Müzzemmil Suresi

Müzzemmil sûresi Mekke döneminde risaletin başında indirilmiş olup, 20 âyetten oluşmuş ve adını ilk âyetteki “bürünen, sorumluluk sahibi kılınan kişi” anlamındakiالْمُزَّمِّل el-müzzemmil kelimesinden almıştır. Genel kanaate göre 4. sırada indirildiği kabul edilen bu sûre, bazı âlimlere göre Fâtiha ve ‘Alak’tan sonra 3. sırada inzâl edilmiştir. Bizim kanaatimiz de bu istikamettedir. Resmî olarak yeri 73. sıradır.

Müzzemmil sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Cinn sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Cinn sûresinde vahyin kapsamı hakkında bilgi verilerek, kulluk bilincine gönderme yapılmakta, sonunda kıyâmete vurgu yapılıp, vahyin gönderilme gerekçesi “insanlara tebliğ” olarak belirlenmektedir. Bu sûrede de vahyin ilk muhatabı olan Hz. Peygamber inşa edilmekte, Cinn sûresiyle benzeşerek, önceki azgın kavimlerden Firavun örneği verilmekte ve kıyâmete dikkat çekilmektedir.

Sûrenin ilk âyetlerinde, Hz. Peygamber’in, zamanı özellikle gece saatlerini nasıl değerlendirmesi gerektiğine, vahyin mahiyetine ve hayatı kuşatıcılığına değinilmekte, Nebî (as)’ın Yüce Allah’a yönelik tutumuna karşı tavrına dair bazı bilgiler verilmekte, peşinden peygamberlerin birtakım sıkıntılarla karşılaşılacağı, bu nedenle davaya sadakatten ayrılmamak gerektiği üzerinde durulmaktadır.

11. âyetten itibaren, inkârcılara karşı ilâhî iradenin müminlere destek olacağı müjdesi verilmektedir. Azabın şiddetine ve azgınlık yapanların sonunun nasıl olacağına da dikkat çekilerek muhataplar bilgilendirilmekte, insanlığın risaletle buluşturulduğuna, Hz. Mûsâ gibi Hz. Muhammed’in de muhataplarına gönderildiğine, Firavun’un isyanınna ve bunun sonucunda cezalandırılmasına değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, çocukları ak saçlı ihtiyara çevirecek bir güne karşı duyarlılık ile göğün yarılması ve ilâhî vaadin gerçekleştirilmiş olacağına dikkat çekilmektedir. Son âyette ise, müminlerin geceyi nasıl değerlendirdiği hatırlatılmakta, Yüce Allah’ın kudretine vurgu yapılmakta ve Kur’ân kıraatinin önemi iki kez gündeme getirilmektedir. Namaz, zekât ve ekonomik yardımlaşmanın gereğine değinildikten sonra, kişilerin dünyada yaptıklarını mahşerde karşılarında hazır bulacakları belirtilerek, Yüce Allah’a yönelik bağışlanma dileği ve O’nun merhamet sahibi olduğu müjdelenmekte ve sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-7. âyetlerinde öncelikle bir sonraki Müddessir sûresinde de olduğu gibi, Hz. Peygamber’i risalet için inşa etmekte ve hayatı boyunca ayrılmaması gereken ilkeleri ona öğretmektedir. Hz. Peygamber’e yönelik, “zamanı nasıl değerlendirmesi gerektiği” konusunda bildirimde bulunulan ilk âyetler, aynı zamanda diğer müminlere de hayat prensibi olarak gönderilmiş olmaktadır.

Böylece Kadir Gecesi indirilmeye başlanan Kur’ân hakkında yine geceleyin düşünmenin önemi vurgulanmış olmaktadır. Bu arada vahyin özellikleri, gece bilgilenmenin etkinliği, gündüz meşguliyetlerin bulunacağı gerçeği gibi hususlara yer verilmektedir.

a) Hz. Peygamber’i İnşâ İlkeleri

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve gecesini nasıl değerlendirmesi gerektiği konsunda kendisini şu şekilde inşa etmektedir: “Ey risalet görevine bürünen (Peygamber)! Birazı hariç, geceleyin kalk! (Yani gecenin) yarısında, ondan biraz kısarak (yani daha erken), ona ilave ederek (yani gece yarısından sonra) kalk ve Kur’ân’ı ağır ağır oku!”

ı. el-Müzzemmil Kelimesinin Anlamı

يَآ اَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ “Ey (peygamberlik görevine) bürünen!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا yâ eyyuhâ hitabı “ey (şu kişi)”; الْمُزَّمِّلُ el-müzzemmilü kelimesi ise “içine kapanmış, bürünmüş olan, örtünen kişi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yönelik sıra dışı bir hitabı dile getirilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’i risaletle görevlendirince, onu bu görev için donanımlı hale getirmek gayesiyle kendisine prensipler göndermiştir. Bu cümleden olarak, ilk vahiylerden olan bu sûrede Hz. Peygamber risaletle ilgili bilinçlendirilmeye ve peygamberliğin uzun ve zorlu yoluna hazırlanmaya başlanmaktadır.

Yüce Allah, elçilik görevi yüklediği Hz. Peygamber’e hitap ederken Kur’ân’da nebî, rasûl, mübeşşir, nezîr gibi farklı kelimeler kullanmaktadır. Bunlardan ayrı olarak el-müzzemmil ve el-müddessir kelimeleri de bu hitaplardandır.

Buradaki الْمُزَّمِّل el-müzzemmil kelimesi, z-m-l kökünden gelmekte ve “başını içine çekmek”, “gizlenmek”, “kaçınmak”, “rahata meyletmek”, “yavaş yürümek”, “yük yüklenmek” gibi mecazî; “üstüne ağır bir yük yüklenmek”, “örtünmek”, “üzerine elbise almak, ses” gibi zahirî anlamlar vermektedir.

Bu kelimenin beş harfli kalıbı tefe‘‘ul kalıbından olmak üzere tezemmele şeklindedir. Buna göre kelimenin ilk iki harfi tâ ve zâ harfleri olduğu ve bunların da mahreç denilen seslendirilme yerlerinin birbirine yakınlığı nedeniyle tâ harfi zâ’ya idğam edilir. İdğam edilen harfin ilki sâkin olduğu için başına bir “vasl hemzesi” getirilmiş ve tezemmele kalıbı izzemmele şekline dönüştürülmüştür.

Bir başka gerekçe de şudur: Bunun mudârî sigasında tetezemmelü kalıbında iki tane tâ/te harfi yan yana okunuşta ağır/zor olacağı için bunlar birbirine idğam edilebilir. İdğam edilen harflerin ilki sakin olduğundan okunabilmesi için başına bir hemze getirilir; böylece tezemmele fiili izzemmele şeklini almış olur. İşte الْمُزَّمِّل el-müzzemmil kelimesi bu kalıbın “ism-i fâil” sigasındaki halidir.

Benzer bir işlemin gerçekleştirildiği örnekler bağlamında bu defa tefâ‘ul kalıbından olmak üzere üç örnek daha vardır ki bunlar Bakara 2/72’deki feddâra’tüm, Tevbe 9/38’deki issakaltüm ve Neml 27/47’deki ittayrnâ fiilleridir.

Asıl kalıbı, içerisinde tâ harfinin de bulunduğu الْمُتزَّمِّل el-mütezemmilü olan bu kelimenin الْمُزَّمِّل el-müzzemmilü şekline dönüştürülmesinin elbette bir anlamı olmalıdır. İşte bu bağlamda bazı âlimler, bunun Hz. Peygamber için şiddetli bir uyarı olduğunu, bazıları ise bunun bir teşvik anlamı verdiğini beyan etmektedirler.(1)

Muhataba sarsıcı bir ifadeyle seslenilen bu kalıbın uyarı anlamı verdiğini söylemek, diğerine göre daha doğru görünmektedir. Bir sonraki sûrede de olduğu gibi, Hz. Peygamber’e âdeta şöyle söylenmektedir: “Ey sorumluluk sahibi kılınan Peygamber! Şimdi kenara çekilip durma zamanı değil, harekete geçme zamanıdır; artık harekete geçmek için kalk!”

Âyetlerin Nüzûl Sebebi

Müzzemmil ve Müddessir sûrelerinin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bunları bundan sonra inceleyeciğimiz Müddessir sûresinin ilk bölümünde ele alıp değerlendireceğiz. Burada sadece en yaygın kabul gören bir rivayeti hatırlatmakla yetinmek istiyoruz.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, Cebrâîl (as) Hz. Nebî’ye gelip görünmüştü. Hz. Peygamber onu gördüğünde, kendisini cin çarptığını düşünerek korkup evine dönmüştü. Hz. Hatice’den “Beni örtün!” diye istekte bulununca, o da kendisini örtmüştü. Daha sonraki bir seferinde yine Cebrâîl (as) yanına geldiğinde kendisine “Ey bürünüp örtünen!” diye seslenmişti.(2)

İşte bu ve benzer rivayetlere konu olan ve daha sonra farklı kanaatlerin ortaya konulduğu söz konusu örtünmenin nasıl olduğuna dair bazı hatırlatmalarda bulunacağız.

Vahiy ve Risaletle Örtünme

1. Âyetteki örtünme ifadesi, aktardığımız rivayette de geçtiği üzere maddî bir nesne ile örtünmek, yani üzerine bir şey almak, keçe, kadife veya battaniye ile üzerini örtmek anlamına gelebilir. Genelde âlimlerimizin kanaati bu şekildedir.

2. Kelbî gibi âlimler bu örtünmeyi, Hz. Peygamber’in namaz için örtünmesi şeklinde yorumlamışlardır. Bu sûrenin indirildiği dönemde, bugün bilinen ve uygulamakta olduğumuz şekliyle namaz ibadetinin henüz farz kılınmadığı düşünüldüğünde bu görüş sağlıklı görünmemektedir.

3. İkrime’nin de ifade ettiği üzere, buradaki anlam “büyük yük yüklenmek” şeklinde mecâzî de olabilir ki, bu durumda hitap “Ey peygamberlik yükünü yüklenen kişi!” demek olur.(3)

4. İbn Abbâs’tan gelen başka bir rivayete göre ise buradaki örtünme “Hz. Peygamber’in Kur’ân ile yani vahiy ile örtünmesi”dir.(4)

Hz. Peygamber’in risaletin ilk günlerinde Hira Mağarası’nda Cebrâîl (as)’ı kendi asıl şeklinde gördüğünde ondan korkup etkilenmesi doğaldır. Bunun sonucunda evine gelip bir süre eskisi gibi davranamamış olması da normaldir. Ancak konuyu maddî nesnelerle örtünmekten ibaret saymak ve açıklamaları bu istikamette şekillendirmek, mesajın anlam bakımından daralmasına neden olur. Kaldı ki, maksat maddî şeylerle örtünmek olsaydı, burada l-b-s veya s-y-b vb. kökten gelen farklı kelimelerin kullanılması daha uygun ve anlaşılabilir olurdu.

Hz. Peygamber’e henüz nebî ve rasûl sıfatlarıyla hitap edilmeden önceki bu ilk hitapta maksadı nesnel örtülerle değil, “vahiy ve risaletle örtünmek” şeklinde anlamak çok daha doğru görünmektedir. “Vahye muhatap kılınmak, sorumluluk sahibi olmak, çok büyük ve onurlu bir görevle buluşturulmak” şeklindeki son iki yaklaşım diğerlerine göre tercihe şayandır.

Aslında Müzzemmil sûresinin 5. âyetinde vahiy için “ağır söz” ifadesinin kullanılması, ilk âyetteki الْمُزَّمِّل el-müzzemmilü hitabıyla kastedilenin “vahiyle yükümlü tutulmak” olduğunu göstermektedir. Diğer görüşler de elbette saygıdeğerdir; ancak bizim kanaatimiz bu yöndedir.

Eğer söz konusu kelimeyi başında eliflâm olmadan müzzemmilün şeklinde düşünürsek, bu defa maksadı evrensele taşıma imkanı elde ederiz ve vahiy ile buluşmak isteyen herkes müzzemmil kelimesinin kapsamında var kabul edilmiş olur. Söz konusu kelime eliflâmlı kullanımda vahiy ve risalet sahibi anlamında özel olarak Hz. Peygamber’i; nekra, yani belirteç edatı olmadan yalın halde ise vahiy ile buluşmak isteyen herkesi ifade edebilir.

ıı. Geceleyin Üç Kez Kalkış

قُمِ الَّيْلَ اِلَّا قَل۪يلًا نِصْفَهُٓ اَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَل۪يلًا اَوْ زِدْ عَلَيْهِ “Birazı (bazı saatleri) hariç, gece kalk! (Gecenin) yarısında, ondan biraz eksilt(erek daha erken kalk)! Ona ilave ederek (gece yarısından sonra da kalk)!”

Âyetteki قُمِ kum emri “kalk”; الَّيْلَ el-leyle kelimesi “geceleyin”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası “az bir kısmı hariç”; نِصْفَهُ nısfehû ifadesi “onun (gecenin) yarısında da (kalk)”; اَوِ انْقُصْ evi’nkus emri “yani eksilt, önce de (kalk)”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, gece yarısından önce”; قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az (bir kısmını)”; اَوْ زِدْ ev zid emri “yani, veya arttır”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi ise “ona, gecenin yarısına” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in bir gecede en az üç kez kalması, yani gecenin yarısından çoğunu ayakta geçirmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e ilk vahyini gönderdikten sonra, onun vahiy karşısındaki tutumunun nasıl olması gerektiğini kendisine öğretmek üzere geceleyin kalkmasını istemektedir. İsrâ’ 17/79’da dile getirildiği gibi, geceleyin kalkmak ve uykuya ara vermek Hz. Peygamber’e verilmiş özel bir görevdir. Ona yönelik bu özel görevi ümmetin de doğru algılayıp uygulamaya çalışması gerektiği açık bir gerçekliktir. Elbette geceler sadece dinlenme ve uyuma zamanları değildir.

Geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(5) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(6) istiğfarda bulunmak,(7) secdeler ve kıyam hallerinde Yüce Allah’a boyun eğmek,(8) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(9) tesbihe devam etmek(10) çok önemli bir prensip ve görev olarak belirlenmiştir. Konuyla ilgili bütün âyetlere bakıldığında kast edilen mana çok daha doğru ve etraflı bir şekilde anlaşılabilmektedir.

1. Âyetlerin “Nesh Edildiği” İddiası

Genelde tercih edilen yaklaşıma göre, bu âyetlerde Hz. Peygamber’in geceleyin en az bir kere kalkması istenmektedir. İmam Ferrâ bu âyetlerde sözü edilen emrin öncelikle gecenin son üçte birinde kalkmayı, ardından da gecenin yarısında kalkmayı ifade ettiği kanaatindedir. Ona göre, gecenin yarısında kalkmak emri âyetin devamındaki “veya ondan biraz kısalt” emriyle gecenin yarısından üçte birine indirilerek ruhsata bağlanmıştır. Bir başka seçenek ise, gece yarısında kalkmanın gecenin son üçte ikisine arttırılması şeklindedir.

Genel yaklaşıma göre, bu âyetlerdeki üç seçenek beş vakit namazın farz kılınmasından önceydi. Tıpkı zekât ibadetinin diğer sadakaları ve Ramazan orucunun diğer oruçları kaldırması gibi, beş vakit namaz emri gelince bu hüküm de nesh edilmiştir, yani kaldırılmıştır.(11)

a) Bize göre Kur’ân’da nesh edilmiş, yani hükmü kaldırılmış hiçbir âyet yoktur. Dolayısıyla âyetle ilgili nesih yorumunu doğru bulmamaktayız. Sûrenin ilk âyetlerinde neshe konu bir durum söz konusu değildir. Çünkü âyette namazdan söz edilmemektedir.

Âyetteki قُم kum “kalk” emrini “namaza kalkmak” şeklinde yorumlamak doğru değildir. قُم kum emri eğer salât kelimesiyle birlikte kullanılırsa maksadın “namaz kılmak” olduğu bilinmektedir. Kaldı ki, bu sûre Kur’ân’ın indirilmeye başladığı ilk vahiylerden oluştuğu için, şekli detaylarıyla belli olan namaz emri henüz söz konusu değildi.

İnançla ilgili temel bilgiler yerleştirilmeden, hemen ilk günlerde namazla ilgili bir hükmün gelmesi elbette doğru değildi. Zaten Müzzemmil 73/4. âyetin son cümlesinde, geceleyin kalkılınca “Kur’ân’ı tertîl üzere okuma”nın gerekliliği beyan edilmektedir. Geceleyin kalkınca yapılacak iş, vahiy ile sindire sindire meşgul olmaktır.

İnsanlar gece kalktıklarında ibadet ederler ve bu ibadet kavramının içerisinde elbette namaz da olur; ancak vahyin ilk günlerinde sözü edilen emrin “namaz”la ilgili olmadığı da gün gibi aşikârdır. Şimdilerde insanlar gece kalktıklarında öncelikle tertîl üzere Kur’ân okumalıdır; bu arada elbette namaz kılmakta herhangi bir engel yoktur; hatta kişi namazda uzun uzun tertîl gerçekleştirerek tefekküre de dalmalıdır; bunun önünde herhangi bir sınırlama söz konusu değildir.

Burada yanlış olan şey, Müzzemmil sûresinin ilk âyetlerini namazla ilişkilendirip, sonra da bu hükümlerin nesh edildiğini, yani namaz vakitlerini bildiren âyetlerin gelişiyle bunların hükümlerinin kaldırıldığını iddia etmektir.

b) Bu âyetler hakkında “nesh” denilen işlemin gerçekleşebilmesi için, daha sonradan “geceleyin sadece bir defa kalkmayla ilgili” başka bir emrin gelmesi gerekirdi. Yani “artık geceleyin fazlaca kalkmanıza gerek yoktur; gece birkaç kez kalkmayın” meâlinde yeni bir emrin gelmesi beklenirdi; oysa böyle bir durum kesinlikle söz konusu değildir.

c) Âyetler metin olarak Hz. Peygamber’e özel bir hüküm getirdiği için, bütün Müslümanlara yönelik namaz emriyle ilgili âyetlerin, özel bir emir içeren âyeti hükümsüz bırakması düşünülemez; bu durum neshin mantığına da aykırıdır.

Âyetlere yönelik “hükümsüz bırakıldıkları” iddiasını bu şekilde cevaplamaya çalıştıktan sonra, şimdi de “geceleyin kaç kez kalkmak gerektiği” sorusunu verilen cevapları ele almak istiyoruz.

2. Geceleyin Kaç Kez Kalkılmalı?

Bu noktada bazı ihtimalleri, bunlara yaklaşımımızı ve bu arada kendi tercihimizi ortaya koymak istiyoruz.

a) “Geceleyin kalkmak” eğer geceyi ihya etmek ise, o zaman âyetin devamındaki نِصْفَهُ “Gecenin yarısı”, انْقُصْ مِنْهُ قَل۪يلًا “Yarıdan biraz kıs”, زِدْ عَلَيْهِ “(Yarıdan) sonrasını artır” şeklindeki ifadeler, gecede birkaç kez kalkmayı değil, kalkınca gecenin üçte birini veya yarısını ya da üçte ikisini ayakta geçirmeyi ifade eder.

Bu tercihte öne çıkan husus, gecenin çoğunun ayakta geçirilmesidir. Bu görüş doğru gözükmemektedir. Çünkü eğer maksat bu şekilde anlaşılırsa, o zaman قُمِ الَّيْلَ اِلَّا قَل۪يلًا “Birazı hariç, geceleyin kalk” emri ileاَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَل۪يلًا “Gecenin üçte birinde” ve نِصْفَهُ “Yarısında” ifadeleri arasında sıkıntı meydana gelir.

Bu durumda Hz. Peygamber’in gecenin çoğunu ayakta geçirmemiş olması söz konusu olur; sadece “üçte ikisinde ayakta oluşu” anlam kazanır. Böyle bir istek, aslında yerine getirilmesi mümkün olmayan bir talep gibi gözüküyor. Çünkü gecenin yarısında kalkan birisinin artık ilk üçte birinde kalkması söz konusu olamaz. Gecenin son üçte ikisinde kalkan birinin de ilk seçenekleri yerine getirmesinden söz edilemez. Her halükârda, âyetlerdeki mesajı “geceyi bütüncül olarak değerlendirmek” şeklinde anlamakta zorluklar vardır.

b) “Geceleyin kalkmak” bir gecedeki kalkış sayısını ifade ediyor olabilir. Buna göre, Yüce Allah Hz. Peygamber’den her gece mutlak surette en az bir kere kalkmasını istemektedir. Böyle olunca, gecenin ya ilk üçte birinde veya yarısında ya da son üçte ikisinde kalkması kendisine emrediliyor demektir.

Bazı gecelerde ilk üçte birde, bazılarında yarısında, diğer bir kısmında ise son üçte ikisinde kalkmasının gerekliliği üzerinde durulduğu anlaşılabilir. قُمِ الَّيْلَ اِلَّا قَل۪يلًا “Birazı hariç, geceleyin kalk” emrinden sonra zikredilen “gece ile ilgili zaman ifadeleri”, gecenin hangi vaktinde kalkılacağını ortaya koymaktadır. İlk tercih, yarısında kalkmaktır; diğerleri ise yarısından önce veya yarısından sonradır.

Aslında bu yorum da gecenin çoğunun ayakta geçirilmesi gerektiğini ortaya koyan قُمِ الَّيْلَ اِلَّا قَل۪يلًا “Birazı hariç, geceleyin kalk” emri ile uyumlu sonuç vermez. Çünkü gecede bir defa kalkmak sadece ilk üçte bir zamandan itibaren ayakta oluş ile uyumlu olur; diğer iki ifade gecenin çoğunu ayakta geçirmeyi karşılamaz.

c) Biz bu âyetteki emrin, gecenin çoğunu ayakta geçirmeyle ilgili oluşundan hareketle, gecede üç kez kalkmanın emredildiğini düşünmekteyiz. Bunun Hz. Peygamber’i inşada önemli bir eğitim metodu olduğu kanaatindeyiz. Gecenin üzerinde çok durulmasının gerekçesi, Müzzemmil sûresinin 6. âyetinde yer almakta ve gecenin inşa faaliyetindeki etkin rolü ortaya konulmaktadır. Vahyin indirilmeye başladığı zamanın Kadir Gecesi olduğu düşünüldüğünde, dinî bilgilendirmede gecenin önemi zaten ortaya çıkmış olacaktır.

Bu yorum doğrultusunda Müzzemmil 1-4. âyetlerde yer alan emirlerin ve âyetlerdeki اَو ev edatlarının “veya” değil de “ve” anlamına alınmasının daha doğru olacağını düşünmekteyiz. Bu durumda, Hz. Peygamber’in geceleyin birkaç kez kalkmasının istendiği âyetlerde belirtiliyor demektir.

Müzzemmil sûresinin son âyetinde Hz. Peygamber’in ve beraberindekilerin gecenin üçte ikisinden daha az bir kısmında, yarısında ve üçte birinde ayakta olduğundan söz edilmesi, bu anlamı tercih etmemiz gerektiğini ortaya koymaktadır. Son âyette ev edatı değil, doğrudan ve edatı kullanılmaktadır.

Kur’ân’da ev edatının tahyîr denilen “seçenek” anlamının dışında, tafsîl denilen “yani”, “diğer bir ifadeyle”, “aslında” anlamına gelen kullanım örnekleri de bulunmaktadır. Bu bağlamda Bakara 2/200, Nisâ’ 4/3, Hacc 22/46, Mü’minûn 23/6, Nûr 24/3, Sâffât 37/147, Şûrâ 42/51, Necm 53/9, Mülk 67/10, Me‘âric 70/30 ve Müzzemmil 73/3-4 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.(12)

Sûrenin her iki âyetini birlikte düşündüğümüzde, ilk âyetlerdeki hükmün 20. âyette hafifletildiği görüşünü değil, ilk âyetleri 20. âyet ışığında anlamanın gerekliliğini tercih ettiğimiz anlaşılacaktır. Çünkü Hûd 11/1. âyetinde, “âyetlerin yine bizzat Yüce Allah tarafından âyetlerle açıklandığı” beyan edilmektedir. Dolayısıyla 20. âyetteki ifade 1-4. âyetlerdekini açıklığa kavuşturmakta ve her gece üç defa kalkmasının Hz. Peygamber’e emredildiği ortaya çıkmaktadır.

3. Geceleyin Kalkmanın Önemi

Geceleyin üç kez kalkmanın ileri derecede bir fedakârlık gerektirdiği açık bir gerçektir. Ancak unutulmamalıdır ki, peygamberlik kurumu da ancak bu tür fedakârlıkları gösterebilen yiğitlerin kurumudur. Anlaşılan o ki, geceleri değerlendirmede ideal olan davranış, her gece üç kez kalkmaktır. Başta Hz. Peygamber olmak üzere, yiğit müminlerin bunu başardığı, sûrenin 20. âyetinde açıkça ortaya konulmaktadır.

Şüphe yok ki, idealler ortaya konulacak ki, o uğurda fedakârlık yapanlar da bulunabilsin. Bir anlamda çıta yükseğe konuldukça daha yüksek dereceler elde edilir. Tabana yakın veya zeminde kalan ya da en az fedakârlık gerektiren işlerle medeniyet kurulamaz; insanlığa yön verilip ideal toplumlar oluşturulamaz. Gecesine ve uykusuna hükmedemeyenlerin yarınlara hükmetmekten söz etmesi gülünç bir iddiadan öte bir değer taşımaz.

Başkaları uyurken kendileri de uyuyanların onlardan farkı kalmaz. Önemli olan, herkes uyurken uyanık kalabilmek ve zamanı vahyin istediği şekilde değerlendirip hayatı Yüce Allah’ın istediği gibi yaşamaktır. Bunu başarmak yiğitlik ister; başta peygamberler ve özellikle Hz. Peygamber olmak üzere, gerçek yiğitler bunu başarmışlardır.

Geceleyin kalkmanın önemi, bu sûrenin altıncı âyetinde “daha güçlü, etkili ve kalıcı bilgi edinilmesi” olarak belirlenmektedir. Kaldı ki vahyin geceleyin, yani Kadir Gecesi’nde gelmeye başlaması da geceleyin vahiy ile buluşmanın önemini başka bir açıdan ortaya koymaktadır.

Geceleyin kalkmak, bir anlamda geceyi de ayağa kaldırmaktır.(13) Elbette bu iş yürek ister, azim ister, kararlılık ister. Hayatı yatmaktan ve uzun uzun uyumaktan ibaret sayanların yapacağı iş değildir bu. Gecelerini inşa edenler gündüzlerini ve hayatı ihya edenlerdir. Geceleyin vahyin uyandırıp dirilttiği gönüllerin sahipleri, gündüz yaşayacakları hayatı doğru planlayabilirler. Çünkü gecenin inşası, hayatın ihyasıdır.

4. Uyku İhtiyacının Karşılanması

Gecenin çoğunda ayakta duranlar elbette uyku ihtiyaçlarını da karşılamak durumundadırlar. Âyette emredilen husus, gece sabaha kadar hiç yatmamak değil, uykuya ara vererek zamanı verimli kullanmayı öğretmektir. Geceleyin yeterince uyunmadığı için, adına kaylûle denilen “gündüz kestirmeler”le bu açık kapatılabilir.

Rûm 30/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Gece olsun gündüz olsun, uyumanız ve Allah’ın lütfundan (nasibinizi) aramanız da O’nun (varlığının) delillerindendir. Muhakkak ki bunda, bilenler için ibretler (dersler, mesajlar) vardır.” Demek ki uyku sadece geceyle değil, gündüzün belli kısımlarında da karşılanabilecek bir ihtiyaçtır. Genellikle geceleyin uyunduğu için bunun mutlak bir kural olduğunu sanılmamalıdır.

Ehli tarafından bilinir ki, uykunun bir bölümü gündüz saatlerine bırakılırsa, insan çok daha dinç ve zinde olmaktadır. Yıllarca geceleyin Kur’ân çalışıp sabahlara kadar vahiy ile buluşmaya ve onu anlamaya çalışanların var olduğunu, eski âlimlerimizin önemli bir bölümünün böyle yaşadığını bilmekteyiz. Dolayısıyla bu mesele imkânsızlık değil, bir kararlılık kurumudur.

Uyku meselesi önce beyinde başlamaktadır; orada karar verilince vücudun buna hazırlıklı hale getirilmesi son derece kolay olmaktadır. Normal zamanlarda insanlar 5-6 saatten fazla aç ve susuz duramazlarken, Ramazan’da, özellikle yaz aylarında 15-16 saat aç ve susuz kalabilmektedirler. Bunu sağlayan en önemli etken, beyinde verdiğimiz karardır. Beyin diğer organlara komut verince, organlar da kendilerini ona göre programlamakta ve zor gibi görülen şeyler kolaylıkla yapılabilmektedir.

Talâk 65/2-3’te şöyle buyurulmaktadır: “Her kim Allah’a karşı sorumluluğunu bilir ve duyarlı davranırsa (Allah da) onun için bir çıkış yolu mutlaka yaratır; hiç hesap etmediği yerden onu rızıklandırır. Allah’a güvenenlere (Allah) yeter; çünkü işini hakkıyla yerine getirebilen yegâne zat Allah’tır.”

Aynı şekilde yine Talâk 65/7’de “her zorluktan sonra bir kolaylığın yaratılacağı” da ilâhî müjdelerden birisidir. Bu arada İnşirâh 94/5-6’da iki kez yer alan, “Her bir zorlukla birlikte mutlaka bir tür kolaylık vardır” ifadeleri, konuyu doğru kavramada son derece önemli ufuklar sunmaktadır. Eksik kalan uyku gündüz kestirmelerle tamamlanır ve hayat vahyin hizmetine sunulmuş olur.

Hz. Peygamber’i geceleyin uzun uzadıya uykuya terk etmeyen ilâhî irade, onun ümmeti olan bizlere de elbette onun kadar olmasa da benzer şekilde hassasiyet göstermemizi öğütlemektedir. Din hizmetleri başta olmak üzere, bütün meslekler fedakâr insanlar ister.

Din adına hizmet edenler, dini anlatmak durumunda olanlar, bir anlamda tebliğ ve davet işiyle meşgul olup emr-i bi’l-ma‘rûf nehy-i ‘ani’l-münker görevini yerine getirmek isteyenler, her şeyden önce kendilerini görevlerine adamalı ve herkesten daha çok fedakârlık yapmalıdırlar.

Din tebliği ve eğitimi yapanlar yüreklerini vahiyle ve onun aydınlık ilkeleriyle buluşturmalı, bu arada karanlık olan gecelerini de vahyin aydınlığı ile münevver kılmalıdırlar. Onun için geceleri sıklıkla kalkmalı ve vahyin aydınlığı ile buluşmalıdırlar. Karanlıkları ışığıyla delip geçen ve çevresini aydınlatan necm/nucûm’a yani “yıldızlara” benzetilen Kur’ân ve vahiy, önce bizim gecemizi aydınlatsın ki bu aydınlanma ile başkalarının karanlıklarına ışık olmayı başaralım.

Yüce Allah için uykusuzluk çekenleri Allah yarı yolda bırakmaz. Unutulmamalıdır ki, “hayatını Kur’ân’a vermeyenlere Kur’ân da hayat vermez.” Kur’ân ile meşguliyet bir hobi değil, birinci görev olarak kabul edilmeli ve böylece uygulanmalıdır.

ııı. Tertîl Üzere Kur’ân Okumak

وَرَتِّلِ الْقُرْاٰنَ تَرْت۪يلًا “Kur’an’ı ağır ağır oku!”

Âyetteki وَرَتِّلِ ve rattil emri “sindire sindire, ağır ağır, yavaş yavaş oku”; الْقُرْاٰنَ el-kurâne sözcüğü “Kur’ân’ı, vahyi”; تَرْت۪يلًا tertîlen kelimesi ise “ağır okuyarak” demektir.

Bu cümlede Hz. Peygamber’e, vahyi tane tane, yavaş yavaş, ağır ağır, anlayarak, sindire sindire ve hissederek okuması emri gündeme getirilmektedir.

Geceleyin kalkmanın gerekçesi işte bu emirle ortaya konulmaktadır. Her gece kalkılacak ve vahiy üzerinde derin derin düşünülecek. Vahyin Hz. Peygamber’i ilk inşası bu emirle şekillendirilmektedir.

- Tertîl Kavramı

Tefsirimizin Giriş kısmında “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” ve “Kur’ân Nasıl Okunmalı?” başlıklarında tertîl ile ilgili açıklamalar yapmıştık. Burada sadece bazı noktaları hatırlatmakla yetineceğiz.

1. Tertîl, bir şeyi güzelce düzene kavuşturarak ve kusursuz bir şekilde, açık açık ve hakkını vererek beyan etmektir.(14) Ayrıca tertîl, “sözü tane tane, yavaş yavaş, aralıklarla, güzel bir sıraya koyarak açıklamaya ve söyleme”ye de denir. “Kur’ân’ı tertîl üzere okumak”, her harfini, söylenme biçimini, şeklini ve anlamını hakkını vererek okumaktır.

رَتِّل rattil emrinin âyetin sonunda yeniden تَرْت۪يلًا tertîlen kelimesiyle desteklenmesi, arzu edilen şekilde “anlayarak ve hissederek okuma”nın öğretilip öğrenilmesini de zorunlu kılmaktadır. Bir söz ne kadar güzel olursa olsun, eğer güzel söylenmezse beklenen etkiyi göstermez.

2. Elmalılı’nın dediği gibi, Kur’ân’ın tertîl üzere okunması, sadece ses güzelliğiyle gelişi güzel, ezip büzerek, teğanni ederek, saz teli gibi sadece ses üzerinde yürümek türünden bir musikî işi değildir. Kelimelerin anlam ile ilişkisi ve dilin edebiyat özellikleri, ayrıca ruhsal ve manevî açıdan her türlü uygunluk gözetilerek bir okuma gerçekleştirilmelidir. Asıl maksat, manayı duymak, onu hissetmek ve mümkün olduğu kadar onu başkalarına da duyurmak için tecvid ile okumaktır. Tecvid de, kâf harfini çatlatırken anlamı kaybetmek değildir.(15)

Arzu edilen şekilde Kur’ân’ı tertîl üzere okumak için elbette onu anlamak, yüreğinde hissetmek, bütün hücrelerine onu ulaştırmak ve bütünüyle sesini ve nefesini duymak gerekir. Çünkü vahiy bir sesleniştir; onu duymak ise muhatabın asıl görevdir. Kur’ân Yüce Allah’ın kelâmıdır; yani Yüce Allah bu kelâmıyla insanlara seslenmektedir.

Seslenen veya konuşan Yüce Allah olduğuna göre, onun konuşmasını başkalarını dinler gibi dinlemek hiçbir şekilde doğru olamaz. Aynı şekilde, Yüce Allah’ın kelâmını başka yazıları okur gibi okumak da yeterli olamaz. Hz. Peygamber’in ifadesiyle, “Yüce Allah’ın kelâmının diğer sözlere olan üstünlüğü, Yüce Allah’ın yarattığı varlıklara üstünlüğü gibidir.”(16) O halde vahyi okurken takip edilmesi gereken metot, onu anlayarak okumaya ve hayata taşımaya yönelik olmak zorundadır.

3. Yüce Allah, Furkân 25/32’de vahyin peyderpey indirilişini gerekçelendirirken, Hz. Muhammed’in, sonra da elbette mesaj olarak bütün muhatapların yüreklerini, iç dünyalarını inşa edip pekiştirmekten söz etmektedir. Anlaşılıyor ki, insanların iç dünyalarını imar ve inşa etmiyorsa, Kur’ân doğru ve olması gerektiği gibi okunmuyor demektir.

Buradan hareketle şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: Kur’ân’ı tilavet, kıraat ve tertîl üzere okumak, vahyi hayata okumaktır; onu hayata taşımak ve hayatı onun prensipleri ışığında yaşamaktır. Vahyin indiriliş gayesi hayata müdahale etmektir. Hayata yansıtılmıyor ise indiriliş gayesi de kaybolma tehlikesiyle yüzyüzedir.

4. Kur’ân’ı tertîl üzere okumak, ilâhî kelâmın anlamını kendimize indirmemizle de ilgilidir. Yukarılarda duran anlamların hayata indirilmesi için onun anlaşılması gerekmektedir. Bu nedenle, lafızların sadece okunması veya tekrar edilmesi yeterli bir okuma biçimi değildir. Okumalarımızı mutlak surette anlamaya ve hayata yansıtmaya dönüştürmeliyiz.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki tertîlin anlamı ancak böyle hayat bulur. Şimdilerde yapıldığı gibi, Kur’ân’ı “okunmasıyla sevap kazanılan bir sevap makinesi”ne dönüştürmemeliyiz. İnsanlar makine gibi davranamaz. Bu tür faaliyetler mekanik okumalardır; bunları yavaş yavaş irfânî okumaya dönüştürmeliyiz.

5. Vahyin indirilişi Milâdî 610 yılında başlamış, 632 yılında bitmiştir. Demek ki Kur’ân yaklaşık olarak 23 yılda indirilmiştir. Onun çok daha kısa sürede indirilmesi elbette mümkündü. Hatta Yüce Allah bunu soruya konu edinen Mekkeli kâfirlere Furkân 25/32’de cevap verirken, gerekçesini “vahyin yürekleri dayanıklı veya mukavemetli hale getirmesi” olarak belirlemiştir.

Vahyin amacı “hayatı inşa etmek” olduğu için, indirilişi de yavaş yavaş gerçekleştirilmiştir. Bu gerçeği göz önünde tutarak, indirilişi tertîl şeklinde yavaş yavaş ve ağır ağır gerçekleştirilen vahyin okunuşunun da elbette yine tertîl üzere olması gerektiği kaçınılmazdır.

Bu konuda İsrâ’ 17/106’daki şu buyruk son derece önemlidir: “Biz onu (Kur’an’ı), insanlara yavaş yavaş okuyasın diye (bölüm bölüm) ayırdık ve onu peyderpey indirdik.” Yorumunu yaptığımız Müzzemmil 73/4’teki emir işte bu istikamette bir okumayı ifade etmektedir. Çünkü hızlı okumalar anlamın kaybedilmesine neden olmaktadır.

İndirilişi 23 yıl sürmüş, hayata yansıtılması ise çok kısa sürede gerçekleştirilmiş olan eşsiz hitap Kur’ân ile iletişimimiz sıcak, canlı ve hayata yansıtılabilir şekilde olmalıdır. Kur’ân metni üzerinde tertîl üzere gerçekleştirilecek bir okuma biçimi, onun inmeye devam eden anlamlarıyla buluşmayı da sağlayacaktır.

Metin olarak indirilişi Hz. Peygamber’in vefatıyla bitmiş olsa da, insanın gönlüne ve hayata yönelik anlam akışı devam etmektedir. İşte tertîl, bu akışı devam ettirmek üzere Kur’ân’ı âdeta Kur’ânlaşarak okumak, bütün gönlümüzde içselleştirip hayatımızda canlı olmasını sağlamak ve onu hayata taşımaktır.

b) Vahyin Ağırlığının Gerekçeleri

Yüce Allah, sûrenin 5-7. âyetlerinde, ilk âyetlerde emrettiği “her gece çeşitli defalar vahiy ile buluşma”nın, üzerinde uzun uzun düşünmenin ve onunla hemhâl olmanın sebebini “(Çünkü) yakında Biz sana (içeriği ve sorumluluğu) ağır bir söz bırakacağız, (vahyedeceğiz)” gündeme getirmektedir.

Ardından, geceleyin inşanın önemi ve gündüz meşguliyetleri şekillendirip tesbihe dönüştürmesi şu şekilde hatırlatılmaktadır: “Muhakkak ki, gecenin inşası daha başarılı ve kalıcıdır; sözü de daha etkilidir. Muhakkak ki, gündüzleyin senin için uzun (ve değerli) meşguliyetler olacaktır.”

ı. “Ağır Söz”ün Vahyedilmesi

اِنَّا سَنُلْق۪ي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَق۪يلًا “Şüphesiz ki biz sana (sorumluluğu) ağır bir söz bırakacağız (vahyedeceğiz).”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; سَنُلْق۪ي senulkî fiili “yakıda atacağız, bırakacağız, vereceğiz, ilka edeceğiz, vahyedeceğiz”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; قَوْلًا ثَق۪يلًا kavlen sekîlen tamlaması ise “ağır bir söz, mesaj” demektir.

Burada daha önceki âyetlerde dile getirilen, “geceleyin kalkış”ın neden üç kez olduğu, niçin uzun zaman içermesi gerektiğinin sebebi gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّا سَنُلْق۪ي عَلَيْكَ “Şüphesiz ki biz sana bırakacağız (vahyedeceğiz).” Kısa süreli veya az sayıdaki kalkışlar, daha az fedakârlık gerektiren işler için söz konusu olabilir. Ancak risâlet gibi, önce peygamberlerin kendilerini, ardından yakın ve uzak çevrelerini, nihayet bütün insanlığı dönüştürecek büyük ve iddialı bir görevin muhatapları elbette yoğun gayretlerin sahibi olmak durumundadırlar. Görevin büyüklüğü fedakârlığın da olabildiğince üst düzeyde gerçekleşmesini zorunlu kılar.

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi, vahyi Yüce Allah’ın sahiplendiğini ve vahiy göndermede melek görevlendirme usulünü ortaya koymaktadır. Bu arada نُلْق۪ي nulkî fiilinin başındaki س sîn edatı, vahiy akışının devam edeceğini Hz. Peygamber’e bildirmektedir. “Yakında” anlamına gelen sîn edatı, vahyin başlangıç dönemlerinde ara sıra fetratü’l-vahy denilen “kısa süreli kesinti”lerin olacağını da dolaylı olarak haber vermektedir.

2. قَوْلًا ثَق۪يلًا “(Sorumluluğu) ağır bir söz (vahyedeceğiz).” Burada geçen kavlen sekîlen “ağır söz”ün muhtemel anlamları hakkında farklı yaklaşımlar söz konusudur. Şimdi bunları ele almak istiyoruz.

a) قَوْلًا ثَق۪يلًا kavlen sekîlen “ağır söz”den kasıt, “vahyin içeriğinin ağırlığı” olabilir. Bu, müfessirlerimizin büyük çoğunluğunun kabul ettiği görüştür. Önceki âyetlerde sözü edilen “geceleyin kalkış”ın nedeni, vahyin değeridir; yani kadru kıymeti anlamındaki ağırlığıdır.

Kur’ân, içerdiği emirler, yasaklar ve dolayısıyla muhataba yüklediği görevler itibariyle ağır ve dolu bir konum arz etmektedir. Ancak bilinmelidir ki, burada sözü edilen ağırlık, insan gücünün ve takatinin üstünde bir boyutta değildir. Çünkü Kur’ân’da “Yüce Allah’ın hiçbir cana kaldırmayacağı yükü yüklemeyeceği”(17) ve “dinde zorluk ve imkânsızlar yaratmadığı” belirtilmektedir.(18) Buradaki ağırlık, imkânsızlık anlamına gelmez; sadece biraz daha fazla fedakârlık gerektirmektedir.

Müzzemmil 73/20. âyetinde dile getirildiğine göre, başta Hz. Peygamber olmak üzere ilk dönem müminlerin önemli bir bölümü veya hepsi bu duyarlılığı göstermeyi başarmışlardı. Bu durumda Hz. Peygamber’in konumu daha özel bir mahiyet arz eder. Çünkü hem kendisi bu yükümlülüklerin gereğini yerine getirmiş olacak, hem de muhataplarına bunu tebliğ edip onların da görevlerini yapmalarını sağlayacak, onlara katkı sunacak.

Aslında dinlenme zamanı olarak bilinen “gece vakitlerinde kalkmak”, görevin büyüklüğü ile doğru orantılıdır. Dünya hayatında vahyin bu yükümlülüklerini yerine getirmeye çalışanların mahşerde de sevap ağırlıkları artacaktır.

b) قَوْلًا ثَق۪يلًا kavlen sekîlen “ağır söz”den kasıt, vahyin inişinde gerçekleşen “fiziksel ağırlık” olabilir. Müfessirlerimizin önemli bir bölümü, “ağır söz” tamlaması hakkında bilgi verirken, konuyu vahyin gelişi esnasında yaşanan fiziksel ağırlık ve bedensel olarak hissedilen yükle ilişkilendirmişlerdir. Buna dair çeşitli rivayetler kaynaklarımızda yer almaktadır.

Bu cümleden olarak, devenin üzerinde bulunduğu bir esnada Hz. Peygamber’e vahiy gelince, devenin çöktüğü ve hareketsiz kaldığı nakledilmektedir.(19)

Aynı şekilde Nebî (as)’a vahiy gelirken soğuk günlerde bile yüzünden ter aktığı ve vahyin ağırlığı nedeniyle yüzünün kızardığı ifade edilmektedir.(20)

Zeyd b. Sâbit, vahyin gelişi esnasında Hz. Peygamber’in dizinin onun dizi üzerine gelmesi nedeniyle o zamana kadar böyle bir ağırlık görmediğini beyan ederek konuya dair bir bilgi vermiştir.(21)

Benzer şekilde Hz. Ömer’in de vahiy gelirken Hz. Peygamber’in yüz bölgesinden arı uğultusuna benzer bir uğultunun duyulduğunu belirttiği nakledilmektedir.(22)

Bir kısmını aktardığımız şekilde olayın bu boyutu vahyin muhataba yani Hz. Peygamber’e yüklediği ağırlığı, bunun fiziksel bir tarafının da bulunduğunu göstermektedir.

c) قَوْلًا ثَق۪يلًا kavlen sekîlen “ağır söz”den kasıt, bu değerlerin Kıyâmet Günü tartıda oluşturacağı “manevî ağırlık” da olabilir. Çünkü bu sözler hafif ve değersiz değildir. Aksine, Kur’ân ifadeleri doğruluk, fayda ve açıklamalar bakımından son derece güçlüdür. Onun içerdiği ilkeler hayatı düzene koyduğu gibi, mahşerdeki tartıda da güçlü bir etki sağlayacaktır.

Maksadın Kur’ân’ın bereketinin ağırlığı olduğu belirtilerek, dünyadaki bu ağırlık gibi âhirette de tartıda ağırlık oluşturacağı beyan edilmektedir.(23) Bu rivayete göre vahyin ağırlığı dünya için “hakikat”, âhiret için değer anlamında “mecaz” ifade eder.

d) قَوْلًا ثَق۪يلًا kavlen sekîlen “ağır söz”den kasıt, vahyin “değerinden bir şey kaybetmemesi” de olabilir. Yüce Allah’ın koruma garantisinde olduğu için vahyin başkaları tarafından bozulamaması ve herhangi bir dış unsurun onu iptal edemeyecek olması bu noktada hatırlanmalıdır.

Ağırlığı “içerik bakımından doluluk” anlamına alınca, çeşitli ilim adamlarının asırlar boyu ondan yararlandığını ve yararlanmaya devam edeceğini, bunun sonucunda ilâhî mesajın ağırlığından hiçbir şey kaybetmeyeceğini özellikle hatırda bulundurmak zorundayız.

Bu arada Kehf 18/109 ve Lokmân 31/27’de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın kelimelerinin bitip tükenmeyeceği de hatırlanmalıdır. Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in Kur’ân’ı tanıtırken beyan ettiği üzere “çok tekrarlanmakla eskimemesi”(24) de onun ağırlığını hiç kaybetmemesi olarak anlaşılabilir.

e) قَوْلًا ثَق۪يلًا kavlen sekîlen “ağır söz”, inkârcılar, yani müşrikler, kâfirler ve münafıklar tarafından benimsenmediği için “inkârcılar tarafından uygulanması ağır” anlamına da gelebilir.(25) Âyetlerin iniş zamanı dikkate alındığında, bu son görüş biraz zayıf görünse de, geçerliliği kıyâmete kadar sürecek bu ilâhî mesaja karşı kâfirlerin ve münafıkların olumsuz tutumu bakımından isabetli görülmelidir.

f) قَوْلًا ثَق۪يلًا kavlen sekîlen “ağır söz”den kasıt, tıpkı yağmur yüklü bulutların ağırlığı gibi, hayatı yeşerten, ona anlamını kazandıran ve hayatı dolu dolu yaşamayı sağlayan bir içerikle de anlaşılabilir. Yağmur nasıl kuru toprakları yeşertip canlandırıyorsa, vahiy de aynı şekilde çorak gönüllere hayat vermektedir. Uzak bir yorum gibi görünse de, vahyin ağırlığına bu açıdan da bakılabileceği kanaatindeyiz.

Vahiy değer ve içerik açısından hem hakikat, hem de mecaz olarak çok ağır olduğu için, onunla donanımlı olanlar elbette onun ağırlığını ve sorumluluğunu üzerlerinde hissedeceklerdir. Söz ağır, sorumluluk da ağır olunca, onu elde edebilmek için fedakârlıkların da aynı oranda ağır ve büyük olması elbette kaçınılmazdır.

Bu nedenledir ki, geceleyin en az üç kez kalkmak ve gecenin çoğunu ayakta geçirmek önemli bir duyarlılık olarak benimsenmeli ve uygulanmalıdır; âyetin mesajından güne dair çıkardığımız sonuçları bu şekilde ifade edebiliriz.

ıı. Geceleyin İnşâ Olmanın Önemi

اِنَّ نَاشِئَةَ الَّيْلِ هِيَ اَشَدُّ وَطْـًٔا وَاَقْوَمُ ق۪يلًا “Şüphesiz ki gecenin inşası daha kalıcıdır; sözü de daha etkilidir.”

Âyettekiاِنَّ نَاشِئَةَ inne nâşiete kelimesi “muhakkak ki kalkış, diriliş, inşa, neşe”; الَّيْلِ el-leyli sözcüğü “gecenin, geceleyin”; هِيَ hiye zamiri “o”; اَشَدُّ eşeddü kalıbı “daha şiddetli, güçlü(dür)”; وَطْـًٔا vat’en kelimesi “sağlam, kuvvetli, etkili, başarılı olmak bakımından”; وَاَقْوَمُ ve akvemu kalıbı “ve daha güçlü, daha dayanıklı, daha kalıcı(dır)”; ق۪يلًا kîlen kelimesi ise “söz, deyiş, anlayış açısından” demektir.

Burada vahyin geceleyin okunmasının etkinliğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, önceki âyetlerde dile getirdiği yükümlülükler bağlamında, bu âyette geceleyin kalkmanın diğer bir gerekçesini hatırlatmakta ve bilgilenmede gecenin farkını bizlere öğretmektedir.

1. اِنَّ نَاشِئَةَ الَّيْلِ “Şüphesiz ki gecenin nâşiesi, inşası.” Gecenin inşa ediciliği, “gecenin bazı vakitlerini” ve “o vakitlerde yapılan işleri” içerir. “Gecenin bazı vakitleri”nden kasıt, elbette kalkılan üç vakittir ki, bunlar gecenin ilk üçte biri, yarısı ve son üçte ikisidir. Sûrenin ilk âyetlerinde bu üç vakte ve orada kalkmaya dair emir yer almaktadır. Buna göre, âyetteki نَاشِئَةَ الَّيْلِ nâşiete’l-leyli tamlaması, gecenin belli vakitlerindeki kalkışı ve bunların hayata yansımalarını ifade etmiş olur.

“Gecenin nâşiesi”, gecenin insanı inşasıdır; yani geceleyin yapılacak fedakârlıklarla insanların şekillendirilmesi, bazı olaylara hazır ve donanımlı hale getirilmesidir. Başka bir ifadeyle, “gecenin nâşiesi” insanın yeniden inşası anlamına gelmektedir. Bitkilerin inşası nasıl ki yerden bitirilip tohumundan farklı yeni bir şekil alması ise,(26) geceleyin inşa olmak da kişiyi eskisinden farklı bir hale getirmeye vesile olur.

İnsanın tek bir candan veya cevherden yaratılıp, ona çeşitli organlar verilmesinden söz eden âyetlerde de aynı şekilde enşee/inşâ’ fiili kullanılmaktadır.(27) Dahası, insanların ilk yaratılışlarından ve mahşerdeki diriltilmelerinden söz edilirken kullanılan kelimelerden birisi de nünşie/en-neş’e sözcüğüdür.(28) Kur’ân’daki bu kullanım örneklerinden hareketle, geceleyin gerçekleştirilecek inşa faaliyetinin sonuçlarının, öncesinden çok daha farklı ve etkili olacağını söylemekte hiçbir sakınca yoktur.

“Gecenin inşası” bir anlamda “geceleyin dirilmek, geceyi diriltmek” demektir. Geceleyin donanımlı hale gelip manevî olarak dirilmiş olanlar, kalktıkları geceyi de diriltmiş olurlar. Çünkü inşa etmek ihya etmek demek olduğu gibi, ihya aynı zamanda inşanın sonucu olarak da düşünülebilir.

Bu nedenle, risaletin ilk dönemlerinde Hz. Peygamber’den neden bu şekilde davranmasının istendiği ortaya çıkmış olmaktadır. Âyetin başındaki اِنَّ inne edatı bu gerçeği ortaya koyarak anlama güç katmaktadır. Bu doğrultuda Hz. Peygamber’in geceleyin inşasının, ilk vahiyleri almaya başladığı zamanla da uyumlu olduğu gözden uzak tutulmamalıdır.

2. هِيَ اَشَدُّ وَطْـًٔا وَاَقْوَمُ ق۪يلًا “O (yani gecenin inşası) daha başarılı (ve kalıcı)dır; sözü de daha etkilidir.” İmam Ferrâ Kur’ân’da sadece burada zikredilen وَطْـًٔا vat’en kelimesini açıklarken onun “alabildiğine sebatlı, kararlı ve etkin” anlamlarına geldiğini beyan etmektedir. Gece vakitlerinde kalp boş olduğu ve farklı işlerle meşgul olmadığı için, gece saatleri daha etkili sonuçların elde edilmesine vesile olur. Bu kelimenin vıt’ ve vitâ’ şeklinde de okunabildiği, buna göre anlamının “uygunluk, onarıcılık” olduğu ifade edilmektedir.(29)

Bu cümelede yer alan اَقْوَمُ ق۪يلا akvemu kîlen ifadesi ise, “sözün çok daha kalıcı ve etkisinin devamlı oluşu” anlamına gelmektedir. Çünkü âyette yer alan اَقْوَم akvemu kelimesi ism-i tafdîl kalıbındadır ve “daha güçlü, daha dayanıklı, daha kalıcı” manası vermektedir.

Gecenin sakin yapısı bir taraftan insanın psikolojik açıdan dinginliğini sağlarken, diğer taraftan da başka gürültü ve meşguliyetler bulunmadığı için sözün çok daha net bir şekilde duyulmasını, anlaşılmasını ve korunmasını temin edecektir.

Sözün özü şudur: Gece, insan dikkatinin mâsivâ’dan, yani Allah’tan gayri eşyadan Yüce Allah’a çevrildiği vakittir. Bu nedenle, âyet geceleyin kalkışın çok daha uygun bir davranış olduğunu ve maksadı gerçekleştirmede çok daha ileri düzeyde etkinlik sağlayacağını ortaya koymaktadır.

Geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(30) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(31) istiğfarda bulunmak,(32) secdeler ve kıyam hallerinde Allah’a boyun eğmek,(33) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(34) tesbihe devam etmek(35) çok önemli bir prensip ve görev olarak belirlenmiştir.

ııı. Vahiy ile İnşanın Gündüze Yansıması

اِنَّ لَكَ فِي النَّهَارِ سَبْحًا طَو۪يلًا “Şüphesiz ki gündüz senin için uzun (süreli) meşguliyet(ler) vardır.”

Âyetteki اِنَّ لَكَ inne leke ifadesi “muhakkak ki senin için vardır”; فِي النَّهَارِ fi’n-nehâri ifadesi “gündüzleyin”;سَبْحًا sebhan sözcüğü “meşguliyet, uğraşı, tesbih”; طَو۪يلًا tavîlen kelimesi ise “uzun, çok” demektir.

Burada geceleyin vahiy ile inşanın gündüz boyutu veya gündüze yansımaları gündeme getirilmektedir.

1. Önceki âyetin devamında gelen bir âyet olarak, burada Hz. Peygamber’in ve diğer muhatapların gece inşa edilmelerinin bir başka gerekçesi ele alınmaktadır. Gündüz insanların çeşitli meşguliyetleri olacaktır; dolayısıyla gündüz vakitlerinde vahyin aydınlığını doğru ve arzu edilen düzeyde elde edememek söz konusu olabilir. Onun için, öncelikle geceleyin vahiy ile donanımlı hale gelmenin gereği üzerinde durulmakta, ardından bunu engelleyebilecek bazı meşguliyetlerin varlığı hatırlatılarak, insanların dikkatleri bu noktaya çekilmektedir.

2. Gündüz yaşanacak meşguliyetlerden birisi de, gece sahip olunan bilgilerin diğer insanlara ulaştırılmasıdır. Geceleri bilgi depolamak, gündüzleri onları diğer insanlara tebliğ etmek için çok önemli bir metottur. Bir anlamda gündüz yapılacak hayırlı hizmetler için, gece vahiy ile inşa olmak adeta bir zorunluluk arz etmektedir.

3. Bazı müfessirlerimiz âyetteki سَبْح sebh kelimesini “uyku için boş zaman” anlamına alarak, maksadı şu şekilde ifade etmektedirler: Gecelerini değerlendirmek üzere uyanık kalanların bu ihtiyacı karşılamaları için gündüz bolca zaman ve fırsatları olacaktır. Bu durum, başta Hz. Peygamber olmak üzere diğer müminlere hatırlatılmaktadır.(36) Böyle olunca, gündüzün çeşitli zamanlarında kaylûle denen “kestirme”lerle uyku ihtiyacı giderilerek vücudun herhangi bir sağlık sorunu yaşamasının önü kesilmiş olmaktadır.

4. Âyette verilmek istenen diğer bir mesaj da şudur: Buradaki سَبْح sebh kelimesi ile تسبيح tesbîh kelimesinin aynı kökten geldiği düşünüldüğünde, âyette neden bu kelimenin seçildiği daha iyi anlaşılmaktadır.

“Kur’ân’ı geceleyin anlayarak ve hissederek okuyanın, yani gecesini vahiy ile inşa ve ihya eden kişinin, gündüz yaşayacağı meşguliyetler tesbihe dönüşecektir.” Çünkü bu insanlar, geceleyin vahiyden aldıkları bilinçle dolu olacakları için, gündüzleyin Yüce Allah’ın gazabını gerektirecek davranışlardan uzak duracaklardır. Böylece, geride Allah rızasına dayalı bir hayat kalacaktır.

5. Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirildiği dönemde insanların sahip olduğu derin bozukluklar, cehalet karanlıkları ve insanlık dışı kabuller ve uygulamalar birer “gece”, yani karanlık mesabesindeydi. İşte Yüce Allah o karanlıkların yakın bir gelecekte yerini aydınlığa terk edeceğini Hz. Peygamber’e müjdelemektedir. Karanlıklar er veya geç yerini aydınlığa bırakacaktır.

Bu arada kıyâmet sabahına kadar gelecek duyarlı insanlar da motive edilmekte ve morallerini kesinlikle bozmamaları gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır. Hem Mekke toplumunun ileri gelen inkârcılarına, hem de kıyâmete kadar gelecek inançsızlara açıkça gözdağı verilmektedir.

Müzzemmil sûresinin ilk grup âyetinde vahyin dikkatli ve yavaşça okunmasının zamanı “gece vakti” olarak belirlenmektedir. Buna rağmen, risaletin ilk dönemlerinde gündüzleri âyetler üzerinde hiç düşünülmediği gibi bir kanaat kesinlikle doğru değildir. Vahiy ile iletişim noktasında ideal olan vakit gece olsa da, diğer zamanlarda da ilâhî mesaj üzerinde zihin yormak, düşünce üretmek ve kulluk bilincini arttırmaya çalışmak elbette gereklidir.

İlk dönemlerde vahyin üzerinde gece çalışılmasının emredilme gerekçesi, geceleyin yapılan bilgilendirilmenin daha etkili ve kalıcı olması ile, insanların gündüzleri fazlaca meşguliyetlerinin bulunması olarak belirlenmiştir.

Gece öğrenilen hakikatler gündüz muhataplara iletilecek, böylece toplumda karşılıklı ve verimli bir bilgilenme yaşanacaktır. Ayrıca eğer geceleyin doğru bir donanım sağlanmışsa o gecenin sabahında kişiler ilâhî gazabı gerektirecek yanlışlıklar yapmamayı da öğrenecektir. Böylece, gündüz yaşanan meşguliyetler âdeta bir tesbih bilinciyle şekillendirilmiş olacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., VIII, 392-393.
• 2 - Râzî, age., XXX, 171.
• 3 - Taberî, age., XXIX, 124; Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-Zemahşerî, el-Keşşâf ‘an Hakâikı Ğavâmidi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, Beyrut, 1995, IV, 623; Râzî, age., XXX, 171. 4 - Kurtubî, age., XIX, 22.
• 5 - Müzzemmil 73/4. 6 - Âl-i İmrân 3/113. 7 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 8 - Zümer 39/9. 9 - Secde 32/16. 10 - Tûr 52/49; İnsân 76/26.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26
• 11 - Ferrâ, age., III, 196.
• 12 - Bu konuda “Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü” adlı eserimizin “Edatlar” bölümü “ev” edatı maddesine bakılabilir.
• 13 - İslâmoğlu, age., s. 1185’te 2. not.
• 14 - Isfehânî, Müfredât, r-t-l mad.
• 15 - Yazır, age., VIII, 397.
• 16 - Tirmizî, Sevâbu’l-Kur’ân, 25; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 6.
• 17 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7. 18 - Bakara 2/185, 256; Mâide 5/6; Hacc 22/78.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7 Bakara 2/185 Bakara 2/256 Mâide 5/6 Hacc 22/78
• 19 - Ahmed b. Hanbel, II, 76; Semerkandî, age., III, 509; Taberî, age., XXIX, 127; Râzî, age., XXX, 174. 20 - Buhârî, I, 2-4; Müslim, IV, 1817; Tirmizî, II, 286; Ahmed b. Hanbel, I, 34; Zemahşerî, age., IV, 625. 21 - Ebû Dâvûd, II, 11; Ahmed b. Hanbel, V, 184. 22 - Ahmed b. Hanbel, I, 34.
• 23 - Taberî, age., XXIX, 127.
• 24 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1. 25 - Bu görüşler için bk. Râzî, age., XXX, 174-175.
• 26 - En‘âm 6/141; Vâkı‘a 56/72.
  • En‘âm 6/141 Vâkı‘a 56/72
• 27 - En‘âm 6/98; Mülk 67/23. 28 - Vâkı‘a 56/61-62.
  • En‘âm 6/98 Mülk 67/23 Vâkı‘a 56/62
• 29 - Ferrâ, age., III, 197; Yazır, age., VIII, 399.
• 30 - Müzzemmil 73/4. 31 - Âl-i İmrân 3/113. 32 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 33 - Zümer 39/9. 34 - Secde 32/16. 35 - Tûr 52/49; İnsân 76/26.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26
• 36 - Taberî, age., XXIX, 132; Zemahşerî, age., IV, 626.