İsrâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen “gece yürütmek” anlamındaki اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesinden alan İsrâ’ sûresi, inişe göre 68, resmî sıralamada ise 17. sûredir. 2-8 ve 101-104. âyetlerinde ele alınan konu gereği bu sûreye Benî İsrâil sûresi de denmektedir.

İsrâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Nahl sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerinden söz edilmekte (İsrâ’ 13; Nahl 10-16), öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenler kınanmakta (İsrâ’ 49-51; Nahl 38), şeytanın insanları etkilemeye çalışacağı (İsrâ’ 62-65; Nahl 98-100), Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşu (İsrâ’ 40; Nahl 56-60), Allah’a ortak koşan müşriklerin şirkinden O’nun yüce ve münezzeh olduğu (İsrâ’ 43; Nahl 1) gibi konular iki sûrenin ortak içerikleri arasında yer almaktadır. İsrâ’ sûresi, isrâ’ denen olayı ifadeyle başlamakta, İsrailoğullarının nankörlüğüne dikkat çekilmekte, Kur’ân’ın tek gerçek yola ileticiliğine, mahşerde yaşanacak hakikatlere gönderme yapılmaktadır.

22. âyetten itibaren, tevhid vurgusu başta olmak üzere, ana-babaya iyilikten Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşuna varıncaya kadar pek çok prensip gündeme getirilmektedir. Daha sonra kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih ettiği, öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerin hatalı inanışları, mucize beklentilerinin reddediliş gerekçeleri ele alınmaktadır.

61. âyetten itibaren, Hz. Âdem için İblis’in secdeden kaçınması, sonrasında insanları saptırmaya çalışacağını söylemesi, Yüce Allah’ın insanlara pek çok ihsanı ve ikramı dile getirildikten sonra, müşriklerin Hz. Peygamber’i rahatsız etmeye çalışmaları ve sonrasında onlara verilen cevaplar ele alınmaktadır.

78. âyetten itibaren, namaz ibadeti, gece Kur’ân okuyuşları, vahyin inançsızlıklara karşı şifa oluşu, ruhun insan idrakini aşan yönü ile insanların ve cinlerin Kur’ân’ın bir benzerini getiremeyecekleri bilgisi ifade edilmektedir.

90. âyetten itibaren, muhatapların Hz. Peygamber’den sıra dışı beklentileri ve bunlara verilen cevaplar, mahşeri inkâr edenlerin oradaki diriltiliş biçimi ile Yüce Allah’ın kudretine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

100. âyetten itibaren, İsrailoğullarına verilen dokuz delil ile Firavun’un Hz. Mûsâ’yı suçladığı cümlelere yer verilmekte, vahyin peyderpey okunması gerekliliği ile ona gönül verenlerin ayırt edici hassasiyetleri beyan edilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Yüce Allah’ın hamde layık yegâne kudret oluşu, çocuk edinmediği, yaratmada ortağının bulunmadığı, acizliğe düşmediği, bu yüzden de yardımcıya ihtiyaç hissetmediği dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 85-100. âyetlerinde ruhun durumunu, vahyin ilahi rahmetin tecellisi olduğunu, meydan okuyucu yapısını, buna karşı insanların ve cinlerin güçsüzlüğünü, müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize isteklerini, kendilerine verdiği cevapları, hidayet ve dalaletin kişilerin kendileri için sonuçlar doğuracağını, Yüce Allah’ın insanları mahşerde yeniden yaratacağını dile getirmektedir.

a) Ruh Ve Vahiy

Yüce Allah, sûrenin 85-89. âyetlerinde ruhtan soranlara bunun Allah’ın emirlerinden olduğunu, ruhla ilgili insanlara çok az bilgi verildiğini, dilemesi durumunda vahyini giderebileceğini, fakat rahmeti gereği bunu yapmadığını, çünkü Hz. Peygamber’e yönelik ihsan ve ikramının çok olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, vahyin erişilmezliği bağlamında “Bu Kur’an’ın bir benzerini ortaya koymak üzere insanlar ve cinler bir araya gelseler, hatta birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini (yapıp) getiremezler” buyrulmakta, Kur’an’da insanlara her türlü misalin çeşitli şekillerde anlatılmış olmasına rağmen yine de insanların çoğunun sadece nankörler olarak ondan yüz çevirdiği beyan edilmektedir.

ı. Ruhun Mahiyeti Hakkındaki Az Bilgi

وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّ۪ي وَمَآ اُو۫ت۪يتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَل۪يلًا “Sana rûhtan soruyorlar. De ki: ‘Rûh, Rabbimin emrindendir.’ (Bu konuda) size ancak az bir bilgi verilmiştir.”

Âyetteki وَيَسْـَٔلُونَكَ ve yes’elûne fiili “ve sana soruyorlar”; عَنِ الرُّوحِ ‘ani’r-rûhı ifadesi “ruhtan”;قُلْ kul emri “de ki”; الرُّوحُ er-rûhu kelimesi “o ruh”;مِنْ اَمْرِ رَبّ۪ي min emri rabbî tamlaması “benim Rabbimin emrinden(dir)”; وَمَآ اُو۫ت۪يتُمْ ve mâ ûtîtüm edilgen fiili “ve size verilmedi”;مِنَ الْعِلْمِ mine’l-‘ılmi kelimesi “(bu konudaki) bilgiden”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası ise “az bir kısımdan başka (bir şey)” demektir.

Burada ruh kavramı ve bu konuda insanlara çok az bilgi verildiğiyle ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette “Herkes, kendi yapısına (niyetine ve mizacına) göre iş yapar” buyurduktan sonra, bu âyette de insanların bilinçli eylemlerini onlara yaptıran gücü yani aklı ve elbetteki ruhu konu edinmektedir. Ayette Hz. Peygamber’e çevredekilerin ruhtan sorduğu ve bu soruyu Yüce Allah’ın “De ki, ruh, Rabbimin emrindendir” şeklinde cevaplandırdığı bildirilmektedir.

Kur’ân’da rûh/er-rûh kelimesi çeşitli anlamlarda kullanılmaktadır. Buna göre söz konusu kelime “Hz. Cebrâîl”,(1) “insana verilen ruh”,(2) “Hz. İsa”(3) ve “vahiy”(4) anlamlarında kullanılmaktadır. Bu arada Mücâdele 58/22’de bu kelimenin Yüce “Allah’ın lütfu” manasında kullanıldığını da özellikle hatırlatmalıyız. Âlimlerimiz yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “ruh”tan tam olarak neyin kast edildiği noktasında üç farklı kanaat ileri sürmüşlerdir.

a) Âyetteki الرُّوح er-rûh kelimesinden maksat “vahiy, Kur’ân” olabilir. Zira Kur’ân’da bu kelimenin “vahiy” anlamına geldiğini gösteren açık ifadeler vardır.(5) İsrâ’ sûresinin 82, 86, 88 ve 89. âyetlerinde ele alınan konu Kur’ân olduğu için, bu âyetlerin arasında yer alan 85. âyette de aynı mananın kast edilmiş olması akla ilk gelen görüştür. Müşrikler vahiy hakkında onun şiir mi, kehanet mi olduğunu bilemeyince, Yüce Allah “Bu benim emrimdendir” buyurmuş ve vahyin beşer sözü olmadığına dikkat çekmiştir.

Âyetin sonundaki وَمَآ اُو۫ت۪يتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَل۪يلًا “Size ancak az bir bilgi verilmiştir” ifadesi ise bu anlamda henüz vahyin çoğunun gelmemesi nedenine bağlanabilir. Zira İsrâ’ sûresinden sonra indirilmiş olan âyetler bu sûreden önce indirilenlere göre daha fazladır. Demek ki az bilginin verilmesi vahyin indirilişinin henüz bitmemesi şeklinde yorumlanabilir. Dahası vahyin tamamı indirilmiş olduktan sonra da Kur’ân Yüce Allah’ın kelam sıfatı olması itibariyle O’nun bu sıfatını Bakara 2/255’te de belirtildiği gibi insan idrakinin bütünüyle kuşatması kesinlikle söz konusu olamaz. Dahası Kehf 18/110’da ve Lokmân 31/27’de de “Allah’ın kelimelerinin bitimsiz, sınırsız olduğu” belirtilmektedir.

b) Âyetteki الرُّوح er-rûh kelimesinden maksat “ruh, insana verilen ruh” da olabilir. Rivayet edildiğine göre, Yahudiler, Kureyş’e şöyle demişlerdi: “Muhammed’e şu üç şeyi sorun; eğer size ikisinin cevabını verir, üçüncüsünde susarsa, bilin ki o peygamberdir: Ona Ashâb-ı Kehf’i, Zülkarneyn’i ve ruhu sorun.” Onlar da, Hz. Peygamber’den bu üç şeyi sordular. Nebî (as), “Size, bunları yarın cevaplayayım” buyurdu. Bunun üzerine vahiy kırk gün kadar kesildi.

Daha sonra vahiy yeniden başladı ve Yüce Allah, “Hiçbir şey hakkında ben bunu mutlaka yarın yapacağım” deme! Ancak Allah’ın dilemesi müstesna (yani inşâallah demen müstesna)”(6) ayetini indirdi. Daha sonra Hz. Peygamber, onlara Ashâb-ı Kehf ve Zülkarneyn kıssalarını anlattı; ama rûh’tan bahsetmedi. İşte bu hususta Yüce Allah, “Sana ruhu sorarlar. De ki: Rûh Rabbimin emrindendir” ayetini indirdi. Yüce Allah böylece insanların akıllarının, ruhun hakikatini anlamaktan aciz olduğunu beyan etmiştir. Bunun peşinden de ‘Zaten size az bir ilimden başkası verilmemiştir’ buyurmuştur.”(7) Nüzul sebebi rivayetine bakıldığında âyetteki الرُّوح er-rûh kelimesinden maksadın insanlara verilen “ruh” olduğu anlaşılmaktadır.

İnsan ruhunun mahiyeti hakkında İslâm kültüründe oldukça geniş tartışmalar yapılmış, çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Âyetin sonunda “Bu konuda size çok az ilim verilmiştir” dendiğine göre, konu hakkında sonu gelmez tartışmalar yapmayı da o tartışmaları buraya aktarmayı da gerekli görmüyoruz. Rûh Yüce Allah’ın insanları diğer varlıklardan ve canlılardan ayırt etmeyi sağlayacak en önemli değer olarak yarattığı bir unsurdur.

Bazı âlimler, ruhun Yüce Allah’ın emriyle hareket eden bir varlık olduğunu, bu konuda insanlara fazla bilgi verilmediğini belirtmişlerdir. Dolayısıyla, İsrâ 17/36’daki “Hakkında bilgin bulunmayan şeyin ardına düşme” emri doğrultusunda hakkında bilgi sahibi olunmayan meselelerin ardına düşülmemesi gerektiğinden hareketle, bu konuda fikir yürütmenin yanlış olacağı ifade edilmektedir.

Bu görüş sahipleri ruh hakkında araştırma yapılmaması gerektiğini İsrâ 17/36. âyete dayandırarak bizce isabetsiz bir delil kullanmışlardır. Çünkü söz konusu âyette yasaklanan husus, insanların başkaları hakkında kesin bilgi sahibi olmadıkları konularda bilirmiş gibi davranmaları ve muhtemelen onların zararına veya aleyhlerine karar vermeleridir.

Kaldı ki söz konusu İsrâ’ 17/36. âyetin devamında kulak, göz ve kalbin, dahası bütün insan benliğinin uyguladığı veya karar verdiği her konudan sorumlu tutulacağı açıkça ifade edilmektedir. Durum böyle olunca, âyeti konu bütünlüğünden kopartıp ilgisi bulunmayan bir alanda delil olarak kullanmak doğru olmasa gerektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ 17/85. âyetin sonundaki وَمَآ اُو۫ت۪يتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَل۪يلًا “Size (o konuda) ancak pek az bilgi verilmiştir” ifadesi, ruh hakkında hiçbir şeyin bilinemeyeceğini değil, aksine bazı bilgilerin verilmiş olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla hiç olmazsa verilen kadarını elde etmek için bir konuda çalışıp fikir üretmek âyetin mesajına aykırı değildir.(8)

c) الرُّوح er-rûh kelimesinden maksat “Cebrâîl (as)” da olabilir. Kur’ân’da bu kelimenin çeşitli âyetlerde(9) Cebrâîl (as) anlamında kullanıldığı bilinmektedir. Mekkeli müşrikler bunu merak ederek sormuş olabilirler; Yüce Allah da onu kendisinin gönderdiğini ve hakkında insanlara çok az bilgi verildiğini beyan etmiş olabilir.(10)

Farklı anlamlarda ele alınması mümkün olan İsrâ 17/85. âyet hakkında yapılan tartışmaların maksadı aştığını ve birden çok anlamı bulunan bir kelimeyi tek anlama sıkıştırmanın doğru olmadığını düşünmekteyiz. Yeniden hatırlatalım ki, bu âyetteki الرُّوح er-rûh kelimesinin “insana üflenen ruh” anlamının ötesinde “Cebrâîl” ya da “vahiy” veya “Kur’ân” olması da muhtemel olduğu için, onu bu genel anlam içeriğinde değerlendirmek daha doğru olacaktır.

Bizim tercihimiz ise söz konusu kelimeden maksadın bağlam gereği “vahiy ve Kur’ân olduğu” şeklindedir; diğer görüşler de özellikle maksadın insan ruhu olduğu görüşü de elbette yanlış değildir. Maksat vahiy olunca ondan bildirilen az şeyden kastın da bu sûre gelene kadar indirilen âyetler olduğu veya Yüce Allah’ın ezeli ve sınırsız ilmini ifade etmesidir.

Çünkü insanlar O’nun ilminden O’nun dilemesi dışında bir şey kuşatamazlar; dahası Kehf 18/109 ve Lokmân 31/27’de de beyan edildiği gibi sekiz deniz mürekkep olsa ve bütün ağaçlar da kalem olsa Yüce Allah’ın kelimeleri elbette bitmez. O engin ve sınırsız bilgiden ne kadarı bildirilmiş olursa olsun, geride kalanlar öğretilenlerden elbette çok daha fazladır. Bir sonraki âyette ve daha sonrasında vahiy ve Kur’ân’dan söz edilmesi bu görüşün doğruluğunun delillerindedir. Yüce Allah en iyisini bilir.

ıı. Vahyin Giderilebilme İhtimaline Karşı İlâhî Rahmet

وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ بِه۪ عَلَيْنَا وَك۪يلًا اِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ اِنَّ فَضْلَهُ كَانَ عَلَيْكَ كَب۪يرًا “Dilersek sana vahyettiğimizi gideririz; sonra bize karşı kendin için hiçbir vekil (güven kaynağı) da bulamazsın. Rabbinin merhameti hariç! Şüphesiz ki O’nun sana yönelik iyiliği büyüktür.”

Buradaki وَلَئِنْ شِئْنَا ve lein şi’nâ ifadesi “ve eğer dilersek”;لَنَذْهَبَنَّ lenezhebenne fiili “elbette gideririz”;بِالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ billezî evhaynâ ifadesi “vahyettiğimiz şeyi”;اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا تَجِدُ lâ tecidü fiili “bulamazsın”; لَكَleke ifadesi “senin için”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “aleyhimize, bize karşı”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi “vekil, kefil”;اِلَّا رَحْمَةً illâ rahmeten istisnası “rahmet, merhametten başka”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”;اِنَّ فَضْلَهُ inne fadlehû tamlaması “muhakkak ki O’nun iyiliği, ikramı”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olmaktadır, (şöyle)dir”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; كَب۪يرًا kebîran kelimesi ise “büyük” demektir.

Burada vahyin ilâhî kaynaklı oluşunun bir delili verilmekte ve Yüce Allah’ın dilemesi halinde vahyini silebileceği, ancak rahmeti gereği bunu yapmadığı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ بِه۪ عَلَيْنَا وَك۪يلًا “Dilersek sana vahyettiğimizi gideririz; sonra bize karşı kendin için hiçbir vekil (güven kaynağı) da bulamazsın.” Bu âyette öncelikle Yüce Allah’ın vahyi silip giderme noktasındaki gücü, ardından da O’na karşı hiç kimsenin Hz. Peygamber’e yardımcı olamayacağı konusu ele alınmaktadır.

a) وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ “Dilersek sana vahyettiğimizi gideririz.” Yüce Allah önceki âyette rûh’tan soranlara Hz. Peygamber’in “De ki rûh Rabbimin emrindendir” demesini emretmiş, böylece vahyin kaynağının ilâhî olduğunu bir kez daha vurgulamıştı. Bu âyette ise vahyin göndericisi Yüce Allah olduğu için dilemesi halinde vahiy olarak verdiği o az bilgiyi de Hz. Peygamber’in hafızasından ve yazıldığı sahifelerden giderip silebileceği,(11) Yüce Allah’a karşı Hz. Peygamber’in bu noktada hiçbir koruyucu ve yardımcı da bulamayacağı belirtilmektedir. Demek ki Yüce Allah Hz. Peygamber’in vahyi iyice muhafaza etmesini ondan istemektedir.(12)

A‘lâ 87/6-7’de de benzer bir konu ele alınmakta, “Sana (Kur’ân’ı) biz okutacağız ve sen unutmayacaksın; ancak Allah’ın dilemesi müstesna” buyrularak, Yüce Allah’ın kudretine gönderme yapılmaktadır. İşte her iki âyette de benzer bir mesaj verilerek, vahyin kaynağı, koruyucusu ve gerektiğinde gidericisi olarak Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücün sahibi olduğu vurgulanmaktadır.

b) ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ بِه۪ عَلَيْنَا وَك۪يلًا “Sonra bize karşı kendin için hiçbir vekil (güven kaynağı) da bulamazsın.” Bu ifadenin benzerleri daha önce yorumunu yaptığımız İsrâ’ 17/68 ve 75. âyetlerde de söz konusudur. İsrâ’ sûresinin 54. âyetinde Hz. Peygamber’in bile muhatapları leyhinde vekîl olamayacağı beyan edilmiş, 64. âyette ise vekîl olarak Yüce Allah’ın yeteceği belirtilmişti.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede geçen لَكَ leke ifadesi “senin için, sana destek için, senin lehine”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi ise “aleyhimize” yani Yüce Allah’a karşı ve O’na rağmen gibi manalar vermektedir. Bu arada âyetin sonundaki وَك۪يل vekîl kelimesi de vahyin giderilip silinmesi durumunda Hz. Peygamber’in Yüce Allah’a karşı kendisini savunabilecek, koruyabilecek veya sahiplenecek hiçbir “yardımcı ve dayanak” bulamaması manasına gelmektedir.

Buradaki وَك۪يل vekîl kelimesine “(vahyin giderilmesini) engelleyecebilecek güç” manası da verilebilir; bu doğrultuda âyette de böyle bir gücün bulunmadığı beyan edilmiş olmaktadır. Kaynağında Yüce Allah’ın bulunduğu vahyin yine Yüce Allah tarafından Hz. Peygamber’in kalbinden silinebilme ihtimali daima vardı ve vahyi insan kaynaklı sananların bu durumda derin bir yanılgı yaşadıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

Verilmek istenen mesaj şudur: Silinip giden vahyin Yüce Allah’a rağmen hem Hz. Peygamber hem de başkaları tarafından geri alınmasının kesinlikle mümkün olmadığı bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır. Vahiy giderildikten sonra artık insanların kendilerine hidayet kaynağı ve kurtuluş vesilesi olarak herhangi bir şey bulmaları da mümkün değildir.

2. اِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ اِنَّ فَضْلَهُ كَانَ عَلَيْكَ كَب۪يرًا “Rabbinin merhameti hariç! Şüphesiz ki O’nun sana yönelik iyiliği büyüktür.” Âyette iki noktaya değinilmektedir.

a) اِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ “Rabbinin merhameti hariç!” Yüce Allah önceki âyette vahyi silip giderebileceğini ve kendisine karşı koruyucu hiçbir gücün de bulunamayacağını beyan ettikten sonra, rahmeti ve merhameti gereği bunu yapmadığını, yani vahyini Hz. Peygamber’in kalbinden de yazıldığı sayfalardan da gidermediğini belirtecek şekilde bir istisna cümlesine yer vermektedir.

Enbiyâ’ 21/107’de de yer aldığı gibi, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i âlemlere göndermesinin gerekçesi “âlemlere olan rahmet ve merhametinin tecellisi”dir. Esasında Hûd 11/118-119’da ümmetin ihtilafa devam ettiği, ancak Allah’ın rahmet ve merhamet ettiklerinin bu ihtilaftan müstesna kılındıkları, yine rahmet ve merhameti gereği insanları yarattığı beyan edilmektedir.

b) اِنَّ فَضْلَهُ كَانَ عَلَيْكَ كَب۪يرًا “Şüphesiz ki O’nun sana yönelik iyiliği büyüktür.” Bu ifadenin bir benzeri Nisâ’ 4/113’te yer almaktadır. Yüce Allah vahyini gidermeyip devam ettirmesinin Hz. Peygamber’e yönelik büyük bir ihsan ve ikram olduğunu beyan etmektedir. Kalem 68/1-4’te şöyle buyrulmaktadır: “Nûn’a, kaleme ve satır satır yazdıklarına yemin olsun ki, Rabbinin nimeti sayesinde sen hiçbir şekilde mecnûn değilsin. Başakakılmayan ödül muhakkak ki senin içindir. Sen elbette üstün (yüce, muhteşem) bir ahlâk üzeresin.”

Hz. Peygamber’e çok çeşitli ikramlarda bulunulduğu ve hem dünyada hem de mahşerde bu nimet ve ikram akışı devam edici olduğu için yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı hususa dikkat çekilmiş olmaktadır. Bebekliğindeki yetimliğinden çocukluğundaki öksüzlüğe, sonrasındaki ekonomik sıkıntılardan Hz. Hatice ile evliliğine varıncaya kadar pek çok konuda kendisine çeşitli nimetler sunulmuştu. Sonrasında asıl nimet, ihsan ve ikram ise risalet ve nübüvvetin verilip Kur’ân ile buluşturulmasıyla elde edilmişti.(13) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “büyük ödül”den kasıt da onun vahiy ile buluşturulması şeklinde özetlenebilir.

ııı. Kur’ân’ın Benzerinin Getirilememesi

قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْاِنْسُ وَالْجِنُّ عَلٰىٓ اَنْ يَاْتُوا بِمِثْلِ هٰذَا الْقُرْاٰنِ لَا يَاْتُونَ بِمِثْلِه۪ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَه۪يرًا “De ki: Bu Kur’an’ın bir benzerini getirmek üzere insanlar ve cinler bir araya gelseler, hatta birbirlerine destek de olsalar onun benzerini getiremezler.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;لَئِنِ اجْتَمَعَتِ leinicteme‘at fiili “eğer toplansa”; الْاِنْس el-insü kelimesi “insanlar”; وَالْجِنُّ ve’l-cinnü sözcüğü “ve cinler”; عَلٰىٓ اَنْ يَاْتُوا ‘alâ en ye’tû ifadesi “getirmek üzere”; بِمِثْلِ هٰذَا الْقُرْاٰنِ bimisli hâze’l-kur’âni tamlaması “bu Kur’ân’ın benzeri gibi (bir metin)”; لَا يَاْتُونَ lâ ye’tûne fiili “getiremezler”; بِمِثْلِه bimislihî ifadesi “onun benzeri gibi”;وَلَوْ كَانَ ve lev kâne fiili “(şöyle) olsaydı bile”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onlarn bir kısmı”; لِبَعْضٍ li ba‘dın ifadesi “bir kısmına, birbirlerine”; ظَه۪يرًا zahîran kelimesi ise “yardımcı, destekçi” demektir.

Burada Kur’ân’ın bir benzerinin meydana getirilemeyeceğiyle ilgili bir meydan okuma zikredilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e emrederek muhataplarına bildirimde bulunmasını istemiş ve Kur’ân’ın benzerini meydana getirmek üzere cinlerin ve insanların bir araya gelmeleri durumunda birbirlerine arka çıksalar bile vahyin benzerini oluşturamayacaklarını haber vermiştir.

1. قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْاِنْسُ وَالْجِنُّ عَلٰىٓ اَنْ يَاْتُوا بِمِثْلِ هٰذَا الْقُرْاٰنِ “De ki: Bu Kur’an’ın bir benzerini getirmek üzere insanlar ve cinler bir araya gelseler.” Bilindiği üzere müşrikler vahyin kaynağını ilahi değil de beşeri kabul ediyorlar, hatta Hz. Peygamber’i iftiracılıkla suçluyorlardı. Bu konuda Furkân 25/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirler, ‘Bu (vahiy), ancak o (Muhammed)’in uydurduğu ve bu konuda kendisine başka bir grubun da yardım ettiği bir yalandır’ diyerek, büyük bir haksızlık ettiler ve yalan söylediler.”

a) Genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi kadîm peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(14) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(15)

Söz konusu iftiralar son vahiy olan Kur’ân ve Hz. Peygamber için “Bu, sadece uydurulmuş bir iftiradır”;(16) “Bu, eski bir uydurmadır”;(17) “Bu, aktarılan bir büyüdür”;(18) “Bu, bir beşer sözünden başka bir şey değildir”;(19) “Yoksa (Muhammed), Allah’a yalan iftira etmiştir mi diyorlar?”;(20) “Sen sadece bir iftiracısın”(21) şeklindeki cümlelerle dile getirilmişti.

Esasında vahye “uydurma” diyen bu zihniyetin sahipleri, ilâh uydurmakta oldukça mahirdiler. Çeşitli âyetlerde belirtildiği gibi,(22) müşrikler Yüce Allah’ın peşi sıra çeşitli varlıkları ilâh olarak isimlendirmiş, onların peşinden gitmişlerdi. Onların bu işlemi “ilâhların iftira olarak üretilmeleri”, bir anlamda onlar tarafından “uydurulmaları” manasına gelmektedir. Kendi alışkın oldukları şeyi başkalarının da yaptığını düşünerek böyle bir ithamda bulunmuşlardı. Onlar indirilen değil, insanlar tarafından üretilen bir inanca sahip oldukları için Hz. Peygamber’i de vahyi de bu şekilde suçlamışlardı.

b) Yaşanan suçlamada Hz. Peygamber’e bunları öğretenin “bir kişi” olduğuna dair iddialar vardır. Bu bağlamda Nahl 16/103’te dile getirildiği üzere, vahyin kaynağı konusunu ele alan Mekkeli müşrikler, bunu Hz. Peygamber’e bir beşerin öğrettiğini söyleyerek, vahyin insan sözü olduğunu iddia etmişlerdir. Bu kişinin kim olduğu noktasında üzerinde ittifak edilmiş bir isim yoktur; çünkü bunun müşrik mi, Hıristiyan mı, Yahudi mi, Acem mi, hanîf mi vs hangi mensubiyette olduğu konusunda çeşitli iddialar mevcuttur.

Meselâ söz konusu kişinin Huvaytıb b. Abdiluzzâ’nın daha sonra Müslüman olan ‘Âiş (veya ‘Addâs)(23) adındaki İran’lı kölesi olduğu beyan edilmektedir.(24) Elbette bu kişinin kim olduğu çok da önemli değildir; eğer önemli olsaydı Yüce Allah onun adını zikrederdi. Ancak bu kişinin konuştuğu dilin yabancı bir lisan olduğu âyette beyan edilmektedir. Yüce Allah bu iddiayı cevaplarken söz konusu kişinin dilinin yabancı bir lisan, Kur’ân’ın ise apaçık Arapça olduğunu beyan ederek onlara esaslı bir cevap vermiştir. Aslında bu konunun ne kadar saçma bir iddia olduğu ve böyle bir uydurma girişiminde bulunulması durumunda faturasının korkunç olacağı Hâkka 69/44-47’de bildirilmektedir.

c) İşte Yüce Allah bütün bu asılsız suçlamaları reddetmek üzere Kur’ân’ın benzerini getirmeleriyle ilgili çeşitli âyetlerde meydan okumalara yer vermektedir. Konuyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin benzeri bir mesaj içermesi bakımından Tûr 52/33-34’te şöyle buyrulmaktadır: “Yahut ‘Onu kendisi uydurdu’ mu diyorlar? Aksine, onlar iman etmezler. Eğer doğru iseler onun benzeri bir söz getirsinler.”

Bu âyette geçen حَد۪يث hadîs kelimesi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki el-kur’ân kelimesi nedeniyle “vahiy, yani Kur’ân” manasına alınmalıdır. Zaten hadîs de “olayları ortaya koyan, onları haber veren söz” demektir ve tam da Kur’ân’a uymaktadır. Demek ki en sahih ve doğru hadis vahiyleşen, ayetleşen yani Kur’ânlaşandır.

d) Yüce Allah, Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in kendisinin uydurduğunu söyleyenlere meydan okumaktadır. Kur’ân’ı bir beşer üretebiliyorsa içlerinde edebiyatta öncülerin ve çok önemli şâirlerin bulunduğu bu müşrik topluluğa hitap ederek “Hadi bakalım, eğer iddianızda samimi iseniz, eğer bu dediklerinize gerçekten inanıyorsanız o zaman o vahiy gibi bir söz de siz getirin!”

Yorumunu yapmakta olduğmuz âyette meydan okunanlar arasına “cinlerin” de katılmasının muhtemel sebebi, müşriklerin vahyin kaynağında cinlerin bulunduğunu sanmaları olabilir. Bilindiği üzere Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e “mecnun yani cinlenmiş”(25) demelerinin sebebi de vahyi ona cinlerin, dolayısıyla şeytanların öğrettiğini sanmalarıydı. Konuyla ilgili olarak Yüce Allah Şu‘arâ’ 26/210-212’de şöyle buyrulmaktadır: “Kur’ân’ı şeytanlar indirmemiştir; bu onlara düşmez; zaten güçleri de yetmez. Şeytanlar, vahyi işitmekten kesin olarak uzak tutulmuşlardır.”

2. لَا يَاْتُونَ بِمِثْلِه۪ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَه۪يرًا “Hatta birbirlerine destek de olsalar onun benzerini getiremezler.” Müddessir 74/25’te zikredildiği üzere, vahye “beşer sözü” iftirasında bulunmak, onun üretilebilir olduğunu kabul etmek demektir. Oysa Kur’ân’da yer alan ve adına tehaddî denen “meydan okuma” âyetleri, indirildiği dönemde olduğu gibi kıyâmete kadar bütün insanları muhatap almaya devam edecektir.

Meydan okuma, Tûr 52/34’te ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi önce “bütünüyle vahiy”(26) ile başlamıştı. Bu iki sûre 59-68. sıralarda indirildikleri için meydan okuma da 60-70 aralığında sûreyi içermektedir. Daha sonra “on sûre”(27) ve nihayet “tek sûre”(28) getirmeye dair meydan okuma cümleleri Kur’ân’da yer almaktadır.

Mekke dönemindeki sûrelerde yer alan bu ifadeler muhataplar tarafından elbette yerine getirilemeyince, bu defa Medine döneminde konu yeniden “bir sûre” üzerinden gündeme getirilmektedir. Bakara 2/24’te bunun başarılamadığı ve ebediyyen de başarılamayacağı beyan edilerek, bu konuda karşıt güçlere meydan okuma geçerliliğini sürdürmektedir.

Ne o gün birisi çıkıp bu meydan okumaya cevap verebilmiştir ne de daha sonra başkaları! Bu gerçekten hareketle, Velîd ve onun gibi müşriklerin, vahye karşı düşmanca tutumlarında her defasında mağlup olmaya mahkûm oldukları bilinmelidir.

ıv. Vahyin Açıklayıcı Misyonu

وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَاَبٰىٓ اَكْثَرُ النَّاسِ اِلَّا كُفُورًا “Yemin olsun ki biz bu Kur’an’da insanlara her türlü örneği çeşitli şekillerde anlattık. İnsanların çoğu sadece nankörler olarak yüz çevirdiler.”

Âyetteki وَلَقَدْ صَرَّفْنَا ve lekad sarrafnâ ifadesi “yemin olsun ki tekrar tekrar anlattık”; ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ fî haze’l-kur’âni ifadesi “bu Kur’ân’da”; مِنْ كُلِّ مَثَلٍ min külli meselin ifadesi “her türden örnek”; فَاَبٰىٓ fe ebâ fiili “yüz çevirdi”; اَكْثَرُ النَّاس ekseru’n-nâsi tamlaması “insanların çoğunluğu”; اِلَّا كُفُورًا illâ küfûran istisnası ise “sadece ve sadece kâfirlik yaparak, gerçeğin üzerini örterek” demektir.

Burada vahyin özelliği ve ona karşı nankör insanın olumsuz tutumu gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ “Yemin olsun ki biz bu Kur’an’da insanlara her türlü örneği çeşitli şekillerde anlattık.” Âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi “bu anlatma işleminin tekrar tekrar ve ayrıntılı olarak yapıldığını” yeminli bir cümleye dönüştürmektedir. Yüce Allah benzerleri İsrâ’ 17/41, Kehf 18/54 ve Furkân 25/50’de de geçen âyetin bu cümlesinde Kur’ân’da her türden konuyu çeşitli vesilelerle tekrar tekrar örneklendirdiğini beyan etmektedir.

Bu konudaki izahlarımızı daha önce yorumladığımız İsrâ’ 17/41. âyette yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bu cümle, müşriklere daha önce de çeşitli örnekler verildiğinin bir delilidir. Kur’ân’da altı kez geçen صَرَّفْنَا sarrafnâ(29) ve dört kez geçen نُصَرِّفُ nusarrifu(30) fiilleri “tekrar tekrar yapmak, sayıp dökmek” manasına gelmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verdiğini çeşitli âyetlerde beyan etmektedir. Bu bağlamda A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

Yüce Allah’ın gönderdiği kitap kapalı, muğlak, anlaşılamaz, karmakarışık, çelişkilerle dolu bir kitap değil, aksine ele aldığı konuları açıklayan ve bunu derin bir bilgiyle gerçekleştiren bir yapı arz etmektedir. Kur’ân el-mübîn(31) sıfatı gereği “açıklayıcı, apaçık” bir mahiyet arz etmekte, hiçbir şekilde eğrilik ve pürüz içermemektedir.(32) Bu yönüyle Kur’ân din adına hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır. İnsanlar vahye bu gözle bakmalı, gerçeğin izini vahiyde aramalıdır. Çünkü Kur’ân’da her şeyin örneği defalarca açıklanmış, insanların dikkatleri vahye çekilmek istenmiştir. Bu gerçeğe rağmen, nankör insanın farklı bir tutum izlediği âyetin devam eden cümlesinde şu şekilde söz konusu edilmektedir:

2. فَاَبٰىٓ اَكْثَرُ النَّاسِ اِلَّا كُفُورًا “İnsanların çoğu sadece nankörler olarak yüz çevirdiler.” Âyetin bu cümlesi aynısıyla Furkân 25/50’de de geçmektedir. Yüce Allah başta Mekke müşrikleri olmak üzere insanların çoğunluğunun hak ve hakikat anlamında Kur’ân’dan yüz çevirdiğini haber vermektedir. Bu cümlede geçen اَكْثَرُ النَّاس ekseru’n-nâsi “insanların çoğunluğu” ifadesi İsrâ’ 17/99’da ez-zâlimûne kelimesiyle karşılanmakta ve zalimlerin de nankörlük yaparak hak ve hakikattan yüz çevirdikleri beyan edilmektedir.

Yûsuf 12/103’e göre, Hz. Peygamber ne kadar istese de insanların çoğunluğu iman etmeyecek; Yûsuf 12/106’ya göre de inananların çoğunluğu şirk koşmadan iman etmeyecektir. Durum böyle olunca, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اَكْثَرُ النَّاس ekseru’n-nâsi “insanların çoğunluğu” ifadesi dar anlamda “Mekkeli müşriklerin çoğunluğu” manasına gelirken, geniş ve evrensel anlamda “bütün insanların çoğunluğu” anlamını içermektedir. Esasında âyete bu yorumu getirmemizin sebebi, vahyin “tarihsel” değil, “evrensel” bir metin olduğuna inanmamız ve bu gerçeği göz ardı etmememizdir.

Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(33)

Cümlenin başında yer alan ve Kur’ân’da yedi kez(34) zikredilen اَبٰى ebâ fiili “yüz çevirmek, diretmek” manasına gelirken, âyetin sonunda yer alan كُفُور küfûr kelimesinin kullanılmasının sebebi, bu olumsuz insanların aslında gerçeği bildiklerini, ancak bunun üzerini örtmeye çalıştıklarını göstermektedir. Öğüt alınsın diye anlatılan gerçeklerin üzerinin örtülmesi كُفُور küfûr kelimesiyle karşılanmaktadır. Bu kelime Kur’ân’da üç kez geçmekte(35) ve her geçtiği yerde de aynı manayı vermektedir. Dolayısıyla bu kelimeye sadece “nankörlük” manası vermektense, hakikatin üzerini “örtmek, gizlemek” manasını vermek daha doğrudur.

Onlar hakikate karşı mukavemet gösterdiler; sadece küfre sarıldılar ve ona karşı direnç göstermediler. Bu cümlede, insanların çoğunun bu tür gerçeklere itibar etmediği, öğüdünden yararlanmadığı, aksine küfür içerisine girerek, üstelik büyük bir nankörlük göstererek hakikatten yüz çevirdiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın sayısız nimetine karşı teşekkür gerekirken, bunu yapmayanlar bu duyarsızlıkla kalmamakta, aksine küfrü tercih etmekte, gerçeğin üzerini ısrarla örtmekte ve hakikate karşı büyük bir direnç göstermektedirler. Bu durum dün böyle olduğu gibi, bugün de böyledir; muhtemelen yarın da aynı şekilde olacaktır.

b) Müşriklerin Mucize İstekleri

Yüce Allah, sûrenin 90-93. âyetlerinde müşriklerin Hz. Peygamber’den çeşitli mucize isteklerini dile getirmekte, yerden su fışkırtmasını veya hurma ve üzüm bağ ve bahçelerinin olmasını veya aralarından ırmaklar akıtmasını veya gökten bela parçaları indirmesini veya Yüce Allah’ı ve melekleri karşılarına getirmesini veya altından sarayının bulunmasını veya göğe tırmanmasını, hatta tırmansa da özel bir kitap getirmediği sürece ona inanmayacaklarını söylediklerini beyan etmektedir. Ardından Hz. Peygamber’in “Rabbimi tenzih ederim. Ben, sadece elçi bir beşerim” demesinin emredildiği ifade edilmektedir.

ı. Yeryüzünden Suların Fışkırtılması

وَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّٰى تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الْاَرْضِ يَنْبُوعًا “(İnkârcılar) şöyle demişlerdi: “Bizim için yerden bir kaynak fışkırtıncaya kadar sana asla inanmayacağız.”

Âyettekiوَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) dediler”; لَنْ نُؤْمِنَ len nü’mine fiili “asla ve asla iman etmeyeceğiz”; لَكَ leke ifadesi “sana”;حَتّٰى تَفْجُرَ hattâ tefcura fiili “fışkırtana kadar”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”;مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı kelimesi “yeryüzünden, topraktan”; يَنْبُوعًا yenbû‘an sözcüğü ise “su kaynağı, göze” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize talepleri bağlamında “ilk” istekleri gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapacağımız İsrâ’ 17/90-93. âyetlerin iniş sebebi olarak Abdullah b. Ebî Ümeyye el-Mahzûmî ve arkadaşlarından olan müşriklerin bu tür istekleri dile getirdikleri rivayet edilmektedir.(36)

1. Çeşitli âyetlerde de beyan edildiği üzere, müşriklerin mucize istekleri konusu Kur’ân’da oldukça sıklıkla ele alınmaktadır. Önemine binaen şu kadarını söylemekle yetinelim: Kâfirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(37) Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de ise bir “hazine” indirilmesi yer almaktaydı. İsrâ’ 17/90-93’te de onların çok daha farklı ve imkânsız istekleri dile getirilmektedir.

A‘râf 7/203’te de bu isteğin cevabını bizzat Yüce Allah vermekte veya verdirmektedir. Âyet şöyledir: “Onlara (istedikleri) bir delil (mucize) getirmediğin zaman ‘(Ötekiler gibi) onu da derleyip getirseydin ya/onu da getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen (ve kendileriyle gerçekler görünen) basîretlerdir (gözlerdir); ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir (istediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım).” Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin.

En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9, Necm 53/3-4 gibi pek çok âyette Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen bu hakikata tâbi olduğu, onun herhangi bir uydurmasının söz konusu olmadığı özellikle vurgulanmaktadır. Bu durumda Hz. Peygamber’den herhangi bir delil getirmesini istemelerinin hiçbir anlamının olmadığı, çünkü onun vahye tâbi olmaktan başka bir durumunun bulunmadığı ortaya konulmaktadır. Yûnus 10/20, Ra‘d 13/7, 27 ve ‘Ankebût 29/50-51’de de vurgulanan husus budur.

Yüce Allah kâfirlerin Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili delil isteğinde bulunduklarını beyan etmektedir. Yeni delil aramanın bir anlamının bulunmadığı, ‘Ankebût 29/50-51’de belirtildiği gibi, Kur’ân’ın bu konuda yeterli olduğu hatırlatılmaktadır. Âyetler mealen şu şekildedir: “Ona Rabbinden (başkaca) deliller (mucizeler) indirilmeli değil miydi? derler. De ki: Deliller (mucizeler) ancak Allah’ın katındadır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine okunup aktarılmakta olan Kitâb’ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi? Elbette iman eden bir kavim için onda rahmet ve ibret vardır.” Bu âyette sıra dışı delil olarak Kur’ân’ın yeterli olduğu, başka arayışların anlamsız olduğu bildirilmektedir.

Yûnus 10/15-16’da da belirtildiği üzere, Hz. Peygamber’den vahyi değiştirmesi veya başka bir Kur’ân getirmesi istediğinde bunu yapmasının mümkün olmadığı şu şekilde beyan edilmektedir: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunduğu zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: ‘Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir!’ dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım. De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okumazdım, Allah da onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâlâ akıl erdiremiyor musunuz?” İşte gerek mucize istekleri, gerekse vahiy ile ilgili ortaya konulan talepler bu âyette ele alınmakta ve Hz. Peygamber’in böyle bir şeyi yapmasının imkânsız olduğu beyan edilmektedir.

Bu noktada verilen bir başka cevap ise daha önce yorumunu yaptığımız İsrâ’ 17/59’da şöyledir: “Bizi, deliller (mucizeler) göndermekten alıkoyan tek şey, öncekilerin onları yalanlamış olmasıdır. Nitekim Semûd kavmine de aydınlatıcı ve ibretlerle dolu bir delil (mucize) olmak üzere bir dişi deve vermiştik. Onlar ise, (bu deveyi boğazladıkları için) zalim oldular. Oysa biz, âyetleri ancak korkutmak için göndeririz.” Âyette de belirtildiği gibi öncekilerin yalanlamış olması yeni deliller ve mucizeler gönderilmemesinin bir başka nedeni olarak beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili diğer bir mesaj Sâffât 37/167-170’te şu şekilde yer almaktadır: “Putperestler şöyle diyorlardı: ‘Eğer öncekilere verilenlerden bizde de bir kitap olsaydı, Mutlaka Allah’ın ihlâslı kulları olurduk!’ İşte şimdi onu inkâr ettiler. Ama ileride bileceklerdir!” Yüce Allah müşriklerin alay dolu ifadelerini bu âyetlerde dile getirmekte ve istedikleri gerçekleşseydi bile inanmayacaklarını, hakikatı yalanlamış olacaklarını beyan etmektedir.

Benzer mesajlar En‘âm 6/109, 111 ve Müddessir 74/52-53’te de söz konusu edilmekte, müşriklerin inanmamakta kararlı oldukları beyan edilmektedir.

2. Çoğul olarak يَنَاب۪يع yenâbî‘ kalıbında bir kez de Zümer 39/21’de geçen يَنْبُوع yenbû‘ kelimesi “ardı arkası kesilmeyen bir kaynak suyu, göze, pınar” gibi manalara gelmektedir.(38) Mekke’nin kurak havası ve yeşilliğe elverişli olmayan coğrafik durumuna rağmen, müşrikler Hz. Peygamber’den o yörede olamayacak bir şey istemişlerdi. Esasında âyette yer alanتَفْجُرَ tefcura fiili suyun normal şekilde akmasından ziyade “fışkırtılması” manasına gelmektedir.

Bu şekilde ardı arkası kesilmeyecek bir kaynak suyunun topraktan fışkırtılması isteği imkânsızı talep etmekten başka bir şey değildi. Dahası, âyette geçen لَنْ نُؤْمِنَ len nü’mine ifadesi de aslında onların inanmamakta ne kadar kararlı olduklarının da bir göstergesidir. Çünkü söz konusu ifadede yer alan لَنْ len edatı bir şeyin gelecekte de kesinlikle meydana gelmeyeceğini anlama katmaktadır.

3. Bu âyet vesilesiyle bir kanaatimizi de paylaşmak istiyoruz: Müşrikler Hz. Peygamber’in onlara sunduğu ebedî hakikat pınarlarını göremeyecek kadar kör davranmışlar, yerden su fışkırtmasını ondan istemişlerdi. Hz. Peygamber kendilerine ve bütün insanlığa gök sofrasını sunmaktayken, onlar yerden su almayı tercih etmişlerdi. İşte körlük bu olsa gerektir. Faydalı ve asıl kalıcı olan şeyler kaynağında vahyin bulunduğu değerlerdir. Bedenin ihtiyacı olan suyu önceleyip ruhun gıdası olan vahyi ötelemeleri tam bir aldanıştı.

Oysa Yüce Allah zaten insanoğlunun su ihtiyacını karşılamaları için imkânlar yaratmış ve onlara sunmuştu. Artık bunun ötesine geçerek insanlığın gerçek mutluluk ve huzurunu temin edeceği bilgilerle buluşması gerektiği için, vahyin sunduğu ilahi bilgi pınarından kana kana içmeleri gerekiyordu. Ancak başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün inkârcılar Hz. Peygamber’in önlerine serdiği hakikat suyunu görememiş, yerin altından su fışkırtmasını bir mucize olarak istemişler ve böylece aldanışı tercih etmişlerdi.

ıı. Aralarından Irmaklar Fışkıran Özel Bahçeler

اَوْ تَكُونَ لَكَ جَنَّةٌ مِنْ نَخ۪يلٍ وَعِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْاَنْهَارَ خِلَالَهَا تَفْج۪يرًا “Veya sana ait bir hurma bahçen ve üzüm bağın olup içlerinden bolca ırmaklar akıtıncaya kadar (sana inanmayacağız).”

Âyetteki اَوْ تَكُونَ ev tekûne fiili “veya (şöyle) oluncaya (kadar)”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; جَنَّةٌ cennetün kelimesi “bahçe”; مِنْ نَخ۪يلٍ min nahîlin sözcüğü “hurmadan”; وَعِنَبٍ ve ‘ınebin kelimesi “ve üzümden”; فَتُفَجِّرَ fe tufaccira fiili “fışkırtacaksın”; الْاَنْهَار el-enhâra sözcüğü “nehirler”; خِلَالَهَا hılâlehâ tamlaması “onların aralarından, içlerinden”; تَفْج۪يرًا tefcîran kelimesi “bolca fışkırtarak” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize talepleri bağlamında “ikinci” istekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin peygamberlik için nasıl şartlar ileri sürdüklerini Furkân 25/7-8’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece konuyla ilgili olması bakımından Furkân 25/7-8’yi meal olarak hatırlatmakla yetinelim: “(Bunun üzerine kâfirler şöyle dediler): ‘Bu ne biçim peygamber, yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip birlikte o da uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli ya da içinden (zahmetsizce) yiyeceği bir bahçesi olmalı değil miydi?’ (Ayrıca) o zalimler, (müminlere de), ‘Siz, sadece büyülenmiş bir adama uymaktasınız!’ dediler.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Furkân 25/8’den farklı olarak bu bahçenin hurma ve üzümden oluşması ve bahçedeki ağaçların aralarından ırmaklar fışkırtılması istekleri yer almaktadır. Önceki âyetteki yerden su kaynakları fışkırtması şeklindeki taleplerine ilave olarak, bahçelerinin aralarından aynı şekilde ve bolca ırmaklar, dereler fışkırtılmasını dile getirmişlerdi. Âyetin sonunda yer alan تُفَجِّرَ tüfeccira ve تَفْج۪ير tefcîr kelimelerinin birlikte kullanımı, mef‘ûlü mutlak kullanımı gereği ırmakların çağıl çağıl, gürül gürül akmasını ifade etse gerektir.

Mekkeli müşrikler önceki âyette kendileri için yerden su kaynakları fışkırtmasını isterken لَنَا lenâ “bizim için” ifadesi kullanmışlardı. Oysa bu âyette bu ifadeyi kullanmamışlardır ki maksat, “bizim için su kaynakları mademki fışkırtamıyorsun, o zaman bari kendin için özel bir bahçen olun” manasında لَكَ leke “senin için” ifadesini tercih etmişlerdir.

Müşriklerin bu isteğinde esasında özellikle âhirete inanmayan ve elbette orada müminlere vaadedilen cennetlerle de alay ettikleri anlaşılmaktadır. Zira mahşerdeki cennetlerin altlarından ırmaklar akacağı beyan edilince kendilerince bu vaatle alay ediyorlardı.

ııı. Gökten Azap Parçaları, Allah’ı ve Melekleri Görme

اَوْ تُسْقِطَ السَّمَآءَ كَمَا زَعَمْتَ عَلَيْنَا كِسَفًا اَوْ تَاْتِيَ بِاللّٰهِ وَالْمَلٰٓئِكَةِ قَب۪يلًا “Veya iddia ettiğin gibi üzerimize gökten parçalar yağdırıncaya veya Allah’ı ve melekleri önümüze getirinceye kadar (sana inanmayacağız).”

Âyetteki اَوْ تُسْقِطَ ev tuskıta fiili “veya düşürünceye (kadar)”; السَّمَآءَ es-semâe kelimesi “göğü, gökten”;كَمَا زَعَمْتَ kemâ ze‘amte fiili “sandığın gibi”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bizim üzerimize”;كِسَفًا kisefen kelimesi “bir parça”;اَوْ تَاْتِيَ ev te’tiye ifadesi “veya getirinceye (kadar)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’ı”; وَالْمَلٰٓئِكَةِ ve’l-melâiketi sözcüğü “ve melekleri de”; قَب۪يلًا kabîlen kelimesi ise “öne, önümüze, karşımıza” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize talepleri bağlamında “üçüncü” ve “dördüncü” istekleri gündeme getirilmektedir.

1.اَوْ تُسْقِطَ السَّمَآءَ كَمَا زَعَمْتَ عَلَيْنَا كِسَفًا “Veya iddia ettiğin gibi üzerimize gökten parçalar yağdırıncaya kadar (sana inanmayacağız)..” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin meseleyi daha da zora doğru ilerletmekte olduklarını beyan etmekte ve Hz. Peygamber’in yerden su fışkırtması, özel bir bahçe ve ırmaklar akıtmasından öte bu defa “üçüncü” bir istek olarak “üzerlerine göğü yani gökten bir bela veya azap parçası indirmesini, azap için göğün parçalanmasını” istediklerini haber vermektedir.

Âyette geçen كِسَف kisef kelimesi Tûr 52/44’te de olduğu gibi kisf şeklinde de okunmakta ve “parça, kütle, tabaka” manasına gelmektedir.(39) Burada ve çeşitli âyetlerde çeşitli kalıplarda geçen زَعَمْتَ ze‘amte fiili “sanmak”, “zannetmek”, “iddia etmek” gibi anlamlara gelmekte ve Kur’ân’da geçtiği bütün âyetlerde(40) olumsuz içerikte yer almaktadır.

Buradaki كَمَا زَعَمْتَ kemâ ze‘amte “sandığın gibi” ifadesi de müşriklerin Hz. Peygamber’e hiçbir şekilde inanmadıklarını, söylemlerinin kendine ait birer iddia olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Esasında onların bu sözü söylemelerinin nedeni muhtemelen Sebe’ 34/9’daki “Dilersek onları yere batırırız ya da üzerlerine gökten parçalar indiririz” şeklindeki azap tehdidiyle alay etmeleridir.

Âyetteki mesaj, göğün parça parça edilip başlarına düşürülmesi isteğidir. Tûr 59/44’te konuyla ilgili şöyle bir ifade söz konusudur: “Gökten düşen bir kütle görseler ‘Üst üste yığılmış bulutlardır’ derler.” Yüce Allah işte bu isteği gündeme getirerek müşriklere hitap etmekte ve istedikleri türden olmak üzere gökten üzerlerine bir kütlenin, bir parçanın düşmesi halinde bile inanmayacaklarını “Üst üste yığılmış (yoğun) bulut kütlesi” diyerek alay edeceklerini haber vermektedir. Deliller getirilmesine ve gerekli uyarılar yapılmasına rağmen yine de inanmayacakları konusunda benzer ifadeler Bakara 2/6, En‘âm 6/109, 110, 111, Yûnus 10/96-97 ve Yâsîn 36/10 gibi âyetlerde de geçmektedir.

Müşriklerin bu alaycı isteklerinin Hz. Şu‘ayb’ın kavmi olan Medyenliler tarafından da Hz. Şu‘ayb’a yönlendirildiği bilinmektedir. Demek ki müşriklerin alaycılıklarının arka planında eski müşrikler yer almaktadır. Şu‘arâ’ 26/187. âyet mealen şöyledir: “Eğer doğru sözlülerden isen, üzerimize gökten bir (azap) parçası indir.” Hz. Şu‘ayb’in kavmi onu yalancılıkla itham ettikten sonra, sözünde doğru ise peygamberliğinin bir delili olarak gökten bir azap getirmesini kendisinden istemişlerdi.

Bunların bu isteği daha sonra Mekkeli müşrikler tarafından Hz. Peygamber’e yönlendirilmiş, kendi inkârlarının alaycılık içerdiği bir örnek olarak dile getirilmiştir. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/92’de bir talep ile Tûr 52/44’te bununla alay edişleri hatırlatılmaktadır. Esasında dilemesi halinde Yüce Allah’ın bunu da yapacak güçte olduğu ise Sebe’ 34/9’da yer almaktadır.

2. اَوْ تَاْتِيَ بِاللّٰهِ وَالْمَلٰٓئِكَةِ قَب۪يلًا “Veya Allah’ı ve melekleri önümüze getirinceye kadar (sana inanmayacağız).” Burada Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize talepleri bağlamında “dördüncü” istekleri gündeme getirilmektedir. Âyetteki تَاْتِيَ te’tiye fiili بِ bâ/bi cer harfiyle kullanılınca “getirmek” manası vermektedir.

Bu âyette geçen قَب۪يل kabîl kelimesi “kefil, apaçık şahit, karşıda, önümüzde” gibi manalara gelmektedir.(41) Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istekleri bağlamında dördüncü olarak onların bu noktada ne kadar haddini aştıklarını, ne kadar hadsiz davrandıklarını ortaya koymaktadır. Onların bu isteği En‘âm 6/8, Hıcr 15/7 ve Furkân 25/7-8’de de zikredilmektedir.

Bakara 2/55 ve Nisâ’ 4/153’te dile getirildiği gibi, daha önce İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’dan istedikleri gibi Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’den Yüce Allah’ı ve melekleri önlerine getirmesini talep etmişlerdi. Bu arada Furkân 25/21’de Yüce Allah’ı görme istekleri de aynı densizliğin bir sonucu olarak görülmelidir. Dahası Mü’minûn 23/24’te geçtiği gibi Hz. Nûh’un kavmi de peygamberlikle ilgili olarak Yüce Allah’ın dilemesi halinde peygamber olarak melekleri indirebileceğini söyledikleri bildirilmektedir.

Nobkıtvujx Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen قَب۪يل kabîl kelimesi müşriklerin isteğini, En‘âm 6/111’deki قُبُل kubül kelimesi de onlara Yüce Allah’ın aynı kökten kelimeyi kullanarak verdiği cevabın içinde aynı manayı içermektedir. Allah’ın karşılarına getirilmesi O’nu görmeleri manasında Yahudilerin Hz. Musa’dan istekleri arasında Bakara 2/55 ve Nisâ’ 4/153’te de yer almaktadır. Küfrün aynı düşünceden beslendiği işte bu âyetlerle ortaya konulmaktadır.

ıv. Altından Evler, Göğe Tırmanma ve Özel Kitap

اَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ اَوْ تَرْقٰى فِي السَّمَآءِ وَلَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتّٰى تُنَزِّلَ عَلَيْنَا كِتَابًا نَقْرَؤُ۬هُ قُلْ سُبْحَانَ رَبّ۪ي هَلْ كُنْتُ اِلَّا بَشَرًا رَسُولًا “(Şöyle devam etmişlerdi) ‘Veya altından bir evin (köşkün) oluncaya ya da göğe yükselinceye kadar (sana inanmayacağız)! Bize, okuyacağımız bir kitap indirinceye kadar (göğe) yükselmene de asla inanmayacağız!’ De ki: Rabbim yücedir. Ben insan bir elçiden başka neyim ki!”

Âyetteki اَوْ يَكُونَ ev yekûne fiili “veya (şöyle) oluncaya (kadar)”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; بَيْت beytün kelimesi “bir ev, köşk”; مِنْ زُخْرُفٍ min zuhrufin sözcüğü “altından, mücevherden”;اَوْ تَرْقٰى ev tarkâ fiili “veya yükselinceye (kadar)”;فِي السَّمَآءِ fi’s-semâi kelimesi “göğe”;وَلَنْ نُؤْمِنَ ve len nü’mine fiili “ve asla ve asla inanmayacağız”;لِرُقِيِّكَ lirukıyyike tamlaması “senin tırmanmana”;حَتّٰى تُنَزِّلَ hattâ tünezzile fiili “indirinceye kadar”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize, bizim üzerimize”;كِتَابًا kitâben sözcüğü “(şöyle) bir kitap”; نَقْرَؤُ۬هُ nakraühû fiili “onu kıraat edebileceğimiz”; قُلْ kul emri “de ki”; سُبْحَانَ رَبّ۪ي sübhâne rabbî tamlaması “benim Rabbimi tenzih ederim”; هَلْ كُنْتُ hel küntü ifadesi “ben şu muyum, ben neyim ki”; اِلَّا بَشَرًا رَسُولًا illâ beşeran rasûlen istisnası ise “elçi bir beşer, insan olmaktan başka” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize talepleri bağlamında “beşinci”, “altıncı” ve “yedinci” istekleri gündeme getirilmektedir.

1.اَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ “Veya altından bir evin (köşkün) oluncaya kadar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletine inanmaları noktasında ileri sürdükleri şartların “beşincisi”ni “altından yapılmış bir ev, köşk, saray” şeklinde belirlediklerini haber vermektedir. Kur’ân’da dört kez(42) geçenزُخْرُف zuhruf kelimesi bu âyette müşriklerin ileri sürdüğü özel evin malzemesi olarak “altın, altınla bezenmiş”(43) anlamına gelmektedir.

Esasında bu kelimeye genel manada “süs, ziynet” demek daha doğru gibi gözükmektedir. Çünkü söz konusu kelime En‘âm 6/112’de “şeytanların insanları aldatmak için birbirlerine fısıldadıkları “süslü (söz)”; Yûnus 10/24’te ise yeryüzünün baharda “yeşermesi” bir anlamda “süslenmesi” için kullanılmaktadır. 43. sûrenin de adı olan bu kelime Zuhruf 43/35’te “mücevherle süslenmiş” manasına gelmektedir.

İşte Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in peygamberliğini kabul etmedikleri için ona inanmamalarının bahanesini oluşturmak gayesiyle “kendisine özel olarak altından yapılmış veya altınla bezenmiş bir ev, saray, köşk” verilmesi gerektiğini dile getirmişlerdi. Onlara göre peygamberlik ayrıcalıklı bir görev olduğu için onun evi de bahçesi de özel olmalıydı.

Herkes gibi bir evinin olmasına rıza göstermiyor, sıra dışı bir saray veya hiç kimsede olmayan türden mücevherlerden yapılmış bir kâşanesinin olmasını şart koşuyorlardı. Esasında böyle bir evin olamayacağını bilmelerine rağmen, bu şartı ileri sürmelerinin sebebi, inanmamalarına kılıf aramaktan başka bir şey değildi. Çünkü istedikleri gibi bir evi olsaydı bile yine ona iman etmeyeceklerdi.

2.اَوْ تَرْقٰى فِي السَّمَآءِ “Veya göğe yükselinceye kadar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletine inanmaları noktasında iler sürdükleri şartların “altıncısı”nı “göğe yükselmesi” şeklinde belirlediklerini haber vermektedir. Burada geçen تَرْقٰى tarkâ fiili “çıkmak, yükselmek, tırmanmak” manalarına gelmektedir. Zemahşerî’nin ifadesine göre burada gizli bir me‘âric kelimesi vardır ve maksat göğün tabakalarında yükselmesi şeklindedir.(44) Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’i göğe yükselterek onu hayatın dışına itmeye çalışıyorlardı. Oysa peygamberler insanlara rehberdir ve insanlar da onların hayatını örnek alarak yaşamalı ve ona göre Yüce Allah’ın rızasını kazanma çabasına girmelidirler.

3. وَلَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتّٰى تُنَزِّلَ عَلَيْنَا كِتَابًا نَقْرَؤُ۬هُ “Bize, okuyacağımız bir kitap indirinceye kadar (göğe) yükselmene de asla inanmayacağız!” İnkârcı müşriklerin Hz. Peygamber’e yönlendirdikleri “yedinci” şart ise yükseldiği gökten kendilerine özel okuyabilecekleri bir kitap getirmesidir. Altıncı şart olarak ileri sürdükleri “veya göğe yükselmelisin” ifadesini yeterli bulmayarak, “göğe tırmanmana da kesinlikle inanmayacağız; ta ki bize okuyabileceğimiz bir kitap getirmelisin” diyerek hadsizliğin adeta dibini boylamışlardı. Müşriklerin bu isteklerinin bir benzeri Nisâ’ 4/153’te de belirtildiği gibi daha sonra Medine’deki Yahudiler tarafından şöyle dile getirilmiş olacaktır: “Kitap ehli senden kendilerine gökten bir kitap indirmeni istiyor.”

Bu konuda müşriklerin nasıl bir istek sahibi olduklarını ortaya koyan Müddessir 74/52’yi de hatırlamak gerekmektedir: “Esasında, onlardan her biri, kendisine (önünde) açılmış sahifeler (ilâhî vahiy) verilmesini istiyor.” Benzer şekilde En‘âm 6/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana kâğıt üzerine yazılmış bir kitap indirseydik de onlar elleriyle onu tutmuş olsalardı, yine de inkâr ediciler ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir’ derlerdi.”

En‘âm 6/124’te geçen şu ifadeler de aynı şekilde onların istek durumlarını ortaya koymaktadır: “Onlara bir âyet geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir. Suç işleyenlere, yapmakta oldukları hilelere karşılık Allah tarafından aşağılık ve çetin bir azap erişecektir.”

Sâffât 37/167-170’te konuyla ilgili bilgiler şu şekilde yer almaktadır: “Putperestler şöyle diyorlardı: ‘Eğer öncekilere verilenlerden bizde de bir kitap olsaydı, mutlaka Allah’ın ihlâslı kulları olurduk!’ İşte şimdi onu inkâr ettiler. Ama ileride bileceklerdir!” Peygamberlere verilenlerin benzerleri kendilerine verilmediği sürece inanmayacakları ifade edilerek aslında inkârdaki kararlılıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

4. قُلْ سُبْحَانَ رَبّ۪ي هَلْ كُنْتُ اِلَّا بَشَرًا رَسُولًا “De ki: Rabbim yücedir. Ben insan bir elçiden başka neyim ki!” Burada kendisinden mucize isteyenlere Hz. Peygamber’in vermesi gereken cevap yer almaktadır. Âyette geçen سُبْحَانَ رَبّ۪ي sübhâne rabbî ifadesi “Rabbimi tenzih ederim” manasına gelebileceği gibi “sadece Rabbimin kudreti erişilmezdir; her türlü imkân sadece O’nun katındadır, kudretinde ve kuvvetinde sınır bulunmayan sadece Rabbimdir” şeklinde de anlaşılabilir. Hz. Peygamber’den istenen bu istekler karşısında onun takındığı tavır “bütün bu talepleriniz insanüstüdür ve bunların hiçbirini ben yapamam” şeklinde olmuştur.

Hz. Peygamber’den bu şekilde bir talepte bulunan müşriklere karşı Yüce Allah’ın ona verdiği harika bir başka cevap ise Yûnus 10/15-16’da şu şekilde beyan edilmektedir: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunup aktarıldığı zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: ‘Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir!’ dediler. De ki: ‘Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım.’ De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okumazdım, Allah da onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâlâ akıl erdiremiyor musunuz?”

Mekkeli müşrikler belli ki yeryüzünde gezip dolaşan ve hayatı kendileri gibi insan standartlarında yaşamakta olan birisinin peygamber olmasını bir türlü kavrayamıyorlardı. Her şeyiyle diğer insanlardan farklı birisinin peygamber olmasını istedikleri için melek peygamber özlemini dile getirmişlerdir. Oysa İsrâ’ 17/95. âyette de dile getirildiği gibi yeryüzünün sakinleri insanlar olduğu için peygamberler de insanlardan olmuştu.

Eğer melekler yeryüzünün sakinleri olarak orada yaşasalardı bu defa da onlara kendileri gibi bir melek peygamber olarak görevlendirilirdi. Onlar yanlarında kendilerine örnek olacak bir peygamber istemiyorlardı. Kendilerince uyanıklık yaparak melek peygamberi örnek alamama bahanesine sığınarak kabahatlerini örtmenin planını yapıyorlardı. Yüce Allah bu tür istekleri şiddetle reddetmekte ve insan peygamberin insanlar için örnek olmasının zorunlu olduğunu dile getirmiştir.

İsrâ’ sûresinin 90-93. âyetleri hakkında İbn Abbas’tan şöyle bir rivayet nakledilmiştir: “Mekke’nin önde gelenleri, Kâbe’de oturdukları bir sırada Hz. Muhammed’e bir adam yolladılar; bunun üzerine o da onların yanına gelince, ‘Ey Muhammed, Mekke arazisi dardır; ondan yararlanabilmemiz için, aradaki dağları kaldır. Bu arazide, bizim için pınarlar fışkırt, akıt! Böylece biz burada ziraat yapabilelim’ dediler. Bunun üzerine Hz. Muhammed, ‘Ben bunu yapamam, gücüm yetmez’ dedi. Bunun üzerine içlerinden birisi ‘Yahut senin, hurmalıklardan ve üzümlerden bir bağın bahçen olsun. Aralarından da şarıl şarıl nehirler akıt’ dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber, ‘Bunu da yapamam!’ dedi. Ona, ‘Senin, altından bir evin olsun; böylece senin hiçbirimize ihtiyacın kalmaz’ denildiğinde, o ‘Bunu da yapamam!’ dedi.”

“Bu sefer ona, ‘Kavminin senden istediği şeyleri yapamayacaksın!’ denilince o, ‘Yapamam’ dedi. Onlar, ‘O halde sen, iyi olanı yapamadığına göre şerri yaparsın. Binâenaleyh, iddia ettiğin gibi, gökyüzünü üzerimize parça parça indir; azap yüklü olarak onları başımıza düşür’ dediler. Ayetteki ‘iddia ettiğin gibi’ ifadesi, O'nun, ‘Gök yarıldığı zaman’ ve ‘Gök yarılıp parçalandığı zaman’ ayetlerine bir işarettir.”

“Bunun üzerine Abdullah İbn Ümeyye el-Mahzûmî -ki annesi, Hz, Peygamberin halasıdır- şöyle dedi: ‘Hayır, kendisine yemin edilene yemin ederim ki, gökyüzüne çıkabileceğin bir merdiven yapıp, onunla, gökyüzünün önünde oraya çıksan, derken senin peygamber olduğuna dair dört melek getirsen yine de seni tasdik etmem.’ Biraz sonra da ‘Bilemiyorum, seni tasdik eder miyiz, yoksa etmez miyiz’ dedi. İşte, İbn Abbas'ın rivayet ettiği gibi, bu hadisenin izahı bundan ibarettir.”(45)

Onların bu hadsizliklerini cevaplamak ve inkârcılıkta ne kadar kararlı olduklarını göstermek üzere Yüce Allah En‘âm 6/109-111’de şöyle buyurmaktadır: “Kendilerine bir delil/mucize gelirse ona mutlaka inanacaklarına dair kuvvetli bir şekilde Allah’a and içtiler. De ki: Deliller ancak Allah katındandır. Ama delil geldiğinde de inanmayacaklarının farkında mısınız? Yine O’na iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çeviririz. Onları şaşkın olarak azgınlıkları içerisinde bırakırız. Eğer biz onlara melekleri indirseydik, ölüler de onlarla konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi; fakat çokları bunu bilmezler.”

Yüce Allah hem genel manada onların samimiyetsizliklerini, hem de özel olarak meleklerini önlerinde görmüş olmaları durumunda bile inanmayacaklarını bu şekilde haber vermekte, böylece bir taraftan müminlere moral, diğer taraftan da kâfirlere gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Konuyla ilgili bir diğer mesaj Sâffât 37/167-170’te şu şekilde yer almaktadır: “Putperestler şöyle diyorlardı: ‘Eğer öncekilere verilenlerden bizde de bir kitap olsaydı, Mutlaka Allah’ın ihlaslı kulları olurduk!’ İşte şimdi onu inkâr ettiler. Ama ileride bileceklerdir!” Yüce Allah, müşriklerin alay dolu ifadelerini işte bu âyetlerde dile getirmekte ve istedikleri gerçekleşseydi bile inanmayacaklarını, hakikati yalanlamış olacaklarını beyan etmektedir.

İnkârcıların inanmamakta kararlılıklarıyla ilgili geniş bilgileri En‘âm 6/7, 25, 109, 111 ve A‘râf 7/146’da ele almıştık. Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi olan Kamer 54/2’yi hatırlatmakla yetinelim: “Bir âyet (delil) görseler bile hemen yüz çevirirler ve ‘Bu da alışılagelen bir büyü!’ derler.”

c) İnkârcıların İnanmama Sebepleri ve Aldıkları Cevap

Yüce Allah, sûrenin 94-96. âyetlerinde kendilerine hidayet rehberliği gelmesine rağmen müşriklerin inanmama gerekçesinin beşer bir peygamber gönderilmesini istememeleri olduğunu, buna karşılık yeryüzünde yerleşik olanlar melekler olsaydı peygamberlerin de meleklerden gönderileceğini, ama durumun böyle olmadığını beyan etmektedir. Ardından Hz. Peygamber’in peygamberliğinin şahidinin Yüce Allah olduğu ve kullarının durumlarını gayet iyi bildiği ve onları her halleriyle gördüğü bildirilmektedir.

ı. İnsan Peygamber Beğenmemeleri

وَمَا مَنَعَ النَّاسَ اَنْ يُؤْمِنُوٓا اِذْ جَآءَهُمُ الْهُدٰىٓ اِلَّآ اَنْ قَالُوٓا اَبَعَثَ اللّٰهُ بَشَرًا رَسُولًا “Kendilerine rehber geldiğinde insanları iman etmekten alıkoyan şey, “Allah elçi olarak bir insanı mı gönderdi” demelerinden başka bir şey değildir.”

Âyettekiوَمَا مَنَعَ ve mâ mene‘a fiili “engellemedi”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanları”;اَنْ يُؤْمِنُوا en yü’minû fiili “iman etmeleriyle ilgili”; اِذْ جَآءَهُمُ iz câehum fiili “onlara geldiği zaman”; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi “hidayet”; اِلَّآ اَنْ قَالُوٓا illâ en kâlû istisnası “(şunu) demelerinden başka”;اَبَعَثَ ebe‘ase sorusu “gönderdi mi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;بَشَرًا beşeran sözcüğü “insan”; رَسُولًا rasûlen kelimesi ise “elçi olarak” demektir.

Burada müşriklerin neden iman etmedikleriyle ilgili bir beyanları gündeme getirilmektedir.

Âyette geçen ve “doğru yolu gösteren bir rehber, doğru yol bilgisi” manasına gelen الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi ilahi bilgi kaynağı olarak “vahiy, Kur’ân”, onu tebliğ eden görevli olarak da “Hz. Peygamber” manasına yorumlanmalıdır.(46) Bu arada âyetteki بَعَثَ be‘ase fiili “göndermek” manasına geldiği için el-hüdâ kelimesini “peygamber” olarak anlamak öncelik kazanmaktadır.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kendilerine hakikatın apaçık belgeleri gelip ulaşmış olmasına rağmen, Hz. Peygamber’e iman etmemelerinin nedenini kendi sözleriyle ifade etmektedir. Cümlede مَا mâ ve اِلَّا illâ kullanımı ile elde edilen hasr/kasr denen “vurgulu” ifade müşriklerin bu konudaki şartlanmışlıklarını ve kararlılıklarını göstermektedir.

Bu bağlamda bir beşerin peygamber olarak görevlendirilmesini kabul edemeyeceklerini söyleyerek kendi türlerinden ümitsiz olduklarını ortaya koymuşlardı. İsrâ’ 17/90-93 ve Furkân 25/7-8 gibi çeşitli âyetlerde peygamberlik için çeşitli şartlar ileri süren Mekkeli müşrikler, peygamber olarak bir melek beklediklerini En‘âm 6/8’de ve Furkân 25/7’de de zikredildiği gibi beyan etmişlerdi. Onların bu tutumu daha önce kavmi tarafından benzer bir suçlama şeklinde Hz. Nûh’a yönlendirilmişti.

Mü’minûn 23/24’te ifade edildiği gibi onlar da melek bir peygamberin gönderilmesi gerektiğini dillerine dolamışlardı. Melek peygamber beklentisinin bütün peygamberlerin sapkın kavimlerinin ortak kabulü olduğu da Fussılet 41/14’te beyan edilmektedir. Mekkeli müşriklere göre eğer mutlaka insan peygamber olacaksa da bu defa Zuhruf 43/31’de belirtildiği gibi iki şehirden büyük bir kişinin yani ya Mekke’den Velid b. Muğîra’nın ya da Tâif’ten Urve es-Sekafî’nin peygamber olması gerektiğini ileri sürmüşlerdi.

Yüce Allah peygamber görevlendirmede hiç kimsenin fikrine ihtiyaç duymadığını, risalet anlamında peygamberliği dilediğine vereceğini Bakara 2/105’te açıkça ifade etmekte, dilediğini peygamber olarak seçeceğini ise Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13’te belirtmektedir. Dahası En‘âm 6/124’te de konuyla ilgili olarak şu beyana yer vermektedir: “Onlara bir âyet geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilinceye kadar kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir. Suç işleyenlere, yapmakta oldukları hilelere karşılık Allah tarafından aşağılık ve çetin bir azap erişecektir.” Demek ki risalet görevlendirmesinde Yüce Allah tek karar makamıdır; insanlar ise o karara saygı duymakla yükümlü tutulmuşlardır.

“Şehir halkı (elçilere), ‘Siz de ancak bizim gibi birer insansınız’ demişlerdi” meâlindeki Yâsîn 36/15’te de beyan edildiği üzere, şehir halkı peygamberleri yalanlamakla yetinmemiş, “Siz de tıpkı bizim gibi bir beşersiniz” diyerek onlarla alay etmişlerdi. Bu alay, İblis’in Hz. Âdem’i küçümsediği ifadelerinde yer almaktaydı.(47) İnkârcıların müminlerle alay edip onları küçümsemesi, Hz. Nûh,(48) Hz. Hûd,(49) Hz. Sâlih,(50) Hz. Şu‘ayb(51) ve Hz. Muhammed(52) için olduğu gibi, bütün peygamberler için de yaşanmıştı.(53) Bütün peygamberlerle olduğu üzere, Hz. Peygamberle de alay edilmiş, getirdiği esaslarla dalga geçilmiştir.(54) İşte bu cümlede ifade edildiği üzere, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’i küçük görmüş, kendilerince onunla alay etmişler, inançsızlıklarının gerekçesi olarak bu sözü söylemişlerdi.

ıı. Yeryüzünün Sakinlerine Yeryüzünden Peygamber

قُلْ لَوْ كَانَ فِي الْاَرْضِ مَلٰٓئِكَةٌ يَمْشُونَ مُطْمَئِنّ۪ينَ لَنَزَّلْنَا عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَآءِ مَلَكًا رَسُولًا “De ki: Yerde yerleşip yürüyenler melekler olsaydı, elbette biz de gökten onlara elçi olarak melek indirirdik.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَوْ كَانَ lev kâne fiili “eğer olsaydı”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “yeryüzünde”; مَلٰٓئِكَة melâiketün kelimesi “melekler”; يَمْشُونَ yemşûne fiili “yürüyorlar, yürümekte”; مُطْمَئِنّ۪ين mutmeinnîne sözcüğü “yerleşik olanlar olarak”;لَنَزَّلْنَا lenezzelnâ fiili “elbette indirirdik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yukarıdan”; مَلَكًا meleken sözcüğü “melek”; رَسُولًا rasûlen kelimesi ise “rasûl, elçi” demektir.

Burada melek peygamber bekleyenlere karşı Yüce Allah’ın verdiği çok esaslı bir cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah peygamber olarak kendi türlerinden bir insanı değil de melek bir peygamber bekleyen müşriklere hitap etmekte ve yeryüzünün sakinleri eğer melek olsaydı peygamber olarak da melekleri görevlendirebileceğini beyan etmektedir. Yeryüzünün sakinleri insanlar olduğu için onlara yönelik peygamberler de elbette insanlardan seçilmiştir ki insanlar onları örnek alsınlar, kendilerine tâbi olsunlar; böylece hayatın gayesini gerçekleştirebilsinler.

İlâhi emir ve yasaklar insanlar tarafından önemsensinler diye örneklik kurumu da insan peygamberlerden oluşturulmuştur. Kaldı ki ilahi prensiplere ilk iman edip onları ilk uygulayanlar model insanlar olarak insan peygamberlerden oluşacağı için risalette melek beklentisi son derece yanlış ve anlamsız olmuştur. Kendilerince belki bir uyanıklık yapıp mahşerdeki sorgulanmada “Ya Rabbi biz melek değiliz ki nasıl bir meleği örnek alalım? Bu bizim için mümkün değildi” demenin bahanesini üretmek için böyle bir melek peygamber inancı geliştirmiş olabilirler. Esasında müşriklerin melek peygamber beklentisinde oldukları Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(55)

Âyette geçen مُطْمَئِنّ۪ين mutmeinnîne kelimesi “yurt tutmak, mesken edinmek, yerleşmek”(56) manalarına gelmekte, bazı âlimler ise bu kelimeye “sakin sakin, ağır ağır, salına salına, uslu uslu, huzur içinde” gibi anlamlar vermektedirler. Neticede her iki temel yaklaşımda da hedef birdir ve yeryüzünün sakinleri olup oraya yerleşik olmayı ifade etmektedir. Yeryüzünün yerleşik sakinleri melekler olmadığı için elçiler de melek olmamıştır. İlahi prensiplerin muhatabı yeryüzünün sakinleri olan insanlar olduğu için takip edecekleri örnekler de kendi türlerinden olan insan peygamberler şeklinde belirlenmiştir.

ııı. Yüce Allah’ın Şahitliği ve Erişilmez Bilgisi

قُلْ كَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ اِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِه۪ خَب۪يرًا بَص۪يرًا “De ki: Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah yeter. Şüphesiz ki O, kullarından habîr’dir (haberdardır); basîr’dir (onları görendir).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi ifadesi “Allah yeterlidir”;شَه۪يدًا şehîden kelimesi “şahit olarak”; بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ beynî ve beyneküm ifadesi “benimle sizin aranızda”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”;كَانَ kâne fiili “(şöyle) olmaktadır, (şöyle)dir”; بِعِبَادِه۪bi‘ıbâdihî tamlaması “kullarıyla ilgili olarak, kullarıyla ilgili”; خَب۪يرًا habîran sıfatı “her şeyden haberdar olan(dır)”; بَص۪يرًا basîran sıfatı ise “her şeyi gören(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risaletinin şahidi olarak Yüce Allah’ın yeterli olduğu gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ كَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ “De ki: Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah yeter.” Yüce Allah gönderdiği prensiplere ve onları insanlara tebliğ eden Peygamberine rağmen inkârcılıkta ısrar edenlere Hz. Peygamber’i hitap ettirmekte ve kendisiyle kavmi arasında şahit olarak Yüce Allah’ın yeteceğini bildirmektedir. Hz. Peygamber’in peygamberliğinin şahitliği bağlamında Yüce Allah’ın şahit olduğu(57) ve şahit olarak da yeteceği(58) beyan edilmektedir.

Ra‘d 13/43’te Yüce Allah’ın şahitliğinin yanında bir de el-Kitâb’ı yani son ümmet içinde Kur’ân’ı bilenlerin şahitliğinin yeteceği haber verilerek, ilâhi bilgilere sahip olanların da risalete şahit olacakları beyan edilmiş olmaktadır. Ümmete düşen görev Hz. Peygamber’in peygamberliğine sadece iman etmek değil, aynı zamanda ona şahit de olmaktır.

Kur’ân’da yer alan bütün كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi şeklindeki ifadelerde(59) بِاللّٰهِ billâhi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “zâid” olarak isimlendirilir. Buna benzer olarak kefâ bihî,(60) kefâ bicehenneme,(61) kefâ binefsike,(62) kefâ birabbike,(63) kefâ binâ,(64) yekfi birabbike(65) ifadelerinde de durum aynıdır. Bu kullanımdan maksat, ifadede bu harf kullanılmamış olmasa da mananın tamam olacağını bildirmektir.

Nitekim Ahzâb 33/25’te bu ifade kefallâhu şeklinde bâ/bi harfi olmadan kullanılmaktadır. Zâid olmak, fazlalık olmak manasına gelmez; sadece söz konusu harfin bilinen anlamında kullanılmaması söz konusudur; başka bazı tâli anlamlar, belagat incelikleri ve faydalar bu tür kullanımlarda söz konusudur. Bu yüzden bazı âlimler bu harfe “zâid” dememiş, tezyîn yani metni “güzelleştirme, süsleme gayesiyle getirilmişlerdir” demişlerdir.

2. اِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِه۪ خَب۪يرًا بَص۪يرًا “Şüphesiz ki O, kullarından habîr’dir (haberdardır); basîr’dir (onları görendir).” Yüce Allah Hz. Peygamber’in peygamberliğine yönelik olarak kullarının takındığı olumsuz veya olumlu tavırları hakkıyla bildiğini, her şeyden haberdar olduğunu, olup biten ne varsa hepsini gördüğünü beyan etmektedir. Bu şekilde bir taraftan Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlerine moral verilmekteyken, diğer taraftan da inkârcılara gözdağı verilmesi hedeflenmektedir.

Hz. Peygamber çevresindeki müşriklerin inkârları, alaycılıkları ve tehditleri karşısında çevresindeki müminleri motive ederek davasına sadakat gösterilmesini de sağlamış olsun diye bu destek kendisine verilmiştir. Yüce Allah’ın her konuda kullarına yeteceğiyle ilgili âyetlerin listesini İsrâ’ 17/17’de vermiştik.

d) Hidayet ve İlâhî Kudretin Erişilmezliği

Yüce Allah, sûrenin 97-100. âyetlerinde hidayet ve dalaletin kişiler için sonuçları olacağını, sapkınlığı tercih edenlerin Allah’ın peşi sıra dostlar bulamayacaklarını, mahşerde yüzleri üzere kör, dilsiz ve sağır olarak diriltileceklerini, varış yerlerinin cehennem olacağını, alevi yavaşladığında da ateşin arttırılacağını haber vermektedir.

Ardından, âyetleri inkâr etmeleri ve “Sahiden bizler kemik yığını ve ufalanmış toprak olduktan sonra yeni bir yaratılışla diriltilecekmiyiz yani!” demeleri nedeniyle cezaya çarptırılmış olacakları bildirilmektedir. Daha sonra, gökleri ve yeri yaratan Yüce Allah’ın onları (mahşerde) benzer şekilde yaratmaya ve kendileri için şüphe duyulamayacak bir süre tayin etmeye gücünün yeteceğini neden düşünmedikleri sorulmakta, zalimlerin sadece inkârcılar olarak bütün gerçeklerden yüz çevirdikleri beyan edilmektedir.

Nihayet Yüce Allah’ın merhamet hazinelerine sahip olmaları durumunda bile bitip harcanır korkusuyla servete sıkıca yapışacakları, hiç kimseye zerre miktarınca merhametlerinin dokunmayacağı, çünkü bu nankör insanoğlunun gerçekten çok cimri olduğu bildirilmektedir.

ı. İnkârcıların Mahşerdeki Çaresizlikleri

وَمَنْ يَهْدِ اللّٰهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُونِه۪ وَنَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ عَلٰى وُجُوهِهِمْ عُمْيًا وَبُكْمًا وَصُمًّا مَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَع۪يرًا “Allah’ın hidayet ettiği kişi doğru yola ulaş(tırıl)mıştır. Saptırdığı (sapkınlığını onayladığı) kişi içinse O’ndan başka (O’na rağmen) dostlar (yardımcılar) bulamazsın. Kıyamet gününde onları kör, dilsiz ve sağır olarak yüzüstü bir araya toplayacağız. Onların barınağı, ateşi her yavaşladıkça alevini artıracağımız cehennemdir.”

Âyetteki وَمَنْ يَهْدِ ve men yehdi ifadesi “kime hidayet ederse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فَهُوَ fe huve zamiri “o”; الْمُهْتَد el-muhtedi kelimesi “doğru yolu bulan(dır), hidayet üzere olan(dır)”; وَمَنْ يُضْلِلْ ve men yudlil ifadesi “her kimi de saptırırsa”; فَلَنْ تَجِدَ fe len tecide fiili “asla ve asla bulamazsın”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; اَوْلِيَآء evliyâe kelimesi “dostlar”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’ndan başka, O’nun peşi sıra”;وَنَحْشُرُهُمْ ve nahşuruhum fiili “ve onları toplayacağız, dirilteceğiz”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; عَلٰى وُجُوهِهِمْ ‘alâ vucûhihim ifadesi “onların yüzleri üzerine”;عُمْيًا ‘umyen kelimesi “kör olarak”;وَبُكْمًا ve bükmen sözcüğü “ve dilsiz olarak”;وَصُمًّا ve summen kelimesi “ve sağır olarak”; مَاْوٰيهُمْ me’vâhum tamlaması “onların kalacağı yer”; جَهَنَّم cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; كُلَّمَا küllemâ ifadesi “her ne zaman”; خَبَتْ habet fiili “yavaşlarsa”;زِدْنَاهُمْ zidnâhum fiili “onları arttıracağız”; سَع۪يرًا sa‘îran sözcüğü ise “ateş bakımından, alev olarak” demektir.

Burada önceki âyetteki mesajın devamı olarak müminleri teselli, inkârcılara yönelik de tehdit gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, peygamberliği inkâr hususunda Mekkelilerin şüphelerini cevaplayıp, peşinden de kullarından haberdar olan ve gören olduğu şeklindeki bilgisini dile getirince, daha sonra çok daha şiddetli olan tehdidini beyan etmektedir.

1. وَمَنْ يَهْدِ اللّٰهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُونِه۪ “Allah’ın hidayet ettiği kişi doğru yola ulaş(tırıl)mıştır. Saptırdığı (sapkınlığını onayladığı) kişi içinse O’ndan başka (O’na rağmen) dostlar (yardımcılar) bulamazsın.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. Muhammed’i teselli etmektedir.

Âyetin ilk cümlesi “hidayet isteğini Yüce Allah’ın onayladığı kişi doğru yoldadır” manasına gelmektedir. A‘râf 7/178 ve Kehf 18/17’de de zikredildiği üzere ilk cümlede “hidayet”, peşinden gelende ise “dalalet” konusunda Yüce Allah’ın müdahalesi dile getirilmektedir.

Bakara 2/26’da yer alan sivrisinek örnekliğinde de geçtiği gibi, bu tür anlatımlarda muhatapların imanı denenmektedir. Verilen bilgiye inananlar hidayet bulurlar; inanmayanlar ise sapkınlıkta bırakılırlar. Burada da durum aynıdır. Yüce Allah’ın tevhid, risalet ve ahiretle ilgili verdiği bilgiler bir imtihandır. Bunlara inananlar Yüce Allah’ın hidayetine mazhar kılınırlar.

Onlar olaya iman ettikleri için hidayeti hak etmişlerdir ve kendilerine الْمُهْتَد el-muhted yani “doğru yolu bulan, hidayet üzere olan” denmektedir. Konuya inanmayanlar ise sapkınlığı tercih etmiş oldukları için Yüce Allah onların sapkınlığını onaylamış olacaktır. Sonuçta bu tipler için yol gösterici bir dostun bulunamayacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Kehf 18/17’de şu ifadeler yer almaktadır: “Allah kime hidâyet ederse, işte o, doğru yola ulaşmıştır; kimi de saptırırsa artık onu doğruya yöneltecek bir dost bulamazsın.” Benzer içerikte bir mesaj ise A‘râf 7/178’de şöyledir: “Allah kimi hidâyete erdirirse işte o doğru yola ulaşmıştır. Kimleri de saptırırsa, işte asıl ziyana uğrayanlar onlardır.”

Nahl 16/37’de sapkınlığını Yüce Allah’ın onayladığı kişilere hidayet etmeyeceği bildirilmektedir. Nisâ’ 4/88, 143 ve Şûrâ 42/46’da sapkınlığı onaylananlar için artık hiçbir yol kalmadığı ifade edilmekte, A‘râf 7/186, Ra‘d 13/33, Zümer 39/23, 36 ve Mü’min 40/33’te ise onları hiç kimsenin hidayete erdiremeyeceği bildirilmektedir.

Bu ve daha pek çok âyette hidayet ve dalaletle ilgili pek çok detay bilgiler yer almaktadır. Konuyu Fâtiha 1/6 ve A‘râf 7/178’de ayrıntılı bir şekilde ele aldığımız için burada benzer şeyleri söylemeyeceğiz. Sadece şu kadarını hatırlatalım: Hidayet ve dalalet Yüce Allah’tan gelir; yani hidayeti de sapkınlığı da yaratan Allah’tır. Ancak hidayeti de sapkınlığı da isteyip tercih eden insandır. Dolayısıyla Allah isteyene ve hak edene hidayet eder; istemeyen ve hak etmeyen için de sapkınlık yaratır; onları sapkınlık içerisinde bırakır.

Sanıldığı gibi Allah dilediğine hidayet edip dilediğini de saptırmaz. Buna gücü yetmediğinden değil elbette; sadece insan iradesine verdiği değer nedeniyle onların kararına önem verdiği için. Çünkü bu durumda hayatın da imtihanın da hiçbir anlamı kalmaz. Neticede sapkınlığı onaylanmış kişiler için artık defter kapatılır; onların hak yolu bulmaları ise imkânsızlaşır; çünkü Bakara 2/7, 88, Nisâ’ 4/155, En‘âm 6/25, Nahl 16/37, Kehf 18/57, Muhammed 47/16 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi Yüce Allah onların kalplerini mühürlemiş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin sonunda yer alan فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُونِه۪ “O’ndan (Allah’tan) başka (kendilerini savunacak gerçek) dostlar bulamazsın” ifadesi sapkınlığı tercih edenler için artık hiçbir şekilde hakiki dostlar bulunamayacağını ortaya koymaktadır. Benzer bir imkânsızlık ifadesi Kehf 18/17’de de yer almaktadır.

Bu arada âyetteki مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi de “O’ndan başka, O’nun peşi sıra, O’na rağmen, O’na karşı” manalarına alınmalıdır. Çünkü müşrikler sanıldığı gibi tanrı tanımaz değil, Yüce Allah’ın peşi sıra, O’nun ardınca, O’nun aşağısında ilahlar edinen kişilerdir. Bu nedenle söz konusu ifade “Allah’ın peşi sıra, artçı” şeklinde anlaşılmalıdır.

2. وَنَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ عَلٰى وُجُوهِهِمْ عُمْيًا وَبُكْمًا وَصُمًّا “Kıyamet gününde onları kör, dilsiz ve sağır olarak yüzüstü bir araya toplayacağız. Onların barınağı, ateşi her yavaşladıkça alevini artıracağımız cehennemdir.” Yüce Allah sapkınlığı tercih eden inkârcıları kıyamet gününde yüzüstü toplayıp sürükleyeceğini(66) ve onların da kör, dilsiz ve sağır olacaklarını haber vermektedir. Yüce Allah Kamer 54/48’de inkârcıların “yüzüstü ateşte sürükleneceklerini” haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Neml 27/90’da şu bilgiler yer almaktadır: “Her kim de kötülükle gelirse onlar da yüzüstü cehenneme kapaklanırlar.” Bu üç âyetin tefsiri bağlamında bir rivayete göre “Yâ Rasûlallâh, o kâfirler yüzüstü nasıl yürürler?” diye sorulduğunda, Hz. Peygamber, “Onları ayakları üzerinde yürüten, yüzüstü yürütmeye de kâdirdir” buyurmuştur.(67) Yüzüstü ateşe atılmayla ilgili olarak Ahzâb 33/66’da bilgiler verilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen körlük, dilsizlik ve sağırlık mahşerde “nimet ve huzurdan yoksunluk” şeklinde yorumlanmalıdır. Nitekim daha önce de açıkladığımız üzere, İsrâ’ 17/72’de şöyle bir bilgi vardır: “Bu dünyada (gerçeğe karşı) kör kalan kimse ahirette de kör olacaktır; hatta yolunu iyice şaşırmış olacaktır.”

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/124-127’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim beni anmaktan (benim öğüdümden yani Kur’ân’dan) yüz çevirirse şüphesiz ki onun sıkıntılı bir hayatı olacak ve biz onu, Kıyâmet Günü kör olarak dirilteceğiz. (Bu kişi), ‘Ey Rabbim! Beni neden kör olarak dirilttin? Hâlbuki ben gören biriydim’ diyecektir. (Yüce Allah) şöyle buyuracaktır: İşte bu şekilde sana âyetlerimiz gelmişti de sen onları unutmuştun. Bugün sen de aynı şekilde unutulacaksın! Haddi aşanları ve Rabbinin âyetlerine inanıp güvenmemiş olanları işte böyle cezalandıracağız. Ahiret azabı ise elbette daha şiddetli ve daha kalıcıdır.”

Gözlerin körlüğü “delilden yoksunluk” veya “kalbin körlüğü” olabileceği gibi,(68) “nimetten ve huzurdan yana yoksunluk” da olabilir. Nitekim onların kendi amel defterlerini okuyacakları,(69) cehennemi görecekleri(70) ve birbirlerinin görüş alanlarına girecekleri, yani birbirlerine gösterilecekleri haber verilmektedir.(71) Buradaki maksat, kendisiyle bir hayra ve iyi bir noktaya ulaşamamaları nedeniyle, yolunu bulamayan kör gibi şaşkın bir şekilde öylece ortada kalmaları olabilir.(72) Durum böyle olunca, maksadı manevî körlük olarak anlamanın daha öncelikli olduğunu söyleyebiliriz.

Cehennemlikler, kendilerini sevindiren şeyleri göremeyecek olan “kör”, haklarında destekçileri olabilecek delilleri konuşamayacak “dilsiz” ve kendilerini sevindirecek şeyleri duyamayacak olan “sağır”lardır. Onlar dünya hayatlarında hakikate karşı kör, dilsiz ve sağır davrandıkları için mahşerdeki diriltilmeleri de aynı şekilde huzurdan ve nimetten yoksunluk şeklinde gerçekleşecektir.

İbn Abbas’ın bu âyeti şöyle yorumladığı aktarılmaktadır: “Onlar, Allah’ın, velilerine verdiği şeyleri göremeyen, Allah’a ve O’na yakın meleklere hitap edemeyen, Allah’ın dostlarına olan övgülerini duyamayan kimselerdir.”(73)

Sözün özü şudur: Dünya hayatında Yüce Allah’ın prensiplerini ve mesajlarını kabul etmeyip onlara karşı kör, dilsiz ve sağır davrananlar mahşerde cennetin yolunu bulamayacak, yolunu şaşırmada son derece ileri bir sapkınlık yaşayacaklardır. Dünyada gerçeklerin üzerini ve fıtratlarını örtüp onlara karşı kör davrananlar mahşerde de nimet, ödül ve huzurdan yoksun bırakılacaklardır.

3. مَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَع۪يرًا “Onların varacağı yer, ateşi her yavaşladıkça alevini arttıracağımız cehennemdir.” Yüce Allah hakikati inkâr edenlerin varıp duracağı yerin cehennem olacağını beyan ederek, ateşin şiddeti yavaşladığı her defasında alevin daha da arttırılacağını beyan etmektedir.

Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(74) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen خَبَتْ habet fiili “zayıflamak, dinmek, yatışmak, sakinleşmek”,(75) sonrasındaki زِدْنَا zidnâ fiili ise “arttırmak” manasına gelmektedir. Böylece hak edenler için ateş azabında herhangi bir hafiflemenin olmayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

Mahşerdeki azabın kâfirler için hafifletilmeyeceğiyle ilgili olarak Fâtır 35/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirlere de cehennem ateşi vardır. (Orada ölümlerine) hüküm verilmez ki ölsünler; azaplarından da hafifletilme olmayacaktır. İşte, her kâfire böyle karşılık vereceğiz.” Konuyla ilgili olarak Mü’min 40/49’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “Ateşte bulunanlar cehennem bekçilerine, ‘Rabbinize dua edin, bizden bir gün olsun azabı hafifletsin!’ diyecekler.”

İşte bu isteğin karşılığında bekçiler, konuyu dünyadayken kendilerine gelen peygamberlerin çağrılarına uyup uymamaya getirmiş ve bir sonraki âyette yani Mü’min 40/50’de şu cevabı vermiş olacaklardır: “(Bekçiler), ‘Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ derler. Onlar da, ‘Getirdiler’ cevabını verirler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ derler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.”

Bu tür isteklerin olumsuz bir şekilde karşılanacağı veya azabın hiçbir şekilde hafifletilmeyeceğine dair başka âyetler de vardır.(76) İşte azabın hafifletilmesi bir tarafa, yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ 17/97’de yer aldığı üzere, ateş hafifler gibi olduğu her defasında kavurucu alevinin her defasında tekrar kışkırtılacağı beyan edilmektedir. Nebe’ 78/30’da da azabın arttırılacağından söz edilmesi aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

ıı. Diriltilmeyle Alayın Karşılığı

ذٰلِكَ جَزَآؤُ۬هُمْ بِاَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاٰيَاتِنَا وَقَالُوٓا ءَاِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَد۪يدًا “Ayetlerimizi inkâr etmeleri ve ‘Biz kemik ve ufalanmış toprak olmuşken mi yepyeni bir varlık olarak mı diriltilecekmişiz?’ demeleri nedeniyle cezaları işte budur.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o”; جَزَآؤُ۬هُمْ cezâuhum tamlaması “onların cezası, karşılığı”; بِاَنَّهُمْ كَفَرُوا biennehum keferû ifadesi “inkâr etmiş olmaları nedeniyle”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; وَقَالُوٓا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demiş olmaları (sebebiyle)”; ءَاِذَا كُنَّا eizâ künnâ sorusu “biz (şöyle) olduğumuz zaman mı”; عِظَامًا ‘ızâmen kelimesi “kemik”;وَرُفَاتًا ve rufâten sözcüğü “ve toz toprak (olduğumuz zaman mı)”;ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ einnâ lemeb‘ûsûne sorusu “biz mi diriltileceğiz”; خَلْقًا جَد۪يدًا halkan cedîden tamlaması ise “yeni bir yaratılışla” demektir.

Burada inkârcıların cehenneme atılacak olmalarının iki gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ جَزَآؤُ۬هُمْ بِاَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاٰيَاتِنَا “Ayetlerimizi inkâr etmeleri nedeniyle cezaları işte budur.” Yüce Allah Mekkeli müşrikler özelinde bütün inkârcıların ateş azabına atılmalarının ilk sebebini “Allah’ın âyetlerine, delillerine, buyruklarına, ilkelerine, prensiplerine iman etmemeleri” şeklinde belirlemektedir. Âyette geçen جَزَآؤ cezâ’ kelimesi “azap karşılığı” manasına gelmektedir. Esasında Necm 53/31’de de yer aldığı üzere, cezâ, yeczî, cezâ’ kelimesinin asıl anlamı “karşılık” demektir; ancak burada konu gereği muhataplar cehennemlik olduğu için tercümeyi “cezaları” diye vermek durumunda kaldık.

Âyette çok önemli bir nokta göze çarpmaktadır ki bu da mahşerdeki cezanın dünyada yapılanların karşılığı olduğunun beyan edilmesidir. Bu amaçla âyette yer alan بِاَنَّهُمْ biennehum ifadesi “onların şöyle şöyle olmaları nedeniyle” manasına gelmektedir ki buradaki بِ bâ/bi harfi bir mukâbele “karşılık” veya sebebiyye anlamı vermektedir.(77) Demek ki mahşerdeki azap veya ödüller dünyada yapılanların sonucu olarak tecelli etmektedir. Dünyada yapılıp kazanılanlar “sebep”, mahşerdeki karşılıklar ise “sonuç”tur. Çünkü Yüce Allah hiç kimseye zerre miktarı haksızlık etmez.

Âyette geçen كَفَرُوا keferû fiili mutlak anlamda “inkâr etmek” şeklinde tercüme edilince maksadın bütün inkârcılar olduğu anlaşılır. Ancak bu kelimeye asıl anlamı olan “örtmek” manası verilirse bu defa cehennem tehdididin Yüce Allah’ın âyetlerinin üzerlerini örtenleri, onlardaki hakikatları gizleyenleri de içerdiği görülecektir. Kur’ân hakikatlerini gizleyip örtenlere ne türden cezalar verileceği ise Bakara 2/140, 159-161, 174-175 ve Âl-i İmrân 3/187 gibi âyetlerde korkunç bilgilerle gündeme getirilmektedir.

2. وَقَالُوٓا ءَاِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَد۪يدًا “Ve ‘Biz kemik ve ufalanmış toprak olmuşken mi yepyeni bir varlık olarak mı diriltilecekmişiz?’ demeleridir.” Yüce Allah inkârcıların mahşerde ateş azabına atılmalarının ikinci nedenini “öldükten sonra kemik yığını ve un ufak haldeyken yeni bir yaratılışla diriltilmeyi inkâr etmeleri” şeklinde belirlemektedir. Bu ifadenin aynısı İsrâ’ 17/49’da geçtiği ve gerekli açıklamalarımızı da orada yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Bütünüyle âyette verilmek istenen mesaj şudur: Mahşerde cehennemliklere bu cezanın verilme nedeni dünya hayatındayken Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr etmeleri ve öldükten sonra mahşerde diriltilmeyi reddetmeleri, hatta bu diriltilmeyle alay etmeleridir. Dünyadaki kabulleri ve eylemleri mahşerde karşılarına ateş azabı olarak çıkartılmış olacaktır.

ııı. Yüce Allah’ın Kudreti ve Zalimlerin İnkârcı Tutumu

اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّ اللّٰهَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ قَادِرٌ عَلٰىٓ اَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ وَجَعَلَ لَهُمْ اَجَلًا لَا رَيْبَ ف۪يهِ فَاَبَى الظَّالِمُونَ اِلَّا كُفُورًا “Gökleri ve yeri yaratan Allah’ın onları (mahşerde) benzer şekilde yaratmaya ve kendileri için şüphe duyulamayacak bir süre tayin etmeye gücünün yeteceğini hiç mi düşünmediler? Zalimler, sadece inkârcılar olarak yüz çevirdiler.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yerav ifadesi “görmediler mi”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; خَلَقَ haleka fiili “yarattı”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeri, yeryüzünü”; قَادِر kâdirun sözcüğü “kadir, gücü yeten(dir)”; عَلٰىٓ اَنْ يَخْلُقَ ‘alâ en yahluka ifadesi “yaratmaya”; مِثْلَهُمْ mislehum tamlaması “onlar gibi(lerini)”;وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yaptı, yarattı, belirledi”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”;اَجَلًا ecelen kelimesi “(şöyle) bir ecel, süre”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe yok(tur)”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; فَاَبَى fe ebâ fiili “yüz çevirdi”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne sözcüğü “zalimler, haksızlık edenler”; اِلَّا كُفُورًا illâ küfûran istisnası “sadece ve sadece çok nankör olarak” demektir.

Burada mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlere Yüce Allah’ın kudret sıfatı üzerinden verilen cevap cümleleri gündeme getirilmektedir.

1. اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّ اللّٰهَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ قَادِرٌ عَلٰىٓ اَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ وَجَعَلَ لَهُمْ اَجَلًا لَا رَيْبَ ف۪يهِ “Gökleri ve yeri yaratan Allah’ın onları (mahşerde) benzer şekilde yaratmaya ve kendileri için şüphe duyulamayacak bir süre tayin etmeye gücünün yeteceğini hiç mi düşünmediler?” Âyetin bu bölümünde iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّ اللّٰهَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ قَادِرٌ عَلٰىٓ اَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ “Gökleri ve yeri yaratan Allah’ın onları (mahşerde) benzer şekilde yaratmaya gücünün yeteceğini hiç mi düşünemediler?” Bu cümlenin bir benzeri Ahkâf 46/33’te yer almaktadır. Yüce Allah insanları mahşerdeki sorgulama ve yargılama için yeniden dirilteceğini, buna gücünün yeteceğini beyan etmek için gökleri ve yeri yaratanın kendisi olduğunu özellikle hatırlatmaktadır.

Söylenmek istenen şudur: Gökleri ve yeryüzünü yoktan var etmeye gücü yeten Yüce Allah’ın insanların bir benzerini mahşerde yaratıp diriltmeye de elbette gücü yetecektir. Esasında Mü’min 40/57’de beyan edildiği gibi “göklerin ve yeryüzünün yaratılması insanların yeniden yaratılmasına göre çok daha büyük bir iş” olmasına rağmen, göklerin ve yeryüzünün yaratıcısının Yüce Allah olduğunu kabul edip O’nun insanları mahşerde diriltemeyeceğine inanmak akıl kârı bir şey değildir.

Yüce Allah benzer konunun işlendiği Yâsîn 36/77-83’te üç çeşit cevap vermekte ve esasında konuyu bitirmektedir. İlgili âyetler mealen şöyledir: “(İnkârcı) insan, kendisini nutfeden (zigottan) yarattığımızı görmedi mi ki, şimdi (kalkmış) apaçık bir tartışmacı oluvermiş. Kendi yaratılışını unutarak bir de bize örnek vermeye kalkışmış da, ‘Çürümüş kemikleri kim diriltebilir ki!’ demişti. De ki: ‘Onları ilk defa yoktan var eden diriltecektir. O, her türlü yaratmayı çok iyi bilendir.’ ‘Yeşil ağaçtan sizin için ateş çıkaran (yapan) da O’dur. İşte ondan tutuşturuyorsunuz.’ ‘Gökleri ve yeri yaratan (Allah), insanların benzerlerini (yeniden) yaratmaya kâdir değil midir? Elbette (kâdirdir). O, her türlü yaratabilendir; her şeyi hakkıyla bilendir.’ Bir şey istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘Ol’ demekten ibarettir. O da hemen olmaya başlar. Her şeyin hükümranlığı (yetkisi) elinde olan (Allah) ne kadar yücedir! Hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen عَلٰىٓ اَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ ‘alâ en yahlüka mislehum ifadesinden maksat, elbette Yâsîn 36/77-83 ve Vâkı‘a 56/60-61’de olduğu gibi mahşerdeki diriltilmedir. Ancak bunun dünyada yaşanabileceğini söylemekte de herhangi bir sakınca yoktur. Nitekim Mâide 5/54, Tevbe 9/39, İbrâhim 14/19 gibi âyetlerde yer alan bilgiler bu yaklaşımı desteklemektedir.(78)

b) وَجَعَلَ لَهُمْ اَجَلًا لَا رَيْبَ ف۪يهِ “(Oysa Allah mahşerdeki diriltmeyle ilgili) kendileri için hiç kuşku duyulmayacak bir süre tayin etmiştir.” Yüce Allah inkârcıları da diğer bütün insanları da mahşerde dirilteceğini beyan etmiş, beraberinde ise kendisinde asla ve asla şüphe bulunmayacak şekilde yargılanmaları gayesiyle yeni bir bedenle diriltilmeleri için belli bir süre belirlemiştir. Bu bağlamda maksadın Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci olduğu, özellikle muhataplar inkârcılardan oluşunca da maksadın kâfirlere azap edilmesi olduğu anlaşılmaktadır.(79)

Yüce Allah’a göre kâinatın yaratılışı, devamı ve sona erdirilmesi belli kurallara bağlanmış, her şey için belli bir süre yaratılmıştır. Ra‘d 13/38’de de beyan edildiği gibi “Her sürenin bir kitabı yani kanunu, yasası vardır.” Mahşerdeki yargılama öncesinde kişilerin dünya hayatlarının bitimi için kendilerine bir süre tayin edildiği, dolayısıyla âyette kast edilenin de insanların dünya hayatlarının sonu yani ölümleri olduğu görüşü de yanlış değildir.(80) Ancak bağlam gereği ilk görüşün daha doğru ve öncelikli olduğunu belirtmeliyiz.

2. فَاَبَى الظَّالِمُونَ اِلَّا كُفُورًا “Zalimler, sadece inkârcılar olarak yüz çevirdiler.” Yüce Allah İsrâ’ sûresinin 89. âyetinde benzeri geçen bu ifade ile başta Mekke müşrikleri olmak üzere zalimlerin hak ve hakikat anlamında Kur’ân’da verilen bilgilerden ve onları aktaran Hz. Peygamber’den yüz çevirdiğini haber vermekt edir.

İsrâ’ sûresinin 89. âyetinde de ifade ettiğimiz gibi, cümlenin başında yer alan اَبٰى ebâ fiili “yüz çevirmek, diretmek” manasına gelirken, âyetin sonunda كُفُور küfûr kelimesinin kullanılmasının sebebi, bu olumsuz insanların aslında gerçeği bildiklerini, ancak bunun üzerini örtmeye çalıştıklarını göstermektedir. Öğüt alınsın diye anlatılan gerçeklerin üzerinin örtülmesi كُفُور küfûr kelimesiyle karşılanmaktadır. Bu kelimeye sadece “nankörlük” manası vermektense, hakikatin üzerini “örtmek, gizlemek” manasını vermek daha doğrudur.

Zalimler, yani şirke bulaşmış kâfirler hakikata karşı mukavemet gösterdiler; sadece küfre sarıldılar ve ona karşı direnç göstermediler. Bu cümlede, zalimlerin bu tür gerçeklere itibar etmediği, verilen öğütlerden yararlanmadığı, aksine küfür içerisine girerek, üstelik büyük bir nankörlük göstererek hakikattan yüz çevirdiği beyan edilmektedir. Müşriklere zalim denmesinin sebebi, inançta adalet demek olan tevhidi reddedip, Lokmân 31/13’te de beyan edildiği gibi büyük bir zulüm olarak tanıtılan şirke bulaşmalarıdır.

Yüce Allah’ın sayısız nimetine karşı teşekkür gerekirken, bunu yapmayanlar bu duyarsızlıkla kalmamakta, aksine küfrü tercih etmekte, gerçeğin üzerini ısrarla örtmekte ve hakikate karşı büyük bir direnç göstermektedirler. Bu durum dün böyle olduğu gibi, bugün de böyledir; muhtemelen yarın da aynı şekilde olacaktır.

ıv. Zalimlerin Cimriliği

قُلْ لَوْ اَنْتُمْ تَمْلِكُونَ خَزَآئِنَ رَحْمَةِ رَبّ۪يٓ اِذًا لَاَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الْاِنْفَاقِ وَكَانَ الْاِنْسَانُ قَتُورًا “(Onlara) de ki: Siz Rabbimin merhamet hazinelerine sahip olsaydınız, harcanır korkusuyla (onlara) yapışırdınız (kimseye vermezdiniz). İnsan çok cimridir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَوْ اَنْتُمْ تَمْلِكُونَ lev entüm temlikûne ifadesi “siz sahip olsaydınız”; خَزَآئِن hazâine kelimesi “hazinelere”; رَحْمَةِ رَبّ۪ي rahmeti rabbî tamlaması “Rabbimin rahmetinin”; اِذًا izen kelimesi “o takdirde”;لَاَمْسَكْتُمْ leemsektüm fiili “elbette tutardınız, vermezdiniz”; خَشْيَةَ الْاِنْفَاقِ haşyete’l-infâkı tamlaması “fakirlik, bitip tükenir korkusuyla”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olmaktadır, (şöyle)dir”; الْاِنْسَانُ el-insânü kelimesi “insanoğlu”; قَتُورًا katûran kelimesi “çok cimri(dir)” demektir.

Burada inkârcıların cimriliğine dair tutumları gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ لَوْ اَنْتُمْ تَمْلِكُونَ خَزَآئِنَ رَحْمَةِ رَبّ۪يٓ اِذًا لَاَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الْاِنْفَاقِ “(Onlara) de ki: Rabbimin merhamet hazinelerine sahip olsaydınız, harcanır korkusuyla (onlara) yapışırdınız (kimseye vermezdiniz).” Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttikleri sıra dışı isteklerin ilki “yerden su kaynakları fışkırtması” idi. Bu istekteki amaçları Mekke’nin kurak yapısından kurtulup bol su elde ederek daha çok tarım yapmaları, böylece zenginleşmeleriydi. İşte onların bu beklentilerini Yüce Allah cevaplamakta ve bütün rahmet hazinelerine sahip olmaları durumunda bile harcanır biterler korkusuyla en küçük bir harcamada bulunmayacaklarını, servetlerine sıkıca yapışacaklarını bildirmektedir.

Bu âyette geçen اَمْسَكْتُمْ emsektüm fiili “sıkıca sarılmak, cimrilik yapmak, hayırdan ve sadakadan engellemek” manasına gelirken; خَشْيَةَ الْاِنْفَاقِ haşyete’l-infâkı tamlaması ise “infak, harcama korkusu veya fakir düşme endişesi” demektir.(81) Yüce Allah inkârcıların infak konusunda son derece cimri olduklarını, bitip tükenir korkusuyla başkalarına en küçük yardımı bile esirgediklerini, hatta Mâ‘ûn 107/7’de de belirtildiği gibi el-mâ‘ûn’u yani en küçük bir iyilik ve yardımı bile başkalarına vermeyip engellediklerini haber vermektedir.

Esasında Mekke dönemi sûrelerinde pek çok âyette de geçtiği gibi müşrikler yetimlerle ilgilenmemeyi, yoksullara bakmamayı, fakirleri gözetmemeyi genel bir huy haline getirmişlerdi. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de müşriklerin bu cimriliği ve müstağnî tutumları ele alınıp eleştirilmekte, mala düşkünlükleri doğrudan veya dolaylı olarak kınanmaktadır.(82)

2. وَكَانَ الْاِنْسَانُ قَتُورًا “İnsan çok cimridir.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen قَتُور katûr kelimesi mübâlağa yani abartı kalıbındadır ve “aşırı cimri, tamahkâr, hasis” gibi anlamlar vermektedir.(83) Yüce Allah insanoğlunun hamurunda cimrilik bulunduğunu, ancak bunu cömertliğe çevirmenin önemli olduğunu beyan etmek istemektedir. Cimrilik bir kader değil, imtihanın bir parçasıdır. Cimrilik bir fucûr biçimidir ve yiğit müminler bu özelliklerinden kurtulup muttakî bir tutum izlemeleri durumunda kurtulacaklardır; Şems 91/8-9’da vurgulanan husus budur.

Âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesine mutlak manada “insanoğlu” diye mana verilirse buradaki meselenin bir yaratılış ve imtihan meselesi olduğu anlaşılabilir. Ancak konunun işlendiği bağlam dikkate alınırsa bu defa maksadın “inkârcı, nankör zalimler” olduğunu söylemek durumundayız.(84)

Âyette inkârcılara verilmek istenen mesaj şudur: Eğer sizin isteğiniz kadarından da fazlasına, Yüce Allah’ın sahip olduğu rahmet ve merhamet hazinelerine bile sahip olsaydınız, bitip tükenir korkusuyla cimrilik yapar, hiç kimseye zerre miktarınca merhametiniz dokunmazdı, hiç kimseye zırnık koklatmazdınız. Mümin olmak ve müslüman kalabilmek için müslümanca yaşamak gerekmektedir ki bunun en önemli şartlarından birisi Yüce Allah’ın emrettiği üzere cömertçe yaşamaktır. Unutulmamalıdır ki “infak nifakın panzehiridir”, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/87, 253; Mâide 5/110; Nahl 16/102; Meryem 19/17; Şu‘arâ’ 26/193. 2 - Hıcr 15/29; İsrâ’ 17/85; Enbiyâ’ 21/91; Secde 32/9; Sâd 38/72; Tahrîm 66/12; Me‘âric 70/4; Nebe’ 78/38. 3 - Nisâ’ 4/171. 4 - Nahl 16/2; Mü’min 40/15; Şûrâ 42/52; Kadr 97/4.
  • Bakara 2/87 Bakara 2/253 Mâide 5/110 Nahl 16/102 Meryem 19/17 Şu‘arâ 26/193 Hicr 15/29 İsrâ 17/85 Enbiyâ 21/91 Secde 32/9 Sâd 38/72 Tahrîm 66/12 Me‘âric 70/4 Nebe' 78/38 Nisâ 4/171 Nahl 16/2 Mü'min 40/15 Şûrâ 42/52 Kadir 97/4
• 5 - Nahl 16/2; Mü’min 40/15; Şûrâ 42/52; Kadr 97/4.
  • Nahl 16/2 Mü'min 40/15 Şûrâ 42/52 Kadir 97/4
• 6 - Kehf 18/23-24. 7 - Râzî, age., XXI, 36-37.
  • Kehf 18/24
• 8 - Bu konuda geniş bilgiler için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Kabir Azabı, Düşün Yayınları, İstanbul, 2015, s. 69-75.
• 9 - Bakara 2/87, 253; Mâide 5/110; Nahl 16/102; Meryem 19/17; Şu‘arâ’ 26/193. 10 - Farklı görüşler ve detaylar için bk. Semerkandî, age., II, 343-344; Taberî, age., XV, 155-157; Zemahşerî, age., II, 663; Râzî, age., XXI, 37-52.
  • Bakara 2/87 Bakara 2/253 Mâide 5/110 Nahl 16/102 Meryem 19/17 Şu‘arâ 26/193
• 11 - Zemahşerî, age., II, 664. 12 - Semerkandî, age., II, 344; Taberî, age., XV, 157.
• 13 - Semerkandî, age., II, 344; Taberî, age., XV, 158; Zemahşerî, age., II, 664.
• 14 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 15 - Yâsîn 36/15. 16 - Sebe’ 34/43. 17 - Ahkâf 46/11. 18 - Müddessir 74/24. 19 - Müddessir 74/25. 20 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24. 21 - Nahl 16/101. 22 - ‘Ankebût 29/17; Sâffât 37/86, 151; Ahkâf 46/28.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Müddessir 74/24 Müddessir 74/25 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Nahl 16/101 ‘Ankebût 29/17 Sâffât 37/86 Sâffât 37/151 Ahkâf 46/28
• 23 - Zemahşerî, age., III, 256. 24 - Ferrâ, age., II, 113.
• 25 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51.
  • Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51
• 26 - İsrâ’ 17/88; Tûr 52/34. 27 - Hûd 11/13. 28 - Bakara 2/23; Yûnus 10/38.
  • İsrâ 17/88 Tûr 52/34 Hûd 11/13 Bakara 2/23 Yûnus 10/38
• 29 - İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 30 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/58.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/58
• 31 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 32 - Kehf 18/1; Zümer 39/28.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Kehf 18/1 Zümer 39/28
• 33 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24. 34 - Bakara 2/34; Hıcr 15/31; İsrâ’ 17/89, 99; Tâhâ 20/56, 116; Furkân 25/50. 35 - İsrâ’ 17/89, 99; Furkân 25/50.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24 Bakara 2/34 Hicr 15/31 İsrâ 17/89 İsrâ 17/99 Tâhâ 20/56 Tâhâ 20/116 Furkân 25/50 İsrâ 17/89 İsrâ 17/99 Furkân 25/50
• 36 - Semerkandî, age., II, 345; Taberî, age., XV, 159.
• 37 - Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 38 - Semerkandî, age., II, 345; Taberî, age., XV, 159; Zemahşerî, age., II, 665.
• 39 - Semerkandî, age., II, 345; Taberî, age., XV, 161; 40 - Nisâ’ 4/60; En‘âm 6/22, 94, 136, 138; İsrâ’ 17/56, 92; Kehf 18/48, 52; Kasas 28/62, 74; Sebe’ 34/22; Cum‘a 62/6; Teğâbun 64/7.
  • Nisâ 4/60 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 En‘âm 6/136 En‘âm 6/138 İsrâ 17/56 İsrâ 17/92 Kehf 18/48 Kehf 18/52 Kasas 28/62 Kasas 28/74 Sebe' 34/22 Cum‘a 62/6 Teğâbun 64/7
• 41 - Semerkandî, age., II, 345; Zemahşerî, age., II, 666.
• 42 - En‘âm 6/112; Yûnus 10/24; İsrâ’ 17/93; Zuhruf 43/35. 43 - Semerkandî, age., II, 345; Taberî, age., XV, 163; Zemahşerî, age., II, 666.
  • En‘âm 6/112 Yûnus 10/24 İsrâ 17/93 Zuhruf 43/35
• 44 - Zemahşerî, age., II, 666.
• 45 - Râzî, age., XXI, 56.
• 46 - Semerkandî, age., II, 346; Taberî, age., XV, 166; Zemahşerî, age., II, 667.
• 47 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/33; İsrâ’ 17/61; Sâd 38/76. 48 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24. 49 - Mü’minûn 23/33-34. 50 - Şu‘arâ 26/154; Kamer 54/24-25. 51 - Şu‘arâ 26/186. 52 - İsrâ’ 17/94; Enbiyâ’ 21/3; Sâd 38/8; Teğâbun 64/6. 53 - İbrâhim 14/10-11. 54 - Bakara 2/14; Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/6, 10; Tevbe 9/64-65; Hûd 11/8; Ra‘d 13/32; Hıcr 15/11; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Şu‘arâ 26/6; Rûm 30/10; Yâsîn 36/30; Zümer 39/48; Mü’min 40/83; Zuhruf 43/7; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26.
  • A‘râf 7/12 Hicr 15/33 İsrâ 17/61 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/34 Şu‘arâ 26/154 Kamer 54/25 Şu‘arâ 26/186 İsrâ 17/94 Enbiyâ 21/3 Sâd 38/8 Teğâbun 64/6 İbrâhîm 14/11 Bakara 2/14 Nisâ 4/140 En‘âm 6/6 En‘âm 6/10 Tevbe 9/65 Hûd 11/8 Ra‘d 13/32 Hicr 15/11 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Şu‘arâ 26/6 Rûm 30/10 Yâsîn 36/30 Zümer 39/48 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/7 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26
• 55 - En‘âm 6/8, 9; İsrâ’ 17/95; Mü’minûn 23/24; Furkân 25/7; Fussılet 41/14.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/9 İsrâ 17/95 Mü'minûn 23/24 Furkân 25/7 Fussilet 41/14
• 56 - Semerkandî, age., II, 346; Zemahşerî, age., II, 667.
• 57 - En‘âm 6/19. 58 - Nisâ’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankebût 29/52; Ahkâf 46/8; Feth 49/28.
  • En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahkâf 46/8 Hucurât 49/28
• 59 - Nisâ’ 4/6, 45, 70,79, 81, 132, 166, 171; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/3, 39, 48; Feth 48/28. 60 - Nisâ’ 4/50; Furkân 24/58; Ahkâf 46/8. 61 - Nisâ’ 4/55. 62 - İsrâ’ 17/14. 63 - İsrâ’ 17/17, 65; Furkân 24/31. 64 - Enbiyâ’ 21/47. 65 - Fussılet 41/53.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/166 Nisâ 4/171 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/48 Fetih 48/28 Nisâ 4/50 Nûr 24/58 Ahkâf 46/8 Nisâ 4/55 İsrâ 17/14 İsrâ 17/17 İsrâ 17/65 Nûr 24/31 Enbiyâ 21/47 Fussilet 41/53
• 66 - Semerkandî, age., II, 347; Taberî, age., XV, 167.
• 67 - Zemahşerî, age., II, 667-668.
• 68 - Semerkandî, age., II, 433; Taberî, age., XVI, 228. 69 - Hâkka 69/25. 70 - Kehf 18/53; Furkân 25/12; Nâzi‘ât 79/36. 71 - Me‘âric 70/11. 72 - Râzî, age., XXII, 131.
  • Hâkka 69/25 Kehf 18/53 Furkân 25/12 Nâzi‘ât 79/36 Me‘âric 70/11
• 73 - Râzî, age., XXI, 61.
• 74 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 75 - Semerkandî, age., II, 347; Taberî, age., XV, 169; Râzî, age., XXI, 61.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9
• 76 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85.
  • Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85
• 77 - Râzî, age., XXI, 61.
• 78 - Râzî, age., XXI, 62. 79 - Semerkandî, age., II, 347; Taberî, age., XV, 170; Râzî, age., XXI, 62.
• 80 - Zemahşerî, age., II, 668.
• 81 - Semerkandî, age., II, 347; Taberî, age., XV, 170; Zemahşerî, age., II, 669; Râzî, age., XXI, 62. 82 - Konuyla ilgili bazı âyetler için bk. Yâsîn 36/47; Hâkka 69/34; Me‘âric 70/21; Fecr 89/17-20; Beled 91/12-15; Leyl 92/8-9; Duhâ 93/9; ‘Âdiyât 10/8; Hümeze 104/1-9; Mâ‘ûn 107/1-7.
  • Yâsîn 36/47 Hâkka 69/34 Me‘âric 70/21 Fecr 89/20 Şems 91/15 Leyl 92/9 Duhâ 93/9 Yûnus 10/8 Hümeze 104/9 Mâ‘ûn 107/7
• 83 - Semerkandî, age., II, 347; Taberî, age., XV, 170; Zemahşerî, age., II, 669; Râzî, age., XXI, 63. 84 - Râzî, age., XXI, 63.