Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 77-89. âyetlerinde önceki âyet grubunda olduğu gibi kendisinin eşsiz ve erişilmez gücüne dikkat çekmekte, insanlara verdiği çeşitli nimetleri hatırlatmaktadır.

a) Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi ve Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 77-79. âyetlerinde her şeyi bildiğini, Son Saat’in göz açıp kapamak kadar ani ve hızlı olduğunu, insanları hiçbir şey bilmezken analarının karnından çıkardığını, şükretsinler diye onlara işitme duyusu, gözler ve kalpler verdiğini beyan etmektedir.

Ardından, göğün boşluğunda emre boyun eğdirilmiş olarak uçuşan kuşları düşünmek gerektiği, onları orada Yüce Allah’tan başkasının tutamadığı, tutamayacağı, bunda inanan bir kavim, bir toplum için nice âyeter, dersler ve ibretler bulunduğu ifade edilmektedir.

ı. İlâhî Bilgi ve Son Saat’in Aniliği

وَلِلّٰهِ غَيْبُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَآ اَمْرُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Göklerin ve yerin gaybı (bilinemeyeni) yalnızca Allah’a aittir. O (Son) Saat’in (gerçekleşme) işi, göz açıp kapama gibi hatta çok daha yakın bir (zamanda gerçekleşecek olaydan) başka bir şey değildir. Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “ve sadece Allah içindir, Allah’a aittir”; غَيْبُ السَّمٰوَاتِ ğaybu’s-semâvâti tamlaması “göklerin gaybı, bilinmeyeni”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (gaybı, bilinemeyeni)”;وَمَآ اَمْرُ السَّاعَةِ ve mâ emru’s-sâ‘ati tamlaması “ve o (Son) Saat’in işi, emri (şundan başka) değildir”; اِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ illâ kelemhı’l-besari istisnası “göz açıp kapama gibi olmaktan başka”; اَوْ هُوَ ev hüve zamiri “veya, yani o”; اَقْرَب akrabu kelimesi “daha yakın (bir zamandır)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪ير kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi ve kudretiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَلِلّٰهِ غَيْبُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin gaybı (bilinemeyeni) yalnızca Allah’a aittir.” Benzerleri çeşitli âyetlerde yer almakta olan(1) bu cümlede Yüce Allah’ın her şeyi bildiği söylenmek istenmekte, böylece mesaj Nahl 16/74. âyetle birleşmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın “gayb ve şahadeti bilen” olduğu beyan edilmektedir.(2) Ayrıca iki âyette sadece “gaybı bilen”(3) ifadesi yer almakta, böylece bilgiye konu olan her şeyi Rabbimizin bildiği ortaya konulmaktadır.

Âyetteki لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin öne alınmasıyla elde edilen “takdim-te’hîr” gereği, göklerin ve yeryüzünün gaybının, yani sırrının, bilgisinin ve dolayısıyla hükümranlığının sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara yönelik bir bilgi olarak vurgulanmaktadır. “Gayb” konusunda geniş bilgilendirmeleri Bakara 2/3’te yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Bakara 2/33’te geniş bir şekilde açıkladığımız üzere, Rabbimizin bilmediği hiçbir şey yoktur. Âyette sözü edilen “göklerin ve yerin gaybı” ifadesi esasında bilgiye konu olan, ancak insanlar tarafından bilinemeyen her türlü gizemi içermektedir.

Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği gibi, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı da Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır. Konuyla ilgili çarpıcı başka bir ayrıntı ise Bakara 2/284’tedir:

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları gizlide saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini bağışlayacak, dilediğine ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.” Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışları bilmede herhangi bir sınır ve fark söz konusu değildir. Bu doğrultuda kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.(4)

2. وَمَآ اَمْرُ السَّاعَةِ اِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ “O (Son) Saat’in (gerçekleşme) işi, göz açıp kapama gibi hatta çok daha yakın bir (zamanda gerçekleşecek olaydan) başka bir şey değildir” Yüce Allah aniden(5) gerçekleşecek olan Son Saat’in ne kadar ani ve hızlı meydana geleceğini işte bu ifade ile ortaya koymaktadır. Konuyla ilişkilendirilebilecek bir başka âyet ise Kamer 54/50’de şöyledir: “Bizim buyruğumuz sadece ve sadece göz açıp kapamak gibi tektir (anlık bir iştir).”

Âyette مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak bir vurgu manası elde edilmektedir. Kur’ân’da sadece bu iki âyettegeçen لَمْح lemh kelimesi de “(göz ile) anlık bakmak” veya “göz kapaklarını kırpmak” manasına gelmektedir. Buradaki اَمْرُنَا emrunâ “emrimiz” ifadesinden kasıt, her işle ilgili olabileceği gibi âyette zikredilen السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi gereği Son Saat’tir.

Âyette kullanılan اَوْ ev edatı bilinen ve yaygın olarak belirtilen “veya” manasından ziyade, tafsîliyye edatı olarak “yani” manasına alınmalıdır. Buna göre anlam tercümede verdiğimiz gibi olur. Söz konusu edata “veya” manası verilince sanki Yüce Allah’ın bu konuda gerçeği ifade edememesi gibi bir durum söz konusu olur ki böyle bir şey Yüce Allah için akla ziyandır.

Bazı âlimlerimiz âyetteki اَوْ ev edatının başındaki hemzenin zâid olduğunu, dolayısıyla âyette Son Saat’in göz açıp kapama kadar yakın ve hızlı olacağının ifade edildiğini belirtmişlerdir.(6) Olayın aniden gerçekleşeceğiyle ilgili olarak Yâsîn 36/49-50’de şöyle buyrulmaktadır: “Birbirleriyle çekişip dururken kendilerini ansızın yakalayacak korkunç bir sesten (patlamadan) başka bir şey beklemiyorlar. O esnada ne bir tavsiyede bulunabilirler; ne de ailelerine dönebilirler.”

3. اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “. Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah yaratmada olduğu gibi idare etmede de sistemi dönüştürüp mahşer âleminin inşasında da her şeye gücü yetendir. Burada verilmek istenen mesaj, Son Saat’in geleceğini inkar eden müşriklere cevap vermek ve bunun son derece hızlı bir şekilde gerçekleşeceğini bildirmektir.

ıı. İnsanın Yaratılışı ve Yaratılış Gayesi

وَاللّٰهُ اَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ اُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْـًٔا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Allah siz hiçbir şey bilmezken sizi analarınızın karınlarından çıkarmış, şükredesiniz diye size işitme (duyusu), gözler ve kalpler vermiştir.”

Âyetteki وَاللّٰهُ vellâhu ifadesi “Allah”; اَخْرَجَكُمْ ahraceküm fiili “sizi çıkardı, çıkarandır”; مِنْ بُطُونِ اُمَّهَاتِكُمْ min butûni ümmehâtiküm tamlaması “sizin annelerinizin karınlarından”; لَا تَعْلَمُونَ lâ ta‘lemûne fiili “bilmiyordunuz”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kıldı, yaptı, şekillendirdi”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; السَّمْع es-sem‘a kelimesi “işitme duyusu, kulak(lar)”; وَالْاَبْصَارَ ve’l-ebsâra sözcüğü “ve gözler”; وَالْاَفْـِٔدَةَ ve’l-ef’idete kelimesi “ve gönüller, kalpler”; لَعَلَّكُمْ le‘aleleküm ifadesi “umulur ki siz”; تَشْكُرُونَ teşkürûne fiili ise “şükredersiniz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insaoğluna yönelik çeşitli ihsan ve ikramları gündeme getirilmektedir.

1. وَاللّٰهُ اَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ اُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْـًٔا “Allah siz hiçbir şey bilmezken sizi analarınızın karınlarından çıkarmıştır.” Yüce Allah insanoğlununn yaratılış süreciyle ilgili kısa bir bilgi vermekte ve insanların annelerinin karınlarından dünyaya getirildiklerini, bu esnada onların hiçbir şey bilmediklerini beyan etmektedir. İnsanların yaratılışı hakkında ‘Alak 96/2’de geniş bilgiler vereceğiz. Burada insanların annelerinin karınlarında belli bir süre kaldıktan sonra dünya hayatına getirildikleri belirtilirken, hiçbir şey bilememelerine dikkat çekilmektedir.

A‘râf 7/172, Rûm 30/30, Hucürât 49/7 ve Şems 91/8 gibi âyetlerde zikredildiği gibi, Yüce Allah insan fıtratını belli değerlerle ve özelliklerle şekillendirmiş olsa da bunların bilginin konusu olmaya dönüşmesi sonradan gerçekleşmektedir. İşte bu gerçeğin bir ifadesi olarak, insan zihni belli ki boş bir levha gibi şekillendirilmiş, sonrasında bilgi sahibi olabilmesi için birtakım organlara sahip kılınmıştır ki âyetin devam eden kısmında bu konuya yer verilmektedir.

2. وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “(Allah) şükredesiniz diye size işitme (duyusu), gözler ve kalpler vermiştir.” Yüce Allah insanoğlunun sureten insan olmasının yeterli olmadığını, ona işitme, görme ve akletme yeteneklerini de vererek kendisini bilinç sahibi olabilecek şekilde insanlığa dönüştürdüğünü bildirmektedir.(7) Bu cümlenin içerik olarak benzerleri çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(8) Bu bağlamda Mülk 67/23’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Sizi yaratan, size işitme duyusu (kulaklar), gözler ve gönüller veren Allah’tır. Ne kadar da azınız şükrediyorsunuz!”

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(9) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(10) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(11) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(12) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”tir.(13)

İnsanların “sorumlu tutulacağı” gerçeğini unutmamak için onların bilgi edinme yollarının başında gelen “işitme, görme ve algılama” duyuları üçü bir arada zikredilmekte ve bunların adeta birbirinden ayrılmayan üçlü olduğu öğretilmek istenmektedir. İsrâ’ 17/36’da da beyan edildiği gibi, kendileriyle bilgi edindiğimiz bu üç özelliğimiz aynı zamanda sorguya muhatap kılınacaktır. Bu nedenle, nereden ve nasıl bilgi edindiğimiz gibi, kazandığımız bilgi de, gerçekleştirdiğimiz eylemler de çok önemlidir ve hesabın konusudur.

Esasında İnsân 76/2’de hayatın var ediliş gayesinin imtihan olduğu beyan edildikten sonra, insanoğlunun hakikati işitip görebilecek şekilde yaratıldığı özellikle hatırlatılmaktadır. Ayrıca Nûr 24/24, Yâsîn 36/65, Fussılet 41/20-21 gibi âyetlerde insanların organlarının şahitliğinden söz edilirken de bu husus üzerinde durulmak istenmektedir.

Âyette geçen السَّمْع es-sem‘ kelimesine “kulak” değil de “işitme duyusu” manası vermekteyiz. Ardından gelen الْاَبْصَار el-ebsâr sözcüğü ise “gözler” manasına gelmektedir. İlkinin tekil, ikinci ve üçüncünün çoğul getirilmesinin muhtemel nedeni, işitmenin sadece dikkatle ve yoğunlaşmayla ilgili oluşudur; gözler ve gönüllerin çoğul getirilmesi çeşitlilikleri nedeniyledir. Allah en iyisini bilir.

Hümeze 104/7’de de zikredildiği üzere, الْاَفْـِٔدَة el-ef’ideh kelimesi el-fuâd kelimesinin çoğuludur ve yer aldığı her bir âyette(14) insanın manevi dünyası ile duygu ve düşünce yetenekleri için kullanılan bir kelimedir. el-Fuâd kelimesi Kur’ân’da beş kez(15) yer almakta ve her bulunduğu yerde “gönül” anlamı vermektedir. el-Ef’ideh ve el-fuâd kelimeleri yedi âyette(16) duyma ve görme duyularının peşinden, onları da içeren bir anlam dizisinde yer almaktadır.

Bu bağlamda söz konusu kelime, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncesindeki duymayı da kapsayacak şekilde düşünme, bilme ve inanma gibi insani yeteneklerin tümüne birden delalet eder. el-Kalb kelimesi hem maddî, fiziki, hem de manevi manada kullanılırken, el-ef’ideh kelimesi sadece manevi duyular için kullanılır ve insanın bütün bir iç dünyasını ifade eder.(17) Bunun için tekil de gelse çoğul da gelse manevi donanımı ifade eder.

Bu âyeti şu şekilde de tercüme etmek mümkündür: “Allah, siz hiçbir şey bilmezken şükredesiniz diye size işitme duyusu, gözler ve kalpler vermiş olarak sizi analarınızın karnından çıkarmıştır.” Bu durumda âyetin son kısmı bütün halinde ilk cümlenin “hâl cümlesi” olarak kabul edilmiş olur ki buna göre organların doğmadan önce yaratılmış olduğuyla ilgili gerçeğe dikkat çekilmiş olur.

Yüce Allah insanların annelerinin karnında hiçbir şey bilemez durumdayken onları çıkarıp dünyaya getirmesinden sonra, kendilerine işitme duyusu, gözler ve gönüller verdiğini söyleyince bu üç organın biyolojik olarak yaratılış sırasını değil de onların işlev görmesini kast ettiğini söyleyebiliriz. Çünkü insanlar doğarken söz konusu organlar onlarla birlikte dünyaya gelmektedirler.

Burada dikkat çekilen nokta, onların bilgi edinmede kullanıldıkları dönemi hatırlatmaktır. İnsanlar bu üç organ ile bilgi edinsinler ve Yaratıcı kudretin sayısız nimetlerine şükretsinler diye bu hayata getirilmişler, hiçbir şey bilemedikleri halde annelerinin karınlarında bu hayatla buluşturulmuşlardır. Demek ki yaratılışın gayesi Yaratıcı kudreti tanımak ve O’na şükretmektir.

ııı. Kuşların Havada Kalabilme Mucizesi

اَلَمْ يَرَوْا اِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّرَاتٍ ف۪ي جَوِّ السَّمَآءِ مَا يُمْسِكُهُنَّ اِلَّا اللّٰهُ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Göğün boşluğunda emre boyun eğdirilmiş olarak uçuşan (kuş)ları görmezler mi? Onları (orada) Allah’tan başkası tutamaz. Şüphesiz ki bunda inanan bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki اَلَمْ يَرَوْا elem yeravv ifadesi “görmediler mi? görmezler mi?, bakmazlar mı?”; اِلَى الطَّيْرِ ile’t-tayri ifadesi “kuşlara, uçuşan varlıklara”; مُسَخَّرَات müsehharâtin kelimesi “boyun eğdirilmiş olanlar”; ف۪ي جَوِّ السَّمَآءِ fî cevvi’s-semâi tamlaması “göğün boşluğunda”; مَا يُمْسِكُهُنَّ mâ yümsikühunne fiili “onları tutmamaktadır”; اِلَّا اللّٰهُ illellâhu istisnası “Allah’tan başkasi”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَات leâyâtin ifadesi “elbette nice deliller”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne ifadesi ise “inanırlar, inanmakta (olan), inanan bir kavim için” demektir.

Burada kâinat kitabının bir âyeti olan kuşların uçma özelliği gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ يَرَوْا اِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّرَاتٍ ف۪ي جَوِّ السَّمَآءِ “Göğün boşluğunda emre boyun eğdirilmiş olarak uçuşan (kuş)ları görmezler mi?” Yüce Allah bu âyette göğün boşluğunda yani havada uçmakta olan uçuşan varlıklara dikkat çekmekte ve inkârcıların bundan dersler çıkarmasını istemektedir.

Burada geçen اَلَمْ يَرَوْا elem yeravv ifadesi “görmediler mi?”, “görmezler mi?”, bakmadılar mı?”, “bakıp düşünmüyorlar mı?”, “gözlem yapmazlar mı?” gibi ifadelerle karşılanabilir. Hepsinde de maksat sadece çıplak gözle görmekten öte olay hakkında düşünmek ve ibret almaktır. Esasında buradaki “görmek”ten kasıt “aklın görmesi”dir; gözün sıradan bakışı değildir. Âyetteki جَوِّ السَّمَآءِ cevvi’s-semâi tamlaması ise “göğün boşluğu” manasına gelmekte ve İbn Abbâs’ın da belirttiği gibi üzerimizdeki “boşluğu” ifade etmektedir.(18)

Konuyla ilgili olarak Mülk 67/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Üzerlerinde kanat çırparak uçan kuşları düşünmezler mi?” Benzer bir içerikte olmak üzere Nûr 24/41’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Göklerde ve yerde bulunanlarla dizi dizi kuşların Allah’ı tesbih ettiklerini düşünmez misin? Her biri kendi duasını ve tesbihini (öğrenmiş) bilmiştir. Allah, onların yapmakta olduklarını hakkıyle bilendir.”

Eğer hava, içinde uçulabilir şekilde, uçan varlıklar da orada uçabilecek şekilde yaratılmasaydı böyle bir olayın yaşanması mümkün olmazdı. Olaya bakınca sebebe ulaşmak gerekmektedir. Yüce Allah sebepler âlemini yaratırken insanların müsebbib olarak O’nu görmelerini, sebeplerin arkasında O’nun bulunduğunu bilmelerini istemektedir. Yüce Allah havayı da uçanları da belli bir sisteme, tabiattaki yasalarına göre yarattığı için, uçuşan varlıkların bu ilahi kanuna boyun eğdirildiklerini beyan bağlamında مُسَخَّرَات müsehharât kelimesine yer vermektedir.

Bu noktada Yazır’ın da belirttiği gibi, Yüce Allah’ın irade ve kudretine dayanarak, emir ve sistemini takip ederek semada uçaklar yapmak,(19) daha ileri teknolojiler üreterek uzay araçları geliştirmek, insanlık arenasındaki medeniyet yarışında ileri düzeyleri tutturmak gerekir. Bu arada amaç Yüce Allah’a karşı gelmek değil, O’nun erişilmez kudreti karşısında eğilmek ve hayatın asıl amacının imtihan olduğunu unutmamak olmalıdır.

2. مَا يُمْسِكُهُنَّ اِلَّا اللّٰهُ “Onları (orada) Allah’tan başkası tutamaz.” Yüce Allah havada uçuşabilen yaratıkları orada kendisinden yani O’nun yarattığı tabiat yasalarından başka hiç kimsenin tutamayacağını vurgulu bir şekilde beyan etmektedir.

Konuyla iligili olarak Mülk 67/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Onları Rahmân’dan başkası (havada) tutamaz.” Bu âyette اللّٰه allâh lafzınin yerinde الرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi kullanılmaktadır. Âyetin bu cümlesinde kuşların havada uçmalarını sağlayan kuvvet ve kudretin sadece Rahmân olan Yüce Allah’a ait olduğu beyan edilmektedir. Buradaki مَا mâ … اِلَّا illâ kalıbı âyete vurgu anlamı katmakta ve bu konuda Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığın doğrudan belirleyici olmadığı bildirilmektedir.

Bu âyetten anlaşılıyor ki “uçuşan varlıklar, kuşlar” ve “hava” kâinat kitabının âyetlerinden yani Yüce Allah’ın tabiata yerleştirdiği kanunlardandır. Kuşları havada uçabilecek şekilde yaratan kudret Yüce Allah olduğu gibi, kuşları orada tutma özelliğini havaya veren de O’dur. Öyleyse, uçana hayranlıkla bakıp uçuranı görmemek, işaret parmağına takılıp gösterdiği yere bakmamak, sanata hayran olup sanatkârı hesaba katmamak, cama veya gözlüğe bakıp camdan veya gözlükten bakmamak gibi bir şeydir. “Bağ kurmak” anlamına gelen akıl, bağ kurduğu kadar akıldır. Bağ kurmayı becermiyorsa akıl adını almayı da hak etmiyor demektir. İşleyen bir akıl esere bakıp sahibini, sanata bakıp sanatkârı ve fiile bakıp faili keşfedendir.(20)

3. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki bunda inanan bir toplum için dersler vardır.” Yüce Allah âyetin sonunda bütün bu anlatılanlarda kendi zatının varlığına, birliğine, eşsiz ve erişilmez kudretine dair inanan bir toplum için nice deliller, ibretler ve dersler olduğunu beyan etmektedir. Âyetin muhatabı elbette bütün insanlardır; bu nedenle inanan ve inanmak isteyen herkes bu hitabın muhatabı durumunda olduklarını bilmelidirler.

b) Yüce Allah’ın Çeşiti Nimetlerinden Örnekler

Yüce Allah, sûrenin 80-83. âyetlerinde insanlara ev imkânı verdiğini, hayvanların derilerinden hem yolculuk hem de ikamet zamanlarında hafifçe taşıyabilecekleri evler, çadırlar yapma imkânı sunduğunu, kaba ve ince yünlerden, bir de hayvan kıllarından çeşitli eşya üretebildiklerini ifade etmektedir.

Ardından, benzer şekilde gölgeler var edildiği, dağlardan da barınaklar yaratıldığı, sıcaktan ve soğuktan koruyacak elbiseler ve (yine) savaşta koruyacak savaş giysileri, zırhlar yaratıldığı beyan edilmekte, böylece teslimiyet göstermeleri için üzerlerine Yüce Allah’ın nimetini tamamlamakta olduğu haber verilmekte, yine de yüz çevirirlerse, artık Hz. Peygamber’e düşen görevin ancak apaçık bir tebliğ olduğu ifade edilmekte, sonrasında onlarla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Onlar Allah’ın nimet(ler)ini bilirler (itiraf ederler); sonra da onu inkâr ederler. Onların çoğu kâfirdir.”

ı. Evler ve Hayvanlardan İstifade İmkanları

وَاللّٰهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْاَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ اِقَامَتِكُمْ وَمِنْ اَصْوَافِهَا وَاَوْبَارِهَا وَاَشْعَارِهَآ اَثَاثًا وَمَتَاعًا اِلٰى ح۪ينٍ “Allah size huzur yeri olarak evlerinizi (yapma imkânı) vermiştir. Sizin için hayvan derilerinden gerek yolculuğunuzda, gerekse konaklama gününüzde kolayca taşıyabileceğiniz evler (çadırlar); yünlerinden, yapağılarından ve kıllarından bir süreye kadar (yararlanacağınız) ev eşyası ve ticaret malı yaratmıştır.”

Âyetteki وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; جَعَلَ ce‘ale fiili “kıldı, yaptı, yarattı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْ بُيُوتِكُمْ min buyûtiküm ifadesi “sizin evlerinizden”; سَكَنًا sekenen kelimesi “huzura erilen yer, huzura meyledilen yer”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yine kıldı, yaptı, yarattı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْ جُلُودِ الْاَنْعَامِ min cülûdi’l-en‘âmi ifadesi “hayvanların derilerinden”; بُيُوتًا buyûten kelimesi “evler, yuvalar”; تَسْتَخِفُّونَهَا testehıffûnehâ ifadesi “onları kolayca taşıyorsunuz”; يَوْمَ ظَعْنِكُمْ yevme za‘niküm ifadesi “sizin göç ettiğiniz günde”;وَيَوْمَ اِقَامَتِكُمْ ve yevme ikâmetiküm ifadesi “ve sizin ikamet gününüzde”;وَمِنْ اَصْوَافِهَا ve min asvâfihâ ifadesi “onların (davarların) kaba yünlerinden”;وَاَوْبَارِهَا ve evbârihâ sözcüğü “ve (develerin) ince ve yumuşak yünleri(nden)”; وَاَشْعَارِهَآ ve eş‘ârihâ kelimesi “ve (keçilerin) kılları(ndan)”; اَثَاثًا esâsen sözcüğü “dayanıklı ev eşyası”;وَمَتَاعًا ve metâ‘an kelimesi “ve başka eşya”; اِلٰى ح۪ينٍ ilâ hînin ifadesi ise “belli bir zamana kadar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hayat şartlarıyla ilgili olarak bütün canlılara, özellikle de insanlara verdiği sayısız imkânlardan sadece bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. وَاللّٰهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سَكَنًا “Allah size huzur yeri olarak evlerinizi (yapma imkânı) vermiştir.” Bu cümleyi “Allah size evlerinizden huzur ve sükün (yeri) yaptı” şeklinde de tercüme edebiliriz. Her iki durumda da verilen mesaj, evlerde huzur ve sükün içerisinde oturup yerleşebilme imkânının Yüce Allah tarafından insana verildiğini beyandır. Yüce Allah insanoğluna verdiği zekâ ve kabiliyetlerle ev yapma imkânı bahşetmiş, onlar da içlerinde huzur bulacakları evler, meskenler yapmayı başarmışlardır.

En‘âm 6/96 ve Tevbe 9/103’te de geçen سَكَن seken kelimesi, “huzura erilen yer, meyledilen ve yönelinen, yerleşilen mekan” gibi anlamlara gelmekte(21) ve bir meskende insanın hissettiği huzuru, sükünu ve yerleşik olma hissini ifade etmektedir.

2. وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْاَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ اِقَامَتِكُمْ “Sizin için hayvan derilerinden gerek yolculuğunuzda, gerekse konaklama gününüzde kolayca taşıyabileceğiniz evler (çadırlar) yaratmıştır.” Yüce Allah bu cümlede yine insanoğluna ihsan ettiği bir başka nimetini dikkatlere sunmaktadır. Bu bağlamda hayvanların derilerinden elde edilen ve kolayca taşınabilen çadırları yapabilme imkânını onlara verdiğini bildirmektedir ki bu hafif barınaklar yani çadırlar(22) hem göç zamanlarında yani yolculuklarda hem de ikamet zamanlarında yani yerleşik dönemlerde insanların istifade edebilecekleri imkânlardır. Bu geçici evler yani çadırlar hafif oldukları için kolayca taşınabilir şekilde insanların hizmetine sunulmuştur.

Âyetteki تَسْتَخِفُّونَ testehıffûne fiili “kolayca taşımak” manasına gelmektedir. Bu fiil yestehıffenne şeklinde bir kez de Rûm 30/60’ta geçmektedir. Arapların kullandığı deriler genel olarak sığır, deve ve davardan elde edilirdi. Bu arada âyette geçen يَوْمَ ظَعْنِكُمْ yevme za‘niküm ifadesi “göç ettiğiniz gün” manasına gelmekte ve çobanların geçici olarak yaptıkları günlük yolculukları ifade etmektedir.(23) Buradan hareketle, devam eden ifadede de وَيَوْمَ اِقَامَتِكُمْ “ikamet günü” geçtiği için, önceki kullanımın geçici olarak çıkılan yolculuklardaki durumu anlattığı gayet net bir şekilde anlaşılmaktadır.

3. وَمِنْ اَصْوَافِهَا وَاَوْبَارِهَا وَاَشْعَارِهَآ اَثَاثًا وَمَتَاعًا اِلٰى ح۪ينٍ “(Hayvanların) yünlerinden, yapağılarından ve kıllarından bir süreye kadar (yararlanacağınız) ev eşyası ve ticaret malı (meydana getirmiştir).” Yüce Allah insanoğluna yönelik ihsan ve ikramları bağlamında önce evleri, sonra hayvanların derilerinden üretilen hafif çadırları zikrettikten sonra, şimdi de yine günlük ihtiyaçları bağlamında yine hayvanlarla ilgili bir başka nimetini hatırlatmaktadır.

Buna göre, her biri Kur’ân’da sadece bu âyette geçmekte olan ve hayvanların اَصْوَاف asvâf yani davarların “kaba yünleri”nden, اَوْبَار evbâr yani develerin “ince ve yumuşak yünleri”nden, bir de اَشْعَار eş‘âr yani keçilerin “kılları”ndan(24) belli bir süreye kadar kullanılabilecek şeyler yarattığı beyan edilmektedir. Bunların yaratılış gayesiyle ilgili olarak zikredilen اَثَاث esâs kelimesi bir kez de Meryem 19/74’de geçmekte ve “dayanıklı ev eşyası” manasına gelmektedir.

Diğer gaye ise مَتَاع metâ‘ kelimesiyle beyan edilmekte ve kısa süreli kullanımlar için “başka eşya” manasında kullanılmaktadır. Bu arada مَتَاع metâ‘ kelimesinin Kur’ân’da 34 kez(25) geçmekte olduğunu da hatırlatmalıyız. Âyette geçen اَثَاث esâs ve مَتَاع metâ‘ kelimelerine “örtü, giyilecek eşya, döşenecek eşya, yatak, döşek, giysi, geçimlikler, süs eşyası, ticaret eşyası”(26) gibi manalar da verilmektedir.

Hepsine bakıldığında anlaşılan şudur: Yüce Allah insanların günlük ihtiyaçları kapsamında çeşitli hayvanların derilerinden ve yün, yapağı ve kıllarından da çeşitli imkânlar elde etmişlerdir ki bunu onlara Yüce Allah ikram etmiştir. Eğer hayvanlar o şekilde yaratılmasaydı ve eğer insanoğlu bu tür imkânları kullanmayı öğrenmeseydi, nerelerde nasıl kullanılacaklarıyla ilgili bilgi sahibi kılınmasalardı bütün bu nimetlerden yararlanamazlardı.

ıı. Gölgeler, Dağlardaki Barınaklar, Elbiseler

وَاللّٰهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلَالًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبَالِ اَكْنَانًا وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَاب۪يلَ تَق۪يكُمُ الْحَرَّ وَسَرَاب۪يلَ تَق۪يكُمْ بَاْسَكُمْ كَذٰلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ “Allah yarattığı şeylerden sizin için gölgeler var etmiştir. Dağlardan da sizin için barınaklar yaratmıştır. Sizi sıcaktan (ve soğuktan) koruyacak elbiseler ve (yine) savaşta sizi koruyacak elbiseler (zırhlar) yaratmıştır. İşte böylece (Allah) teslimiyet göstermeniz için üzerinize nimetini tamamlıyor.”

Âyetteki وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; جَعَلَ ce‘ale fiili “kıldı, yaptı, yarattı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِمَّا خَلَقَ mimmâ haleka ifadesi “yarattığı şeylerden”; ظِلَالًاzılâlen kelimesi “gölge(ler)”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yine kıldı, yaptı, yarattı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنَ الْجِبَالِ mine’l-cibâli ifadesi “dağlardan”; اَكْنَانًا eknânen kelimesi “gizlenme, saklanma yerleri”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yine kıldı, yaptı, yarattı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; سَرَاب۪يل serâbîle kelimesi “gömlek vs. türü giysiler”; تَق۪يكُمُ tekîküm ifadesi “sizi korumaktadır”; الْحَرّ el-harra kelimesi “sıcaklıktan”; وَسَرَاب۪يلَ ve serâbîle kelimesi “ve gömlek vs. türü giysiler de”; تَق۪يكُمُ tekîküm ifadesi “sizi korumaktadır”; بَاْسَكُمْ be’seküm kelimesi “şiddet ve savaş zamanlarınızda”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; يُتِمُّ yütimmu fiili “tamamlamaktadır”; نِعْمَتَهُ nı‘metehû tamlaması “O’nun nimet(ler)ini”;عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ le‘alleküm tüslimûne ifadesi ise “teslimiyet gösteresiniz diye” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabından insanoğluna yönelik daha farklı nimetlerinden bir grup ile çeşitli sıkıntılardan koruyucu elbiseler gündeme getirilmektedir.

1.وَاللّٰهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلَالًا “Allah yarattığı şeylerden sizin için gölgeler var etmiştir.” Yüce Allah insanlar için onları sıcaklardan koruyacak gölgeler, gölgelikler yarattığını beyan etmektedir. Âyetteki مِمَّا خَلَقَ mimmâ haleka ifadesi, insanlara gölgelik yapacak şeylerin oldukça fazla olduğuna işaret etmektedir. Esasında burada geçen ظِلَال zılâl kelimesinin zıll sözcüğünün çoğulu olmasının nedeni de budur. Bakara 2/57’deki “Üzerinize bulutu gölgelik yaptık” ifadesi, gölgelerin ağaç vs. bilinen nesnelerden ibaret olmadığının delilidir.

2. وَجَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبَالِ اَكْنَانًا “Dağlardan da sizin için barınaklar yaratmıştır.” Yüce Allah insanoğluna olan nimetlerinden bir diğerini “dağlar”la ilişkilendirmekte ve onlardan insanlara çeşitli yuvalar, sığınaklar, siperler var ettiğini beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَكْنَان eknân kelimesi kinn kelimesinin çoğuludur ve “gizlenme, saklanma yerleri, yuvalar, siperler, barınaklar, sığınaklar, korunaklar, kovuklar, mağaralar” manalarına gelmekte,(27) insanoğlu için önemli birer mekân ve imkân oldukları ifade edilmek istenmektedir. Sıcak iklimlerde gölgelerin ve dağlardaki sığınakların önemi son derece açıktır.

3. وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَاب۪يلَ تَق۪يكُمُ الْحَرَّ وَسَرَاب۪يلَ تَق۪يكُمْ بَاْسَكُمْ “Sizi sıcaktan (ve soğuktan) koruyacak elbiseler ve (yine) savaşta sizi koruyacak elbiseler (zırhlar) yaratmıştır.” Yüce Allah gölgeleri ve dağlardaki sığınakları beyan ettikten sonra, bu defa günlük hayatını sürdürebilmesi için insanoğlunu sıcak ve soğuktan koruyacak giysileri üretme imkânını onlara verdiğini beyan etmektedir.

Burada sözü edilen ve Kur’ân’da iki kez de Tevbe 9/81’de geçen الْحَرّ el-harr kelimesi “sıcaklık” anlamına gelse de, insanlar için genellikle sıcaktan değil de soğuktan korunma ihtiyacı söz konusu olduğu için, müfessirlerimiz bu kelimeye “sıcak ve soğuk hava şartları” anlamını vermeyi tercih etmişlerdir.(28)

Bir kez de İbrâhim 14/50. âyette geçen ve sirbâl kelimesinin çoğulu olan ilk سَرَاب۪يل serâbîl kelimesi günlük hayatta giyilen “gömlek vs. türü giysiler”dir. İkinci سَرَاب۪يل serâbîl kelimesi ise yine bir giysi gibi kabul edilebilecek şekilde kişileri savaş ve şiddet ortamlarında koruyan savaş giysileri manasında “zırhlar” manasına alınmalıdır.(29) Zira burada zikredilen بَاْس be’s kelimesi de “şiddet ve savaş” manasına gelmektedir.

4. كَذٰلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ “İşte böylece (Allah) teslimiyet göstermeniz için üzerinize nimetini tamamlıyor.” Yüce Allah Nahl sûresinin 80 ve 81. âyetlerinde insanoğluna yönelik olarak sunduğu nimetlerin bir bölümünü hatırlatmakta, adeta hayatın hemen hemen bütün alanlarını içerecek şekilde kendilerine sunduğu nimetleri birer birer sıralamaktadır. İşte bunun sonunda insanoğluna ikram ettiği nimetlerini bu şekilde tamamlamakta olduğunu beyan ederek, Hakk’a teslimiyet göstermeleri gerektiğini bildirmektedir.

Âyette geçen يُتِمُّ yütimmu ve تُسْلِمُونَ tüslimûne fiillerinin geçmiş zaman değil de geniş zaman kalıbında getirilmesi, bu nimetlendirmenin de teslimiyet gerekliliğinin de devam etmekte olduğunu ortaya koymaktadır. Bu arada نِعْمَتَهُ nı‘metehû “nimet(ler)ini” tamlamasına yer verilerek de nimetlerin sahibinin Yüce Allah olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir.

İbn Abbâs âyetin sonundaki تُسْلِمُونَ tüslimûne fiilini teslimûne şeklinde “sâlim olmak” manasında okuyarak, Yüce Allah’ın insanlara kullanmalarını öğrettiği giysilerin onları hem sıcaktan ve soğuktan, hem de savaşlarda yaralanmalardan korumasını sağlamalarını gerekçe olarak zikretmiş olmaktadır.(30) Her iki anlam da mümkün olsa da ilk verdiğimiz anlamın öncelikli tercihimiz olduğunu belirtmek isteriz. Çünkü bir sonraki âyette tebliğden söz edilmekte, dolayısıyla muhatapların Yüce Allah’ın mesajlarına teslimiyet göstermelerinin beklendiği, aksi takdirde sonuçlarına katlanacakları mesajı yer almaktadır.

ııı. Risaletin Görev Alanı ve Nankörler

فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّٰهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَهَا وَاَكْثَرُهُمُ الْكَافِرُونَ “Yine de yüz çevirirlerse, artık sana düşen (görev) ancak apaçık tebliğdir. Onlar, Allah’ın nimet(ler)ini bilirler; sonra da onu inkâr ederler. Onların çoğu kâfirdir.”

Buradaki فَاِنْ تَوَلَّوْا fe in tevellev fiili “ve eğer yüz çevirirlerse”; فَاِنَّمَا عَلَيْكَ fe innemâ ‘aleyke ifadesi “sana düşen sadece (şudur)”; الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ el-belâğu’l-mübînu tamlaması “apaçık tebliğ”; يَعْرِفُونَ ya‘rifûne fiili “tanırlar, bilirler”; نِعْمَتَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimet(ler)ini”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُنْكِرُونَهَا yünkirûnehâ ifadesi “onu, onları inkar ederler”; وَاَكْثَرُهُمُ ve ekseruhum tamlaması “ve onların çoğu, çokları”; الْكَافِرُون el-kâfirûne sözcüğü ise “kafirler, inkar edenler(dir)” demektir.

Burada inkârcıların olumsuz tutumu karşısında Hz. Peygamber’in görevi ve muhatapların durumu gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “Yine de yüz çevirirlerse, artık sana düşen (görev) ancak apaçık tebliğdir.” Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/20, Mâide 5/92, Şûrâ 42/48, Teğâbun 64/12 gibi âyetlerde de geçmektedir. Yüce Allah sunduğu ve sıraladığı bunca nimete rağmen, müşriklerin yine de itibar etmeyip hak ve hakikattan yüz çevirmeleri durumunda Hz. Peygamber’in artık yapabileceği başka bir şeyin kalmadığını, apaçık tebliğ yapmanın ötesinde başka bir beklentiye girmemesi gerektiğini beyan etmektedir. Bunun sebebini de bir sonraki âyette dile getirdiği üzere onların gerçekleri tanıyıp bilmelerine rağmen, ısrarcı bir şekilde sürdürdükleri red, nankörlük ve inkara bağlamaktadır.

Kur’ân’da 15 kez geçen ve geçtiği her yerde ilâhî mesajla ilgili olarak kullanılmakta olan belâğ/el-belâğ kelimelerini Yüce Allah bazı âyetlerde(31) “vahiy” için kullanmaktadır. Bu çerçevede vahyinin bir bildiri, bir duyuru, bir mesaj, bir tebliğ olduğunu ortaya koymakta, bazı âyetlerde(32) ise aynı kelimeyi peygamberlere düşen görevle ilişkili olarak “tebliğ” manasında zikretmektedir.

Yüce Allah bu âyetinde Hz. Peygamber’e moral vermekte ve inkârcıların bu tutumundan kendisinin sorumlu olmadığını beyan etmek istemektedir. Sûrenin daha önce yorumunu yaptığımız “Elçilere apaçık tebliğden başka ne düşer ki!” mealindeki 36. âyetinde de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün eski kavimlerin haktan sapma suçlarının kendilerinde olduğunu, elçilerin gönderilme ve görevlendirilme gerekçesinin “apaçık tebliğden başka bir şey olmadığı”nı beyan etmektedir.

Yüce Allah bütün peygamberlerin ve elbette Hz. Peygamber’in asıl görevinin “apaçık tebliğ” olduğunu vurgulamaktadır. Âyette kullanılan اِنَّمَا innemâ edatı cümleye bu anlamı katmaktadır. Peygamberler “apaçık uyarıcılar”(33) olduğu gibi, tebliğlerini de apaçık yapmışlar,(34) anlaşılır bir dil kullanarak ilâhî mesajı muhataplarına iletmişlerdir. Yüce Allah vahyinin bir belâğ/el-belâğ olduğunu, yani bir bildiri, duyuru, mesaj, tebliğ olduğunu beyan etmektedir.

2. يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللّٰهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَهَا وَاَكْثَرُهُمُ الْكَافِرُونَ “Onlar, Allah’ın nimet(ler)ini bilirler; sonra da onu inkâr ederler. Onların çoğu kâfirdir.” Yüce Allah inkarcıların durumunu ve bir anlamda yüz çevirme gerekçelerini ortya koymakta, bununla ilgili olarak inkarcı nankörlerin Yüce Allah’ın kendilerine sunduğu nimetleri bildiklerini, ancak onlara karşı nankörce davrandıklarını, onları Yüce Allah’ın yaratıp hizmetlerine amade ettiği gerçeğini inkar ettiklerini beyan etmekte, insanların çoğunluğunun gerçeklerin üzerini örttüğünü bildirmektedir.

“Nimetlerin kaynağında Yüce Allah’ın olduğunu bilmelerine rağmen onları inkâr etmeleri”,(35) nimetler için Allah’a şükretmemeleri, başkalarına kulluk etmeleri, başka varlıklardan şefaat beklemeleri vs. manasına gelebilir. Ayrıca âyetin yorumunda Hz. Peygamber’in risaletinin gerçek olduğunu bilip onu inkâr etmeleri de söz konusu edilebilir.

Esasında Hz. Peygamber’in risaleti çok büyük bir nimettir; dahası Mâide 5/3, Kalem 68/2 ve Duhâ 93/11. âyetler gereği vahiy bir nimettir. Hem vahyin hem de risaletin nimet olduğunu bilen bu kişiler gerçeğin farkında olmalarına rağmen bile bile hakkı inkâr etmişler, bu evrensel gerçeğin üzerini örtmüşlerdir.(36)

Âyetin sonundaki الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesinin asıl anlamının “örtmek” olduğu düşünüldüğünde, inkârcıların kendi fıtratlarını örttükleri ve bildikleri gerçekleri gizledikleri, böylece nankörlüğün zirvesine yerleştikleri rahatlıkla söylenebilir. Bu arada âyette yer alan اَكْثَر ekser kelimesi eğer inkârcıları ifade ediyorsa maksat “hepsi” olabileceği gibi,(37) içlerinden inatçıların çoğunluk oluşturduğu da söyleneblir.

Esasında küfür bir tek derecede olamayabilir; az inkâr edenler vardır; tam bilmeden inkâr edenler de olabilir; ancak Mekke’deki bu azgın inkârcıların çoğunluğu oluşturduğu bilinen bir gerçektir.(38) Eğer اَكْثَر ekser kelimesi bütün insanları veya bütün Mekkelileri içeriyorsa o zaman da “çoğunluğu” manası devreye girmiş olur.(39) Çünkü Yûsuf 12/103. âyette insanların çoğunluğunun inanmayacağı beyan edilmektedir.

c) Mahşerde Yaşanacak Bazı Diyaloglar

Yüce Allah, sûrenin 84-89. âyetlerinde her ümmetten bir şahit göndereceği gün, artık kâfir olanlara özür dilemeleri için izin verilmeyeceğini, onların özür dilemelerinin de istenmeyeceğini bildirmekte, zulmedenler azabı gördüklerinde, artık onlardan azabın hafifletilmeyeceğini ve onlara zaman tanınmayacağını beyan etmektedir.

Ardından, müşriklerin mahşerde putlarını gördüklerinde “Ey Rabbimiz! İşte bunlar, senin peşi sıran yalvardığımız ortaklarımızdır” diyecekleri, putların da “Siz mutlaka yalancılarsınız” şeklinde karşılık verecekleri, kâfirlerin o gün Yüce Allah’a teslimiyetlerini arz edecekleri ve uydurmakta oldukları şeylerin onlardan kaybolup gitmiş olacağı haber verilmektedir.

Daha sonra, inkâr edip de insanları Yüce Allah yolundan alıkoyanların yapmakta oldukları bozgunculuklar sebebiyle azaplarının arttırıldıkça arttırılacağı bildirilmektedir. Nihayet mahşerde kendilerinden (aleyhlerine olmak üzere) her ümmete bir şahit getirileceği, Hz. Peygamber’in de bu son ümmete şahit olarak getirilmiş olacağı haber verilmekte, nihayet Kur’ân’ın her şey için bir açıklama, müslümanlar için de bir hidâyet, rahmet kaynağı ve müjde olarak indirildiği beyan edilmektedir.

ı. İnkârcılara Özür İmkanı Verilmemesi

وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ اُمَّةٍ شَه۪يدًا ثُمَّ لَا يُؤْذَنُ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ وَاِذَا رَاَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا الْعَذَابَ فَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz (getireceğimiz) gün, artık (özür dilemeleri için) kâfir olanlara izin verilmez; onların özür dilemeleri de istenmez. Haksızlık edenler azabı gördüklerinde, artık onlardan azap hafifletilmez, onlara bakılmaz da.”

Buradakiوَيَوْمَ ve yevme kelimesi “(şu) günde”; نَبْعَثُ neb‘asü fiili “dirilteceğiz, göndereceğiz”; مِنْ كُلِّ اُمَّةٍ min külli ümmetin ifadesi “her ümmette”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi “bir şahit”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يُؤْذَنُ lâ yü’zenu edilgen fiili “izin de verilmez”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi “kafir olanlara, inkar etmiş kişilere”;وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ ve lâ hum yüsta‘tebûne edilgen fiili “özür dilemeleri de istenmez”; وَاِذَا رَاَ ve izâ raâ ifadesi “gördüğü zaman”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zulmedenler, haksızlık etmiş kişiler”; الْعَذَاب el-‘azâbe kelimesi “azabı”; فَلَا يُخَفَّفُ fe lâ yuhaffefü edilgen fiili “hafifletilmez, hafifletilmeyecektir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ ve lâ hum yunzarûne ifadesi ise “onlara zaman da tanınmaz” demektir.

Burada mahşerde her ümmetten bir şahit getirileceği ve zalimlere zaman tanınmayacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ اُمَّةٍ شَه۪يدًا ثُمَّ لَا يُؤْذَنُ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz (getireceğimiz) gün, artık (özür dilemeleri için) kâfir olanlara izin verilmez; onların özür dilemeleri de istenmez.” Bu âyette iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a)وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ اُمَّةٍ شَه۪يدًا “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz (getireceğimizi) gün.” Yüce Allah inkarcıların nankörlüklerini beyan ettikten sonra, onları tehdit etmek ve korkunç bir akıbetin geleceğiyle ilgili kendilerini bilgilendirmek için mahşerde her ümmetten bir şahit çıkaracağını ifade etmektedir. Burada sözü edilen şahitten kasıt, her ümmete gönderilen o ümmetin peygamberidir.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Her bir ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve seni de onlara şahit olarak gösterdiğimiz zaman halleri nice olacak!” İşte burada hem evrensel anlamda bütün peygamberlerin kendi ümmetlerine, hem de Hz. Peygamber’in son ümmete şahit getirilmesinden söz edilmektedir. Benzer bir ifade birkaç âyet sonra yorumunu yapacağımız Nahl 16/89’da da yer almaktadır. Bu arada Bakara 2/143’te sözü edilen şahitliği mahşerle ilişkilendirenler de aynı noktada izahlar yapmışlardır.

Kasas 28/75’te de şu bilgiler yer almaktadır: “(Yine o gün) her ümmetten bir şahit çıkarmış olacağız ve (inkârcılara) ‘Kesin delilinizi getirin!’ diyeceğiz. (İşte o zaman) bilecekler ki gerçek Allah’a aittir ve uydurmakta oldukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolmuşlardır.” Yüce Allah mahşer şartlarında her ümmetten bir şahit çıkaracağını beyan ederek, inkârcı muhataplara orada yeniden meydan okuyacağını ve kendilerinden delil getirmelerini isteyeceğini haber vermektedir.

Âyette geçen شَه۪يد şehîd kelimesi de bilinen anlamda “şehit” değil, Kur’ân’daki bütün kullanımlarında da olduğu üzere “şahit” manasına gelmektedir. Âyetteki muhatapların inkârcılar olduğu düşünüldüğünde, getirileceği haber verilen “şâhid” de daha önce de belirttiğimiz üzere, elbette “o ümmetin peygamberi” olacaktır. İsrâ’ 17/71’de yer alan “O gün her milleti önderleriyle çağıracağız” ifadesinde de maksat ümmetlerin peygamberleriyle çağrılmasıdır.

Ümmetlerin peygamberleriyle çağrılması olumsuz bir içerik arz etmekte, yanlış yapanların aleyhinde şahitlik yapacakları anlaşılmaktadır. Furkân 25/17-19, Sebe’ 34/40-41 gibi âyetlerde bu tür şahitliklerin muhatapları yalanlamak şeklinde gerçekleşeceği anlaşılmaktadır.

Mâide 5/116-117’de yer aldığı gibi, Hz. İsâ’nın da bu anlamda sorgulanacağı, kendisini ve annesini Yüce Allah’ın peşi sıra ilah edinenleri mahşerde yalanlayacağı ve insanların kendilerinin böyle bir şirk ve küfür ürettiğini söyleceği, bu şekilde teslis inancına sahip olanların aleyhinde şahitlik yapacağı bildirilmektedir. Bu arada الْاَشْهَاد el-eşhâd kelimesinin kullanıldığı Hûd 11/18 ve Mü’min 40/51’de de mahşerde bütün şahitlerin şahitliklerinden söz edilmekte, Zümer 39/69’da da benzer içerikte bilgiler verilmektedir.

b) ثُمَّ لَا يُؤْذَنُ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ “Artık (özür dilemeleri için) kâfir olanlara izin verilmez; onların özür dilemeleri de istenmez.” Rûm 30/57 ve Câsiye 45/35’te de geçen لَا يُسْتَعْتَبُونَ lâ yüsta‘tebûne edilgen fiili “özür dileme imkanı verilmemesi”, “af dileyememeleri”, “kendilerinden rızalık istenmemesi”, “dünyaya geri döndürülmemek”(40) gibi anlamlar içermektedir. Kafirlere izin verilmemesi ve onlara özür imkanının tanınmamasıyla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler yer almaktadır.(41) Özellikle Murselât 77/35-36’da bu konuda çok önemli beyanlar yer almaktadır: “Mahşer şartlarında kafirlere hiçbir şekilde izin verilmeyecek ve onların özür dilemelerine fırsat da tanınmayacaktır.”

Kıyâmet 75/14-19’daki ifadeler şöyledir: “Özürlerini sayıp dökmeye kalksa da artık insan kendi kendinin şahididir. Ey suçlu kişi, artık onu (amel defterini) çarçabuk almak için dilini dahi kımıldatma! Şüphesiz onu (amel defterini) toplamak ve onu okutmak bize aittir. O halde, biz onu okuduğumuz zaman, sen onun okunuşunu takip et! Sonra onu açıklamak da bize aittir.”

Kişilerin özürlerinin kendilerine faydasının bulunmayacağını bildiren âyetler de vardır. Bu bağlamda Rûm 30/57, Mü’min 40/52, Fussılet 41/24, Câsiye 45/35. âyetler hatırlanmalıdır.

2.وَاِذَا رَاَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا الْعَذَابَ فَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ “Haksızlık edenler azabı gördüklerinde, artık onlardan azap hafifletilmez, onlara bakılmaz da.” Yüce Allah hakkı ve hakikati inkar edenlere bu âyette “zalimler” demekte ve kendilerine mahşerde uygulayacağı azabın hiçbir şekilde hafifletilmeyeceği gibi kendilerine fırsat tanınmayacağını da haber vermektedir. Kafirlere “zalim” denmesinin sebebi, inançta “adalet” demek olan “tevhid”in yerine, “zulüm” demek olan “şirk”i benimsemeleridir.(42) Bu konuda Bakara 2/86, 162, Âl-i İmrân 3/88, Fâtır 35/36 ve Mü’min 40/49’da da benzer bilgiler yer almaktadır.

Bu çerçevede bir örnek olması bakımından Fâtır 35/36’daki ifadeyi hatırlatmak istiyoruz: “Azaplarından da hafifletilme olmayacaktır.” Bu cümlenin aslında bir azap hafifletilme isteğinin cevabı olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Mü’min 40/49’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “Ateşte bulunanlar cehennem bekçilerine, ‘Rabbinize dua edin, bizden bir gün olsun azabı hafifletsin!’ diyecekler.”

İşte bu isteğin karşılığında bekçiler, konuyu dünyadayken kendilerine gelen peygamberlerin çağrılarına uyup uymamaya getirmiş ve şu cevabı vermiş olacaklardır: “(Bekçiler), ‘Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ derler. Onlar da, ‘Getirdiler’ cevabını verirler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ derler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.”(43)

Bu tür isteklerin olumsuz bir şekilde karşılanacağı veya azabın hiçbir şekilde hafifletilmeyeceği söz konusu âyetlerde beyan edilmektedir. İşte azabın hafifletilmesi bir tarafa, İsrâ’ 17/97’de yer aldığı üzere, ateş hafifler gibi olduğu her defasında onun kavurucu alevinin tekrar kışkırtılacağı beyan edilmektedir. Nebe’ 78/30’da da azabın arttırılacağından söz edilmesi aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

ıı. Karşılıklı Suçlamaların Yaşanacak Olması

وَاِذَا رَاَ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا شُرَكَآءَهُمْ قَالُوا رَبَّنَا هٰٓؤُ۬لَآءِ شُرَكَآؤُ۬نَا الَّذ۪ينَ كُنَّا نَدْعُوا مِنْ دُونِكَ فَاَلْقَوْا اِلَيْهِمُ الْقَوْلَ اِنَّكُمْ لَكَاذِبُونَ وَاَلْقَوْا اِلَى اللّٰهِ يَوْمَئِذٍۨ السَّلَمَ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “(Allah’a) ortak koşanlar, ortak koştuklarını (mahşerde) gördükleri zaman şöyle diyecekler: ‘Rabbimiz! İşte bunlar, senin peşin sıra yalvardığımız ortaklarımızdır.’ Onlar (ortaklar) da diğerlerine ‘Siz mutlaka yalancılarsınız!’ diye laf atmış (olacak)lardır. (Kâfirler) o gün Allah’a teslim olacaklar ve uydurmakta oldukları şeyler (putlar) onlardan kaybolup gidecektir.”

Buradaki وَاِذَا رَاَ ve izâ raâ ifadesi “gördüğü zaman”; الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا ellezîne eşrakû ifadesi “şirk koşanlar, ortak koşmuş olanlar”; شُرَكَآءَهُمْ şurakâehüm tamlaması “onların (Allah’a karşı koştukları) ortaklarını”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, diyecekler ki”; رَبَّنَا rabbenâ ifadesi “ey Rabbimiz”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “işte bunlar”; شُرَكَآؤُ۬نَا şürakâünâ tamlaması “bizim ortaklarımız(dır)”; الَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “(şu) kişiler ki”; كُنَّا künnâ fiili “biz (şöyle) idik”; نَدْعُوا ned‘û fiili “tapmış olduklarımız”; مِنْ دُونِكَ min dûnike ifadesi “senin peşin sıra”; فَاَلْقَوْا fe elkav fiili “attılar”; اِلَيْهِم ileyhim ifadesi “onlara”; الْقَوْل el-kavle kelimesi “söz”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; لَكَاذِبُونَ lekâzibûne sözcüğü “elbette yalancılar(sınız)”; وَاَلْقَوْا ve elkav fiili “ve yine attılar, atmış olacaklar”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; يَوْمَئِذٍۨ yevmeizin ifadesi “o gün”; السَّلَم es-seleme kelimesi “teslimiyet”;وَضَلَّ ve dalle fiili “ve kayboldu, kaybolmuş olacak”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ mâ kânû yefterûne ifadesi ise “uydurmuş oldukları şeyler” demektir.

Burada müşriklerin mahşerde dile getirecekleri itirafları ve taptıkları varlıkların cevaplarıyla yaşanacak akıbet gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا رَاَ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا شُرَكَآءَهُمْ قَالُوا رَبَّنَا هٰٓؤُ۬لَآءِ شُرَكَآؤُ۬نَا الَّذ۪ينَ كُنَّا نَدْعُوا مِنْ دُونِكَ “(Allah’a) ortak koşanlar, ortak koştuklarını (mahşerde) gördükleri zaman şöyle diyecekler: Rabbimiz! İşte bunlar, senin peşin sıra yalvardığımız ortaklarımızdır.” Yüce Allah mahşerde inkarcıları yargılarken onların dünyadayken tapındıkları varlıkları gördüklerinde o putları Allah’a ortak koştuklarını, Allah’ın peşi sıra kendilerine yalvarıp taptıklarını bir anlamda şikayet edercesine dile getireceklerini haber vermektedir.

Çeşitli vesilelerle beyan ettiğimiz üzere, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(44) Birkaçını mealen hatırlatmak istiyoruz:

ı. A‘râf 7/38: “(Allah şöyle) buyuracaktır: ‘Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lânet edecektir. Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir. (Allah da), ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır; fakat siz bilmezsiniz’ cevabını verecektir.”

ıı. İbrâhim 14/22: “(Kıyamet gününde) hepsi Allah’ın huzuruna çıkacak ve zayıflar o büyüklük taslayanlara diyecekler ki: ‘Biz sizin tâbilerinizdik. Şimdi siz, Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden savabilir misiniz?’ Onlar da şöyle demiş (olacaklar): Allah bize hidâyet etseydi biz de size hidayet ederdik. Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Artık bizim için hiçbir sığınak yoktur.”

ııı. Ahzâb 33/66-68: “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün ‘Eyvah bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik!’ diyecekler. Ey Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yolda saptırdılar, diyecekler. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.”

ıv. Sebe’ 34/31: “Sen o zalimleri, Rablerinin huzurunda tutuklanmış, birbirlerine söz atarlarken bir görsen! Zayıf sayılanlar, büyüklük taslayanlara ‘Siz olmasaydınız, elbette biz inanan insanlar olurduk’ diyeceklerdir.”

Bu ve benzer âyetlerde verilen bilgiler bu türden suçlamaların mahşerde yoğun bir şekilde yaşanacağını, ancak bunların hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyeceğini beyan etmektedir.

2. فَاَلْقَوْا اِلَيْهِمُ الْقَوْلَ اِنَّكُمْ لَكَاذِبُونَ “Onlar (ortaklar) da diğerlerine ‘Siz mutlaka yalancılarsınız!’ diye laf atmış (olacak)lardır.” Yüce Allah putperestler tapındıkları varlıkları tanıtınca onların hemen devreye gireceklerini ve kendilerini yalancılıkla suçlayacaklarını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmak gerekmektedir.

ı. A‘râf 7/39: “Öncekiler sonrakilere şöyle diyecekler: (Belli ki) sizin bizden hiçbir farkınız yokmuş. O halde siz de (bizim gibi) yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”

ıı. Kasas 28/63: “(O gün) hüküm aleyhlerine gerçekleşmiş olanlar şöyle diyeceklerdir: Ey Rabbimiz! Şunlar azdırdığımız kimselerdir. Biz nasıl azmışsak onları da öylece azdırdık. Uzak olduğumuzu, (sorumlu olmadığımızı) sana (arz ederiz). Zaten onlar aslında bize de tapmıyorlardı.”

ııı. Sebe’ 34/32: “Büyüklük taslayanlar, zayıf sayılanlara (kıyamet gününde) ‘Size hidâyet geldikten sonra sizi ondan biz mi çevirdik? Bilakis siz suç işliyordunuz’ diyeceklerdir.”

ıv. Sâffât 37/29-30: “Bilâkis; siz inanan kimseler değildiniz’ diyecekler. Bizim sizi zorlayacak hiçbir gücümüz (yaptırım imkânımız) yoktu. Aksine kendiniz azgın bir toplumdunuz.”

İşte bu ve benzer âyetlerle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadeler büyük oranda benzeşmekte, saptırılanların zaten kendilerinin mümin olmadıkları, aksine suçluluktan beslenen mücrimler oldukları ifade edilmektedir.

v. Bu konuda en önemli âyetlerden birisinin de Meryem 19/82’de yer aldığını özellikle hatırlamak gerekmektedir. İlgili âyet mealen şöyledir: “Hayır, hayır! (Taptıkları putlar), onların ibadetlerini tanımayacaklar ve onlara hasım (düşman) olacaklar.” İşte bu âyette de durum ortaya konulmakta ve başkalarını suçlayıp işin içinden sıyrılmak isteyenlerin bunda başarılı olamayacakları ortaya konulmaktadır.

Bu bağlamda yer almazsa da saptırılanların kendilerini saptıranlara cevap vermeye devam ettiklerine dair de mesajlar bulunmaktadır: “(Uyanlar, uyduklarına) ‘Siz bize sağdan gelirdiniz (sûret-i haktan görünürdünüz)’ diyecekler.”(45) Dünya hayatında hakikatten sapanlar kendilerini saptırdıklarını düşündükleri kişilere seslenerek, “Siz bize sağdan gelirdiniz” diyeceklerdir. Burada sözü edilen “sağdan gelmek” ifadesi “sûret-i haktan görünmek, iyi niyetli görünmek, birine ahlâki açıdan yararlı bir tavsiyede bulunuyor görünmek” manasına gelmektedir.(46) Söylenmek istenen şudur: “Siz bize sapkınlıklarınızı süsleyerek geliyordunuz; böylece biz de sizin söylediklerinizi doğru sanıyorduk.”

Konuyla ilgili olarak benzer içerikte ifadeler Sebe’ 34/33’te şu şekilde yer almaktadır: “Zayıf sayılanlar büyüklük taslayanlara, ‘Hayır! Gece gündüz (işiniz gücünüz) tuzak kurmaktı. Çünkü siz daima Allah’ı inkâr etmemizi, O’na ortaklar koşmamızı bize emrederdiniz’ diyecekler.”

Görüldüğü üzere, mahşer şartlarında hüküm kesinleştikten sonra dünya hayatındayken saptırılmış olanlar kendilerini saptıranlara karşı bu tür suçlayıcı ifadeler kullanacaklardır. Bu konuda Yûnus 10/28-29, İbrâhîm 14/22, Meryem 19/82, Furkân 25/18-19, Kasas 28/63, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/41, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6 gibi çeşitli âyetlerde de bilgiler verilmektedir.

Saptıranların saptırdıkları kişilere söyleyecekleri sözlerin ardından bu defa kâfirlerin durumuna sıra getirilmektedir.

3. وَاَلْقَوْا اِلَى اللّٰهِ يَوْمَئِذٍۨ السَّلَمَ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “(Kâfirler) o gün Allah’a teslim olacaklar ve uydurmakta oldukları şeyler (putlar) onlardan kaybolup gidecektir.” Yüce Allah mahşerde iki grubun karşılıklı olarak söz yarıştırmalarıyla ilgili kısa hatırlatmalarda bulunduktan sonra, bu defa inkarcıların son halini ele almakta ve tam bir teslimiyet içerisine gireceklerini, dünya hayatında ilah diye iftira ettikleri varlıkların ortalıktan kaybolup gitmiş olacağını bildirmektedir.

“Uydurmakta oldukları şeyler (putlar) da onlardan kaybolup gitmiş (olacak)tır” meâlindeki En‘âm 6/24’te de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah putperestlerin tapındığı varlıkların aslında birer iftira olduğunu beyan ederek, mahşer şartlarında onların hiçbir şekilde etkin olamayacaklarını belirtmektedir. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/53’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar gerçekten kendilerine yazık etmişler ve uydurdukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolup gitmiş olacaktır.”

Yüce Allah bu inkârcıların pişmanlıklarının hiçbir fayda vermeyeceğini, kendilerine yazık etmiş olduklarını, Allah’ın peşi sıra tapındıkları varlıkların hepsinin yok olup gideceğini, ortalıkta hiçbir şeyin bulunmayacağını haber vermektedir. İnkârcılar kendilerine yazık etmiş olmakta, başkasının onlar üzerinde herhangi bir etkisi veya belirleyici fonksiyonu bulunmamaktadır. Çeşitli âyetlerde de belirtildiği üzere,(47) nankör insanlar dünya hayatlarında her neyi Allah’a iftira etmişlerse mahşer şartlarında onların hiçbirini etraflarında göremeyeceklerdir.

ııı. İnkârcılara Azabın Arttırılması

اَلَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ زِدْنَاهُمْ عَذَابًا فَوْقَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُوا يُفْسِدُونَ “Kâfir olup (insanları) Allah yolundan alıkoyanlar var ya, işte bozgunculuk yapmaları sebebiyle onların azaplarını artırdıkça artıracağız.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; وَصَدُّوا ve saddû fiili “ve alıkoymuş (olanlar)”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah yolundan”;زِدْنَاهُمْ zidnâhum fiili “onları arttırdık, arttırırız”; عَذَابًا ‘azâben kelimesi “azap bakımından”; فَوْقَ الْعَذَابِ fevka’l-‘azâbi tamlaması “azap üstüne”; بِمَا كَانُوا يُفْسِدُونَ bimâ kânû yüfsidûne ifadesi ise “bozgunculuk etmeleri sebebiyle, fesaylık yapmış olmaları nedeniyle” demektir.

Burada inkârcıların insanları Yüce Allah yolundan engellemeleri ve sonuçta azaplarının arttırılacağı gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “Kâfir olup (insanları) Allah yolundan alıkoyanlar var ya.” Yüce Allah her türlü delile rağmen hak ve hakikate karşı çıkan inkârcıların mahşerde yaşayacakları çaresiz durumu beyan ettikten sonra, onların hem kâfir hem de zalim olduklarını ifade ederek, dünya hayatlarındaki durumlarına uygun olarak mahşerde azaplarının arttırılacağını haber vermektedir.

Bu çerçevede, söz konusu kişilerin öncelikle kâfir olduklarını, bununla yetinmeyip insanları Allah’ın yolundan engellediklerini belirtmekte, bu yaptıklarına da “fesatlık yapmak” demektedir. Bu inkârcılar toplumu fesada uğratmak maksadıyla insanların dinine engel olmaya çalışmışlar, böylece toplumda derin bir zulmün meydana gelmesine neden olmuşlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(48)

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/45 ve Hûd 11/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, (insanları) Allah’ın yolundan alıkoyan ve onu eğri göstermek isteyenlerdir. Ahireti inkâr edenler de işte onlardır.” İlgili âyetlerde de belirttiğimiz üzere, küfür ve inkarda ısrar edenlerin “insanları Yüce Allah’ın yolundan alıkoydukları” ifade edilmektedir.

İnkârcıların ve zalimlerin yaptığı iş İblis’in yolundan gitmek ve A‘râf 7/30. âyette de belirtildiği gibi kendilerini doğru yolda sanarak şeytanları dost edinmektir. Yüce Allah Zuhruf 43/36-37’de bu tiplerin vahiyden yüz çevirdiklerini, bu yüzden başlarına şeytanın musallat edildiğini, daha sonra kendilerini hidayet üzere sanarak insanları Yüce Allah yolundan saptırdıklarını beyan etmektedir.

Görevini böyle algılayıp insanları hak yoldan saptıran bu tiplerin daha tehlikeli olanı Yüce Allah adına yalan iftira edenlerdir. Hûd 11/18-19’da belirtildiği gibi, onlar için mahşerde özel bir yargılanma yaşanacak ve mahşerin şahitleri bu kişilerin lanetlenmişler olduğunu beyan ettikten sonra, bunların dünyada insanları Yüce Allah’ın yolundan alıkoyup o yolu eğri gösterdiklerini ve âhirete karşı da kâfir davrandıklarını haber vermiş olacaklardır. Yüce Allah’a yalan isnat edenler hakkı ve hakikati gizledikleri için, insanları Allah’ın yolundan engellediklerini de unutmamalıdırlar.

2. زِدْنَاهُمْ عَذَابًا فَوْقَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُوا يُفْسِدُونَ “İşte bozgunculuk yapmaları sebebiyle onların azaplarını artırdıkça artıracağız.” Yüce Allah inkâr edip insanları Allah yolundan engelleyenlerin azaplarını arttıracağını, kendilerine azap üstüne azap edeceğini beyan etmekte, ancak bunun bir haksızlık olmayacağını, çünkü azabın artma nedeninin toplumdaki bozgunculukları olduğunu bildirmektedir.

Azabın arttırılması inkârcıların toplumda bir anlamda alışkanlık haline getirdikleri fesatlık nedenine bağlanmaktadır. Onlar dünyada bozgunculuklarını arttırdıkça esasında mahşerdeki azaplarını da arttırmakta olduklarının farkına varamıyorlardı. İsrâ’ 17/97’de ateşin şiddetinin arttırılmasından söz edilmesiyle buradaki mesaj aynı noktada birleşmektedir.

Azabın arttırılmasının muhtemel nedenlerinden birisi, başkalarını Allah yolundan engellemek olabileceği gibi bir kötülüğe öncülük etmeleri de olabilir. Bu konuda Nisâ’ 4/85’te şöyle buyrulmaktadır: “Kim iyi bir işe aracılık ederse onun da o işten bir nasibi olur. Kim kötü bir işe aracılık ederse onun da ondan bir payı olur. Allah her şeyin karşılığını vericidir.” Benzer şekilde daha önce yorumunu yaptığımız Nahl 16/25’te geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Konuyla ilgili olarak Nebe’ 78/30’da şöyle buyrulmaktadır: “(Artık azabı) tadın! Bundan sonra yalnızca azabınızı arttıracağız.” Meryem 19/79’da zikredildiği üzere, bu âyette yer alan “azabın arttırılması” ifadesi, hak edilenden fazlasının verilmesi olarak anlaşılmamalıdır. Nebe’ 78/26’da da geçtiği gibi, onlara hak ettiklerinin tam karşılığı verilecektir.

Demek ki Nebe’ 78/28. âyette belirtildiği üzere, dünya hayatlarında sürekli artan inkâr ve düşmanlıklarının sonucu olarak âhirette de kendilerine artan bir azap uygulanacaktır. Bu artış hak ettikleri seviye bulununcaya kadar devam edecektir; yoksa hak edilmeyen bir ceza hiç kimseye uygulanmayacaktır; Kur’ân’ın sunduğu ilke budur.(49)

“Azabın hafifletilmesi” isteği veya “azaptan çıkartılma” arzusu devamlı olarak dile getirilecek, ancak bu istekler hiçbir şekilde dikkate alınmayacaktır.(50) Buradan hareketle, azabın arttırılması aslında hafifletilme veya bitirilme isteklerinin dikkate alınmaması ve böylece süre geçtikçe azabın artışı gibi bir his vermesi şeklinde de anlaşılabilir. Konuyla ilgili diğer âyetler dikkate alındığında maksadın cehennem süresince azaptaki devamlılık olduğu söylenebilir.

ıv. Elçinin Şahitliği ve Vahyin Amacı

وَيَوْمَ نَبْعَثُ ف۪ي كُلِّ اُمَّةٍ شَه۪يدًا عَلَيْهِمْ مِنْ اَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَه۪يدًا عَلٰى هٰٓؤُ۬لَآءِ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرٰى لِلْمُسْلِم۪ينَ “O gün kendilerinden her ümmete bir şahit göndereceğiz (getireceğiz). Seni de bunların üzerine şahit olarak getirmiş olacağız. Bu Kitabı sana, her şey için bir açıklama, müslümanlar için de bir rehber, rahmet ve müjde olarak indirdik.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “(şu) günde”; نَبْعَثُ neb‘asü fiili “dirilteceğiz, göndereceğiz”; ف۪ي كُلِّ اُمَّةٍ fî külli ümmetin ifadesi “her ümmette”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi “bir şahit”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların aleyhlerinde”; مِنْ اَنْفُسِهِمْ min enfüsihim ifadesi “kendi nefislerinden, kendilerinden”; وَجِئْنَا بِكَ ve ci’nâ bike ifadesi “ve seni getirdiğimiz”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi “şahit olarak”; عَلٰى هٰٓؤُ۬لَآءِ ‘alâ hâülâi ifadesi “onlara”;وَنَزَّلْنَا ve nezzelnâ fiili “ve indirdik”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbe sözcüğü “kitabı, Kur’ân’ı”; تِبْيَانًا tibyânen kelimesi “apaçık bir açıklama olarak”; لِكُلِّ شَيْءٍ li külli şey’in ifadesi “her şey için”; وَهُدًى ve hüden kelimesi “ve rehber olarak”; وَرَحْمَةً ve rahmeten kelimesi “ve rahmet olarak”;وَبُشْرٰى ve büşrâ sözcüğü “ve müjde olarak”; لِلْمُسْلِم۪ينَ li’l-müslimîne ifadesi ise “müslümanlar için, teslimiyet gösterenler için” demektir.

Burada mahşerde her ümmetten bir şahidin getirilmesi, Hz. Peygamber’in şahitliği ve Kur’ân’ın indiriliş gayesi gündeme getirilmektedir.

1.وَيَوْمَ نَبْعَثُ ف۪ي كُلِّ اُمَّةٍ شَه۪يدًا عَلَيْهِمْ مِنْ اَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَه۪يدًا عَلٰى هٰٓؤُ۬لَآءِ “O gün kendilerinden her ümmete bir şahit göndereceğiz (getireceğiz). Seni de bunların üzerine şahit olarak getirmiş olacağız.” Yüce Allah mahşerde her ümmete kendi içlerinden ve aleyhlerinde olmak üzere bir şahit göndereceğini beyan etmekte, bu arada Hz. Peygamber’i de bu adamlara, yani öncelikle ilk muhataplar olan Mekkeli müşriklere, sonrasında ise bu son ümmet içinde tebliğ ettiği mesajlara itibar etmeyenlere aleyhte şahit olarak getireceğini haber vermektedir. Peygamberlerin ümmetlere şahitlikleri konusunu Nahl sûresinin 84. âyetinde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Esasında İsrâ’ 17/71’de sözü edilen “ümmetlerin imamlarıyla çağrılması”nda da verilmek istenen mesaj aynıdır.

Daha önce yorumunu yaptığımız Nahl 16/84. âyetten farklı olarak, burada Hz. Peygamber’in bu ümmetle ilgili şahitliği üzerinde durulmaktadır. Bu konuda Nisâ’ 4/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Her bir ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve seni de onlara şahit olarak gösterdiğimiz zaman halleri nice olacak!” Her iki âyette de verilmek istenen mesaj açıktır: Önceki ümmetlere kendi peygamberleri şahit olacağı gibi bu son ümmetin şahidi de Hz. Muhammed olacaktır. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/143’te şu ifadeler yer almaktadır: “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız, Rasûl’ün de size şahit olması için sizi orta/dengeli bir millet kıldık.” İşte burada da Hz. Peygamber’in bu son ümmete dünyada şahit (örnek) kılındığı, mahşerde ise inkarcılara aleyhte şahit kılınacağı beyan edilmek istenmektedir.

2. وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرٰى لِلْمُسْلِم۪ينَ “Bu Kitabı sana, her şey için bir açıklama, müslümanlar için de bir rehber, rahmet ve müjde olarak indirdik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in son ümmet için şahit olacağını beyan ettikten sonra, bir anlamda şahitliğin hangi çerçevede şekilleneceğini bildirmek üzere el-Kitâb’a yani Kur’ân’a dikkat çekmekte ve dört üzelliğini hatırlatmaktadır.

a) تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ “Her şey için bir açıklama olarak.” Yüce Allah bu âyette Kur’ân’ın ilk özelliğini “her şeyi açıklaması” şeklinde belirlemektedir. “Yemin olsun ki onlara, (engin) bilgiyle açıkladığımız bir kitap göndermiştik” meâlindeki A‘râf 7/52’de bu konuyu ele almıştık. Ancak önemine binaen bu konuda bazı hatırlatmalarda bulunmak gerekmektedir.

Yüce Allah’ın kitap indirmesi, “kitabı göndermesi, ulaştırması, vahyetmesi, ikram etmesi, tenezzül buyurması” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kitap derin bir bilgiye dayalı olarak Allah tarafından açıklanmış, meseleler açıkça ortaya konulmuştur. Bu ifade Hûd 11/1-2’deki mesajla bire bir uyumludur. “Elif, lâm, râ. Bu, âyetleri sapasağlam güvenceye kavuşturulmuş, sonra da her hükmünde hikmetli olup her şeyi bilen (Allah) tarafından açıklanmıştır ki Allah’tan başkasına kulluk yapmayasınız.” Bu bağlamda Fussılet 41/3-4’teki bilgiler de konuyla ilgili aynı mesajı içermektedir: “(Bu), bilen bir toplum için âyetleri açıklanmış, müjdeleyici ve uyarıcı olarak Arapça okunan bir kitaptır.”

Fussılet 41/44’te de benzer bir mesaj şu şekilde yer almaktadır: “Eğer onu (Kur’ân’ı) yabancı bir dilde Kur’ân yapsaydık şöyle derlerdi: ‘Âyetleri (anlayabileceğimiz) bir dille açıklanmalı değil miydi? Arab’a yabancı söz mü (geliyor)?’ De ki: O, inananlar için bir yol gösterici ve (gönüllerdeki inançsızlık hastalığı için) şifadır.” En‘âm 6/38’de bu kitapta hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı, En‘âm 6/114’te bütünüyle “Kitâb”ın, A‘râf 7/174’te “âyetler”in detaylı bir şekilde açıklandığı, Nahl 16/89 ve İsrâ’ 17/12’de ise “her şeyin” açık açık anlatıldığı beyan edilmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın neleri haram kıldığıyla ilgili açıklamalar yaptığı En‘âm 6/119’da fessale fiili kullanılarak bu gerçek dile getirilmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verdiğini de çeşitli âyetlerde beyan etmektedir. Bu bağlamda A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

İşte bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ “Her şey için bir açıklama olarak” ifadesindeki maksadı anlamamız kolaylaşmaktadır. Demek ki Yüce Allah’ın gönderdiği kitap kapalı, muğlak, anlaşılamaz, karmakarışık, çelişkilerle dolu bir kitap değil, aksine ele aldığı konuları açıklayan ve bunu derin bir bilgiyle gerçekleştiren bir yapı arz etmektedir. Kur’ân el-mübîn(51) sıfatı gereği “açıklayıcı, apaçık” bir mahiyet arz etmekte, hiçbir şekilde eğrilik ve pürüz içermemektedir.(52) Bu yönüyle Kur’ân hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır.

b) وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرٰى لِلْمُسْلِم۪ينَ “Müslümanlar için de bir hidâyet, rahmet kaynağı ve müjde olarak (indirdik).” Yüce Allah âyetin bu kısmında ise vahyin üç özelliğine değinmektedir. Kur’ân’ın hidayet ve rahmet oluşuyla ilgili daha önce yorumladığımız Nahl 16/64. âyette açıklamalar yapmıştık. Burada ilave olarak vahyin müslümanlar için “müjde” oluşuna kısaca temasla yetineceğiz.

Kur’ân, “sunduğu ilkelere uyanlar için dünyada saadet, âhirette cennet müjdesi veren” bir mesajdır. Kur’ân’da 15 kez geçen büşrâ/el-büşrâ kelimeleri bazı âyetlerde vahiy için kullanılmaktadır.(53) Bu yönüyle Kur’ân, dünyada ilkelerine uyanlar için meleklerin beraberliğini de müjdelemektedir. Vahyin sunduğu hakikatlar insanlar için şaşmaz birer ölçüdür. Hayatını bu esaslara göre yaşayanlar sonuçta hem bu dünyada hem de öbür âlemde müjdeyi hak edenlerdir. Hak ve hakikat adına ölçü arayanlar için Kur’ân tam bir rehberdir. Onun rehberliği hem bütün insanlara yöneliktir;(54) hem de özel anlamda müminler ve muttakîler içindir.(55)

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/33; Hûd 11/123; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Neml 27/65; Fâtır 35/38; Hucürât 49/18. 2 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğabûn 64/18. 3 - Sebe’ 34/3; Cin 72/26.
  • Bakara 2/33 Hûd 11/123 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Neml 27/65 Fâtır 35/38 Hucurât 49/18 En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Sebe' 34/3 Cinn 72/26
• 4 - ‘Âdiyât 100/10.
  • ‘Âdiyât 100/10
• 5 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 6 - Semerkandî, age., II, 298.
• 7 - İslâmoğlu, age., s. 492’de 90. not. 8 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26. 9 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 10 - Zâriyât 51/56. 11 - Furkân 25/77. 12 - Hûd 11/119. 13 - Nahl 16/78; Secde 32/9, Mülk 67/23.
  • İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Nahl 16/78 Nahl 16/78 Secde 32/9 Mülk 67/23
• 14 - En‘âm 6/110, 113; İbrahim 14/37, 43; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23; Hümeze 104/7. 15 - Hûd 11/120; İsrâ’ 17/36; Furkân 25/32; Kasas 28/10; Necm 53/11. 16 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23.
  • En‘âm 6/110 En‘âm 6/113 İbrâhîm 14/37 İbrâhîm 14/43 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23 Hümeze 104/7 Hûd 11/120 İsrâ 17/36 Furkân 25/32 Kasas 28/10 Necm 53/11 İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 17 - İslâmoğlu, age., s. 1302’de 3. not.
• 18 - Semerkandî, age., II, 297.
• 19 - Yazır, age., VIII, 242.
• 20 - İslâmoğlu, age., s. 493’te 92. not.
• 21 - Semerkandî, age., II, 299; Taberî, age., XIV, 153-154; Zemahşerî, age., II, 600.
• 22 - Semerkandî, age., II, 299; Taberî, age., XIV, 153; Zemahşerî, age., II, 600.
• 23 - Semerkandî, age., II, 299; Zemahşerî, age., II, 601.
• 24 - Semerkandî, age., II, 299. 25 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32. 26 - Semerkandî, age., II, 299; Taberî, age., XIV, 153; Râzî, age., XX, 92.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 27 - Semerkandî, age., II, 299; Taberî, age., XIV, 155; Zemahşerî, age., II, 601.
• 28 - Semerkandî, age., II, 299; Zemahşerî, age., II, 601; Râzî, age., XX, 94. 29 - Semerkandî, age., II, 299; Taberî, age., XIV, 156; Zemahşerî, age., II, 601.
• 30 - Semerkandî, age., II, 300; Taberî, age., XIV, 156; Zemahşerî, age., II, 601.
• 31 - İbrâhim 14/52; Enbiyâ’ 21/106; Ahkâf 46/35; Cinn 72/23. 32 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Teğâbun 64/12.
  • İbrâhîm 14/52 Enbiyâ 21/106 Ahkâf 46/35 Cinn 72/23 Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Teğâbun 64/12
• 33 - A‘râf 7/184; Hûd 11/25; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; Şu‘arâ 26/115; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26; Nûh 71/2. 34 - Âl-i İmrân 3/20; Nisâ’ 4/63; Mâide 5/67, 92, 99; A‘râf 7/62, 68, 79, 93; Hûd 11/57; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Ahzâb 33/39; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/23, 35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • A‘râf 7/184 Hûd 11/25 Hicr 15/89 Hacc 22/49 Şu‘arâ 26/115 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Nûh 71/2 Âl-i İmrân 3/20 Nisâ 4/63 Mâide 5/67 Mâide 5/92 Mâide 5/99 A‘râf 7/62 A‘râf 7/68 A‘râf 7/79 A‘râf 7/93 Hûd 11/57 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Ahzâb 33/39 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/23 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23
• 35 - Zemahşerî, age., II, 602. 36 - Semerkandî, age., II, 300; Taberî, age., XIV, 157; Zemahşerî, age., II, 602. 37 - Semerkandî, age., II, 300.
• 38 - Râzî, age., XX, 95. 39 - Taberî, age., XIV, 158.
• 40 - Semerkandî, age., II, 300; Taberî, age., XIV, 158; Zemahşerî, age., II, 602; Râzî, age., XX, 96. 41 - Nahl 16/84; Rûm 30/57; Fussılet 41/24; Câsiye 45/35; Kıyâmet 75/15-16.
  • Nahl 16/84 Rûm 30/57 Fussilet 41/24 Câsiye 45/35 Kıyâmet 75/16
• 42 - Lokmân 31/13.
  • Lokmân 31/13
• 43 - Mü’min 40/50.
  • Mü'min 40/50
• 44 - İbrâhim 14/22; Nahl 16/86; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Ahkâf 46/6; Kâf 50/27.
  • İbrâhîm 14/22 Nahl 16/86 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Ahkâf 46/6 Kâf 50/27
• 45 - Sâffât 37/28. 46 - Semerkandî, age., III, 139.
  • Sâffât 37/28
• 47 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75
• 48 - Âl-i İmrân 3/99; Nisâ’ 4/55, 167; A‘râf 7/45, 86; Enfâl 8/47; Tevbe 9/9, 34; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3; Nahl 16/88, 94; Hacc 22/25; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38; Zuhruf 43/37; Muhammed 47/1, 32, 34; Mücâdile 58/16; Münâfikûn 63/2, 5.
  • Âl-i İmrân 3/99 Nisâ 4/55 Nisâ 4/167 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Enfâl 8/47 Tevbe 9/9 Tevbe 9/34 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3 Nahl 16/88 Nahl 16/94 Hacc 22/25 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Zuhruf 43/37 Muhammed 47/1 Muhammed 47/32 Muhammed 47/34 Mücâdele 58/16 Münâfikûn 63/2 Münâfikûn 63/5
• 49 - Bakara 2/281; En‘âm 6/160; Yâsîn 36/54; Şûrâ 42/40. 50 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85; Fâtır 35/36.
  • Bakara 2/281 En‘âm 6/160 Yâsîn 36/54 Şûrâ 42/40 Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85 Fâtır 35/36
• 51 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 52 - Kehf 18/1; Zümer 39/28.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Kehf 18/1 Zümer 39/28
• 53 - el-Büşrâ kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/97; Nahl 16/89, 102; Neml 27/2. 54 - Bakara 2/185. 55 - Bakara 2/2; Âl-i ‘Imrân 3/4.
  • Bakara 2/97 Nahl 16/89 Nahl 16/102 Neml 27/2 Bakara 2/185 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/4