Haşr Suresi

Medine’de hicrî 4. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 24 âyetten oluşan, adını 2. âyette Nadiroğullarının Medine’den sürülmesine işaret eden ve adını “toplanma, kalkışma” anlamına gelen الْحَشْر el-haşr kelimesinden alan Haşr sûresi, inişe göre 102, resmî sıralamada ise 59. sûredir.

Haşr sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Mücâdele sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de özellikle “münafıklardan söz edilmesi” (Mücâdele 14-20; Haşr 11-17), “zıhar, ganimet gibi sosyal hayatla ilgili konuların ele alınması” (Mücâdele 1-4; Haşr 6-8), iman ehli insanların cennetle ödüllendirilecek olması” (Mücâdele 22; Haşr 20), “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişişmez bilgi sahibi oluşu” (Mücâdele 6-7; Haşr 18) vs. noktalar ortak konu başlıkları olarak zikredilebilir.

Haşr sûresi göklerde ve yerde ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği bilgisiyle başlamakta ve sonrasında Nadîroğullarının dönekliği sebebiyle kuşatıldıkları, Yüce Allah’a ve Rasûlüllah’a karşı gelmeleri sebebiyle sürgün edilmeleri, ardından onlardan elde edilen fey’ denen ganimetlerin dağıtımının nasıl yapılması gerektiği ile Ensar denen Medineli Müslümanların Muhacir denen Mekkeli Müslümanları kendilerine tercih etmeleri, onlar için yaptıkları duaları ele alınmaktadır.

11. âyetten itibaren, münafıkların ittifak yaptıkları kitap ehline de yalan konuştukları, onları da aldattıkları, Yüce Allah’tan değil de daha çok Müslümanlardan korktukları, birlik halinde görünmelerine rağmen aralarında derin ayrılıkların bulunduğu, şeytan gibi davranarak karşılarındakileri aldattıkları, akıbetlerinin de cehennem olacağı bildirilmektedir.

18. âyetten itibaren, iman edenlere hitap edilmekte, ahiret için hazırlıklı olmaları gerektiği, Yüce Allah’ı unutanlar gibi olmamaları, cehennemliklerle cennetliklerin bir olamayacağı, cennetliklerin kurtulacakları ifade edilmekte, ardından “Eğer biz bu Kur’an’ı bir dağa indirseydik, muhakkak ki onu, Allah korkusundan baş eğerek, parça parça olmuş görürdün. Bu misalleri insanlara düşünsünler diye veriyoruz” buyrularak vahyin indiriliş amacına dikkat çekilmektedir.

Surenin son üç âyetinde ise Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları ele alınmakta ve sûre şu şekilde sona erdirilmektedir: “O, kendisinden başka hiçbir ilah olmayan Allah’tır. (O), görülmeyeni de görüleni de bilendir. O, Rahmân’dır; Rahîm’dir. O, kendisinden başka hiçbir ilah olmayan Allah’tır. Mülkün sahibidir; kutsallığın kaynağıdır; esenlik verendir; emniyete kavuşturan/güven verendir; gözetip koruyandır; her şeyden üstündür; istediğini engelsiz yaptırabilendir; büyüklükte eşi olmayandır. Allah, müşriklerin ortak koştukları şeylerden münezzehtir. O, yaratan, yoktan var eden, şekil veren, en güzel isimler sadece kendisine ait olan Allah’tır. Göklerde ve yerde olanlar O’nun şânını yüceltmektedirler. O, el-‘azîz’dır (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Yüce Allah, sûrenin 18-24. âyetlerinde müminlerin duyarlı davranmaları ve Allah’ı unutanlara benzememeleri gerektiğini, cehennemliklerle cennetliklerin eşit olmayacağını, Kur’ân’ın etkinliğini ve Allah’ın sıfatlarından sadece bir bölümünü dile getirmektedir.

a) Müminlere Uyarılar ve Müjdeler

Yüce Allah, sûrenin 18-21. âyetlerinde müminlere çok önemli uyarılarda bulunduğunu ve şöyle buyurduğunu bildirmektedir: “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun ve herkes, yarına ne hazırladığına baksın. Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun! Muhakkak ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır. Allah’ı unutan ve (bu yüzden Allah’ın da) onlara kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın. Onlar yoldan çıkan kimselerin ta kendileridir. Cehennemlikler ve cennetlikler bir olmaz. Cennetlikler elbette kurtuluşa (başarıya) erişenlerdir.”

Ardından, Kur’ân’ın etkinliği, değiştirici ve dönüştürücülüğüyle ilgili olarak şu beyana yer verilmektedir: “Eğer biz bu Kur’ân’ı bir dağa indirseydik, muhakkak ki onu, Allah’a derin saygı(sı)ndan dolayı baş eğmiş bir şekilde, parça parça olmuş görürdün. İşte biz, bu misalleri iyice düşünsünler diye insanlar için veriyoruz.”

ı. Yarın İçin Hazırlıklı Oluş Gereği

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve herkes yarın için ne hazırladığına baksın! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اتَّقُوا ittekû emri “takvalı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَلْتَنْظُرْ ve’ltenzur emri “ve baksın”; نَفْسٌ nefsün kelimesi “her nefis, herkes”; مَا قَدَّمَتْ mâ kaddemet ifadesi “takdim ettiği, sunduğu şeye, neyi hazırladığına”; لِغَدٍ li ğadin ifadesi “yarın için”; وَاتَّقُوا vettekû emri “ve yine takvalı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi “haberdar(dır)”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi ise “yaptığınız şeylerle ilgili” demektir.

Burada takvâ ve müminlerin âhiret için hazırladıkları amelleri kontrol etmesiyle ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve herkes yarın için ne hazırladığına baksın!” Yüce Allah münafıkların ve Yahudilerin durumunu beyan ettikten sonra, sözü müminlere yönelik uyarılarına getirmekte ve öncelikle onların Allah’a karşı takvalı yani sorumluluğunun bilincinde bireyler olarak duyarlı olmaları gerektiğini, herkesin yarın için yani mahşer için neyi hazırladığına bakmasını, âhiret için yapıp ettiklerini kontrol etmesini emretmektedir.

“Yüce Allah’a karşı takvalı olmak”, O’nun emir ve yasaklarına riayet ederek duyarlı bir hayat sürmeyi içermektedir. “Yarın için hazırlananları bakıp kontrol etmek” ise dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsinin mahşerde önüne geleceği bilinciyle hareket edilmesi gerektiğini hatırlatmayı amaçlamaktadır.

Çeşitli âyetlerde(1) geçen غَد ğad kelimesi “yarın” manasına gelmektedir ki maksat “âhiret”tir. Âhirete “yarın” denmesinin muhtemel sebebi, çok yakın olduğu bilincini vermektir. Son Saat’in ne zaman geleceğini ve kıyâmet-âhiret sürecinin ne zaman başlayacağını Yüce Allah’tan başka hiç kimse bilemediği için ölüm de Son Saat de kıyâmet-âhiret süreci de “yarın” denecek kadar çok çok yakındır. Buradaki “yarın” kelimesi gün olarak 24 saat sonrasını değil de çok yakın bir zaman manasını içermektedir.

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Kur’ân’da bu mesajı veren çeşitli kullanımlar vardır.(2) Yüce Allah kendisine karşı duyarlı olunması gerektiğini yeniden vutrgulamakta, bunun ne kadar önemli bir görev olduğuna dikkat çekmek istemektedir.

Yüce Allah mahşer için hazırlıklı ve duyarlı olunması gerektiğini zikrettikten sonra, bu defa kimlerin ne durumda olduğunu, yani kimin hazırlıklı olup olmadığını, kimlerin Allah’a karşı sorumlu davranıp davranmadığını gayet iyi bildiğini beyan etmekte, böylece müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Kur’ân’da bu anlamda Yüce Allah’ın bilmesi, görmesi, haberdar olması vs şeklinde geçen ifadeler art niyetlilere karşı gözdağı verme amaçlı hatırlatmalardır.

ıı. Yüce Allah’ı Unutanlara Benzememek Gereği

وَلَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ نَسُوا اللّٰهَ فَاَنْسٰيهُمْ اَنْفُسَهُمْ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ لَا يَسْتَو۪يٓ اَصْحَابُ النَّارِ وَاَصْحَابُ الْجَنَّةِ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفَآئِزُونَ “Allah’ı unutan ve (bu yüzden Allah’ın da) onlara kendilerini unutturduğu kişiler gibi olmayın! Onlar yoldan çıkanların ta kendileridir. Ateş halkı ile cennet halkı bir olmaz. Cennet halkı elbette kurtulanlardır.”

Buradaki وَلَا تَكُونُوا ve lâ tekûnû emri “ve sakın (şöyle) olmayın”; كَالَّذ۪ينَ kellezîne ifadesi “(şu) kişiler gibi”; نَسُوا nesû fiili “unuttular, unutmuşlar”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; فَاَنْسٰيهُمْ fe ensâhum ifadesi “(Allah da) onlara unutturmuş (olur)”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerini, kendilerini”; اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْفَاسِقُونَ el-fâsikûne kelimesi “yoldan çıkanlar”; لَا يَسْتَو۪ي lâ yestevî fiili “eşit olmaz”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması “cehennemlikler, cehennem halkı”; وَاَصْحَابُ الْجَنَّةِ ve ashâbu’l-cenneti tamlaması “ve cennetlikler, cennet halkı”; اَصْحَابُ الْجَنَّةِ ashâbu’l-cenneti tamlaması “cennetlikler, cennet halkı”; هُمُ hum zamiri “işte onlardır”; الْفَآئِزُونَ el-fâizûne kelimesi ise “kurtulanlar, başarıya erişenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ı unuttukları için Allah’ın da kendilerine kendilerini unutturduğu kişiler gibi olunmaması ve cennetliklerin kurtuluşa erişecekleri bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ نَسُوا اللّٰهَ فَاَنْسٰيهُمْ اَنْفُسَهُمْ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Allah’ı unutan ve (bu yüzden Allah’ın da) onlara kendilerini unutturduğu kişiler gibi olmayın! Onlar yoldan çıkanların ta kendileridir.” Yüce Allah dünya hayatında Allah’ı unutanların olduğunu, ancak Allah’ın da kendilerine kendilerini unutturduğunu, dolayısıyla bu gibilerin yoldan çıktıklarını beyan etmekte ve müminlerin kesinlikle bunlara benzememesi gerektiğini emretmektedir.

Âyette geçen الْفَاسِقُون el-fâsıkûne kelimesi “yoldan çıkanlar” manasına gelmekte, imanlı ve teslimiyet üzere olmanın zıddını içermektedir ki burada kullanılan هُمُ hum zamir-i faslı cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” mana katmakta ve gerçek yoldan çıkanların işte bu kişiler olduğu özellikle vurgulanmak istenmektedir. Bu önemli konuyu Tevbe 9/67’de geniş bir şekilde ele almıştık. Önemine binaen bazı noktaları yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Tâhâ 20/126’da da geçtiği üzere, Yüce Allah dünyada kendilerine âyetleri gelmesine rağmen onları unutanların mahşerde unutulacağını bildirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Haşr 59/19’da dünya hayatında Yüce Allah’ı unutanlara Yüce Allah’ın da kendilerini unutturacağı haber verilmektedir. Benzer bir mesaj Secde 32/14’te de yer almaktadır.

Ayrıca A‘râf 7/51’de inkârcıların mahşer günüyle karşılaşılmasını nasıl unutmuş ve Allah’ın âyetlerini nasıl inkâr etmişlerse mahşerde onların da azapta unutulacağı bildirlmektedir. Tevbe 9/67’de geçtiği üzere, münafıkların Yüce Allah’ı unutması sonucunda Allah’ın da onları nifakta unuttuğu bildirilmektedir.

Mahşerdeki karşılıklar dünyadaki tercihlerin sonucudur. İnsanların azapta unutulması “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise onların dünyada hakikati unutmuş ve dikkate almamış olmalarıdır. Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecek, kişiler kendi yaptıklarının karşılığını bulmuş olacaklardır. Sözün özü şudur: “Unutanlar unutulacaktır.”

İşte Yüce Allah vahyini ve onu hayata aktarmayı unutanları eleştirmekte, Allah’ı unutanlara Allah’ın da kendilerini unutturacağını bildirmektedir ki her halde en büyük kayıp kişinin ne durumda olduğunu bilmez hale gelmesidir. Kendini unutan kişi neyi unutmaz ki! Kendini unutan kişi neyi nasıl yapacağını nereden bilebilir ki!

Yüce Allah’ı unutmak aslında kendini unutulmaya terk etmektir ki bu en büyük gaflettir. Kişiye kendisinin unutturulması hatadan dönebilmesini de iyiliklere devam etmesini de yok eder. Bu durumda bundan büyük kayıp olmasa gerektir.

Bu arada bir noktayı daha hatırlatalım ki konuyla ilgili bazı âyetlerde geçen “Yüce Allah’ın unutması” veya “kişiye kendisini unutturması” O’nun artık söz konusu kişiden haberdar olmaması manasında değildir; aksine o kişinin sıkıntıda bırakılması, azabının sürekli hale getirilmesi kast ediliyor demektir. Esasında Yüce Allah’ın herhangi bir şeyi unutması mümkün değildir. Anlaşılıyor ki bu tür ifadelerde hakikat manada “unutmak” değil, mecaz manada bir “terk ediş ve ceza” vardır.

2. لَا يَسْتَو۪يٓ اَصْحَابُ النَّارِ وَاَصْحَابُ الْجَنَّةِ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفَآئِزُونَ “Ateş halkı ile cennet halkı bir olmaz. Cennet halkı elbette kurtulanlardır.” Bu tür mukayeseler soru cümlesi veya düz cümle şeklinde Kur’ân’da çeşitli konularda zikredilmektedir.(3) Yüce Allah cehennemliklerle cennetliklerin dünyada da âhirette de hiçbir şekilde bir olamayacağını, çünkü cennetliklerin kurtuluşa ereceğini müjdelemektedir.

Yüce Allah, önceki âyette uyarıya konu edindiği fasıkların yani yoldan çıkanların cehennemlik olduğunu ortaya koymak üzere bu âyette önceliği اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri “cehennemlikler” denen inkârcılara vermekte, ardından da sözü اَصْحَابُ الْجَنَّةِ ashâbu’l-cenneti denen mutakkilere yani sorumluluğunu bilip ona göre duyarlı davrananlara getirmektedir ki başarıya erenlerin sadece bunlar olduğunu ifade etmektedir.

Âyetin sonunda yer alan ve “kurtuluşa erenler”, “başarıya ulaşanlar”, “esenliğe erişenler”, “bahtiyarlığa erenler”, “zafere kavuşanlar” gibi anlamlara gelen الْفَآئِزُون el-fâizûne kelimesi Kur’ân’da “itaat-haşyet-takvâ”nın,(4) “iman-hicret-cihâd”ın,(5) “iman-takvâ-âhiret için hazırlık yapanlar”ın(6) ve “iman-sabır-fedakârlık”ın(7) sonucu olarak zikredilmekte, bütün bunların sahiplerine erdemi ve mutluluğu getireceği beyan edilmek istenmektedir.

Önceki âyette de olduğu gibi, burada kullanılan هُمُ hum zamir-i faslı cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” mana katmakta ve gerçek manada kurtuluşa ve başarıya erişenlerin işte bu kişiler olduğu özellikle vurgulanmak istenmektedir.

ııı. Kur’ân’ın Eşsizliği ve Etkinliği

لَوْ اَنْزَلْنَا هٰذَا الْقُرْاٰنَ عَلٰى جَبَلٍ لَرَاَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ وَتِلْكَ الْاَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ “Bu Kur’an’ı bir dağa indirseydik, şüphesiz ki onu Allah’a saygı(sı)ndan dolayı boyun eğmiş bir şekilde, paramparça olmuş görürdün. İşte biz düşünsünler diye şu örnekleri insanlar için veriyoruz.”

Âyetteki لَوْ اَنْزَلْنَا lev enzelnâ fiili “eğer indirseydik”; هٰذَا الْقُرْاٰنَ hâze’l-kur’âne ifadesi “bu Kur’ân’ı”; عَلٰى جَبَلٍ ‘alâ cebelin ifadesi “bir dağa, dağın üzerine”; لَرَاَيْتَهُ leraeytehû ifadesi “onu muhakkak ki (şöyle) görürdün”; خَاشِعًا hâşi‘an kelimesi “boyun eğmiş olarak”; مُتَصَدِّعًا mutesaddı‘an sözcüğü “paramparça bir şekilde”; مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ min haşyetillâhi tamlaması “Allah’a derin saygı(sın)dan”;وَتِلْكَ الْاَمْثَالُ ve tilke’l-emsâlü ifadesi “bu misalleri”; نَضْرِبُهَا nadribuhâ ifadesi “onları örnek olarak veriyoruz”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ le‘allehum yetefekkerûne ifadesi ise “derin düşünsünler diye” demektir.

Burada Kur’ân’ın ne kadar etkili bir kelam olduğuyla ilgili benzetme “dağ” üzerinden gündeme getirilmektedir.

1. لَوْ اَنْزَلْنَا هٰذَا الْقُرْاٰنَ عَلٰى جَبَلٍ لَرَاَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ “Bu Kur’an’ı bir dağa indirseydik, şüphesiz ki onu Allah’a saygı(sı)ndan dolayı boyun eğmiş bir şekilde, paramparça olmuş görürdün.” Yüce Allah cennetliklerden olup kurtuluşa erişebilmenin yolunun Kur’ân’dan geçtiğini beyan etmek üzere vahyin etkinliğini insanlara kavratmak üzere çok önemli bir beyana yer vermektedir.

a) Âyette yer alan خَاشِعًا hâşı‘an kelimesi dünya şartlarında olumlu mana vermekte ve boyun büküşü ifade etmektedir. Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, burada خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, “yere bakmak, düşkün olmak, zillet içinde kalmak ve eğik olmak” gibi anlamlara gelir.

Bu kelime Kur’ân’da “derin bir saygı”yı ifade etmekte, inananlar için âhirettekinin aksine dünyada olumlu bir hassasiyeti içermekte ve inananlar için olumlu bir hassasiyeti ortaya koymaktadır.(8) خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, kıyâmet günü yeryüzünün haşmetini kaybetmesi anlamında, cansız varlıklar için de kullanılmaktadır.(9)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Haşr 59/21’de Kur’ân’ın cansız dağlara indirilmesi durumunda, onların adeta canlanıp Allah’a derin saygıları nedeniyle parça parça olabileceği gerçeği de yine bu kelimeyle ifade edilmektedir. Tâhâ 20/108’de olduğu gibi, âhirette “bütün seslerin kısılması” anlamında bir çaresizliği ve boynu bükük olmayı da nitelendirmektedir.

Bu anlamlardan farklı olarak, ilgili kelime bazı âyetlerde, azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı görüntüyü anlatmada da kullanılmaktadır.(10)

b) Bu bağlamda cansız varlıkların nasıl canlandığı veya duyarlılık gösterdiği noktasında bir hatırlamada daha bulunmak gerekmektedir. Yüce Allah Ahzâb 33/72’de kendilerine emaneti sunduğu göklerin, yerin ve dağların bunu taşımaktan kaçındıklarını ve ondan korktuklarını beyan etmektedir ki maksat lisân-ı halleriyle bunu ortaya koymalarıdır.

Çünkü Fussılet 41/11’de beyan edildiği gibi, göklere ve yere hitaben “ister istemez gelin” dendiğinde, onların isteyerek yani boyun eğerek, bir anlamda onların hidayeti dediğimiz şekilde varediliş gayelerine uyarak “isteyerek geldik” demeleri de bu türden mecazi bir konuşmadır.

Buna benzer şekillerde olmak üzere organların mahşerde konuşması,(11) dahası cehennemin dile gelmesi,(12) cehennemlikleri uzaktan görmesi(13) de bu türden konuşmalara örnek olarak zikredilebilir. Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz Haşr 59/21’de “vahyin bir dağa indirilmesi durumunda dağın Allah’a duyduğu derin saygıdan dolayı boyun bükmesi ve paramparça olması” da bu noktada özellikle hatırlanmaktadır.

c) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُتَصَدِّعًا mutesaddı‘an kelimesi “parça parça halinde” demektir. Vahyin canlandırıcı, değiştirici ve dönüştürücü etkisinin sonucunda cansız dağların bile canlanabileceği, bilinçlenip Yüce Allah’ın yüceliği karşısında boyun bükeceği ve paramparça olacağı işte bu kelime ile ifade edilmektedir.

d) Çeşitli âyetlerde ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’daki خَشْيَة haşyeh sözcükleri ise bilince dayalı derin saygı manasına gelmekte, hepsi birden Kur’ân’ın etkinliğini öğretmeyi amaçlamaktadır. Haşyet, “saygı göstermek, ürperti duymak, içi titremek” anlamına gelmektedir. Mülk 67/12’de de daha başka âyetlerde de geçen “haşyet kavramı”, genellikle korku içerikli olarak düşünülse de, aslında “derin saygı duymak” şeklinde anlaşılmalıdır. Haşyet sadece Allah’a duyulur. Bu nedenle haşyette Yüce Allah’ın yüceliği söz konusudur.

Kur’ân’da bu kavramın nispet edildiği varlıklar arasında melekler de vardır.(14) Anlaşılıyor ki, melekler Yüce Allah’ın azametini ve kibriyâsını her mahlûktan daha iyi bildikleri için O’na karşı haşyet içerisindedirler. Ayrıca Fâtır 35/28’de “Yüce Allah’a sadece bilgin kullarının saygı duyacağı” beyan edilerek, bilgi-saygı-bilinç ilişkisine dikkat çekilmektedir.

Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz Haşr 59/21. âyette vahyin muhatap kılınması halinde cansız varlıkların bile bu duyguya sahip olabilecekleri Kur’ân’da “dağ” örnekliğinde darb-ı mesel olarak hatırlatılmaktadır.

e) “Eğer Kur’ân bir dağın üzerine indirilmiş olsaydı dağın Yüce Allah’a duyduğu derin saygı nedeniyle boyun bükeceği ve parça parça olacağı” beyan edilerek, esasında bir taraftan “vahyin etkinliği” ortaya konulmaktadır; diğer taraftan ise onun “diriltici yönü”ne dikkat çekilmek istenmektedir.

Şûrâ 42/52 gibi âyetlerdeki(15) bilgi gereği, Kur’ân’ın bir adının da rûh oluşu, Enfâl 8/24’te onun diriltici etkinliği, dahası Âl-i İmrân 3/179’da vahyin dönüştürücülüğü düşünülürse, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “Kur’ân’ın dağı canlandırması ifadesi”nde neyin kast edildiği çok daha net bir şekilde ortaya çıkmış olmaktadır.

“Kur’ân’ın etkinliği” bağlamında Furkân 25/52’de şöyle buyrulmaktadır: “O halde, kâfirlere boyun eğme (aldırış etme) ve bununla (yani Kur’ân’ı anlatarak) onlara karşı büyük cihâdı gerçekleştir.” Kur’ân’ı anlatmak büyük cihaddır ve bu büyük bir emirdir. Bununla emrolunan Hz. Peygamber’in elinde Kur’ân’dan başka bir silah yok iken, o Allah kelamı (Kur’ân) mucizesi, o büyük cihadı yapmaya yeterli geliyor ve Mekke’de başlayan bu cihad bütün cihana yayılıyor.(16)

Cihad, insanlığın değişmez değerlerinin öbür adı olan İslâm’la insan arasına gerilen engelleri kaldırmak için üstün çaba sarf etmektir.(17) Büyük cihad büyük kaynakla ve büyük çabalarla olur. Cihadınız büyükse fedakârlığınız da büyük olmalıdır. Çünkü en büyük cihad en büyük cehdi gerektirir. Cehdiniz ve cihadınız sayesinde mücahid olabilirsiniz.

Yatarak cihad yapılamayacağı gibi, yatan, fedakârlık yapmayan veya vahyi anlatmada ilgisiz davrananlara da mücahid denemez. Öyleyse ne uğruna ve ne ile cihad ettiğimize dikkat etmeliyiz; çünkü mahşerde bütün cehdlerimizden hesaba çekileceğiz. Mahcup olmayanlardan olmamız duasındayız.

Enbiyâ’ 21/45’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ben, sizi sadece vahiy ile uyarıyorum. Sağır olanlar, uyarıldıkları zaman bu çağrıyı duymazlar.” Kâf 50/45’te ise şu emir yer almaktadır: “O halde tehdidimden korkanlara Kur’an’la gerçeği hatırlat.” En‘âm 6/19’da şu ifadeler söz konusu edilmektedir: “Bu Kur’an bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi uyarmam için vahyolundu.”

En‘âm 6/51 ve 70’te Kur’ân’la öğüt vermenin önemi vurgulanmakta, Furkân 25/52’de ise “Kur’ân’ı anlatmak büyük cihâd” olarak tanıtılmaktadır. Konuyla ilgili olarak Sebe’ 34/50’de de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Eğer (haktan) saparsam, ancak ve ancak kendi aleyhime sapmış olurum. Eğer doğru yolu bulursam bu da Rabbimin bana vahyettiği (Kur’an) sayesindedir. Şüphesiz ki O, işitendir; yakındır.” Benzer bir şekilde vahyin indiriliş amacı hakkında İbrâhim 14/52’de de bilgi verilmektedir.

Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle davet et” buyurularak, yine Kur’ân’a dikkat çekilmektedir. Bunun ötesinde Müddessir 74/49-52’de “Kur’ân’dan yüz çevirenler aslandan kaçan yaban merkepleri”ne benzetilmekte, Tâhâ 20/124’te de “dar bir hayat ve mahşerde kör olarak diriltilme” tehdidi ile karşılanmaktadır.

Zuhruf 43/36’da “Rahmân’ın öğüdünden, yani Kur’ân’dan uzak yaşamak şeytan ile arkadaş kılınmanın gerekçesi” olarak sunulmaktadır. Kur’ân’dan uzak kalmayla ilgili en yürek burkan ifade, mahşerde Hz. Peygamber’in şikayetine konu olacak Furkân 25/32’dir: “Rasûl o gün şöyle diyecek: Ey Rabbim, benim kavmim bu Kur’ân’ı mehcûr (yalnız) bıraktılar.”

2. وَتِلْكَ الْاَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ “İşte biz düşünsünler diye şu örnekleri insanlar için veriyoruz.” Yüce Allah insanlara bu türden misaller verdiğini ve onların tefekkür etmelerini beklediğini bildirmektedir. Yüce Allah çeşitli konularda örnekler vererek, insanların düşünüp ibret almalarını istemektedir.

Öncelikle şunu belirtelim: Kur’an’da misal verilmesinin sebebi Bakara 2/26’da “hakkı onaylamak, hidayete ermek, sapmamak”, Hacc 22/73’te “gerçeğe kulak vermek, ders almak”, ‘Ankebût 29/43’te “alimlerin akıllarını çalıştırmasını sağlamak”, Zümer 39/27’de “gerçeği hatırlatmak”, Haşr 59/21’de ise “tefekkür yani doğru ve yararlı fikir üretmek” şeklinde belirlenmektedir.

Kur’ân’da darabe,(18) duribe,(19) darabnâ,(20) darabû,(21) yadribu(22) ve nadribu(23) fiilleri ile ıdrib(24) ve tadribû(25) emir kalıpları mesel, el-emsâl kelimeleriyle kullanınca buradaki maksat “misal, örnek vermek, darb-ı mesel yapmak”tır. Bunun iki istisnası vardır ki onla da Ra‘d 13/17 ve Zuhruf 43/58’de yer almaktadır. Bu iki âyette يَضْرِبُ yadribu ve darabû fiilleri tek başına kullanılmakta ve “misal vermek” manasına gelmektedir.

İnsanlar eğer Yüce Allah’ın verdiği bilgileri ve örnekleri tefekkür ederlerse yani “derin bir anlayış ve düşünce” ile onları anlamaya çalışırlarsa, bütün bunlarda yer alan mesajların kendilerinin lehine şeyler olduğunu anlayabilirler. Öyle üstünkörü denebilecek bakışlar kişilere bu anlayışı vermez.

Sırf bu yüzdendir ki Kur’ân’da derin düşünceyle ilgili olarak tedebbür yani “inceden inceye, köklerine inerek, arka planını görerek incelemek”, tezekkür yani “hakikatlerin fıtrattaki ilk kodlarını hatırlamak”, tefekkür yani “bu incelemeler sayesinde doğru ve faydalı fikirler üretmek”, te‘akkul yani “bu istenenleri aklını çalıştırarak gerçekleştirmek” ve tefekkuh yani “ulaşılan hakikatleri fıkhetmek, hayata aktarmak” kavramlarına yer verilmekte ve ulu’l-elbâb denen “derin anlayış ve sağduyu sahipleri”nin bu düşünme eylemlerinin hepsini gerçekleştirdiğine değinilmektedir.

Yorumunu yapmaka olduğumuz âyette Kur’ân’ın etkinliği bağlamında bir dağa indirilmesi durumunda dağın alacağı halin misal olarak zikredilmesinin sebebi, insanlara örnek vermek ve bu sayede tefekkür denen derin düşünce üretmelerini sağlamak şeklinde belirlendiği bildirilmektedir.

İnsanlar bu örnek üzerinden düşünceler üretmeli ve cansız bir dağın canlanıp boyun bükerek parça parça bir hale gelmesi misalinden hareketle Kur’ân’ın ne kadar etkin ve dönüştürücü bir kitap olduğu ortaya konulmak istenmektedir. Yûnus 10/24’te “İşte iyi düşünecek kavimler için âyetlerimizi böyle detaylı bir şekilde açıklıyoruz” buyrularak Yüce Allah’ın her bir beyanı üzerinde derin düşünceler üretilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Son olarak şu hususu da belirtelim: Vahiy dağa inseydi nasıl ki onu paramparça edecek idiyse, muhteşem anlam ve mesaj derinliğiyle kibirli insanların kibrini de yerle bir edeceğine, kibri yok etmeye yeteceğine ve aslolanın tevazu ve haddini bilmek olduğuna dolaylı yoldan işaret etmektedir.

b) Yüce Allah’ın Çeşitli Sıfatları

Yüce Allah, sûrenin 22-24. âyetlerinde kendisinden başka hiçbir ilah olmadığını, görülmeyeni de görüleni de bildiğini, Rahmân ve Rahîm olduğunu, ayrıca mülkün sahibi, kutsallığın kaynağı, esenlik vericiliğini, emniyete kavuşturan/güven veren, gözetip koruyan olduğunu, her şeyden üstün, istediğini engelsiz yaptırabilen ve büyüklükte eşi olmayan bir kudret olduğunu, nihayet müşriklerin ortak koştukları şeylerden münezzehliğini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın sıfatlarını anlattığı şu cümlelerle sûre sonra erdirilmektedir: “O, yaratan, yoktan var eden, şekil veren, en güzel isimler sadece kendisine ait olan Allah’tır. Göklerde ve yerde olanlar O’nun şânını yüceltmektedirler. O, el-‘azîz’dır (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

ı. Tek İlah Oluşu, Bilgisi ve Merhameti

هُوَ اللّٰهُ الَّذ۪ي لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّح۪يمُ “O, kendisinden başka ilah olmayan Allah’tır. Görünmeyeni de görüneni de bilendir. O, er-rahmân’dır; er-rahîm’dir.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’tır”; الَّذ۪ي لَآ اِلٰهَ ellezî lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilan olmayan(dır)”; اِلَّا هُوَ illâ huve istisnası “kendisinden başka”; عَالِمُ الْغَيْبِ ‘âlimu’l-ğaybi tamlaması “gaybı, görünmeyeni, bilinmeyeni bilen(dir)”; وَالشَّهَادَةِ ve’ş-şehâdeti kelimesi “ve görüneni (bilendir)”; هُوَ huve zamiri “O”; الرَّحْمٰنُ er-rahmânu kelimesi “Rahmân’dır, merhamet kaynağıdır”; الرَّح۪يمُ er-rahîmu kelimesi ise “Rahîm’dir, herkese merhametlidir” demektir.

Burada Yüce Allah’ın tek ilah oluşu, her şeyi bilmesi ve merhametinden oluşan çeşitli sıfatları gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ اللّٰهُ الَّذ۪ي لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O, kendisinden başka ilah olmayan Allah’tır.” Yüce Allah tevhid dediğimiz gerçeği işte bu cümlede dile getirmekte ve ilah yani mabud anlamında kendisinden başka hiçbir üstün gücün bulunmadığını ilan etmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da on âyette bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi,(26) şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü reddetmektedir.

Kur’ân’da Yüce Allah’ın sıfatlarını içeren çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmek gerekir. Bu çerçevede Bakara 2/163, 255, Âl-i İmrân 3/26-27, En‘âm 6/14, A‘râf 7/54, Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-88, Şûrâ 42/11, Haşr 59/22-24 ve İhlâs 112/1-4 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

Yüce Allah اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah (ki) O’ndan başka hiçbir ilah yoktur” şeklindeki beyanı gereği kendisinden başka hiçbir üstün gücün bulunmadığını ilan etmekte, başka herhangi bir ilah kabulünü şiddetle reddedip dışlamaktadır.

Bakara 2/162 ve 255’te de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(27) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(28) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

2. عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ “Görünmeyeni de görüneni de bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da on kez(29) geçmekte ve Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi manasında zikredilmektedir. Yüce Allah bu âyette hem insanların bilgi ve algı alanı dışındaki, hem içindeki her şeyi bildiğini beyan etmekte, hem de en yüce ve en aşkın olan gücün kendisi olduğunu ifade etmektedir.

Yüce Allah’ın “gaybı ve şehadeti bildiğini” hatırlatmasının sebebi, kimin ne durumda olduğuyla ilgili olarak gayb ve sırları sadece O’nun bildiğini, bu noktada başka hiçbir bilgiye muhtaç olmadığını muhataplara öğretmek için olabilir.

Kimler imanlıdır, kimler infakta bulunmaktadır, kimler Allah’a karşı duyarlı davranmaktadır; hakka ve hakikate kulak verip Allah’a itaat etmektedir, kendi hayrına infakta bulunmaktadır, cimrilikten kaçınmakta, kurtuluşu hak etmektedir; kimlerin ödülünün katlanması gerekmekte, günahlarının bağışlanacağı hükme bağlanmalıdır; bütün bu ve benzer hususları sadece ve sadece Allah Teâlâ bilmektedir. Çünkü gaybı da şehadet âlemini de bilen yegâne kudret O’na aittir.

3. هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّح۪يمُ “O, er-rahmân’dır; er-rahîm’dir.” Yüce Allah kendisini tek bir ilah olduğunu ve O’ndan başka hiçbir ilah olmadığını, açık ve gizli her ne varsa hepsini hakkıyla bildiğini beyan ettikten sonra, başka varlıklardan korkulmaması ve başka beklentilere girilmemesi için zatına ait iki sıfatına yer vermekte ve hem rahmân hem de rahîm olduğunu ilan etmektedir. Buradaki اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi “merhametin kaynağı, merhameti bol olan”; الرَّح۪يم er-rahîm sözcüğü ise “merhametli, acıyan” demektir.

Yüce Allah’ın merhametiyle ilgili olarak şu âyetleri hatırlatmakta yarar vardır:

“Allah insanlara çok şefkatlidir; çok merha­metlidir”;(30)

“Rabbiniz merhameti kendisine yazmıştır”;(31)

“Rahmetim her şeyi kuşatmıştır”;(32)

“Biz seni ancak ve an­cak âlemlere rahmetimiz gereği gönderdik”;(33)

“O (Allah), karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için size salât (yardım) ediyor, melekleri de. (Allah), mü’minlere çok merhametlidir.”(34)

Yüce Allah, bu ve benzer âyetlerde kendisini hem merhametin kaynağı, hem de merhamet eden kudret olarak tanıtmaktadır. Dolayısıyla Rahmân ve Rahîm sıfatları, Rabbimizin merha­metinin iki yönünü oluşturmaktadır.

Süreklilik ve değişmezlik bildiren sıfat-ı müşeb­behe olarak Rahmân kelimesi “özünde merhametli”; oluş ve ye­nileniş bildiren ism-i fâil olarak Rahîm ise “işinde merha­metli”(35) diye tanımlanabilir. Merhamet edebil­mek için elbette öncelikle merhametin sahibi olmak gerekir; Yüce Allah da kendisini bu şekilde tanıtmaktadır.

Konuyla ilgili olarak birkaç hadis zikretmekle yetinelim. Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır:

“İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.”(36)

Bir başka hadisinde ise şu uyarı yer almaktadır:

“Merhamet etmeyene merhamet edilmez.”(37)

Yine şu beyanlar da Nebî (as)’a nispet edilmektedir:

“Bu, Allah’ın kullarının kalplerine yerleştirdiği merhamettir ve Allah, ancak merhametli kullarına rahmet eder.”(38)

Hz. Peygamber’in şu sözü meseleyi tam anlamıyla ortaya koymaktadır: “Ben lanetçi olarak gönderilmedi; ben rahmet peygamberiyim (rahmet olarak, rahmetin tecellisi olarak gönderildim).”(39)

Bu iki sıfat hakkında Fâtiha’da Besmele’nin tefsirinde gerekli açıklamaları yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Sekiz Sıfatı ve Müşriklerin İddialarından Uzaklığı

هُوَ اللّٰهُ الَّذ۪ي لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ اَلْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَز۪يزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللّٰهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ “O, kendisinden başka hiçbir ilah olmayan Allah’tır. (O), el-melik’tir (mülkün sahibidir); el-kuddûs’tür (kutsallığın kaynağıdır); es-selâm’dır (esenlik verendir); el-mü’min’dir (emniyete kavuşturan/güven verendir); el-müheymin’dir (gözetip koruyandır); el-‘azîz’dir (her şeyden üstündür); el-cebbâr’dır (istediğini engelsiz yaptırabilendir); el-mütekebbir’dir (büyüklükte eşi olmayandır). Allah, müşriklerin ortak koştukları şeylerden münezzehtir (uzaktır, yücedir).”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’tır”; الَّذ۪ي لَآ اِلٰهَ ellezî lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilan olmayan(dır)”; اِلَّا هُوَ illâ huve istisnası “kendisinden başka”; اَلْمَلِكُ el-melikü sıfatı “hükümdar(dır)”; الْقُدُّوسُ el-kuddûsü sıfatı “kutsallık veren(dir)”; السَّلَامُ es-selâmu sıfatı “esenlik veren(dir)”; الْمُؤْمِنُ el-mü’minu sıfatı “güven veren(dir)”; الْمُهَيْمِنُ el-müheyminu sıfatı “koruyup kollayan(dır)”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü sıfatı “mutlak üstün olan(dır)”; الْجَبَّارُ el-cebbâru sıfatı “istediğini engelsiz yaptırabilen(dir)”; الْمُتَكَبِّرُ el-metekebbiru sıfatı “büyüklükte eşi olmayan(dır)”; سُبْحَانَ اللّٰهِ sübhânellâhi tamlaması “şanı ne yücedir”; عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi ise “onların ortak koştukları şeylerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kendisine ait tek ilah oluş sıfatıyla birlikte başka bazı sıfatları gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ اللّٰهُ الَّذ۪ي لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O, kendisinden başka hiçbir ilah olmayan Allah’tır.” Bu cümle hakkında bir önceki âyette gerekli açıklamaları yapmıştık. Rabbimiz kendisinden başka hiçbir ilah olmadığını tekrar ilan etmekte, diğer bazı sıfatlarını ise devam eden cümlede vermektedir.

2. اَلْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَز۪يزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ “(O), el-melik’tir (mülkün sahibidir); el-kuddûs’tür (kutsallığın kaynağıdır); es-selâm’dır (esenlik verendir); el-mü’min’dir (emniyete kavuşturan/güven verendir); el-müheymin’dir (gözetip koruyandır); el-‘azîz’dir (her şeyden üstündür); el-cebbâr’dır (istediğini engelsiz yaptırabilendir); el-mütekebbir’dir (büyüklükte eşi olmayandır).” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde sekiz sıfatına dair bilgi vermektedir.

a)اَلْمَلِك el-melik sıfatı Kur’ân’da toplam 13 kez(40) geçmekte, “mülkün sahibi”, “melik,” padişah”, “hükümran”, “mutlak otorite sahibi” gibi anlamlara gelmekte, Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak çeşitli âyetlerde(41) zikredilmekte, Allah’ın mutlak hükümranlığını, mahlükat üzerindeki hakimiyetini, hükümdarlığını, otoritesini, mevcudatın gerçek sahibi ve hükmü geçerli yegane kudret olduğunu ortaya koymaktadır.

“Mülk (hükümranlık) sadece O’nun elindedir”(42) âyetinde de beyan edildiği üzere, Yüce Allah hem her şeyin gerçek sahibidir; hem de her şey varlığını O’nun sistemi ve kaderi sayesinde devam ettirmektedir.

b) الْقُدُّوسِel-kuddûs sıfatı bir kez de Cum‘a 62/1’de zikredilmekte ve Yüce Allah’ın mukaddesliğini, her sıfatında mükemmelliğini, her türlü eksiklikten münezzehliğini ifade eder. Bu sıfat Yüce Allah’ın bütün kutsalların kararını verici olduğunu, O’na rağmen başka kutsalların oluşturulamayacağını da zımnen ortaya koymuş olmaktadır.

c) السَّلَامes-selâm sıfatı Kur’ân’da toplam 42 kez(43) geçmekte, “esenliğin kaynağı” manasına gelmekte ve sadece bu âyette Yüce Allah’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.

d) الْمُؤْمِنel-mü'min sıfatı mü’min/mü’mineh şeklinde Kur’ân’da 28 kez(44) geçmekte, sadece bu âyette eliflâmlı olarak kullanılmakta, sadece bu âyette Yüce Allah’a nispet edilmekte ve Allah’ın hem “güven veren”, hem de “güven kaynağı” olduğunu ortaya koymaktadır. Eliflamsız olarak mü’min kelimesi insanlara nispet edilmekteyken el-mü’min sıfatı sadece Yüce Allah için kullanılmaktadır.

e) الْمُهَيْمِنel-müheymin sıfatı da tıpkı önceki sıfatta olduğu gibi sadece bu âyette eliflâmlı olarak kullanılmakta, Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “koruyup kollayan”, “gözeten” manasına gelmektedir. Bu kelime eliflâmsız bir şekilde müheymin kalıbında da sadece Mâide 5/48’de bu defa Kur’ân’ın sıfatı olarak zikredilmektedir.

f) الْعَز۪يزِ el-‘azîz sıfatı “güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç” anlamlarına gelmekte ve pek çok âyette(45) “Yüce Allah’ın sıfatı” olarak kullanılmaktadır. Bu sıfat Yüce Allah’ın bütün güçlerin üstünde bir güce sahip olduğunu, izzetin de mutlak üstünlük ve yüceliğin de O’na aitliğini ortaya koymaktadır.

g) الْجَبَّارel-cebbâr sıfatı Kur’ân’da sadece bu âyette eliflâmlı kullanılmakta, Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “erişilmez kudretin sahibi”, “istediği her bir şeyi hiçbir zorluğu hesaba katmadan yaptırabilen” manasına gelmektedir.

Buna karşılık söz konusu kelime eliflâmsız olarak kullanıldığı âyetlerde kullara nispet edilmekte ve olumsuz mana vermektedir. Bu çerçevede جَبَّار۪ cebbâr kelimesi Hûd 11/59, İbrâhim 14/15, Meryem 19/14, 32, Kasas 28/19, Mü’min 40/35 ve Kâf 50/45’te olduğu gibi insanlara nispet edildiğinde tekil olarak da Mâide 5/22 ve Şu‘arâ’ 26/130’da olduğu şekliyle cebbârîne olarak çoğul kalıpta da olumsuz ve yerilen bir manada “zorba, zorbalık yapanlar” anlamına gelmektedir.

h) الْمُتَكَبِّرel-metekebbir sıfatı eliflamlı olarak sadece bu âyette geçmekte, Yüce Allah’ın sıfatı olarak kullanılmakta ve “çok ulu”, “erişilmez yüce” manasına gelmektedir.

Bu arada söz konusu kelime eliflamsız olarak Mü’min 40/27 ve 35’te de zorbalık yapan kullar için zikredilmekte, ancak olumsuz bir içerikte olmak üzere “kibirli” manasını vermektedir. Bu arada ilgili kelimenin çoğul kalıbı olan الْمُتَكَبِّر۪ين el-mütekebbirîne sözcüğü ise Kur’ân’da dört kez(46) yer almakta ve “kibirlenenler, böbürlenenler” manasında olumsuz içerikte zikredilmektedir.

3. سُبْحَانَ اللّٰهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ “Allah, müşriklerin ortak koştukları şeylerden münezzehtir (uzaktır, yücedir).” Bilindiği üzere Mekke toplumu şirk ile anılıyor, tek ilah anlayışını reddediyor, çok tanrıcı bir inanç sistemi yaşıyorlardı.

Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde geçmekte(47) ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir. İşte sûrenin sonunda Yüce Allah o toplumun çok tanrıcı bütün kabullerini reddetmekte ve onların ortak koştuğu her ne varsa onlardan uzak ve münezzeh olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da 41 kez(48) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(49) ya da “yüceler yücesi”(50) şeklinde tercüme edilebilir.

سُبْحَان sübhâne kelimesi, Yüce Allah’ın hem müşriklerin nitelendirmelerinden uzak olduğunu, hem de bütün insanların tasavvurlarından uzak bir hakikatin sahibi olduğu manasını vermektedir. Şûrâ 42/11’de de beyan edildiği gibi, hiçbir beşer Yüce Allah’ın zâtını hiçbir şekilde tasavvur edemez; çünkü O’nun benzeri gibi bile hiçbir şey yoktur. Her kimin akına Yüce Allah’ın zatıyla ilgili herhangi bir şey gelse, bilinmelidir ki Allah onun dışındadır, vesselâm.

ııı. Mutlak Yaratıcılığı ve Yüceliği

هُوَ اللّٰهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “O, el-hâlık (yaratan), el-bâri’ (yoktan var eden), el-musavvir (şekil veren), en güzel isimler sadece kendisine ait olan Allah’tır. Göklerde ve yerde olanlar O’nu tesbih eder (yüceltir). O, el-‘azîz’dir (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’tır”; الْخَالِقُ el-hâlıku sıfatı “yaratıcı(dır)”; الْبَارِئُ el-bâriu sıfatı “yoktan var edici(dir)”; الْمُصَوِّرُ el-musavviru sıfatı “şekil ve suret verici(dir)”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى el-esmâu’l-husnâ tamlaması “en güzel isimler”; يُسَبِّحُ yüsebbihu fiili “tesbih eder, tesbih etmektedir”; لَهُ lehû ifadesi “O’nu”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan şeyler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “göklerde ve yerde olan her şey”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü kelimesi “güçlü(dür)”; الْحَك۪يمُ el-hakîmu kelimesi ise “hükmünde hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın önceki iki âyette zikredilen sıfatlarından ayrı olarak başka bazı sıfatları daha gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ اللّٰهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى “O, el-hâlık (yaratan), el-bâri’ (yoktan var eden), el-musavvir (şekil veren), en güzel isimler sadece kendisine ait olan Allah’tır. Göklerde ve yerde olanlar O’nu tesbih eder (yüceltir). O, el-‘azîz’dir (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah sûrenin bu son âyetinde de yine kendisine ait bazı sıfatlarını hatırlatmaktadır.

a) الْخَالِق el-hâlık sıfatı Kur’ân’da sekiz kez(51) geçmekte, Fâtır 35/3’teki hariç diğerlerinde “yaratıcı” manasında Yüce Allah için kullanılmaktadır ki bu fiilde yoktan var etmekten ziyade “bir şeyi bir şeyden yaratmak” anlamı gözetilmektedir.

b) الْبَارِئ el-bâri’ sıfatı Bakara 2/54’te iki kez eliflamsız olarak bâri’ şeklinde geçmekte ve “yoktan var eden” manasında Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu sıfat yaratma ile ilgili diğer sıfatlardan farklı olarak, orijinal, eşsiz, benzersiz, örneksiz, mukayese edilmeden, tamamen ilk kez ortaya koymayı anlam derinliği olarak içermektedir.

c) الْمُصَوِّر el-musavvir sıfatı Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmekte ve Yüce Allah’ın şekil verici olduğu anlamını içermektedir. Çeşitli âyetlerde geçen صَوَّرَ savvera fiili Yüce Allah’ın insanoğluna şekil/biçim vericiliğini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda başta Âl-i İmrân 3/6. âyet olmak üzere, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(52) bilgiler verildiğini görmekteyiz.

Mü’min 40/64 ve Teğâbun 64/3’te de geçtiği gibi, Yüce Allah insanlara hem şekil vermiş, hem de bunu en güzel olarak biçimlendirmiştir. Bu anlamda Tîn 95/4’te beyan edilen “Biz insanoğunu en güzel kıvamda yarattık” ifadesi aynı gerçeğe işaret etmiş olmaktadır. Bu nedenle Yüce Allah’ın sıfatlarından birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz Haşr 59/24’te de geçtiği gibi el-musavvir “şekil verici, biçimlendirici” olarak zikredilmektedir.

d)لَهُ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى “En güzel isimler sadece O’na aittir.” Kur’ân’da benzer içeriklerde dört kez(53) yer alan esmâ-i husnâ ifadesi, Yüce Allah’ın mahlûkatın muhtaç olduğu her bir ihtiyacı karşılama noktasındaki gücünü ifade etmektedir.

Tâhâ 20/8 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Haşr 59/22-24’te Yüce Allah’ın tek ilâh olduğu vurgulandıktan sonra çeşitli isimleri sıralanmakta ve sonunda “en güzel isimlerin sadece Allah’a ait olduğu” beyan edilmektedir. İşte bütün bu kullanımlardan hareketle, esmâ-i husnâ’nın Kur’ân’da bildirilmesinin ve sayılmasının sebebi, Rabbimizin şanını ve kudretini tanıtmak ve dualarımızda O’nun bu isim ve sıfatlarını zikrederek yardım talebinde bulunmamızı öğretmektir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ve Medineli münafık ve Yahudilerin ağır tahrikleri ve baskıları karşısında bunalan Müslümanlara moral vermek amacıyla tek üstün güç olduğunu beyan ederek, bir insanın hayatta ve sonrasında ihtiyaç duyabileceği her bir şeyi sadece kendisinin yaratabileceğini bu şekilde ortaya koymayı amaçlamış olabilir. Nitekim el-esmâü’l-husnâ adı verilen “en güzel isimler”in sadece O’na ait olduğunun bildirilmesindeki maksat da bundan başkası değildir.

Burada esmâ-i husnâ’nın sadece Yüce Allah’a ait oluşunun hatırlatılma nedeni, bir taraftan bütün kemal sıfatların O’na ait olduğunu itiraf ettirmek, diğer taraftan da O’ndan yardım istenirken hangi sıfatların tecellisini arzu etmemiz gerektiğini öğretmektir. Bu nedenledir ki, A‘râf 7/180’de “En güzel isimler sadece Allah’ındır; onlarla O’na dua edin” buyrulmaktadır. İsrâ’ 17/110’da ise “İster Allah diye, isterse Rahmân diye dua edin! Hangisiyle dua ederseniz edin, (bilin ki) en güzel isimler sadece O’na aittir” buyrulmakta, verilen mesaj dua ile buluşturulmaktadır.

2. يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerde olanlar O’nu tesbih eder (yüceltir). (O’nun şânını yüceltmektedirler).” Yüce Allah bu sûrenin son üç âyetinde sıraladığı sıfatları bağlamında “göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin kendisini tesbih ettiğini” beyan etmektedir. Burada kullanılan مَا mâ edatı canlı-cansız, şuurlu-şuursuz mahlûk olan her şeyi içermektedir. Durum böyle olunca, yaratılmış her bir mahlûkun tesbihe kodlandığını söyleyebiliriz.

Bu çerçevede hatırlanması gereken en önemli âyet İsrâ’ 17/44’tür: “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu (Allah’ı) tesbih eder. Hiçbir şey yoktur ki O’nu övgü ile tesbih ediyor olmasın. Ne var ki siz, onların tesbihini anlayamıyorsunuz. O, halîmdir (azapta aceleci değildir); ğafûrdur (çok bağışlayıcıdır).” Her iki âyette de verilmek istenen mesaj birbirini destekler ve tamamlar mahiyettedir.

Tesbih kavramıyla ilgili geniş bilgileri Bakara 2/30 gibi çeşitli âyetlerde vermiştik. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz Haşr sûresinin ilk âyetinde de kısaca bazı bilgiler hatırlatmıştık. Burada sadece şu ifadelerle yetineceğiz:

Pek çok âyette belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah’ı kendi halleriyle tesbih etmektedir.(54) Diğer varlıkların tesbihinde bilinç ve kelime tekrarı şart olmadığı için, bunların tesbîhini insanlar anlayamamaktadır. Esasında Yüce Allah’ın iradeli müslüman kulları olduğu gibi, iradesiz Müslüman kulları da vardır. İşte kâinatta insanlar ve cinler hariç diğer mahlûkat iradesiz kullardır.

İsrâ’ 17/44’te beyan edildiğine göre, onlar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler. “Tesbih” iradesiz varlıkları da içeren bir övgü eylemi olmasına karşın, “zikir”de özellikle bilinç şarttır. Tesbîh iradeli, iradesiz bütün yaratıkların; zikr ise iradeli ve akıllı varlıkların övgüsüdür.

3. وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “O, el-‘azîz’dir (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah bütün güçlerin üstünde bir güce sahiptir; izzet de mutlak üstünlük ve yücelik de O’na aittir. Verdiği hükümlerinde, uyguladıklarında derin hikmetler ve mutlak anlamda isabet sahibidir.

Yegane üstün güç olması itibariyle tesbihe layık olan sadece O’dur; böyle bir hüküm vermiş olmasıyla da verdiği hükümlerinde hikmet sahibi olan da sadece Yüce Allah’tır. Başka varlıklar tesbihe layık olmadıkları gibi verdikleri hükümlerinde de hikmetli bir karar vermiş olmalarından söz edilemez.

Dipnotlar

• 1 - Yûsuf 12/12; Kehf 18/23; Lokmân 31/34; Kamer 54/26; Haşr 59/18. 2 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Yûsuf 12/12 Kehf 18/23 Lokmân 31/34 Kamer 54/26 Haşr 59/18 Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 3 - Nisâ’ 4/95; Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; Nahl 16/76; Nûr 24/26; Fâtır 35/12, 19-22; Zümer 39/9, 29; Mü’min 40/58; Hadîd 57/10; Haşr 59/20.
  • Nisâ 4/95 Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 Nahl 16/76 Nûr 24/26 Fâtır 35/12 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Zümer 39/29 Mü'min 40/58 Hadîd 57/10 Haşr 59/20
• 4 - Nûr 24/52. 5 - Tevbe 9/20. 6 - Haşr 59/18-20. 7 - Mü’minûn 23/111.
  • Nûr 24/52 Tevbe 9/20 Haşr 59/20 Mü'minûn 23/111
• 8 - Bakara 2/45; Âl-i İmrân 3/199; İsrâ’ 17/107; Enbiyâ’ 21/90; Mü’minûn 23/2; Ahzâb 33/35; Hadîd 57/16; Haşr 59/21. 9 - Fussılet 41/39.
  • Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 İsrâ 17/107 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/16 Haşr 59/21 Fussilet 41/39
• 10 - Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9.
  • Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9
• 11 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/2. 12 - Kâf 50/30; Me‘âric 70/17. 13 - Furkân 25/12.
  • Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/2 Kâf 50/30 Me‘âric 70/17 Furkân 25/12
• 14 - Enbiyâ’ 21/28.
  • Enbiyâ 21/28
• 15 - Nahl 16/2; Mü’min 40/15; Şûrâ 42/52; Kadr 97/4.
  • Nahl 16/2 Mü'min 40/15 Şûrâ 42/52 Kadir 97/4
• 16 - Yazır, age., VI, 79. 17 - İslâmoğlu, age., s. 74’te 4. not.
• 18 - İbrâhim 14/24; Nahl 16/75, 76, 112; Rûm 30/28; Yâsîn 36/78; Zümer 39/29; Zuhruf 43/17; Tahrîm 66/10, 11. 19 - Hacc 22/73; Zuhruf 43/57. 20 - İbrâhim 14/45; Furkân 25/39; Rûm 30/58; Zümer 39/27. 21 - İsrâ’ 17/48; Furkân 25/9. 22 - Bakara 2/26; Ra‘d 13/17; İbrâhim 14/25; Nûr 24/35; Muhammed 47/3. 23 - ‘Ankebût 29/43; Haşr 59/21. 24 - Kehf 18/32, 45; Yâsîn 36/13. 25 - Nahl 16/74.
  • İbrâhîm 14/24 Nahl 16/75 Nahl 16/76 Nahl 16/112 Rûm 30/28 Yâsîn 36/78 Zümer 39/29 Zuhruf 43/17 Tahrîm 66/10 Tahrîm 66/11 Hacc 22/73 Zuhruf 43/57 İbrâhîm 14/45 Furkân 25/39 Rûm 30/58 Zümer 39/27 İsrâ 17/48 Furkân 25/9 Bakara 2/26 Ra‘d 13/17 İbrâhîm 14/25 Nûr 24/35 Muhammed 47/3 ‘Ankebût 29/43 Haşr 59/21 Kehf 18/32 Kehf 18/45 Yâsîn 36/13 Nahl 16/74
• 26 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Nisâ’ 4/87; Tevbe 9/129; Tâhâ 20/8; Neml 27/26; Kasas 28/70; Haşr 59/22-23; Teğâbun 64/13.
  • Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Tevbe 9/129 Tâhâ 20/8 Neml 27/26 Kasas 28/70 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13
• 27 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 28 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 29 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18
• 30 - Bakara 2/143. 31 - En‘âm 6/54. 32 - A‘râf 7/156. 33 - Enbiyâ’ 21/107. 34 - Ahzâb 33/43. 35 - İslâmoğlu, age., s. 3’te 4. not.
  • Bakara 2/143 En‘âm 6/54 A‘râf 7/156 Enbiyâ 21/107 Ahzâb 33/43
• 36 - Buhârî, Tevhîd, 2. 37 - Müslim, Fedâil, 65. 38 - Buhârî, Merdâ, 9; Müslim, Cenâiz, 11. 39 - Müslim, Birr, 87.
• 40 - Bakara 2/246, 247; Yûsuf 12/43, 50, 54, 72, 76; Kehf 18/79; Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/116; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1; Nâs 114/2. 41 - Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/116; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1; Nâs 114/2. 42 - Mülk 67/1.
  • Bakara 2/246 Bakara 2/247 Yûsuf 12/43 Yûsuf 12/50 Yûsuf 12/54 Yûsuf 12/72 Yûsuf 12/76 Kehf 18/79 Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/116 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Nâs 114/2 Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/116 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Nâs 114/2 Mülk 67/1
• 43 - Nisâ’ 4/94; Mâide 5/16; En‘âm 6/54, 127; A‘râf 7/46; Yûnus 10/10, 25; Hûd 11/48, 69; Ra‘d 13/24; İbrâhîm 14/23; Hıcr 15/46, 52; Nahl 16/32; Meryem 19/15, 33, 47, 62; Tâhâ 20/47; Enbiyâ’ 21/69; Furkân 25/63, 75; Neml 27/59; Kasas 28/55; Ahzâb 33/44; Yâsîn 36/58; Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181; Zümer 39/73; Zuhruf 43/89; Kâf 50/34; Zâriyât 51/25;Vâkı‘a 56/26, 91; Haşr 59/23; Kadr 97/5. 44 - Bakara 2/221; Nisâ’ 4/92, 93, 94, 124; Tevbe 9/10; Yûsuf 12/17; Nahl 16/97; İsrâ’17/19; Tâhâ 20/75, 112; Enbiyâ’ 21/94; Secde 32/18; Ahzâb 33/36, 50; Mü’min 40/28, 40; Teğâbun 64/2; Nûh 71/28.
  • Nisâ 4/94 Mâide 5/16 En‘âm 6/54 En‘âm 6/127 A‘râf 7/46 Yûnus 10/10 Yûnus 10/25 Hûd 11/48 Hûd 11/69 Ra‘d 13/24 İbrâhîm 14/23 Hicr 15/46 Hicr 15/52 Nahl 16/32 Meryem 19/15 Meryem 19/33 Meryem 19/47 Meryem 19/62 Tâhâ 20/47 Enbiyâ 21/69 Furkân 25/63 Furkân 25/75 Neml 27/59 Kasas 28/55 Ahzâb 33/44 Yâsîn 36/58 Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181 Zümer 39/73 Zuhruf 43/89 Kâf 50/34 Zâriyât 51/25 Vâkı‘a 56/26 Vâkı‘a 56/91 Haşr 59/23 Kadir 97/5 Bakara 2/221 Nisâ 4/92 Nisâ 4/93 Nisâ 4/94 Nisâ 4/124 Tevbe 9/10 Yûsuf 12/17 Nahl 16/97 İsrâ 17/19 Tâhâ 20/75 Tâhâ 20/112 Enbiyâ 21/94 Secde 32/18 Ahzâb 33/36 Ahzâb 33/50 Mü'min 40/28 Mü'min 40/40 Teğâbun 64/2 Nûh 71/28
• 45 - Bakara 2/129, 209, 220, 228, 240, 260; Âl-i İmrân 3/4, 6, 18, 62, 126; Nisâ’ 4/56, 158, 165; Mâide 5/38, 95, 118; En‘âm 6/96; Enfâl 8/10, 49, 63, 67; Tevbe 9/40, 71; Hûd 11/66; İbrâhîm 14/1, 4, 47; Nahl 16/60; Hacc 22/40, 74; Şu‘arâ’ 26/9, 68, 104, 122, 140, 159, 175, 191, 217; Neml 27/9, 78; ‘Ankebût 29/26, 42; Rûm 30/5, 27; Lokmân 31/9, 27; Secde 32/6; Ahzâb 33/25; Sebe’ 34/6, 27; Fâtır 35/2, 28; Yâsîn 36/5, 38; Sâd 38/9, 66; Zümer 39/1, 5, 37; Mü’min 40/2, 8, 42; Fussılet 41/12; Şûrâ 42/3, 19; Zuhruf 43/9; Dühân 44/42, 49; Câsiye 45/2, 37; Ahkâf 46/2; Feth 48/7, 19; Hadîd 57/1, 25; Mücâdele 58/21; Haşr 59/1, 23, 24; Mümtehıne 60/5; Saff 61/1; Cum‘a 62/1, 3; Teğâbun 64/18; Mülk 67/2; Burûc 85/8.
  • Bakara 2/129 Bakara 2/209 Bakara 2/220 Bakara 2/228 Bakara 2/240 Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/56 Nisâ 4/158 Nisâ 4/165 Mâide 5/38 Mâide 5/95 Mâide 5/118 En‘âm 6/96 Enfâl 8/10 Enfâl 8/49 Enfâl 8/63 Enfâl 8/67 Tevbe 9/40 Tevbe 9/71 Hûd 11/66 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/4 İbrâhîm 14/47 Nahl 16/60 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Şu‘arâ 26/9 Şu‘arâ 26/68 Şu‘arâ 26/104 Şu‘arâ 26/122 Şu‘arâ 26/140 Şu‘arâ 26/159 Şu‘arâ 26/175 Şu‘arâ 26/191 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/9 Neml 27/78 ‘Ankebût 29/26 ‘Ankebût 29/42 Rûm 30/5 Rûm 30/27 Lokmân 31/9 Lokmân 31/27 Secde 32/6 Ahzâb 33/25 Sebe' 34/6 Sebe' 34/27 Fâtır 35/2 Fâtır 35/28 Yâsîn 36/5 Yâsîn 36/38 Sâd 38/9 Sâd 38/66 Zümer 39/1 Zümer 39/5 Zümer 39/37 Mü'min 40/2 Mü'min 40/8 Mü'min 40/42 Fussilet 41/12 Şûrâ 42/3 Şûrâ 42/19 Zuhruf 43/9 Duhân 44/42 Duhân 44/49 Câsiye 45/2 Câsiye 45/37 Ahkâf 46/2 Fetih 48/7 Fetih 48/19 Hadîd 57/1 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21 Haşr 59/1 Haşr 59/23 Haşr 59/24 Mümtehine 60/5 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Cum‘a 62/3 Teğâbun 64/18 Mülk 67/2 Burûc 85/8
• 46 - Nahl 16/29; Zümer 39/60, 72; Mü’min 40/76.
  • Nahl 16/29 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76
• 47 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23. 48 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 49 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 50 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 51 - En‘âm 6/102; Ra‘d 13/16; Hıcr 15/28; Sâd 38/71; Zümer 39/62; Mü’min 40/62; Haşr 59/24.
  • En‘âm 6/102 Ra‘d 13/16 Hicr 15/28 Sâd 38/71 Zümer 39/62 Mü'min 40/62 Haşr 59/24
• 52 - A‘râf 7/11; Mü’min 40/64; Teğâbun 64/3; İnfitâr 82/8.
  • A‘râf 7/11 Mü'min 40/64 Teğâbun 64/3 İnfitâr 82/8
• 53 - A‘râf 7/180; İsrâ’ 17/110; Tâhâ 20/8; Haşr 59/24.
  • A‘râf 7/180 İsrâ 17/110 Tâhâ 20/8 Haşr 59/24
• 54 - Ra‘d 13/13; İsrâ’ 17/44; Hadîd 57/1; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1.
  • Ra‘d 13/13 İsrâ 17/44 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1