

Hem bu âyetlerde, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette cehennemliklerin ölümlerinden sonra çeşitli pişmanlıklar yaşayacakları, birtakım itiraflarda bulunacakları, bu arada dünyaya geri döndürülme talebini dile getirecekleri, artık gerçeğe bütün hakikatiyle iman etmiş olacakları beyan edilmektedir. Ancak, söz konusu itiraflar, pişmanlıklar ve istekler hiçbir şekilde sonuç vermeyecek ve suçlular cehennemde kalacaklardır. Nitekim bu konudaki bilgiler de devam eden âyetlerin mesajlarında yer almaktadır.

2. اَوَلَمْ نُعَمِّرْكُمْ مَا يَتَذَكَّرُ ف۪يهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَجَآءَكُمُ النَّذ۪يرُ “(Onlara şöyle denecektir:) Size uyarıcı da geldiği hâlde (gerçeği) hatırlayabilecek kimsenin bunu başarabileceği kadar bir ömür vermedik mi?” Bu cümle cehennemdekilerin azaptan çıkartılma isteğine karşılık Yüce Allah’ın vereceği cevabı oluşturmaktadır. İfadenin soru şeklinde gelmesi “ayıplama ve azarlama” maksadına yöneliktir. Yoksa burada cevabı beklenen bir soru sorulmamaktadır. Konuyla ilgili olarak Rûm 30/56’da da mahşerde inkarcılara bu dünyada yeteri kadar kaldıklarının hatırlatılacağı bildirilmektedir.

a) اَوَلَمْ نُعَمِّرْكُمْ مَا يَتَذَكَّرُ ف۪يهِ مَنْ تَذَكَّرَ “(Allah onlara şöyle diyecektir:) Size (gerçeği) hatırlayabilecek kimsenin bunu başarabileceği kadar bir ömür vermedik mi?” Hatırlatılan husus cehenneme gidenlere dünyada verilen ömürle ilgilidir ve bu ömür Yüce Allah’ın takdir ettiği kadardır. Herkes yaşadığı ömürden sorumludur; bu süre aklını kullanmak ve gerçeği fark etmek isteyenin bunu başarabileceği kadardır.

Âyette kullanılan يَتَذَكَّرُ yetezekkeru ve تَذَكَّرَ tezekkere fiilleri öğüt almaktan ziyade “(gerçeği) hatırlamak” demektir. Burada sözü edilen “gerçek” Yüce Allah’ın insan fıtratına yerleştirdiği “imanı sevmek, küfrü çirkin görmek”(113) şeklindeki özelliktir. Kur’ân’ın zikr, zikrâ ve tezkirah diye isimlendirilmesinin sebebi fıtrata yapılan bu göndermedir. Kur’ân’ın sunduğu prensipler fıtratın yadırgamayacağı gerçeklerdir. Öyleyse Kur’ân’ı yaşayanlar fıtratıyla çelişmezler.

Vahye aykırı ve uzak yaşayanlar ise dünyada bu gerçeğin farkına varmazlarsa ahirette perişanlık yaşayacaklardır. Önceki âyette de değindiğimiz üzere fıtratını örten kişilere kâfir denmektedir. Hakikatin üzerini örtenler kendi üzerlerine cehennemin örtüleceğini bilmelidirler.

b) وَجَآءَكُمُ النَّذ۪يرُ “Size uyarıcı (peygamber) de geldiği halde.” Müddessir 74/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız ve yorumunu yapmakta olduğumuz Fâtır sûresi 23-24’te de hatırlattığımız üzere, Hz. Peygamber’in نَذ۪ير nezîr oluşu, onun “uyarıcı” oluşunu ifade eder ve bu sıfat peygamberlik kurumunun olmazsa olmazıdır. Kur’ân’da “uyarıcı, uyarıcılar” anlamında da kullanılan nezîr, nüzür ve inzâr kelimeleri elbette öncelikle peygamberler için tercih edilen sözcüklerdendir.

Kur’ân’da “uyarıcı, uyarıcılar” anlamında da kullanılan nezîr veya nüzür kelimeleri elbette öncelikle peygamberler için tercih edilen sözcüklerdendir. Bu nedenle isim olarak Kur’ân’da nezîr, nüzur ve münzir/münzirîn kalıplarında geçen bu kelimenin hem Hz. Peygamber(114) hem de diğer peygamberler(115) için kullanıldığını beyan etmeliyiz.

Bu cümlenin bu âyette geçmesinin sebebi dünya hayatında risalet kurumunu reddedenlere bu yaptıklarının azabın sebebi olduğunu hatırlatmaktır. Burada düz cümle şeklinde geçen bu ifade başka bazı âyetlerde soru kalıbında getirilmiş,(116) ancak her ikisinde de aynı mana kast edilmiştir. Bu âyetin indirildiği dönem ve muhataplar düşünüldüğünde, maksadın “Hz. Peygamber” olduğunu söylemeliyiz. Ancak mesajı evrensel olarak anladığımızda bu kelimenin kapsamında “bütün peygamberler”in de bulunduğunu belirtmeliyiz.

Bu cümleden anlaşılacağı üzere, mahşerde azaba uğratılmanın gerekçesi peygamberlere itibar etmemektir. O halde İsrâ’ 17/15’teki evrensel hitapta da yer aldığı gibi risaletin hiç ulaşmadığı kişilere risalet öğretilertiyle ilgili azap edilmeyecektir. Ancak Yüce Allah’ın onlara verdiği akıl, irade, fıtrat ve vicdan gibi nimetlerden kendilerini sorumlu tutulacaklardır ki Mâide 5/48, En‘âm 6/164 ve Talâk 65/7’de verilen bilgiler bu istikamettedir.

Dünyayı yaşanabilir bir mekâna, ahiretin kazanıldığı bir yere dönüştürmek için insanlığın risalet öğretileriyle buluşturulması gerekir. Bunun için ferdî risalet bitmiş olsa da ümmetin risalet görevi devam etmektedir. Dünyanın her tarafına ilâhî öğretileri ulaştırmak ümmet-i icâbetin yani davete icabet etmiş olan bütün fertlerin görevidir. Bu yapıldığı takdirde ümmet-i davetin “dini prensipleri duymama” şeklindeki mazeretleri ellerinden alınmış olacaktır. Fakat bu görevi yapmayanlar mahşerde bunun hesabını vereceğini bilmelidirler.

“Bize uyarıcı gelmemişti” sözünün konuşulduğu yerde onlara ulaşmayanlara “neden tebliğ yapmadınız” sorusunun sorulacağı da unutulmamalıdır. Öyleyse “tebliğ ile buluşturulmayanlar nereye gidecekler” sorusunun cevabı “azaba uğratılmamak” şeklinde verilmektedir. Ancak bundan daha kesin olan onlara tebliğ yapmayanların nereye gideceklerinin belli olduğudur.

3. فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ نَص۪يرٍ “Şimdi tadın (azabı)!’ Zalimlerin hiçbir yardımcısı yoktur.” Âyetin bu son cümlesi artık zalimler için azabın kaçınılmaz olduğunu ve mahşer şartlarında hiçbir yardımcılarının bulunmadığını haber vermektedir. Benzer ifadeler Bakara 2/270, Âl-i İmrân 3/192, Mâide 5/72, Hacc 22/71 ve Fâtır 35/37’de geçmektedir. Âyette geçen ذُوقُوا zûkû emri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(117) zikredilmekte ve muhataplar inkarcılar olduğu için de alay içerikli olarak “azabın tadılması” manasını vermektedir.

Cehennemlik olanlar için bu cümlede “zalimler” denmektedir. Oysa Fâtır 35/36. âyette küfür manasına gelen kelimeler tercih edilmişti. Bunun muhtemel sebebi şudur: Kişi “tevhîd”in karşısında “şirk”i veya “küfr”ü tercih ederse tevhide zulmetmiş olur. Zira “adalet” bir şeyi yerli yerinde kullanmak ve kabul etmek anlamına gelirken, “zulüm” ise bir şeyi hak ettiği yerden etmektir. Çünkü Lokmân 31/13’te de beyan edildiği üzere, “şirk büyük bir zulüm”dür. Bütün bu anlattıklarımız doğrultusunda düşündüğümüz zaman Fâtır 35/36. âyette küfür, 37. âyette zulüm kavramının kullanılmasının sebebi anlaşılmış olur.

Âyetin sonundaki نَص۪ير nasîr kelimesinin nekra getirilmesi ve öncesinde olumsuzluk manası veren مَا mâ edatı ile مِنْ min cer harfinin gelmesi, âyetin mesajına “hiçbir yardımcı bulunamaz” anlamını katmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - A‘râf 7/57; Neml 27/63; Lokmân 31/34; Şûrâ 42/28.
  • A‘râf 7/57 Neml 27/63 Lokmân 31/34 Şûrâ 42/28
• 2 - Bu şekildeki istifhâm-ı inkârî denilen soru türlerinden maksat, cevap beklenmesi değildir; aksine, soruya konu olan şeyin tersinin doğru olduğunu beyan etmek veya sorulan şeyin gereğinin yapılmasını teşvik etmektir. 3 - İslâmoğlu, age., II, 1304. 4 - Râzî, age., XXVI, 19-20.
• 5 - “İltifat sanatı”, fiil kullanımında zaman zaman hitap ve muhatap değişikliğine gitmek için yapılır; bu sayede muhatabın zihninin ve dikkatinin dağılmaması amaçlanır. 6 - Zemahşerî, age., III, 591.
• 7 - Semerkandî, age., III, 106; Taberî, age., XXII, 131; Yazır, age., VI, 386.
• 8 - Ğâşiye 88/20. 9 - Zâriyât 51/48. 10 - Şems 91/6. 11 - Fussılet 41/9-10. 12 - Nâzi‘ât 79/30.
  • Ğâşiye 88/20 Zâriyât 51/48 Şems 91/6 Fussilet 41/10 Nâzi‘ât 79/30
• 13 - Ferrâ, age., III, 171. 14 - Semerkandî, age., III, 476; Taberî, age., XXIX, 6; Zemahşerî, age., IV, 568; Râzî, age., XXX, 69. 15 - Zemahşerî, age., IV, 568.
• 16 - Nahl 16/15; Enbiyâ’ 21/31; Zuhruf 43/10; Nûh 71/19-20.
  • Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Zuhruf 43/10 Nûh 71/20
• 17 - Bakara 2/164; En‘âm 6/38; Hûd 11/6, 56; Nahl 16/49, 61; Nûr 24/45; Neml 27/82; ‘Ankebût 29/60; Lokmân 31/10; Sebe’ 34/14; Fâtır 35/45; Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4. 18 - Enfâl 8/22, 55; Hacc 22/18; Fâtır 35/28. 19 - İslâmoğlu, age., s. 750’de 6. not. 20 - Esed, age., s. 538’de 56. not.
  • Bakara 2/164 En‘âm 6/38 Hûd 11/6 Hûd 11/56 Nahl 16/49 Nahl 16/61 Nûr 24/45 Neml 27/82 ‘Ankebût 29/60 Lokmân 31/10 Sebe' 34/14 Fâtır 35/45 Şûrâ 42/29 Câsiye 45/4 Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hacc 22/18 Fâtır 35/28
• 21 - Enfâl 8/22, 55; Hûd 11/56; Nahl 16/61; Fâtır 35/45. 22 - Bakara 2/164; Hûd 11/6; Nahl 16/49; Nûr 24/45; ‘Ankebût 29/60; Lokmân 31/10; Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4. 23 - Zümer 39/6’da geçen el-en‘âm kelimesine “canlılar, türler” anlamı da verilebilir. 24 - Yazır, age., VI, 425.
  • Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hûd 11/56 Nahl 16/61 Fâtır 35/45 Bakara 2/164 Hûd 11/6 Nahl 16/49 Nûr 24/45 ‘Ankebût 29/60 Lokmân 31/10 Şûrâ 42/29 Câsiye 45/4 Zümer 39/6
• 25 - Yazır, age., VI, 386; Esed, age., s. 890; İslâmoğlu, age., s. 866.
• 26 - Enbiyâ’ 21/28. 27 - Fâtır 35/28. 28 - Haşr 59/21.
  • Enbiyâ 21/28 Fâtır 35/28 Haşr 59/21
• 29 - İslâmoğlu, age., s. 385’te 2. not.
• 30 - Buhârî, Nikâh, 1; Müslim, Sıyâm, 74; Ebû Dâvûd, Savm, 36; Muvatta’, Sıyâm, 9; Ahmed b. Hanbel, III, 156; IV, 67.
• 31 - Semerkandî, age., III, 106; Zemahşerî, age., III, 593.
• 32 - Taberî, age., XXII, 132.
• 33 - Bakara 2/264.
  • Bakara 2/264
• 34 - Bakara 2/16, 282; Nisâ’ 4/29; Tevbe 9/24; Nûr 24/37; Saff 61/10; Cum‘a 62/11.
  • Bakara 2/16 Bakara 2/282 Nisâ 4/29 Tevbe 9/24 Nûr 24/37 Saff 61/10 Cum‘a 62/11
• 35 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 36 - İbrâhim 14/5; İsrâ’ 17/3; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/13, 19; Şûrâ 42/33. 37 - Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23; Teğâbun 64/17.
  • İbrâhîm 14/5 İsrâ 17/3 Lokmân 31/31 Sebe' 34/13 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Teğâbun 64/17
• 38 - Zemahşerî, age., III, 594.
• 39 - el-Hakk kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı örnek âyetler için bk. En‘âm 6/5; Zuhruf 43/30. 40 - Hakk, el-Hakk kelimelerinin “hak, hakikat, gerçek” anlamındaki kullanımları için bk. Nisâ’ 4/122, 151; En‘âm 6/62, 73; A‘râf 7/44; Enfâl 8/4, 74; Tevbe 9/111; Yûnus 10/4, 30, 53, 103; Yûsuf 12/100; Hıcr 15/85; Nahl 16/38; Kehf 18/17, 98; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/71; Rûm 30/47; Lokmân 31/9; Sâffât 37/37.
  • En‘âm 6/5 Zuhruf 43/30 Nisâ 4/122 Nisâ 4/151 En‘âm 6/62 En‘âm 6/73 A‘râf 7/44 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Tevbe 9/111 Yûnus 10/4 Yûnus 10/30 Yûnus 10/53 Yûnus 10/103 Yûsuf 12/100 Hicr 15/85 Nahl 16/38 Kehf 18/17 Kehf 18/98 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/71 Rûm 30/47 Lokmân 31/9 Sâffât 37/37
• 41 - Bakara 2/41, 89, 91, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3, 39, 50, 81; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/46, 48; En‘âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30; Saff 61/6. 42 - Şu‘arâ’ 26/192-196.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/91 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Âl-i İmrân 3/39 Âl-i İmrân 3/50 Âl-i İmrân 3/81 Nisâ 4/47 Mâide 5/46 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Saff 61/6 Şu‘arâ 26/196
• 43 - Ahzâb 33/40.
  • Ahzâb 33/40
• 44 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 45 - En‘âm 6/19; A‘râf 7/158; Sebe’ 34/28; Cum‘a 62/2. 46 - İslâmoğlu, age., s. 867’de 3. not. 47 - Taberî, age., XXII, 133-137.
  • En‘âm 6/19 A‘râf 7/158 Sebe' 34/28 Cum‘a 62/2
• 48 - Zemahşerî, age., III, 594. 49 - Bakara 2/143. 50 - Âl-i İmrân 3/110; Tevbe 9/72. 51 - Şu‘arâ’ 26/196. 52 - Hıcr 15/9; Fussılet 41/42. 53 - Enbiyâ’ 21/107. 54 - En‘âm 6/19; A‘râf 7/158; Sebe’ 34/28; Cum‘a 62/2. 55 - Ahzâb 33/40.
  • Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/110 Tevbe 9/72 Şu‘arâ 26/196 Hicr 15/9 Fussilet 41/42 Enbiyâ 21/107 En‘âm 6/19 A‘râf 7/158 Sebe' 34/28 Cum‘a 62/2 Ahzâb 33/40
• 56 - A‘râf 7/23. 57 - Kasas 28/16. 58 - Enbiyâ’ 21/87.
  • A‘râf 7/23 Kasas 28/16 Enbiyâ 21/87
• 59 - Zemahşerî, age., III, 595. 60 - A‘râf 7/23; Enbiyâ’ 21/87; Kasas 28/16.
  • A‘râf 7/23 Enbiyâ 21/87 Kasas 28/16
• 61 - Semerkandî, age., III, 109. 62 - Semerkandî, age., III, 107-109.
• 63 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12; Beyyine 98/8. 64 - Semerkandî, age., II, 363.
  • Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Beyyine 98/8
• 65 - Şu‘arâ’ 26/85; Vâkı‘a 56/89; Me‘âric 70/38. 66 - Mâide 5/65; Yûnus 10/9; Hacc 22/56; Şu‘arâ’ 26/147; Lokmân 31/8; Sâffât 37/43; Vâkı‘a 56/12; Kalem 68/34.
  • Şu‘arâ 26/85 Vâkı‘a 56/89 Me‘âric 70/38 Mâide 5/65 Yûnus 10/9 Hacc 22/56 Şu‘arâ 26/147 Lokmân 31/8 Sâffât 37/43 Vâkı‘a 56/12 Kalem 68/34
• 67 - Furkân 25/15. 68 - Hâkka 69/22; Ğâşiye 88/10. 69 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12. 70 - Kehf 18/107. 71 - Mü’minûn 23/11. 72 - Secde 32/19. 73 - Taberî, age., XXI, 107.
  • Furkân 25/15 Hâkka 69/22 Ğâşiye 88/10 Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Kehf 18/107 Mü'minûn 23/11 Secde 32/19
• 74 - Şûrâ 42/22. 75 - Rûm 30/15. 76 - Dühân 44/51. 77 - Sâd 38/49. 78 - Yûnus 10/26. 79 - En‘âm 6/127; Yûnus 10/25.
  • Şûrâ 42/22 Rûm 30/15 Duhân 44/51 Sâd 38/49 Yûnus 10/26 En‘âm 6/127 Yûnus 10/25
• 80 - Fâtır 35/35. 81 - Nahl 16/30. 82 - Bakara 2/94; En‘âm 6/32; A‘râf 7/169; Yûsuf 12/109; Nahl 16/30; Kasas 28/77, 83; ‘Ankebût 29/64; Ahzâb 33/29; 83 - En‘âm 6/135; Kasas 28/37. 84 - Ra‘d 13/22, 24, 42. 85 - Kamer 54/55. 86 - Furkân 25/75; Zümer 39/20‘Ankebût 29/58; Sebe’ 34737. 87 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4.
  • Fâtır 35/35 Nahl 16/30 Bakara 2/94 En‘âm 6/32 A‘râf 7/169 Yûsuf 12/109 Nahl 16/30 Kasas 28/77 Kasas 28/83 ‘Ankebût 29/64 Ahzâb 33/29 En‘âm 6/135 Kasas 28/37 Ra‘d 13/22 Ra‘d 13/24 Ra‘d 13/42 Kamer 54/55 Furkân 25/75 Furkân 25/75 Zümer 39/20 ‘Ankebût 29/58 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4
• 88 - İnsân 76/31. 89 - Âl-i İmrân 3/107. 90 - Mütaffifûn 83/18, 19. 91 - Tevbe 9/72; Saff 61/12. 92 - R‘ad 13/23-24; Mü’min 40/8. 93 - Nahl 16/31. 94 - Kehf 18/31; Fâtır 35/33.
  • İnsân 76/31 Âl-i İmrân 3/107 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/19 Tevbe 9/72 Saff 61/12 Ra‘d 13/24 Mü'min 40/8 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Fâtır 35/33
• 95 - Meryem 19/61-62. 96 - Tâhâ 20/75-76; Beyyine 98/8. 97 - Sâd 38/50. 98 - Fâtır 35/35.
  • Meryem 19/62 Tâhâ 20/76 Beyyine 98/8 Sâd 38/50 Fâtır 35/35
• 99 - Semerkandî, age., III, 110. 100 - Taberî, age., XXII, 138.
• 101 - Neml 27/87; Zümer 39/68.
  • Neml 27/87 Zümer 39/68
• 102 - Dühân 44/35’te “İlk ölümümüzden başka ölüm yoktur ve biz diriltilecek de değiliz” ifadesi yer almaktadır; ancak bu ifade mahşere inanmayanların sözüdür ve bu konuda bizim delillerimizden birisi değildir. Sâffât 37/59’daki ifade ise mahşerdeki diriltilmeden sonra cennetlik kişinin cümlesi olduğu için onu delil olarak zikrettik.
  • Duhân 44/35 Sâffât 37/59
• 103 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85.
  • Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85
• 104 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 35/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24.
  • Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24
• 105 - İbrahîm 14/22; Kasas 28/18; Fâtır 35/37; Yâsîn 36/43. 106 - Semerkandî, age., III, 111.
  • İbrâhîm 14/22 Kasas 28/18 Fâtır 35/37 Yâsîn 36/43
• 107 - Bakara 2/167; Mâide 5/37; Hacc 22/22; Mü’minûn 23/107; Secde 32/20; Mü’min 40/11; Câsiye 45/35. 108 - Mü’minûn 23/99-100.
  • Bakara 2/167 Mâide 5/37 Hacc 22/22 Mü'minûn 23/107 Secde 32/20 Mü'min 40/11 Câsiye 45/35 Mü'minûn 23/100
• 109 - En‘âm 6/17; A‘râf 7/53; Mü’minûn 23/99-100; Secde 32/12.
  • En‘âm 6/17 A‘râf 7/53 Mü'minûn 23/100 Secde 32/12
• 110 - Bu konuda kaleme aldığımız “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret”, (İstanbul, 2015, Düşün yayınları) adlı eserimize müracaat edilebilir.
• 111 - Semerkandî, age., II, 512; Taberî, age., XVIII, 52; Zemahşerî, age., III, 197.
• 112 - Bu konuda benzer âyetler için ayrıca bk. En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47.
  • En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47
• 113 - Hucürât 49/7.
  • Hucurât 49/7
• 114 - Bakara 2/119; A‘râf 7/184, 188; Hûd 11/2, 12; Hıcr 15/49, 89; İsrâ’ 17/105; Furkân 25/1, 56; ‘Ankebût 29/50; Secde 32/3; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28, 44; Fâtır 35/23, 24, 37, 42; Sâd 38/4, 65, 70; Fussılet 41/4; Zuhruf 43/23; Ahkâf 46/9; Feth 48/8; Kâf 50/2; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/8, 9, 26; Nâzi‘ât 79/45. 115 - Bakara 2/213; Nisâ’ 4/165; Mâide 5/19; En‘âm 6/48; Hûd 11/25; Ra‘d 13/7; Kehf 18/56; Furkân 25/51; Şu‘arâ’ 26/115, 194, 208; Neml 27/92; Kasas 28/46; Sebe’ 34/34, 46; Fâtır 35/24; Sâffât 37/72; Dühân 44/3; Ahkâf 46/21, 29; Kamer 54/23, 33, 41; Nûh 71/2. 116 - En‘âm 6/130; Zümer 39/71; Mülk 67/8.
  • Bakara 2/119 A‘râf 7/184 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 Hûd 11/12 Hicr 15/49 Hicr 15/89 İsrâ 17/105 Furkân 25/1 Furkân 25/56 ‘Ankebût 29/50 Secde 32/3 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Sebe' 34/44 Fâtır 35/23 Fâtır 35/24 Fâtır 35/37 Fâtır 35/42 Sâd 38/4 Sâd 38/65 Sâd 38/70 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/23 Ahkâf 46/9 Fetih 48/8 Kâf 50/2 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/8 Mülk 67/9 Mülk 67/26 Nâzi‘ât 79/45 Bakara 2/213 Nisâ 4/165 Mâide 5/19 En‘âm 6/48 Hûd 11/25 Ra‘d 13/7 Kehf 18/56 Furkân 25/51 Şu‘arâ 26/115 Şu‘arâ 26/194 Şu‘arâ 26/208 Neml 27/92 Kasas 28/46 Sebe' 34/34 Sebe' 34/46 Fâtır 35/24 Sâffât 37/72 Duhân 44/3 Ahkâf 46/21 Ahkâf 46/29 Kamer 54/23 Kamer 54/33 Kamer 54/41 Nûh 71/2 En‘âm 6/130 Zümer 39/71 Mülk 67/8
• 117 - Âl-i İmrân 3/106, 181; En‘âm 6/30; A‘râf 7/39; Enfâl 8/14, 35, 50; Tevbe 9/35; Yûnus 10/52; Hacc 22/22; ‘Ankebût 29/55; Secde 32/14, 20; Sebe’ 34/42; Fâtır 35/37; Zümer 39/24; Ahkâf 46/34; Zâriyât 51/14; Kamer 54/37, 39, 48; Nebe’ 78/30.
  • Âl-i İmrân 3/106 Âl-i İmrân 3/181 En‘âm 6/30 A‘râf 7/39 Enfâl 8/14 Enfâl 8/35 Enfâl 8/50 Tevbe 9/35 Yûnus 10/52 Hacc 22/22 ‘Ankebût 29/55 Secde 32/14 Secde 32/20 Sebe' 34/42 Fâtır 35/37 Zümer 39/24 Ahkâf 46/34 Zâriyât 51/14 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/48 Nebe' 78/30