Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 38-47. âyetlerinde Tebük Gazvesi ile ilgili olarak İslam toplumundaki bazı sıkıntılara değinmekte, Hz. Peygamber’in yalnız bırakılmasının ağır faturaları olacağını bildirmekte, Allah yolunda cihadın vazgeçilmez önemini vurgulamakta, yalan yere savaştan kaçma bahanelerinin sahiplerini mahcup edeceğini haber vermektedir.

a) Tebük Gazvesi Öncesi Yaşananlar

Yüce Allah, sûrenin 38-40. âyetlerinde Tebük Gazvesi öncesi müminlere şöyle hitap etmektedir: “Size ne oldu ki, ‘Allah yolunda savaşa çıkın!’ denildiği zaman yere çakılıp kalıyorsunuz!? Dünya hayatını ahirete tercih mi ediyorsunuz!? Dünya hayatının geçimliği (faydası) ahirete göre pek azdır. Eğer (gerektiğinde savaşa) çıkmazsanız, (Allah) sizi pek elem verici bir azap ile cezalandırır ve yerinize sizden başka bir kavim getirir; siz (savaşa çıkmamakla) ona hiçbir zarar veremezsiniz. Allah her şeye gücü yetendir.”

Ardından, Hz. Peygamber’e Tebük’te yardım etmemeleri durumunda Medinelilerin onu iki kişinin ikincisi olarak Mekke’den çıkardıklarında Yüce Allah’ın kendisine yardım ettiği hatırlatılarak şöyle buyrulmaktadır: “Hani onlar mağaradaydı da arkadaşına ‘Üzülme, muhakkak ki Allah bizimle beraberdir’ diyordu. Bunun üzerine Allah ona (sükûnet sağlayan) güven duygusu indirmişti; onu sizin görmediğiniz bir ordu ile desteklemişti. Kâfir olanların sözünü (davasını, davetini) alçaltmıştı. Allah’ın sözü (davası) ise zaten gerçek manada yücedir. Allah ‘azîz’dir (yani üstündür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

ı. Dünyayı Âhirete Tercih Yanlışı

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَا لَكُمْ اِذَا ق۪يلَ لَكُمُ انْفِرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اثَّاقَلْتُمْ اِلَى الْاَرْضِ اَرَض۪يتُمْ بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا مِنَ الْاٰخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا فِي الْاٰخِرَةِ اِلَّا قَل۪يلٌ “Ey iman edenler! Size ne oldu ki ‘Allah yolunda savaşa çıkın!’ dendiği zaman yere çakılıp kalıyorsunuz! Dünya hayatını ahirete tercih mi ediyorsunuz! Dünya hayatının geçimliği (yararı) ahirete göre azdır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “size ne oluyor da”; اِذَا ق۪يلَ izâ kîle ifadesi “(şöyle) dendiği zaman”; لَكُمُ leküm ifadesi “size, sizin için”; انْفِرُوا infirû emri “savaşa çıkın, gidin”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; اثَّاقَلْتُمْ issâkaltüm fiili “çakılı kaldınız, yapıştınız”; اِلَى الْاَرْضِ ile’l-ardı ifadesi “yeryüzüne, toprağa”; اَرَض۪يتُمْ e radîtüm sorusu “razı mı oldunuz”; بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا bi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatına, yakın hayata”; مِنَ الْاٰخِرَةِ mine’l-âhırati ifadesi “âhirete göre”; فَمَا مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fe mâ metâ‘u’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının geçimliği (şundan başka bir şey) değildir”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhirati ifadesi “ahirete göre”; اِلَّا قَل۪يلٌ illâ kalîlün ifadesi ise “pek az olmaktan başka bir şey” demektir.

Burada Tebük Gazvesi ile ilgili ilahi çağrıya karşı ilgisiz davrananlara karşı uyarılar gündeme getirilmektedir.

Tevbe sûresinin 38. âyetinden itibaren sonuna kadarki bölüm çok büyük oranda Tebük Gazvesi ile ilişkilidir. Sözün en başında Tebük Gazvesi’nin bir saldırı olmadığı, Hıristiyanların müslümanlara saldırı hazırlığına karşılık düzenlendiği tarihi bir gerçekliktir. Bu olay kısaca şöyle özetlenebilir:

Tebük Gazvesi

“Mekke’den Medine’ye hicret ettiği günden beri Hz. Peygamber, Hazrec kabilesinin önde gelenlerinden biri olan, yıllarca önce Hıristiyanlığı benimsemiş bulunan ve bu yanıyla da gerek kendi hemşehrileri arasında, gerekse Suriyeli Hıristiyan topluluklar arasında bir hayli ün salmış olan Ebû Âmir'in (Keşiş) şiddetli muhalefetine hedef olmuştu. Sözü geçen kişi tâ başından beri Hz. Peygamber'in düşmanlarıyla, Mekkeli müşriklerle ittifak içine girmiş ve Uhud savaşında onların yanında yer almıştı (H. 3. yıl). Bu savaştan kısa bir süre sonra Suriye'ye göçüp orada, Bizans İmparatoru Heraklius’u, Medine’yi istila edip Müslüman cemaati bir daha kendini toparlayamayacak biçimde çökertmesi yönünde kışkırtmak için elinden geleni yapmıştı. Kendisi oradayken Medine’de, kendi kabilesinden sürekli temas ve haberleşme halinde olduğu gizli yandaşları vardı.”

“H. 9. yıl içinde bu yandaşlarına, Heraklius’un Medine’ye bir ordu göndermeyi kabul ettiği ve bunun için büyük hazırlıkların yapılmakta olduğu yolunda bir haber uçurmuştu. (Hz. Peygamber'in savunma amaçlı Tebük seferi de böyle bir habere dayanıyor olmalıdır.) Ebû Âmir, Medine’nin istilasını hedefleyen bu askeri harekât gerçekleştiği takdirde yandaşları için bir toplanma yerine, bir ileri karakola ya da karargâha ihtiyaç duyulacağı düşüncesiyle, onlara Medine’nin hemen yakınında bulunan Kubâ yerleşim bölgesinde kendilerine bir mâbed kurmalarını ve böylece Hz. Peygamber’in Medine’ye vardığı günlerde aynı semtte yaptırdığı mescidde toplanma mecburiyetini ortadan kaldırmaya çalışmalarını önermişti. Nitekim, Ebû Âmir’in yandaşları onun bu önerisine uyup sonunda böyle bir mescid yapmışlardı. Tevbe 9/107. ayette atıfta bulunulan mescid de işte bu mesciddir ve Tebük seferinden döndükten hemen sonra Hz. Peygamber’in emriyle yıktırılmıştır. Ebû Âmir’in kendisi ise bu vakadan kısa bir süre sonra Suriye’de ölmüştür.”(1) 

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَا لَكُمْ اِذَا ق۪يلَ لَكُمُ انْفِرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اثَّاقَلْتُمْ اِلَى الْاَرْضِ “Ey iman edenler! Size ne oldu ki ‘Allah yolunda savaşa çıkın!’ dendiği zaman yere çakılıp kalıyorsunuz! Dünya hayatını ahirete tercih mi ediyorsunuz! Dünya hayatının geçimliği (yararı) ahirete göre azdır.” Yüce Allah, kâfirlerle savaşmayı teşvik ettikten, onlarla savaşmaktan pek çok menfaatin elde edileceğini, onların, gerek dinî, gerekse dünyevî hususlardaki çirkin sözlerini ve kötü amellerini zikrettikten sonra, savaşmaya engel olarak insan için geriye sadece savaştan korkup hayatı çok sevmenin kaldığını ifade etmekte, esasında bu engelin son derece önemsiz ve değersiz olduğunu beyan etmek istemektedir. Çünkü dünya mutluluğu âhirete göre tıpkı damlanın denize oranı gibidir.

İbn Abbâs’tan rivayet edildiğine göre, bu âyet hicrî dokuzuncu yılda yaşanan Tebük Savaşı’yla ilgili olarak indirilmiştir. Zira Hz. Peygamber Taif’ten dönünce Medine’de ikamet etmiş ve Bizans ile cihâd edilmesini emretmişti. O vakit ise sıcağın çok şiddetli olduğu ve Medine’deki meyvelerin gelişip olgunlaştığı bir zaman (hasad zamanı) idi. Böylece ashâb, Bizans ile savaşmayı gözlerinde büyütmüşler ve onları çok büyük görmüşlerdi. İşte bundan dolayı bu ayet nazil olmuştur.(2)

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَا لَكُمْ “Ey iman edenler! Size ne oluyor da.” Yüce Allah bu ifadesinde müminlere hitap etmekte ve مَا لَكُمْ mâ leküm buyurarak aslında onları ayıpladığını beyan etmek istemektedir. Bu ifade bilinen manada “soru” anlamından öte, muhatabın durumunun kınanmayı gerektirdiğini ortaya koymaktadır. Bu arada, âyette bütün müminlerin muhatap alınmadığı kanaatindeyiz. Çünkü ashâba savaş çağrısı yapıldığında hepsinin geri durmadığı elbette bilinmektedir. Anlaşılıyor ki burada bir ifade biçimi olarak zikr-i küll, irâde-i cüz’ yani “bütünü anarak parçayı kast etme” kuralı söz konusudur ve Yüce Allah savaştan geri duranları kastetmektedir.

b) اِذَا ق۪يلَ لَكُمُ انْفِرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اثَّاقَلْتُمْ اِلَى الْاَرْضِ “Size ‘Allah yolunda savaşa çıkın!’ denildiği zaman yere çakılıp kalıyorsunuz.” Yüce Allah müminlere hitap etmekte ve kendilerini savaşa çağırdığında neden adeta yere çakılıp kaldıklarını sorgulamaktadır. Nisâ’ 4/71 ve Tevbe 9/41’de de geçen انْفِرُوا infirû emri “nefer olmak”, “savaşa çıkmak” manasındadır. Nefr, savaş çağrısıdır; nefîr ise “savaş çağrısına uyan kişi veya kişiler” manasına gelmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اثَّاقَلْتُمْ issâkaltüm fiilinin aslı تَثَاقَلْتُمْ tesâkaltüm şeklindedir ve bu fiil tefâ‘ul kalıbında mazi bir fiildir; anlamı ise “yavaş davranmak”, “ağırdan almak”, “geri durmak”, “adeta yere çakılmak” şeklindedir. Kelimenin bu kalıpta getirilmesinin muhtemel sebebi, kelimenin telaffuzunda da aynı ayıplama manasını hissettirecek şekilde sarsıcı bir üslupla ses vermeyi sağlamaktır. Bunun benzer kullanımı yani tefâ‘ul kalıbındaki örnekleri Bakara 2/72’de ve Neml 27/66’da söz konusudur. Ayrıca aynı işlemlerin uygulandığı tefe‘‘ul kalıbında gelen diğer kelimeler ise el-müzzemmil, el-müddessir şeklinde Hz. Peygamber’in iki sıfatı olarak kullanıldığı gibi, A‘râf 7/131 ile Neml 27/47’de yer alan ittayyara ve yattayyarû fiilleri de örnek kullanımlar arasında yer almaktadır.

Müfessirlerimiz müslümanların Tebük Savaşı’na davet edildiklerinde neden geri durmak istedikleriyle ilgili çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Biz de bunların bir kısmını hatırlatmak istiyoruz:

ı. “O yazdaki sıkıntı ve kıtlık.”

ıı. “Gidilecek olan mesafenin uzak oluşu ve diğer savaşlarda yapılan hazırlıktan daha fazla hazırlık yapmaya ihtiyaç duyulması.”

ııı. “O vakitte Medine’deki meyvelerin yetişip olgunlaşması.”

ıv. “O vakitte sıcağın çok şiddetli olması.”

v. “Bizans ordusunun çok kalabalık olması.”(3)

İşte bu ve benzer sebeplerle bazıları savaştan geri durmuşlar ve Yüce Allah tarafından eleştirilmişlerdir.

2. اَرَض۪يتُمْ بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا مِنَ الْاٰخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا فِي الْاٰخِرَةِ اِلَّا قَل۪يلٌ “Dünya hayatını ahirete tercih mi ediyorsunuz! Dünya hayatının geçimliği (yararı) ahirete göre azdır.” Yüce Allah savaş emrine karşı geri davranan müslümanlara hitabına devam etmekte ve onların yanlış bir durum değerlendirmesi yaptıklarını dile getirmek istemektedir. Buna göre, âhiret hayatına karşılık dünya hayatını tercih etmek, dünya hayatıyla mutlu olmak doğru değildir; çünkü dünya hayatının geçimlikleri âhirettekilere göre son derece azdır.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/77’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara de ki: Dünya geçimliği (hayatı) azdır; takvâlı (duyarlı) olanlar için ahiret mutlak manada hayırlıdır ve en küçük bir haksızlığa uğratılmayacaksınız.” Yüce Allah ölümden korktukları için savaştan kaçınan, savaşın farz kılınmasını arzu etmeyen, bu yüzden de “keşke ertelenseydi” diye isteklerini dile getirenlere cevap vermekte, dünya metâ‘ının yani dünya geçimliklerinin, dahası bütünüyle dünya hayatının az olduğunu, muttaki, yani takvâlı, duyarlı ve sorumluluk sahibi olanlar, dünya hayatında şirk, inkâr ve nifak gibi hastalıklardan korunanlar için âhiretin mutlak manada hayırlı olduğunu bildirmektedir.

Âyette yer alanمَتَاع metâ‘ kelimesi Kur’ân’da 34 kez(4) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin basitliğini, değersizliğini ve geçiciliğini ifade bağlamında kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de âhiret hayatına göre dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır. Esasında bu kelime beraberindekiقَل۪يل kalîl kelimesiyle birlikte zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manasını içermektedir.

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/26’da “Dünya hayatı âhirete göre sadece bir geçimlikten ibarettir” buyrulmakta, aynı şekilde bir mukayeseye yer vermek üzere Zuhruf 43/35’te ise şu bilgilere yer verilmektedir: “Bütün bunlar sadece ve sadece dünya hayatının geçimliğidir. Âhiret ise Rabbinin katında muttakilere (duyarlı insanlara) mahsustur.”

Yüce Allah dünya hayatının ve dünyalıkların geçici olduğunu beyan ederek âhiret hayatında söz konusu edilecek ödüllerin muttakilere ayrıldığını bildirmektedir. Nahl 16/96, Kehf 18/46 ve Meryem 19/76 gibi âyetlerde verilmek istenen mesajlar da bu istikamettedir. Allah katında ve Allah katından olan şeyler elbette çok daha hayırlıdır ve kalıcıdır. Ona göre dünyalıkların hiçbiri âhirette verilecek ödüllerle asla ve asla mukayese dahi edilemezler. İşte muttaki insanlar yani sorumluluğunu bilip sorumlu davranan duyarlı insanlar, dünya ve âhiret mukayesesini doğru yapıp mahşerdeki ödülleri tercih edenlerdir; âhiret ve oradaki ödüller de elbette onların olacaktır.

ıı. Savaştan Kaçmanın Cezası

اِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَيْـًٔا وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “(Gerektiğinde savaşa) çıkmazsanız, (Allah) sizi elem verici bir azapla cezalandırır ve yerinize sizden başka bir toplum getirir. Siz (savaşa çıkmamakla) ona hiçbir zarar veremezsiniz. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki اِلَّا تَنْفِرُوا illâ tenfirû ifadesi “eğer savaşa gitmezseniz”; يُعَذِّبْكُمْ yü‘azzibküm ifadesi “size azap eder”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamlaması “elem verici şekilde”; وَيَسْتَبْدِلْ ve yestebdil fiili “ve yerinize, yerinizi değiştirir”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavimle”; غَيْرَكُمْ ğayraküm ifadesi “sizden başkasını”; وَلَا تَضُرُّوهُ ve lâ tedurrûhu ifadesi “ve sizler (savaşa gitmeyerek) ona zarar vermezsiniz”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şekilde”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “Allah her şeye kadirdir” demektir.

Burada Tebük Savaşı ile ilgili ilahi çağrıya karşı ilgisiz davrananlara karşı Yüce Allah’ın dile getirdiği uyarılar ve tehditlergündeme getirilmektedir.

1.اِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَيْـًٔا “(Gerektiğinde savaşa) çıkmazsanız, (Allah) sizi elem verici bir azapla cezalandırır ve yerinize sizden başka bir toplum getirir. Siz (savaşa çıkmamakla) ona hiçbir zarar veremezsiniz.” Yüce Allah önceki âyette dünya hayatının geçimliklerinin âhirete göre çok az olduğunu, yani âhiret nimetlerinin dünya hayatındakilere göre çok daha kaliteli, fazla ve devamlı olduğunu beyan ettikten sonra, savaş emrinin sonuçlarıyla ilgili olarak başka bazı konuları daha hatırlatmaktadır.

Yüce Allah, muhatap müminler eğer savaşa katılmazlarsa o zaman kendilerine azap edeceğini, yerlerine başkalarını getirebileceğini ve bu tavırlarıyla Yüce Allah’a, O’nun dinine ve Nebîsi’ne hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini beyan etmektedir. Âyetin başındaki اِلَّا illâ edatı bir istisna edatı değil, اِنْ in ve لَا lâ edatlarının birleşiminden meydana gelen bir şart ve olumsuzluk edatı olarak birleşik bir mahiyet arz etmektedir.(5) Savaşa katılmamaları durumunda neler olabileceğiyle ilgili şu üç hususa dikkat çekilmektedir:

a) يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “Size elem verici bir azapla azap eder.” Müminler savaşa katılmazlarsa onlara yönelik ilk tehdit “elem verici bir azapla azaba muhatap olmak” şeklinde belirlenmektedir ki bunun kıtlık gibi dünyevi birtakım sıkıntılardan ibaret olabileceği gibi, mahşere uzanan boyutu da söz konusu edilebilir. Ancak bağlam gereği maksadın dünyevi sıkıntılar olduğunu düşünmek diğerine göre daha doğru gözükmektedir.

b) وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ “Yerinize sizden başka bir kavim getirir.” Yüce Allah burada muhataplarının vazgeçilmez olmadıklarını kendilerine hatırlatmakta, eğer emredilenleri yapmazlarsa onların yerine başka bir topluluk getirebileceğini beyan etmektedir.

Bu konuda Mâide 5/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse, (bilsin ki) Allah, kendilerini sevdiği, onların da O’nu (Allah’ı) sevdiği, müminlere karşı alçak gönüllü (şefkatli), kâfirlere karşı onurlu ve zorlu, (ayrıca) Allah yolunda cihad eden ve hiçbir kınayanın kınamasından korkmayan bir topluluk getirecektir. Bu, Allah’ın lütfudur; dilediğine/layık gördüğüne verir. Allah vâsi‘dir (her imkâna sahip olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

İbrâhim 14/19-20 ve Fâtır 35/16-17’de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) dilerse sizi yok eder ve yeni bir halk getirir. Bu, hiçbir şekilde Allah’a güç değildir.” Benzer bir mesaj Nisâ’ 4/133’te de yer almaktadır. Bu âyetlerde genelde insanlara, özelde ve bağlam gereği inkârcılara seslenilmekte ve Yüce Allah için vazgeçilmez olmadıkları beyan edilmektedir.

Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; Allah’ın hiçbir şeye ihtiyacı yoktur; Samed oluşunun manası da budur. Öyleyse sınırsız gücün sahibi olan Yüce Allah insanları yok edebilir ve yerlerine yenilerini elbette yaratabilir. Bu âyetin mesaj ve metin olarak daha geniş olan bir benzeri En‘âm 6/133’te şu şekilde geçmektedir: “Dilerse sizi yok eder ve sizi başka bir kavmin zürriyetinden yarattığı gibi sizden sonra yerinize dilediği bir kavmi yaratır.”

Çeşitli âyetlerin tefsirinde de ele aldığımız üzere, müşrikler yeniden diriltilme konusunda şüphedeydiler; hatta bazıları bu noktada alay da ediyorlardı.(6) Yüce Allah, hem Mâide 5/54, Tevbe 9/39 ve Muhammed 47/38’de ifade ettiği gibi inkârcıların veya dinden dönenlerin ya da ilahi buyrukları yerine getirmeyenlerin yerine başka topluluklar getirmeye, hem de insan türünü giderip başka varlıklar yaratmaya kadirdir.

Âyetteki halk-ı cedîd tamlaması hem başka insanlar, hem de başka yaratıklar manasına gelebilir. Her iki durumda da sonuç inkârcılar aleyhinde bir tehdide ve onlara gözdağı verilmesine dayalıdır. Önceki âyette de vurguladığımız gibi Yüce Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; eğer kendilerini yeterli ve ihtiyaçsız görürlerse Yüce Allah onların yerine başkalarını da yaratabilir; başka türden varlıklar da meydana getirebilir.

c) وَلَا تَضُرُّوهُ شَيْـًٔا “Ona hiçbir şekilde zarar veremezsiniz.” Yüce Allah emrine itibar etmemeleri durumunda muhataplarına elem verici bir azap uygulayabileceğini, kendilerinin yerine başka bir topluluk getirebileceğini belirttikten sonra, O’nun emrine itibar etmeyenlerin Yüce Allah’ın dinine ve Nebî (as)’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini, sonuçların kendi aleyhlerine şekilleneceğini bildirmektedir.

Âyette geçen لَا تَضُرُّوهُ ifadesindeki hû/hu zamiri Yüce Allah’a ait olabileceği gibi Tevbe 9/33. âyette kullanılan rasûl kelimesi gereği Hz. Peygamber’le de ilişkili görülmüştür. Bağlam gereği, özelllikle de bir sonraki âyetteki zamirler gereği maksadın Hz. Peygamber olduğu görüşü daha doğrudur.

2. وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah emirlerinin yerine getirilmemesi durumunda, muhataplarına ilettiği tehditlerin boşuna olmadığını, her birini veya hepsini uygulayabileceğini beyan etmek üzere “her şeye gücünün yettiğini” haber vermektedir. Bu ifade daha önce mealini verdiğimiz İbrâhim 14/20 ve Fâtır 35/17’de şu şekilde dile getirilmektedir: “Bu, hiçbir şekilde Allah’a güç değildir.” Bu cümlede Rabbimizin ifade ettiği “yeni bir topluluk getirme” veya “mahlûk yaratma işlemi”nin Allah’a hiçbir şekilde ağır gelmeyeceği bildirilmektedir.

Yaratma konusunda Yüce Allah’a hiçbir şekilde acizlik veya yorgunluk isnat edilemez. Rabbimiz “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin altı evrede yaratılması”ndan söz eden Kâf 50/38’de “Hiç bir yorgunlukla da karşılaşmadık” cümlesine yer vermektedir. Bu çerçevede, hem yaratmada, hem de Bakara 2/255’te beyan edildiği gibi, onları muhafaza etmede herhangi bir yorgunluktan söz edilmemektedir. Herhangi bir şeyin olmasını istediğinde Rabbimizin işi o şeye sadece “ol” demesidir; o da hemen olmaya başlar.(7)

ııı. Yüce Allah’ın Yardım Vaadi

اِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّٰهُ اِذْ اَخْرَجَهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ اِذْ هُمَا فِي الْغَارِ اِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِه۪ لَا تَحْزَنْ اِنَّ اللّٰهَ مَعَنَا فَاَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلَيْهِ وَاَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا السُّفْلٰى وَكَلِمَةُ اللّٰهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Siz ona (Tebük’te) yardım etmezseniz (bu önemli değil); kâfir olanlar onu, iki kişinin ikincisi olarak (Mekke’den) çıkardıklarında elbette Allah ona yardım etmişti. Hani onlar mağaradaydı da (Elçi), arkadaşına ‘Üzülme, şüphesiz ki Allah bizimledir.’ diyordu. (Bunun üzerine) Allah ona güven duygusu indirmiş, onu sizin görmediğiniz bir ordu ile desteklemişti. Kâfir olanların sözünü alçaltmıştı. Allah’ın sözü gerçek yüce olandır. Allah ‘azîz’dir (yani üstündür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki اِلَّا تَنْصُرُوهُ illâ tensurûhu ifadesi “eğer ona yardım etmezseniz”; فَقَدْ نَصَرَهُ fe kad nesarahû ifadesi “muhakkak ki ona yardım etmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِذْ اَخْرَجَهُ iz ahracehû ifadesi “hani, onu çıkarmıştı”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkâr etmiş kişiler, kâfir olanlar”; ثَانِيَ اثْنَيْنِ sâniye’sneyni ifadesi “ikinin ikincisi iken”; اِذْ هُمَا iz hümâ ifadesi “hani o ikisi”; فِي الْغَارِ fi’l-ğâri ifadesi “mağaradalar(dı)”; اِذْ يَقُولُ iz yekûlü ifadesi “hani (şöyle) diyor(du)”; لِصَاحِبِه۪ lisâhıbihî ifadesi “onun kendi arkadaşına”; لَا تَحْزَنْ lâ tahzen emri “hüzünlenme”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مَعَنَا me‘anâ ifadesi “bizimle (beraber)dir”; فَاَنْزَلَ fe enzele fiili “indirmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; سَك۪ينَتَهُ sekînetehû tamlaması “onun kendi gönül huzurunu”;عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; وَاَيَّدَهُ ve eyyedehû ifadesi “ve onu desteklemişti”; بِجُنُودٍ bicünûdin ifadesi “(şöyle) askerlerle, ordularla”; لَمْ تَرَوْهَا lem teravhâ ifadesi “onları, kendilerini sizin göremediğiniz”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kılmıştı, yapmıştı”; كَلِمَةَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا kelimetellezîne keferû tamlaması “inkâr etmiş olanların sözlerini”; السُّفْلٰى es-süflâ kelimesi “değersiz, aşağı”; وَكَلِمَةُ اللّٰهِ ve kelimetüllâhi tamlaması “Allah’ın kelimesi”; هِيَ hiye zamiri “işte sadece ve sadece o”; الْعُلْيَا el-‘ulyâ kelimesi “yüce olan(dır)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada müminlerin Tebük’te destek vermeme ihtimalleri üzerine Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e Sevr mağarasındaki yardımıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّٰهُ اِذْ اَخْرَجَهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ اِذْ هُمَا فِي الْغَارِ اِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِه۪ لَا تَحْزَنْ اِنَّ اللّٰهَ مَعَنَا “Siz ona (Tebük’te) yardım etmezseniz (bu önemli değil); kâfir olanlar onu, iki kişinin ikincisi olarak (Mekke’den) çıkardıklarında elbette Allah ona yardım etmişti. Hani onlar mağaradaydı da (Elçi), arkadaşına ‘Üzülme, şüphesiz ki Allah bizimledir.’ diyordu.” Yüce Allah Tebük Gazvesi’yle ilgili olarak müminlerin geri durmasını, onların dünya hayatını tercihlerini eleştirdikten ve dünya nimetlerinin âhirete göre çok az olduğunu bildirip, eğer savaşa çıkmazlarsa sıkıntı çekeceklerini, gerektiğinde yerlerine başkalarını değiştirebileceğini beyan ettikten sonra, bu konudaki gücünü hatırlatmaya devam etmektedir.

a)اِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّٰهُ اِذْ اَخْرَجَهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ “Siz ona (Tebük’te) yardım etmezseniz (bu önemli değil); kâfir olanlar onu, iki kişinin ikincisi olarak (Mekke’den) çıkardıklarında elbette Allah ona yardım etmişti.” Âyetin başındaki اِلَّا illâ ifadesi önceki âyetin başında da olduğu gibi اِنْ in ve لَا lâ edatlarının birleşimidir.

Yüce Allah müminlerin Hz. Peygamber’e Tebük’te yardım etmemeleri durumunda, bunun Hz. Peygamber’e ve Yüce Allah’ın dinine hiçbir zararının olmayacağını ifade ederek, daha önce yaşanan bir olayı hatırmaktadır. Burada hatırlatılan olay, اِذْ اَخْرَجَهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “hani kâfirler onu çıkarmışlardı” beyanı gereği ayrıca Muhammed 47/13 ve Mümtehıne 60/1’de de belirtildiği gibi Hz. Peygamber’in 622 yılında müşrikler tarafından Mekke’den hicret etmek zorunda bırakıldığı zaman yaşanmıştı.

O zaman kalabalık saldırgan bir müşrik gruba karşı sadece iki kişi iken ve tamamen savunmasız bir durum söz konusu iken, hicret esnasında sığındıkları Sevr Mağarası’nda Hz. Peygamber’e ve arkadaşına yardım ettiğini bildirmektedir. Çok daha zor olan bir olayda Nebîsi’ne yardım ettiğini bildirerek, şimdi kendisine yardımın çok daha kolay olduğunu, bu nedenle Hz. Peygamber’in yanında Yüce Allah’ın davasına destek verilmemesi durumunda bunun sadece destek vermeyen müminlere ve/veya diğerlerine zarara dönüşeceğini dolaylı olarak bildirmek istemektedir.

Âyette geçenثَانِيَ اثْنَيْنِ sâniye’sneyni “ikinin ikincisi” ifadesiyle ilgili olarak şunları belirtebiliriz: Tıpkı Mâide 5/73’te geçen sâlisü selâsetin ifadesinde olduğu gibi iki kişi birlikte olduklarında her birisi için o ikilik içerisinde diğerine nazaran ikinci konumunda bulunduğu için böyle bir beyan kullanılmaktadır. Arapça’da “o ikisinden birisi” denildiğindeثَانِيَ اثْنَيْنِ sâniye’sneyni “ikinin ikincisi” ifadesi zikredilmektedir ki buradaki örnek de budur.(8)

b)اِذْ هُمَا فِي الْغَارِ اِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِه۪ لَا تَحْزَنْ اِنَّ اللّٰهَ مَعَنَا “Hani onlar mağaradaydı da (Elçi), arkadaşına ‘Üzülme, şüphesiz ki Allah bizimledir.’ diyordu.” Yüce Allah Mekke’den Medine’ye gerçekleşen hicret esnasında Hz. Peygamber yanında arkadaşı Hz. Ebû Bekir varken bir mağarada bulunduklarını hatırlatmaktadır ki bu mağara Mekke’nin sağ tarafında Medine yönünün zıddı bir istikamette bulunan Sevr mağarasıdır.

Rivayetlere göre Hz. Peygamber Hz. Ebû Bekir’le birlikte o mağarada üç gün kalmıştı.(9) Mekke’li müşrikler tam kendilerini yakalamak üzereydi ki Hz. Ebû Bekir endişelenince Hz. Peygamber ona “Üzülme, çünkü Allah bizimle beraberdir” buyurarak onu rahatlaşmıştı.

Sevr’de yaşanan olay hakkında kısaca şu bilgileri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Âlimler şöyle anlatmışlardır: Kureyşliler ile diğer Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’i öldürme hususunda anlaşmışlardı. Bunun üzerine, ‘Hani bir zaman o kâfirler, seni tutup bağlamak veya öldürmek yahut yurdundan çıkarmak için sana tuzak kuruyorlardı’(10) ayeti kerimesi inmişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber de Hz. Ebu Bekir ile birlikte, gecenin başlangıcında çıkıp mağaraya gitmişlerdi. Böylece Hz. Peygamber, karartısı kâfirlerin kendisini aramalarına mani olsun diye Hz. Ali’ye yatağında yatmasını emretmişti.”

“Ardından Hz. Peygamber, arkadaşı Hz. Ebu Bekir ile birlikte Sevr’e ulaşmıştı. O ikisi, Sevr Mağarası’na varınca, orada ne olup olmadığını araştırmak için önce Hz. Ebû Bekir içeri girmişti. Hz. Peygamber de ona ‘Sana ne oluyor?’ deyince, Hz. Ebû Bekir ‘Anam babam sana feda olsun (yâ Resulullah), mağaralar yırtıcı hayvanların ve haşeratın sığınağıdır. Eğer burada birşey varsa, sıkıntı senin değil, benim başıma gelsin’ demişti. Mağarada bir delik vardı. Hz. Ebu Bekir oradan Hz. Peygamber’e zarar verecek birşey çıkmasın diye topuğunu onun üzerine koymuştu.”

“Müşrikler mağaraya yaklaştıklarında, Hz. Ebu Bekir, Hz. Peygamber için endişeye kapılarak ağlamıştı. İşte o zaman Hz. Peygamber ‘Üzülme, Allah bizimledir’ demişti. Hz. Ebu Bekir ‘Gerçekten Allah bizimle mi?’ deyince, Hz. Peygamber ‘Evet’ cevabını vermişti. Bunun üzerine, Hz. Ebu Bekir, yanağındaki gözyaşlarını silmeye başlamıştı.”

“Hasan el-Basrî’den rivayet edildiğine göre, o, Hz. Ebu Bekir’in mağaradaki ağlayışını hatırlayınca ağlıyor, onun gözyaşlarını silişini hatırlayınca da kendisi de gözyaşlarını siliyordu.”

“Yine rivayet edildiğine göre, müşrikler mağaranın üstünde belirince Hz. Ebu Bekir Allah Rasûlü için tir tir titreyerek ‘Eğer bugün senin başına birşey gelirse, Allah’ın dini yok olur’ demişti. Bunun üzerine Rasûlüllah ‘Sen, üçüncüleri Allah olan iki kişi hakkında ne düşünürsün? (niye tasalanıyorsun?)’(11) buyurmuştu.”(12)

2. فَاَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلَيْهِ وَاَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا “(Bunun üzerine) Allah ona güven duygusu indirmiş, onu sizin görmediğiniz bir ordu ile desteklemişti.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yaptığı yardımı hatırlatmakta, onun kalbine sekînet denen “güven ve huzur” indirdiğini, dahası kendisini muhatapların göremediği ordularla desteklediğini ifade etmektedir.

a) فَاَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلَيْهِ “(Bunun üzerine) Allah ona güven duygusu indirmişti.” Daha önce Huneyn Gazvesi’yle ilgili olarak Tevbe 9/26. âyette de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da altı kez(13) zikredilen السَّك۪ينَة/سَك۪ينَة es-sekîneh/sekîneh kelimesi “iç huzuru”, “sükünet”, “huzur”, “sürur” gibi insanı mutlu eden gönül huzuru ve güven duygusudur.

İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’e vaad ettiği bütün yardım ve zaferlerin elde edilmesinde Hz. Peygamber’in kalbine huzur, sükûn ve güven verdiğini hatırlatarak, onu bu davada yalnız bırakmadığını ve kendisini desteklediğini bildirmektedir. Tevbe 9/26’da “Huneyn’de”, Feth 48/4’te “Hudeybiye’de” de yaşandığı gibi Medine’ye hicret esnasında Sevr mağarasında yaşandığı bildirilen yardımın en büyüğü “Hz. Peygamber’in kalbine verdiği huzur ve güven”dir. Zira mağara arkadaşı olan Hz. Ebû Bekir endişelenmişti. Eğer kendisinde de en küçük bir endişe olsaydı o yolculukta başlarına sıkıntıların gelmesi kaçınılmaz olabilirdi.

b) وَاَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا “Onu sizin görmediğiniz bir ordu ile desteklemişti.” Yüce Allah insanların görmediği bir ordu ile Hz. Peygamber’i desteklediğini beyan etmektedir. Bu ifade daha önce yorumladığımız Tevbe 9/26’da Huneyn günüyle ilişkili olarak da zikredilmektedir. Orada da belirttiğimiz üzere, Yüce Allah insanların göremeyeceği türden ordularla da istediğine destek verdiğini hatırlatmakta, ancak bu desteğin nasıl, ne kadar süreli ve ne miktarda olduğunu bildirmemektedir.

Tevbe 9/26 ve Ahzâb 33/9’da da geçen جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا “göremediğiniz ordular”dan maksat, Bedir, Ahzâb ve Huneyn gibi önceki savaşlarda olduğu müslümanlara manevi destek veren “melekler”, onlara kazandırılan “cesaret, manevi güç, moral” olabilir.(14) Bedir’de Müslümanlara yapılan melek yardımı bizzat Kur’ân âyetleriyle beyan edilmektedir.(15) Yüce Allah kendi davasını davası edinen ve ellerinden gelen her şeyi yapan müslümanlara yardım edeceğini, yani Allah’ın dinine yardım edenlere kendisinin de yardım edeceğini çeşitli âyetlerde müjdelediği(16) için, burada da Hz. Peygamber üzerinden aynı durum yaşanmıştı diyebiliriz.

Müfessirlerimizin bir kısmının aktardığı şekliyle(17) düşündüğümüzde eğer bu âyette sözü edilen “görülemeyen ordu” ifadesi hicretten sonra Bedir’de yaşanan melek desteği ise o zaman Sevr mağarasının girişinde yaşandığı ifade edilen güvercin yuvası, örümcek ağı vs. türünden beyanlar tartışmalı hale gelir. Esasında bir sonraki cümlede yer alan mesaja bakıldığında, buradaki “görünmeyen ordular”dan maksadın Bedir’deki meleklerin yardımı olduğu daha da desteklenmiş olur. Çünkü Yüce Allah’ın kelimesinin üstünlüğü ve kâfirlerininkinin düşüklüğü orada zihinlere kazınarak hayata geçirilmişti.

3. وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا السُّفْلٰى وَكَلِمَةُ اللّٰهِ هِيَ الْعُلْيَا “Kâfir olanların sözünü alçaltmıştı. Allah’ın sözü gerçek yüce olandır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e gönül huzuru ve güveni indirdiğini ifade edip görünmeyen ordu ile onları desteklediğini beyan ettikten sonra, bu durumda kâfirlerin kelimesini düşük kıldığını, Allah’ın kelimesinin ise üstün olduğunu ifade etmektedir.

كَلِمَةَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا beyanı gereği “kâfirlerin kelimesi”nden maksat “şirk öğretisi”, “şirk davası”dır, kâfirlerin “küfre davetleri”dir ki Yüce Allah onu السُّفْلٰى es-süflâ kelimesi gereği süflileştirmiş, o kadar alçalttıkça alçaltmıştır ki bir süre sonra birisine kâfir demek en alçak kelime halini almıştır.

Bu arada âyette yer alan كَلِمَةُ اللّٰهِ هِيَ الْعُلْيَا beyanı ile kastedilen “Allah’ın kelimesinin yüceliğidir” ki bu da “tevhîd”dir, “tevhid davası”dır; yani İslâm’a davettir.(18) Bu ifadede yer aldığı üzere, cümlede kullanılan هِيَ hiye zamir-i faslı cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana katmakta, Yüce Allah’ın kelimesinden daha yüce hiçbir kelimenin bulunmadığı özellikle beyan edilmek istenmektedir.

السُّفْلٰى es-süflâ kelimesi “en alçak” manasını verince الْعُلْيَا el-‘ulyâ sözcüğü de bunun tersine olacak şekilde “en yüksek, en yüce” manasını vermiş olmaktadır. Bu cümlede verilmek istenen mesajlardan birisi de Yüce Allah’ın davasının zaten en yüce olduğu, onun yüceltilmeye ihtiyacının bulunmadığı, o davaya gönül verip hizmet edenlerin kendilerinin yüceleceğinin bildirilmesidir. İ‘lâ-i kelimetullâh “Allah’ın kelimesini (davasını) yüceltmek” ifadesini de bu manada yorumlamak çok daha doğrudur.

Bu bağlamda belirtelim ki dünyevi, sahte, eksik ve görece güçlerin sözüne değil de sözün gücüne itibar edilmelidir. En güçlü söz en güçlünün sözüdür ki o da bu âyette zikredildiği üzere Yüce Allah’ın kelimesidir, kelamıdır, davasıdır. Bu nedenle müslümanlar sesini değil, sözünü yükselten insanlar olmalıdır.

4. وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘azîz’dir (yani üstündür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah yardım ediciliğini عَز۪يز ‘azîz yani her şeyden ve herkesten yüce ve güçlü oluşuna bağlamakta, bu arada kime yardım edilmesi gerektiğiyle ilgili hükmünü de حَك۪يم hakîm sıfatıyla dile getirmiş olmaktadır.

b) Savaş Emri ve Buna Karşı Çıkanların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 41-47. âyetlerinde müminlere hitap ederek “Gerek hafif, gerek ağır olarak savaşa çıkın; mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edin! Eğer bilirseniz, bu sizin için (mutlak manada) hayırlıdır” buyurmakta, eğer yakın bir dünya malı ve kolay bir yolculuk olsaydı münafıkların mutlaka Hz. Peygamber’e uyup peşinden geleceklerini, fakat meşakkatli yolun onlara uzak geldiğini, “Gücümüz yetseydi mutlaka sizinle beraber çıkardık” diye yalan konuştuklarını, oysa Allah’ın onların mutlaka yalancı olduklarını bildiğini haber vermektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitaben şöyle buyrulmaktadır: “Allah seni affetsin! Doğru söyleyenler sana iyice belli olup, yalancıları bilinceye kadar onlara niçin izin verdin? Allah’a ve ahiret gününe iman edenler, mallarıyla ve canlarıyla cihad konusunda (geri kalmak için) senden izin istemezler. Allah takvâlı (duyarlı) olanları gayet iyi bilendir. Senden izin isteyenler sadece ve sadece Allah’a ve ahiret gününe inanmayan, kalpleri şüpheye düşüp, kuşkuları içinde bocalayanlardır.”

Daha sonra, eğer münafıklar savaşa çıkmak isteselerdi elbette bunun için bir hazırlık yapmaları gerektiği, fakat Yüce Allah’ın onların bu savaşa katılmalarını uygun görmediği ve onları geri koyduğu, kendilerine “Oturanlarla (kadın ve çocuklarla) beraber oturun!” denildiği, çünkü eğer müslümanların arasına katılsalardı bozgunculuk ve fitne çıkarmaktan başka bir şey yapmış olmayacakları, bütün bunlara rağmen hâlâ onları can kulağıyla dinleyenlerin bulunduğu haber verilmekte ve bu zalim kişiler eleştirilmektedir.

ı. Her Şartta Savaşa Katılımın Gerekliliği

اِنْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِاَمْوَالِكُمْ وَاَنْفُسِكُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Gerek hafif, gerek ağır olarak savaşa çıkın; mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edin (fedakârlık yapın)! Bilirseniz bu sizin için hayırlı olandır.”

Âyetteki اِنْفِرُوا infirû emri “savaşa çıkın”; خِفَافًا hıfâfen kelimesi “hafif olarak”; وَثِقَالًا ve sikâlen ifadesi “ve ağır olarak”; وَجَاهِدُوا ve câhidû emri “ve cihad edin”; بِاَمْوَالِكُمْ bi emvâliküm ifadesiyle “sizin mallarınızla”; وَاَنْفُسِكُمْ ve enfüsiküm ifadesi “ve sizin canlarınızla”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yoluında”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bu”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “mutlak hayırlı olan(dır)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِنْ كُنْتُمْ in kntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “biliyorsunuz, eğer biliyorsanız” demektir.

Burada savaşa çıkılması emri ile Yüce Allah’ın yolunda mallarla ve canlarla cihad buyruğu gündeme getirilmektedir.

1.اِنْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِاَمْوَالِكُمْ وَاَنْفُسِكُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Gerek hafif, gerek ağır olarak savaşa çıkın; mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edin (fedakârlık yapın)!” Yüce Allah Tebük Gazvesi konusunda geri duran müminlere çeşitli uyarılarda bulunduktan sonra, bu defa emrini yinelemekte ve gerek hafif, gerekse ağır olarak mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda savaşa çıkmalarını kendilerine emretmektedir.

a) اِنْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا “Gerek hafif, gerek ağır olarak savaşa çıkın!” Âyette geçen اِنْفِرُوا infirû emri daha önce yorumladığımız 38. âyette de olduğu gibi “savaşa çıkmak”, “savaş neferi olmak” demektir. Ayrıca buradaki خِفَافًا وَثِقَالًا hıfâfen ve sikâlen kelimeleri çeşitli anlamlarda yorumlanmaktadır. Buna göre bazı ihtimalleri sıralamak istiyoruz:

ı. “Ona arzu ve iştiyakınızdan dolayı, ona olan nefretiniz hafif olarak; o size zor geldiği için de, ona karşı duyduğunuz nefret ağır olarak.”

ıı. “Çoluk çocuğunuz az olduğu için hafif olarak, çok olduğu için ağır olarak.”

ııı. “Hafif silahlarla, ağır silahlarla.”

ıv. “Binitli olarak, yaya olarak.”

v. “Gençler olarak, ihtiyarlar olarak.”

vı. “Zayıf olarak, şişman olarak.”

vıı. “Sıhhatli olarak, hasta olarak.”

Âyetin mesajıyla ilgili şu bilgiler de verilmektedir:

“Bu hususta doğru olan yaklaşım, bütün bu bahsedilenlerin hepsinin bu ifadenin kapsamında olmasıdır. Çünkü zikredilen özellikler, bütün bu parçacı yaklaşımları içine alan genel bir beyandır. Bu noktada sahâbîlerden Abdullah b. Ümmi Mektûm, Ebû Eyyûb el-Ensârî, Sa‘îd ibnu’l-Müseyyeb, Mikdâd b. Esved gibi zevatın her türlü engellerine rağmen savaşlara katıldığı rivayet edilmektedir.”(19)

Anlaşılıyor ki Yüce Allah her hâlükârda savaşa katılmayı emretmekte, ancak duruma göre bazılarının mallarıyla, bazılarının da canlarıyla cihadı gerekli kıldığını bildirmektedir. Herkesin kendi durumuna göre savaşa verebileceği bir katkısı olduğu için, Yüce Allah bu emri mutlak manada herkesi içerecek şekilde beyan etmektedir.

Tevbe 9/122’de “herkesin topluca savaşa çıkmasının gerekmediği, bir kısmının dinde anlayış sahibi kılınması için çalışmalar yapması gerektiği” noktasındaki buyruğun bu âyeti neshettiği iddia edilmektedir(20) ki bu doğru olamaz. Çünkü iki âyet arasında herhangi bir çelişki yoktur; cihad kapsamında ilim tahsili de zaten vardır.

b)وَجَاهِدُوا بِاَمْوَالِكُمْ وَاَنْفُسِكُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edin!” Yüce Allah’a her halükârda savaşa çıkılmasını emrettikten sonra, bunun içeriğini daha da doldurmakta, mallarla ve canlarla Allah yolunda cihadı, yani fedakarlığı emretmektedir. Dar manada maksat Tebük savaşı olsa da, bu âyette genel manada her zaman yapılması gereken fedakarlıklara değinildiğini söylemek hatalı olmasa gerektir.

Konuyla ilgili genel manada olmak üzere Saff 61/11’de şöyle buyrulmaktadır: “Mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edersiniz.” Yüce Allah elem verici azaptan kurtaracağını müjdelediği ticaretin, imanla birlikte cihadı da yani salih ameli de içerdiğini bildirmektedir ki bu cihâd “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla fedakârlığı” gerçekleştirmektir. “Mallarla” yapılan cihad, servetini Allah yolunda infak manasına gelmektedir. “Nefislerle” yani canlarla yapılan ise Allah yolunda bedenen yapılan her türlü çalışmayı ve fedakârlığı içerdiği gibi bunun zirvesi demek olan Allah yolunda öldürülmeyi de içermektedir.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, cihâd kavramı “cehd etmek, çalışmak ve üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir. C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(21) “fedakârlık yapmak”,(22) “zorlamak”(23) ve “bütün güç”(24) manalarına gelmektedir. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(25) anlamını da kazanmıştır.

Tekrar belirtmek gerekirse, Mekke dönemindeki âyetlerde geçen “cihâd”, daha çok Allah yolunda fedakârlık yapmak, çalışmak,(26) bütün gayretini ortaya koymak,(27) zorlamak(28) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bunlardan ayrı olarak, cihâd kavramı bir de “Kur’ân’ı anlatmak” şeklinde yer almaktadır.(29) Üstelik bu sonuncusu Yüce Allah tarafından “büyük cihâd” olarak tanımlanmaktadır.

Anlaşılan o ki, cihâd kavramını kıtâl kavramıyla karıştırmamak durumundayız. Cihâd “insan kazanmak, yüreklerini fethetmek için yapılan fedakârlık” anlamına gelirken, kıtâl “saldırgana karşı kendini savunmak” demektir. Şu kadar var ki, cihâd kavramı eğer Medenî sûrelerde geçmişse,(30) bu takdirde bunlara ilave olarak “savunma savaşı yapmak” anlamı da devreye girmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah elem verici azaptan kurtulabilmek için fedakârlık yapılmasının şart olduğunu, dinin özellikle davranışlarda ortaya konulacağı gerçeğini öğretmektedir. Anlaşılan o ki “emek vermeden ekmek de yok yemek de yok.” Rabbimizden niyazımız, bizi de emek verenlerden ve mahşerde de ödüllendireceklerinden eylemesidir.

2. ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Bilirseniz bu sizin için hayırlı olandır.” Bu cümle ‘Ankebût 29/16, Saff 61/11 ve Cum‘a 62/9’da da geçmektedir. Esasında bu ifade “eğer bilirseniz sizin yararınıza olan budur” şeklinde anlaşılmalıdır. Yüce Allah kendisi yolunda gerek hafif gerekse ağır olarak savaşa katılıp Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad etmenin mutlak ve gerçek manada hayır olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Aynı konuyla ilgili dört âyette de geçen خَيْر hayr kelimesi “daha hayırlı” manasında değil de zarar ve ziyanın zıddı olan insanların iyiliğini içeren “mutlak manada kurtarıcı hayır” anlamında yorumlanmalıdır. Bu nedenle biz de tercümeyi “(mutlak manada) hayırlıdır” şeklinde vermeyi tercih ettik.

Aksi takdirde yani “daha hayırlıdır” denmesi durumunda, başka davranışların da bir dereceye kadar hayır içerebileceği gibi bir durum söz konusu olabilir ki bu doğru değildir. “Hayır” sadece ve sadece Yüce Allah’ın “hayır” dediğidir. Yûnus 10/32’de beyan edildiği gibi, “hakkın ötesinde geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmaz.” İsrâ’ 17/9’da da Kur’ân’ın “en doğruya” değil de “tek doğru”ya iletmesinin anlamı da budur.

ıı. Münafıkların Menfaatperestliği

لَوْ كَانَ عَرَضًا قَر۪يبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلٰكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ اَنْفُسَهُمْ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “Yakın bir dünya malı ve kolay bir yolculuk olsaydı (o münafıklar) mutlaka sana uyup peşinden gelirlerdi. Fakat meşakkatli (zor) yol onlara uzak geldi. Onlar ‘Gücümüz yetseydi mutlaka sizinle birlikte çıkardık.’ diye kendilerini helak edercesine (yalan yere) Allah’a yemin edecekler. Allah onların mutlaka yalancı olduklarını bilmektedir.”

Âyetteki لَوْ كَانَ lev kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa”; عَرَضًا قَر۪يبًا ‘aradan karîben tamlaması “yakın bir arzu”; وَسَفَرًا قَاصِدًا ve seferan kâsıden tamlaması “ve orta mesafeli bir sefer”; لَاتَّبَعُوكَ le’ttebe‘ûke ifadesi “muhakkak ki sana tâbi olurlardı, sana uyarlardı”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve ancak, yalnız”; بَعُدَتْ be‘uden fiili “uzak geldi”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الشُّقَّة eş-şukkatü kelimesi “meşakketli olan, zor olan”; وَسَيَحْلِفُونَ ve seyahlifûne fiili “ve ileride (şöyle) yemin edecekler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; لَوِ اسْتَطَعْنَا lev isteta‘nâ ifadesi “eğer gücümüz yetseydi”; لَخَرَجْنَا le haracnâ ifadesi “muhakkak ki çıkardık”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle birlikte”; يُهْلِكُونَ yühlikûne fiili “helak ediyorlar”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerini, kendilerini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَكَاذِبُونَ le kâzibûne ifadesi ise “mutlaka yalancılar(dır)” demektir.

Burada savaşa katılmayı düşünmeyen münafıkların yalancılıklarıyla ilgili sözleri gündeme getirilmektedir.

1.لَوْ كَانَ عَرَضًا قَر۪يبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلٰكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ “Yakın bir dünya malı ve kolay bir yolculuk olsaydı (o münafıklar) mutlaka sana uyup peşinden gelirlerdi. Fakat meşakkatli (zor) yol onlara uzak geldi.” Yüce Allah müminleri savaşa teşvik edip apaçık ifadelerle bunun bir yükümlülük olduğunu ifade ettikten sonra, toplumda müslümanlarla iç içe yaşamakta olan münafıkların iç yüzünü deşifre etmekte, onların kolayı ve bir manada zahmetsiz olanı tercih ettiklerini dile getirmektedir. Bu çerçevede yakın bir menfaat ve kısa bir yolculuk olsaydı Hz. Peygamber’e tâbi olup savaşa gidecekleri, ancak yolculuk zahmetli olunca bundan kaçındıkları ve yolun kendilerine çok uzun geldiği ifade edilmektedir.

Âyette geçen عَرَضًا قَر۪يبًا ‘aradan karîben tamlaması “yakın dünya menfaati”, “dünya çıkarlarına ilişkin olarak kişiye sunulan menfaatler”, “kelepir”, “tez elden sahip olunacak ganimet”, “yakın ganimet”(31) manasında yorumlanırken, سَفَرًا قَاصِدًا seferan kâsıden tamlaması ise “orta mesafeli, kolay ve yakın bir yolculuk”, “orta halli bir sefer”, “kısa sürede bitecek bir sefer” manasını içermektedir. Mâide 5/66 ve Fâtır 35/32’de de geçen muktesıd kelimesi “orta yolu tutan” manasında benzer bir anlam vermektedir.

Anlaşılıyor ki münafıklar böyle kısa vadeli ve hemen elde edilebilecek menfaatlere daldırmakta, bu noktada geri durmamaktalardı. Allah rızası için olmasa da hemen ve zahmetsiz bir şekilde elde edilebilecek her bir menfaate koşarlar, icabında önlerinde Hz. Peygamber olsa da inanmadıkları birini takip etme pahasına yine de kelepirden mal kazanmaktan vazgeçmezlerdi. Zira âyette zikredilen لَاتَّبَعُوكَ le’ttebe‘ûke “sana mutlaka tâbi olurlardı” ifadesinin başındaki lâm/le edatı onların bunu mutlaka yapacaklarını, bundan geri durmayacaklarını göstermektedir.

Ancak mesele biraz zorluk içerdiğinde istenen fedakârlık onlar için çok uzak bir hal alıyordu. Âyette zikredilen بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ “meşakkatli yol onlara uzak geldi” ifadesinde münafıkların zorluklara dayanmadığı, bu yüzden her bir zorlu yolculuğun kendilerine uzak geldiği bildirilmektedir. Burada geçen بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ be‘udet ‘aleyhim ifadesi “onlara uzak geldi” manasını verirken, الشُّقَّة eş-şukkatü kelimesi “uzak yere olan uzun yolculuk” manasına gelmektedir.(32)

2. وَسَيَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ اَنْفُسَهُمْ “Onlar ‘Gücümüz yetseydi mutlaka sizinle birlikte çıkardık.’ diye kendilerini helak edercesine (yalan yere) Allah’a yemin edecekler.” Yüce Allah münafıkların yalan konuştuklarını beyan bağlamında yalan yere yemin edeceklerini, güçlerinin yetmediği bahanesini ileri süreceklerini, eğer böyle bir mazeretleri bulunmasaydı mutlak sûrette müslümanlarla birlikte olmak istediklerini söyleceklerini haber vermektedir. Âyette yer alan سَيَحْلِفُونَ seyahlifûne fiilinin başındaki sin/se harfi bu yeminin ileride yapılacağını göstermektedir.

Yüce Allah يُهْلِكُونَ اَنْفُسَهُمْ “kendilerini helak ediyorlar” beyanı gereği, münafıkların bu şekilde yalan yere yemin ederek aslında kendilerini helak ettiklerini, hem dünyada felaketleri hak ettiklerini, hem de mahşerde ebedi azaba çarptırılmayı gerektirecek yanlışları yaptıklarını ortaya koymaktadır. Bu ifade gereği, onların yeminlerini yalancılığın zirvesinde, adeta kendilerini helak edercesine gerçekleştiği de ifade edilebilir. Bu durumda يُهْلِكُونَ اَنْفُسَهُمْ “kendilerini helak ediyorlar” cümlesi onların yeminlerini yaptığı zamanki hallerini ortaya koymuş olur.

Münafıkların dile getirdiği bu yalan dolu bahane ifadeleri aslında Tebük savaşının zaferle sonuçlanacağı müjdesini içermekte, zafer sonrasında bu münafıkların bu şekilde mazeret ileri süreceklerini ve özür dileceklerini mucizevi bir şekilde önceden haber vermektedir.

Münafıkların benzer yalanları ve bahaneleri bağlamında Hendek Savaşı’yla ilgili olarak Ahzâb 33/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlardan bir grup da (şöyle) demişti: Ey Yesribliler (Medineliler)! Artık sizin için durmanın sırası değil, haydi dönün! İçlerinden bir grup ise ‘muhakkak ki evlerimiz savunmasızdır’ diyerek Nebî’den izin istiyordu; oysa evleri savunmasız değildi; sadece ve sadece (savaştan) kaçmayı arzuluyorlardı.”

Benzer şekilde bahanelerin yer aldığı Feth 48/11’de şu bilgiler verilmektedir: “Bedevîlerden geri kalmış olanlar, sana diyecekler ki: ‘Mallarımız ve ailelerimiz bizi alıkoydu. Allah’tan bizim bağışlanmamızı dile.’ Onlar kalplerinde olmayanı dilleriyle söylerler. De ki: (Allah) size bir zarar (sıkıntı vermeyi) dilerse veya bir fayda elde etmenizi isterse sizin için Allah’a karşı kimin bir şeye gücü yetebilir ki!? Esasında Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Aynı şekilde başka bahanelerin yer aldığı bir örnek olması bakımından Âl-i İmrân 3/167’de şu beyanlara yer verilmektedir: “Onlara (münafıklara) ‘Geliniz, Allah yolunda çarpışın ya da savunma yapın’ denildiği zaman, ‘Savaşmayı (savaşın olacağını) bilseydik elbette size tâbi olurduk’ demişlerdi. Onlar (o gün) imandan çok küfre (kâfirliğe) yakın idiler. Ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söylüyorlardı. (Hâlbuki) Allah, onların içlerinde gizlediklerini gayet iyi bilendir.”

Münafıkların ikiyüzlülükleriyle ilgili olarak Bakara 2/14, Âl-i İmrân 3/167, Nisâ’ 4/141, Mâide 5/41, Tevbe 9/42, 107, Feth 48/11 ve Münâfikûn 63/1 gibi âyetlerde de bilgiler verilmektedir. Bütün bu âyetlerden anlaşılıyor ki, münafık zihniyet her zaman aynı tepkiyi vermiş, fedakârlıktan kaçınmayı ve yalan konuşmayı kendilerine ölçü ve rehber edinmişlerdi.

3. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “Allah onların mutlaka yalancı olduklarını bilmektedir.” Bu cümlenin benzerleri Tevbe 9/107 ve Münâfikûn 63/1’de de yer almaktadır. Yüce Allah münafıkların söyledikleri sözlerin yalan olduğunu bildiğini beyan etmekte, böylece bu türden ifadelerin kendilerini kurtarmaya yetmeyeceği mesajını da dolaylı olarak vermek istemektedir.

ııı. Hz. Peygamber’e Uyarı ve Sahte İzin Talepleri

عَفَا اللّٰهُ عَنْكَ لِمَ اَذِنْتَ لَهُمْ حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذ۪ينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِب۪ينَ لَا يَسْتَاْذِنُكَ الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ اَنْ يُجَاهِدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالْمُتَّق۪ينَ اِنَّمَا يَسْتَاْذِنُكَ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ ف۪ي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ “Allah seni affetsin! Doğru söyleyenler sana iyice belli olup, yalancıları bilinceye kadar onlara niçin izin verdin? Allah’a ve ahiret gününe iman edenler, mallarıyla ve canlarıyla cihad (fedakârlık) konusunda (geri kalmak için) senden izin istemezler. Allah muttakîleri (duyarlı olanları) bilendir. Senden izin isteyenler Allah’a ve ahiret gününe hiçbir şekilde inanmayan, kalpleri şüpheye düşüp, kuşkuları içinde bocalayanlardır.”

Buradaki عَفَا اللّٰهُ ‘afellâhu ifadesi “Allah affetsin”; عَنْكَ ‘anke ifadesi “seni”; لِمَ اَذِنْتَ lime ezinte sorusu “niye izin verdin”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; حَتّٰى يَتَبَيَّنَ hattâ yetebeyyene ifadesi “açık olana kadar”; لَكَ leke ifadesi “sana, senin için”; الَّذ۪ينَ صَدَقُوا ellezîne sadakû ifadesi “doğru olanlar(ın kimler olduğunu)”; وَتَعْلَمَ ve ta‘leme fiili “ve sen bilinceye, ortaya çıkarıncaya kadar”; الْكَاذِب۪ينَ el-kâzibîne ifadesi “ve yalancıları”; لَا يَسْتَاْذِنُكَ lâ yeste’zinuke ifadesi “senden izin istemez”; الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ ellezîne yü’minûne ifadesi “iman edenler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe (iman edenler)”; اَنْ يُجَاهِدُوا en yücâhidû ifadesi “cihat emeleriyle ilgili”; بِاَمْوَالِهِمْ bi emvâlihim ifadesi “onların mallarıyla”; وَاَنْفُسِهِمْ ve enfüsihim ifadesi “ve onların canlarıyla”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِالْمُتَّق۪ينَ bi’l-muttakîne cümlesi “takvâlı, duyarlı olanları”; اِنَّمَا يَسْتَاْذِنُكَ innemâ yeste’zinuke ifadesi “senden sadece ve sadece (şunlar) izin ister”; الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ellezîne lâ yü’minûne ifadesi “iman etmeyenler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe (iman etmeyenler)”; وَارْتَابَتْ ve’rtâbet fiili “ve şüpheye düşmüş (olanlar)”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kapleri”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; ف۪ي رَيْبِهِمْ fî raybihim ifadesi “onların kendi kuşkuları içerisinde”; يَتَرَدَّدُونَ yeteraddedûne fiili ise “debeleniyorlar, bocalıyorlar” demektir.

Burada savaşa katılıp katılmamayla ilgili toplum fertlerinin tutumu ile Hz. Peygamber’in onlara karşı nasıl bir tavır içerisinde bulunması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. عَفَا اللّٰهُ عَنْكَ لِمَ اَذِنْتَ لَهُمْ حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذ۪ينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِب۪ينَ “Allah seni affetsin! Doğru söyleyenler sana iyice belli olup, yalancıları bilinceye kadar onlara niçin izin verdin?” Yüce Allah, münafıkların durumunu “Eğer çağrıldıkları şey yakın ve dünyevî bir menfaat, orta (kısa mesafeli) bir yolculuk olsaydı, elbette senin arkana düşerlerdi” ifadesi ile haber verdikten sonra, bazı kimselerin o savaştan geri kaldıklarını bildirmiştir. O ayette, onların bu katılmayışlarının Hz. Peygamber’in izni ile olup olmadığı belirtilmemiştir.

İşte Yüce Allah bu âyette “Hay Allah affedesice... Neden onlara izin verdin?” buyurunca, onların içinde Hz. Peygamber’in izni ile savaşa katılmayanların olduğu anlaşılmaktadır.(33) Bu arada Nûr 24/62’de beyan edildiği gibi, samimi mümin olduğuna ve meşru mazeretleri bulunduğuna inanılanlara izin verip vermemede serbest bırakıldığı da unutulmamalıdır. Buradaki konu münafıklarla ilgili olduğu için kınama söz konusu edilmektedir.

a) عَفَا اللّٰهُ عَنْكَ “Allah seni affetsin!” Âyetin başında yer alan bu cümle “Allah affedesice” şeklinde bir dua cümlesi şeklinde tercüme edilebildiği gibi bazı âlimler bunu “Allah seni affetti” şeklinde düz cümle olarak yorumlamayı tercih etmişlerdir. Hz. Peygamber’in hata işlemeyeceğini kabul edenler, buradaki maksadı, “evlâ olanı terketmek” şeklinde anlayarak konuyu günah kapsamı dışında tutmuşlardır.

“Hz. Peygamber’in günahlarından dolayı istiğfar etmesi” veya “onun günah işlemesi” konusu çeşitli âyetlerde ele alınmaktadır. Önemine binaen burada bazı noktalara değinmekte yarar görmekteyiz. Nisâ’ 4/106, Mü’min 40/55, Muhammed 47/19, Feth 48/2 ve Nasr 110/3’te de belirtildiği üzere, Hz. Peygamber’in de bağışlanmayı gerektirecek hataları vardı.

Bu âyetlerde verilen bilgilere göre, Hz. Peygamber hem kendi hataları için, hem de bütün mümin erkek ve kadınların günahları için Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunması gerektiği noktasında bilgilendirilmiştir. Mü’min 40/7’de “meleklerin müminler için istiğfarda bulunmaları” gerçeğini de hatırlarsak, “bir ikişinin başka bir kişi için bağışlanma dileğinde bulunabileceğini”, ancak “hiç kimsenin başkaları için tevbe edemeyeceğini” söylemek durumundayız.

“Hz. Peygamber’in istiğfar gerektirecek bir davranışta bulunmasını” anlaşılamaz bulanlar bilmelidirler ki, Hz. Peygamber de bir insandır, o da hata yapabilir. Nitekim kendisine konuyla ilgili âyetler hatırlatılıp “senin geçmiş ve gelecek bütün günahların affedilmiştir; istiğfara ne gerek var?” diye soranlara “Ben, şükreden bir kul olmayayım mı?”(34) cevabını verdiği, hatta her gün 100 kez istiğfarda bulunduğu rivayet edilmektedir.(35) Önemli olan nokta, hatada ısrarcı olmamaktır.

En başında peygamberlerin ve elbetteki Peygamberimiz (as)’ın bulunduğu muttakî insanların tanımının yapıldığı Âl-i İmrân 3/133-135’te takvâ sahibi olanların hata yapmamasından söz edilmez. Aksine, bir hata işlediklerinde veya kendilerine haksızlık yaptıklarında, hemen Yüce Allah’ı hatırlayıp, hataları nedeniyle bağışlanma dileğinde bulundukları ve bile bile hatada ısrar etmedikleri beyan edilmektedir. Kur’ân’da birtakım âyetler dikkate alındığında, hata yapmayan peygamber anlayışının yanlış olduğu hemen fark edilebilecektir.(36)

Bu konuda unutulmaması gereken nokta şudur: “Bir peygamber aynı hatayı iki kere yapmaz; sürekli hata yapmaz, hatası düzeltilmeden ve istiğfar edip bağışlanmadan ölmez.” Hatanın düzeltilmesi, söz konusu davranışın ümmet için bir hatanın devamını engellemeye yöneliktir. Peygamberlerin masumiyeti de vahyin insanlara ulaştırılması noktasındadır; yoksa hiç hata yapmamalarında değildir. Kur’ân kıssalarında çeşitli peygamberlerin hatalarından söz edilmesinin hikmeti de bu olsa gerektir.

Bu cümle hakkında yapılmış olan bir değerlendirmeyi burada aktarmak istiyoruz:

“Bu hitapta ‘ilk olarak’ onun risaletinin gerçekliği ve geçerliliği ile beraber yine de bir kul, bir insan olduğunu açıklamakla Hıristiyanların Hz. İsa hakkında düştükleri aşırılığa benzer bir ifrattan Müslümanları koruma hikmeti vardır ki, (bunun) doğrudan doğruya Hıristiyanlara karşı gidilen Tebük Gazvesi’yle ilgili bir olay içinde geçmiş olması çok anlamlıdır. ‘İkincisi’ Rasûlüllah (as)’ın taşıdığı sorumluluğun yüceliği ve bunun başkalarınınkiyle kıyas kabul etmeyecek bir inceliği bulunduğunu anlatmaktadır.”

“Öyle diğerleri affa uğramakla sorumluluktan kurtuldukları halde, Hz. Peygamber mutlak afla müjdelendiği halde sorumlu tutuluyor.” Demek ki o, bir günahtan dolayı değil, Yüce Allah’ın huzurunda bir anlık gafletten bile sorumlu tutulmaktadır. (Çünkü onlar) irşat, hidayet, dikkat ve öğretimden sorumludur.”

“Üçüncüsü, bütün ümmetin Allah korkusunu ziyadeleştirmek ve onları heyecanla tevbe etmeye teşvik amacı taşımaktadır. Allah Rasûlü bu açıdan dahi ümmetine örnek kılınmaktadır. ‘Dördüncüsü’ de Tevbe 9/73’te gelecek olan buyrukla ilgili olarak, o emre bir başlangıç olmak üzere, münafıklara karşı daha çetin olması gerektiği yolunda bir uyarıdır. Sözün gelişinden çıkan asıl sonuç da budur…”

“Ey Muhammed! Allah senden gelmiş ve gelecek olan bütün kusurları bağışladı; üzüntü verecek bütün sebepleri ortadan kaldırdı ve sildi; sana zorluk çıkarmak isteyen azgınların zararını senden giderip senin işlerini kolaylaştırdı; senin kusur sayılabilecek neyin varsa hepsi, affolunabilecek her şeyin kesinlikle affolunmuştur. Sen öylesine ilahi affa ve ilahi desteğe sahipsin ve bütün bunlarla müjdelenmişsin.”(37)

Esasında bu tür ifadelerin hangi ağırlıkta vahyedildiği de çok önemlidir. Eğer burada bir azarlama ve uyarı mantğı ve amacı varsa olayda bir günah vardır diyebiliriz. Ancak bunu başka bir tonda ve ağır, şiddetli olmayan daha hafif bir şekilde kabul edersek bu durumda mesaj çok daha farklı olur. “Allah hayrını versin, niye şöyle şöyle yaptın ve/veya neden şunu dedin, demedin” şeklindeki hitaplarda bir yüceltmenin ve muhatabı onore edip kayırmanın olduğu da akıldan çıkartılmamalıdır.

b) لِمَ اَذِنْتَ لَهُمْ حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذ۪ينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِب۪ينَ “Doğru söyleyenler sana iyice belli olup, yalancıları bilinceye kadar onlara niçin izin verdin?” Yüce Allah âyetin başında zikrettiği af konusunun gerekçesini vermekte, kimlerin doğru söyleyip kimlerin de yalancılardan olduğu açıkça ortaya çıkmadan onlara izin vermesini eleştirmektedir.

Esasında Hz. Peygamber bir çaba göstererek böyle davrandıysa, bu onun ictihadında hata yaptığını gösterir ki Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette “ictihad edip de ictihadında hata edenlerin bir ecir alacakları”(38) bildirilmektedir. Böyle olunca mesele kalmamakta, bir kasıt olmadığı için büyük bir kınamanın da söz konusu olmadığı anlaşılmış olmaktadır.

Bu arada hatırlanması gereken bir başka nokta daha vardır ki o da şudur: Tevbe 9/46. âyette de belirtildiği gibi, Yüce Allah da münafıkların savaşa katılmasını istemediğini bildirmektedir. Bu durumda Hz. Peygamber’e yönelik uyarının konusu, sadece ve sadece yeterli inceleme yapmadan izin vermesidir; yoksa vahyin önceden gerçekleşen herhangi bir uyarısına aykırı davranışı söz konusu değildir.

Âyetin güne mesajı olarak şunu söyleyebiliriz: “Bu ayet bir peygamberin, imamın, idarecinin, kişinin, kendine yakınlaştırma veya uzaklaştırma gibi müstehak olduğu şekilde her topluluğa muamele edebilmesi için acele davranmaktan kaçınmasının, teenni ile hareket etmesinin, işlerin dış görünüşüne göre davranarak yanılmaktan sakınmasının ve iyiden iyiye araştırmasının farz olduğuna delalet eder.”(39)

2. لَا يَسْتَاْذِنُكَ الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ اَنْ يُجَاهِدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالْمُتَّق۪ينَ “Allah’a ve ahiret gününe iman edenler, mallarıyla ve canlarıyla cihad (fedakârlık) konusunda (geri kalmak için) senden izin istemezler. Allah muttakîleri (duyarlı olanları) bilendir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’den izin isteyen münafıklara izin vermesini eleştirdikten sonra, bu defa Allah’a ve âhiret gününe iman edenlerin mallarıyla ve canlarıyla cihad için kendisinden izin istemeyeceklerini bildirmektedir.

Ahzâb 33/13’te de beyan edildiği gibi, münafıkların yalan bahaneler üreterek izin isteme konusunda başka girişimleri de olmuştu. İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendisinden izin istemesiyle ilgili teşebbüslerin ardını arkasını iyi araştırmadan izin vermesinin doğru olmadığını beyan ettikten sonra, kendisini bilinçlendirmekte ve imanlı kişilerin ondan cihadla ilgili izin istemeyeceklerini kendisine öğretmektedir.

Nûr 24/62’de geçtiği üzere, fedakârlıkları defalarca denenmiş müminlerin meşru mazeretleri olduğundaki izinleri hariç, bu gibi savaş arifesindeki durumlarda gerçek iman erlerinin izin müracaatında bulunmayacakları beyan edilmekte, buna göre izin için gelenlerin gerçek müminler olmadığının anlaşılması gerektiğine dolaylı bir gönderme yapılmaktadır.

Gerçek iman erleri olan müminler mallarıyla ve canlarıyla Yüce Allah yolunda cihada çıkmamak gibi bir düşünceye sahip olmazlar. Zira bu tür müminlerin takvâlı yani duyarlı insanlar oldukları âyetin sonunda geçen الْمُتَّق۪ين el-muttakîne kelimesiyle de ortaya konulmaktadır. Buna göre, Yüce Allah kimlerin sorumlu davrandığını, elbette kimlerin de yalan konuşup bahane ürettiklerini gayet iyi bildiğini âyetin sonunda dile getirmektedir.

Bu konuda sahâbîlerin dile getirdiği şu beyanlar oldukça dikkat çekicidir: “Cihad etmek hususunda senden izin istemek müminlerin âdeti değildir.” “Biz, cihad hususunda, Hz. Peygamber’den izin istemeyiz. Çünkü Rabbimiz defalarca bizi cihada teşvik etmiştir. Hal böyle iken izin istememizin ne mânası olabilir ki!’ derlerdi. Hz. Peygamber’in, kendilerine savaşa katılmamalarını emretmesi halinde bu onlara zor gelirdi.”

“Baksana, Hz. Peygamber Hz. Ali’ye Medine’de kalmasını emir buyurunca, bu ona çok zor gelmiş ve Hz. Peygamber ‘Senin, benim katımdaki yerin, Hârûn’un Mûsâ katındaki yeri gibidir’(40) deyinceye kadar razı olmamıştır.”(41) Bu son rivayetteki Mûsâ ve Hârûn benzetmesi elbette sorunludur; ancak diğer rivayetlerde sıkıntı görünmemektedir. Nitekim daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/92’de de belirtildiği üzere, niceleri savaşa katılamadıkları için gözyaşı dökmüşlerdi.

3. اِنَّمَا يَسْتَاْذِنُكَ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ ف۪ي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ “Senden izin isteyenler Allah’a ve ahiret gününe hiçbir şekilde inanmayan, kalpleri şüpheye düşüp, kuşkuları içinde bocalayanlardır.” Yüce Allah savaşla ilgili gerçek müminlerin Hz. Peygamber’den izin istemeyeceklerini beyan ettikten sonra, bu defa kimlerin izin isteyeceğini dile getirmektedir. Bu çerçevede bu kişilerin Yüce Allah’a ve âhiret gününe iman etmedikleri, kalplerinin şüpheyle dolu olduğu, yani kalplerini şüphelerin sardığı, şüphenin kalplerine işlediği ve şüpheleri içerisinde bocalayıp durdukları ifade edilmektedir.

Kalbi şüpheyle dolanlar bir şüpheden diğerine geçerek hayatlarını şüpheye kurban edenlerdir. Bazen imana gelir, cihada koşarlar; bazen korkarak inkâra dalıp savaştan kaçarlar; kaçmak için yalan bahanelerle izin istemeye yeltenirler.

Kur’ân’da çeşitli kalıplarda sekiz kez(42) geçen ارْتَابَتْ irtâbet fiili “şüphelenmek” demektir. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen يَتَرَدَّدُونَ yeteraddedûne fiili ise “tereddüt içerisinde kalmak”, “bocalamak”, “yalpalamak” gibi anlamlar vermektedir. Bu fiilin kalıbı “süreklilik ve/veya aşamalılık” içerdiği için, münafıkların bocalama içerisinde kalışlarının bir süreç olarak devam ettiğini de göstermektedir.

“Yüce Allah, bu izin isteyişin, ancak Allah’a ve âhiret gününe iman bulunmadığı zaman olacağını beyan buyurmuştur. Bu imansızlık, bazan bu hususlarda meydana gelen bir şüphe yüzünden olabileceği gibi, bazan da Allah’ı ve ahireti kesinlikle inkâr suretiyle olabileceği için, bu kimselerin imansızlığının şekk ve şüpheden dolayı olan bir imansızlık olduğunu bildirmiştir ki bu da imanda şüphesi bulunanın, Allah’a hiç iman etmemiş sayıldığına delâlet eder.”(43)

ıv. Münafıkların Gizli Hedefleri ve İlahi Müdahale

وَلَوْ اَرَادُوا الْخُرُوجَ لَاَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلٰكِنْ كَرِهَ اللّٰهُ انْبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَق۪يلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِد۪ينَ لَوْ خَرَجُوا ف۪يكُمْ مَا زَادُوكُمْ اِلَّا خَبَالًا وَلَا۬اَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَف۪يكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “Onlar (savaşa) çıkmak isteselerdi elbette bunun için bir hazırlık yaparlardı. Fakat Allah onların katılmasını uygun görmedi ve onları geri bıraktırdı. Onlara ‘Oturanlarla (kadın ve çocuklarla) birlikte oturun!’ dendi. Aranızda (onlar da savaşa) çıksalardı, size bozgunculuktan başka hiçbir katkıları olmazdı ve mutlaka size (karşı) fitne (çıkarmak) isteyerek aranıza sokulurlardı. İçinizde, onlara iyice kulak verenler de vardır. Allah zalimleri bilendir.”

Buradaki وَلَوْ اَرَادُوا ve lev erâdû ifadesi “eğer isteselerdi”; الْخُرُوج el-hurûce kelimesi “çıkmak, çıkmayı”; لَاَعَدُّوا le e‘addû ifadesi “mutlaka hazırlarlardı”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; عُدَّةً ‘uddeten kelimesi “hazırlanacak bir şeyler”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve ancak”; كَرِهَ kerihe fiili “uygun görmemişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; انْبِعَاثَهُمْ inbi‘âsehum ifadesi “onların katılmasını”; فَثَبَّطَهُمْ fe sebbetahum ifadesi “ve onları geri bıraktı”; وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (onlara şöyle) denildi”; اقْعُدُوا uk‘udû emri “sizler oturun”; مَعَ الْقَاعِد۪ينَ me‘a’l-kâ‘ıdîne ifadesi “oturanlarla birlikte”; لَوْ خَرَجُوا lev haracû ifadesi “eğer çıksalardı”; ف۪يكُمْ fîküm ifadesi “sizin aranızda, içinizde”; مَا زَادُوكُمْ mâ zâdûküm ifadesi “sizi arttırmazlardı”; اِلَّا خَبَالًا illâ habâlen ifadesi “bozgunculuk yapmalarından başka”; وَلَا۬اَوْضَعُوا ve leevda‘û ifadesi “ve mutlak surette sokulurlardı”; خِلَالَكُمْ hılâleküm ifadesi “sizin aranıza”; يَبْغُونَكُمُ yebğûneküm ifadesi “size vermek isterlerdi, size verirlerdi”; الْفِتْنَةَ el-fitnete kelimesi “fitne, sıkıntı”; وَف۪يكُمْ ve fîküm ifadesi “aranızda vardır”; سَمَّاعُونَ semmâ‘ûne kelimesi “çokça kulak verenler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِالظَّالِم۪ينَ bi’z-zâlimîne cümlesi ise “zalimleri, haksızlık edenleri” demektir.

Burada münafıkların savaşa çıkma niyetinde olmadıkları, savaşa katılsalar bile Müslümanlara zarar vermek isteyecekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ اَرَادُوا الْخُرُوجَ لَاَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلٰكِنْ كَرِهَ اللّٰهُ انْبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَق۪يلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِد۪ينَ “Onlar (savaşa) çıkmak isteselerdi elbette bunun için bir hazırlık yaparlardı. Fakat Allah onların katılmasını uygun görmedi ve onları geri bıraktırdı. Onlara ‘Oturanlarla (kadın ve çocuklarla) birlikte oturun!’ dendi.” Yüce Allah savaşa katılmamak için izin isteyenlerin gerçek manada iman etmemiş kişiler olduğunu, kalplerinin şüpheyle dolu olup şüphe içerisinde debelenip durduklarını beyan ettikten sonra, bu defa onların aslında savaşa hiçbir şekilde katılmak istemediklerini dile getirmektedir.

a) Buna göre eğer savaşa çıkmak isteselerdi bir hazırlık içerisinde bulunmaları gerektiğine dikkat çekilmektedir ki bunun gerçekleşmediği âyetin başındaki لَوْ lev edatından anlaşılmaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عُدَّة ‘uddeh sözcüğü “savaş hazırlığı”, “techizat”, “maişet”, “geçimlik” vs. manaları içermekte ve izin isteyen münafıkların savaş için hiçbir hazırlık içerisinde bulunmadıkları beyan edilmektedir.

Yüce Allah münafıkların bu duyarsızlığını bildiği için, onların savaşa katılmasını istemediğini bu şekilde dile getirmektedir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen انْبِعَاث inbi‘âs kelimesi “ileri atılmak”, “katılmak”, “işe koyulmak”, “yola çıkmak” gibi manalar vermektedir.(44) Bunun inbe‘ase kalıbındaki bir örneği de Şems 91/12’de zikredilmektedir. Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ثَبَّطَ sebbeta fiili de “geri koymak”, “engellemek”, “uygun bulmamak” gibi anlamlar içermekte, savaş için hazırlığı olmayan bu kişileri savaşa katılmaktan Yüce Allah’ın engellediği beyan edilmek istenmektedir.

b) Âyetin sonunda yer alan وَق۪يلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِد۪ينَ “Onlara ‘Oturanlarla (kadın ve çocuklarla) beraber oturun!’ denildi” ifadesinde bu sözün kime ait olduğu da tartışılmıştır. Buna göre, sözü onlara şeytan söylemiş olabileceği iddia edildiği gibi, bunu münafıkların birbirlerine söylemiş olmaları da ifade edilmektedir. Ayrıca bu sözü onlara Hz. Peygamber de, Yüce Allah da emretmiş olabilir. Kalıp meçhul yani edilgen getirildiği için bu ihtimaller ifade edilmektedir. Esasında onların tabiatında böyle bir algının meydana gelmiş olması ihtimali de elbette söz konusudur.

c) Bu âyetin mesajıyla ilgili olarak yapılan çok önemli bir yorumu aktarmakta yarar görmekteyiz:

“En doğru ve uygun olanı, onların savaşa çıkmaması olduğuna göre, Yüce Allah, niçin Rasûlü’nü, onlara izin verdiği için azarlamıştır? Bu hususta diyoruz ki: Ebû Müslim el-İsfahânî’nin, ‘Onlara neden izin verdin?’ ifadesinde, Hz. Peygamber’in savaşa katılmama hususunda onlara izin verdiğini gösteren birşey yoktur. Aksine onların Hz. Peygamber’le birlikte savaşa gitmek için izin istemiş olmaları ve bunun üzerine Hz. Peygamber’in onlara izin vermiş olması ihtimali de vardır’ demiştir. Buna göre, bu soru düşer.”

“Ebû Müslim şöyle demiştir: ‘Bu sözümüzün doğruluğunun delili şudur: Ayet, onların, Hz. Peygamber ile birlikte savaşa çıkmalarının zararlı birşey olduğuna delâlet etmektedir. Bu nedenle, bu azarlamanın, Hz. Peygamber’in onlara kendisi ile savaşa çıkmış olmalarına izin vermesinden dolayı olduğuna delâlet eder. Bu husus, başka ayetlerle de desteklenmektedir. Mesela Yüce Allah, ‘Eğer Allah seni onlardan bir zümrenin yanına döndürür de onlar başka bir savaşa çıkmaya senden izin isterlerse, de ki: Bundan sonra benimle birlikte katiyyen çıkamazsınız’(45) ve ‘Siz ganimetler almak için gittiğiniz vakit, o geri bırakılanlar diyecekler ki: Bırakın, biz de arkanıza düşelim. Onlar bununla, Allah'ın sözünü değiştirmeyi isterler. Onlara de ki: Siz bizim arkamıza asla düşemezsiniz’(46) buyurmuştur.”

“İşte bu izah, o soruya, Ebû Müslim’in izahına göre verilen bir cevaptır. Soruya ikinci bir şekilde de şöyle cevap verilir: Biz, Yüce Allah’ın, ‘Onlara neden izin verdin?’ hitabındaki uyarının, Hz. Peygamber’in o kimselere savaşa katılmama hususunda izin vermiş olmasından ileri geldiğini kabul edelim. Buna göre şöyle deriz: O kınama, onların savaşa katılmamalarının zararlı bir şey olmasından ötürü değil, aksine Hz. Peygamber’in onların katılmayıp oturmalarına izin vermesinin zararlı yani yanlış bir şey olmasından ötürüdür.”(47)

2. لَوْ خَرَجُوا ف۪يكُمْ مَا زَادُوكُمْ اِلَّا خَبَالًا وَلَا۬اَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَف۪يكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “Aranızda (onlar da savaşa) çıksalardı, size bozgunculuktan başka hiçbir katkıları olmazdı ve mutlaka size (karşı) fitne (çıkarmak) isteyerek aranıza sokulurlardı. İçinizde, onlara iyice kulak verenler de vardır. Allah zalimleri bilendir.” Yüce Allah münafıkların müslümanların arasında savaşa girmeleri halinde neler yapacaklarını ve bazı müslümanların da onlara kanacaklarını haber vermektedir.

a)لَوْ خَرَجُوا ف۪يكُمْ مَا زَادُوكُمْ اِلَّا خَبَالًا “Aranızda (onlar da savaşa) çıksalardı, size bozgunculuktan başka hiçbir katkıları olmazdı.” Yüce Allah Tebük Savaşı öncesinde Hz. Peygamber’den izin isteyip onun da izin verdiği bu münafıkların, savaşa gitmek gibi bir düşünce ve hazırlıklarının bulunmadığını beyan ettikten sonra, eğer müminlerin arasında savaşa katılmış olsalardı bu defa da fesat ve nifak çıkartıp müslümanlara zarar vermekten başka bir iş yapmayacaklarını bildirmektedir.

Bir kez de Âl-i İmrân 3/118’de geçen خَبَال habâl sözcüğü “sıkıntı”, “eziyet”, “zarar”, “fesat”, “şer”, “hile” gibi manalar içermektedir.(48) Demek ki savaştan kaçmak için bahaneler üreten münafıklar eğer müslümanların içinde savaşa katılmış olsalardı, ordunun içinde sadece ve sadece sıkıntı, eziyet, huzursuzluk, fitne-fesat, nifak sokma gibi etkilerde bulunacaklar, bunları yapmaktan hiçbir şekilde geri durmayacaklar, müslümanları rahatsız edecek birtakım çabaların içinde olacaklardı. Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımıyla elde edilen hasr/kasr yani “vurgulu” ifade, münafıkların başka hiçbir şekilde olumlu katkı vermeyeceklerini göstermektedir.

b) وَلَا۬اَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ “Mutlaka size (karşı) fitne (çıkarmak) isteyerek aranıza sokulurlardı.” Yüce Allah münafıkların müslümanlarla birlikte savaşa gitmeleri durumunda yapacakları bir başka olumsuzluğun “fitne çıkarmak için müslümanların saflarının arasına girmeleri” olduğunu bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَا۬اَوْضَعُوا le evda‘û fiili “girmek”, “sokulmak”, “sızmak”, “süratle girmek”,(49) adeta bir yerlere özellikle “konuşlanmak” gibi anlamlar vermekte, müslümanların saflarının aralarına sokulmanın amacı ise يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ beyanı gereği “fitne çıkarmak” şeklinde belirlenmektedir. Onlar zaten mert insanlar olmadığı için meydana çıkıp savaşmayı göze alamaz, sadece aralara kaynak yaparak kendi emellerine hizmet etmeye çalışırlar.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen خِلَال hılâl kelimesi bir âyette “dost”,(50) bazı âyetlerde “ara”, “arası”,(51) aynı kökten gelen hulleh kelimesi “dostluk”,(52) halîl sözcüğü “dost”,(53) el-ehıllâ’ kelimesi(54) ise “dostlar” manasını vermektedir. Burada söz konusu خِلَال hılâl kelimesi “arası” anlamına gelmektedir.

Âyette yer alan لَا۬اَوْضَعُوا le evda‘û fiilinin başında ger alan لَا lâ edatı tıpkı Neml 27/21’deki le ezbehannehû ifadesinde olduğu gibi lâ şeklinde yazılsa da manayı te’kîdleyen “pekiştirici” bir anlam verecek şekilde le diye okunmaktadır. Bu durumda lâm harfinden sonraki elif harfinin zâid olduğu kabul edilmiş olmaktadır. Kur’ân’da sadece iki kez zikredilen bu kullanımda mana bakımından değil, ancak hat yani yazım açısından böyle iki örnek yer almaktadır. Zemahşerî bunun sebebini, önceleri fetha harekenin elifle karşılanması geleneğinin bir izi olarak ifade etmektedir.(55)

c) وَف۪يكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “İçinizde, onlara iyice kulak verenler de vardır. Allah zalimleri bilendir.” Yüce Allah münafıkların müslümanların arasında savaşa girmeleri durumunda yapacakları olumsuz faaliyetleri beyan ettikten sonra, müslümanların içerisinde bazılarının onları can kulağıyla dinleyebileceklerini de haber vermektedir. Kur’ân’da dört kez(56) geçen سَمَّاعُون semmâ‘ûne kelimesi mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve “çok çok kulak verenler”, “sürekli dinleyenler”, “can kulağıyla dinleyenler” gibi anlamlar içermekte, bazı müslümanların bu noktada hatalı davrandıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyetin sonunda zikredilen وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “Allah zalimleri bilendir” cümlesi ve benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerin(57) sonunda zikredilmekte ve bu noktada zalimlik yapanların yaptıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmiş olmaktadır. Âyetlerin sonunda yer alan “Allah’ın bilmesi, görmesi, işitmesi” vs. kullanımlar, aslında inkârcı insanlara yönelik bir gözdağı mesabesindedir ve bu tür insanlardan yaptıklarının hesabının sorulacağı mesajı verilmek istenmektedir. Bu arada ödül bekleyenlere yönelik bir müjde boyutu da elbette söz konusudur. Bu türden kulak verenler aslında yapılmaması gerekeni yaptıkları ve kendilerine yazık ettikleri için “zalimler” şeklinde nitelendirilmişlerdir.

Dipnotlar

• 1 - Esed, age., s. 381’de 142. not.
• 2 - Semerkandî, age., II, 58; Taberî, age., X, 133; Râzî, age., XVI, 59.
• 3 - Râzî, age., XVI, 59.
• 4 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 5 - Semerkandî, age., II, 58.
• 6 - Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Secde 32/10; Sebe’ 34/7; Kâf 50/15.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Secde 32/10 Sebe' 34/7 Kâf 50/15
• 7 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 8 - Taberî, age., X, 135.
• 9 - Zemahşerî, age., II, 263.
• 10 - Enfâl 8/30.
  • Enfâl 8/30
• 11 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Tevbe, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 4. 12 - Râzî, age., XVI, 64. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 59-61; Taberî, age., X, 135-137.
• 13 - Bakara 2/248; Tevbe 9/26, 40; Feth 48/4, 18, 26.
  • Bakara 2/248 Tevbe 9/26 Tevbe 9/40 Fetih 48/4 Fetih 48/18 Fetih 48/26
• 14 - Taberî, age., X, 137. 15 - Âl-i İmrân 3/124-125; Enfâl 8/9. 16 - Bakara 2/214; Yûsuf 12/110; Hacc 22/40; Mü’min 40/51; Muhammed 47/7. 17 - Zemahşerî, age., II, 264; Râzî, age., XVI, 69.
  • Âl-i İmrân 3/125 Enfâl 8/9 Bakara 2/214 Yûsuf 12/110 Hacc 22/40 Mü'min 40/51 Muhammed 47/7
• 18 - Semerkandî, age., II, 61; Taberî, age., X, 137; Zemahşerî, age., II, 264; Esed, age., s. 359.
• 19 - Semerkandî, age., II, 62; Taberî, age., X, 136-140; Zemahşerî, age., II, 264; Râzî, age., XVI, 69-70.
• 20 - Semerkandî, age., II, 62.
• 21 - Furkân 25/52. 22 - Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 23 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 24 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 25 - Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 26 - ‘Ankebût 29/69. 27 - En‘âm 6/109. 28 - ‘Ankebût 29/69; Lokmân 31/15. 29 - Furkân 25/52. 30 - Tevbe 9/73; Tahrîm 66/9.
  • ‘Ankebût 29/69 En‘âm 6/109 ‘Ankebût 29/69 Lokmân 31/15 Furkân 25/52 Tevbe 9/73 Tahrîm 66/9
• 31 - Semerkandî, age., II, 62; Taberî, age., X, 141.
• 32 - Semerkandî, age., II, 62; Taberî, age., X, 141.
• 33 - Semerkandî, age., II, 62-63; Taberî, age., X, 142.
• 34 - Buhârî, Teheccüd, 6; Tefsîru Sûre-i Feth, 2; Müslim, Münâfkûn, 79-81; Tirmizî, Salât, 187; Nesâî, Kıyâmu’l-Leyl, 17; İbn Mâce, İkâmeh, 200; Ahmed b. Hanbel, IV, 251, 255; VI, 115. 35 - Ebû Dâvûd, Vitr, 26; Ahmed b. Hanbel, II, 450. 36 - Tevbe 9/43; Ahzâb 33/37; Muhammed 47/19; Feth 48/2; Tahrîm 66/1; ‘Abese 80/1-10.
  • Tevbe 9/43 Ahzâb 33/37 Muhammed 47/19 Fetih 48/2 Tahrîm 66/1 ‘Abese 80/10
• 37 - Yazır, age., IV, 352.
• 38 - Buhârî, İ‘tisâm, 21; Müslim, Akdiye, 15.
• 39 - Râzî, age., XVI, 75.
• 40 - Buhârî, Fedâilü Ashâbi’n-Nebî, 9; Tirmizî, Menâkıb, 20; İbn Mâce, Mukaddime, 11; Ahmed b. Hanbel, I, 170, 177, 179, 182, 184, 185; III, 32. 41 - Râzî, age., XVI, 76.
• 42 - Bakara 2/282; Mâide 5/106; Tevbe 9/45; Nûr 24/50; Hucürât 49/15; Hadîd 57/14; Talâk 65/4; Müddessir 74/31. 43 - Râzî, age., XVI, 76-77.
  • Bakara 2/282 Mâide 5/106 Tevbe 9/45 Nûr 24/50 Hucurât 49/15 Hadîd 57/14 Talâk 65/4 Müddessir 74/31
• 44 - Semerkandî, age., II, 63-64; Taberî, age., X, 144.
• 45 - Tevbe 9/83. 46 - Feth 48/15.
  • Tevbe 9/83 Fetih 48/15
• 47 - Râzî, age., XVI, 78.
• 48 - Semerkandî, age., I, 241; II, 64; Taberî, age., X, 144.
• 49 - Semerkandî, age., II, 64; Taberî, age., X, 144.
• 50 - İbrâhim 14/31. 51 - İsrâ’ 17/5, 91; Kehf 18/33; Tevbe 9/47; Nûr 24/47; Rûm 30/48; Neml 27/61 52 - Bakara 2/254. 53 - Nisâ’4/125; İsrâ’ 17/73; Furkân 25/28. 54 - Zuhruf 43/67. 55 - Zemahşerî, age., II, 268.
  • İbrâhîm 14/31 İsrâ 17/5 İsrâ 17/91 Kehf 18/33 Tevbe 9/47 Nûr 24/47 Rûm 30/48 Neml 27/61 Bakara 2/254 Nisâ 4/125 İsrâ 17/73 Furkân 25/28 Zuhruf 43/67
• 56 - Mâide 5/41, 42; Tevbe 9/47. 57 - Bakara 2/95, 246; En‘âm 6/58; Tevbe 9/47; Cum‘a 62/7.
  • Mâide 5/41 Mâide 5/42 Tevbe 9/47 Bakara 2/95 Bakara 2/246 En‘âm 6/58 Tevbe 9/47 Cum‘a 62/7