Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde mukatta‘a harfleriyle başlayıp bütün vahiylere dikkat çekmekte, Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine, kitabın içeriğine ve ilimde ileri düzeyde olanların teslimiyetlerine yer vermektedir.

a) Yüce Allah’ın Bazı Sıfatları

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde mukatta‘a harflerine yemin etmekte, kendisinden başka hiçbir ilah olmadığını, gerçek diri ve hayatı elinde O’nun tuttuğunu, Hz. Peygamber’e el-Kitâb’ı önceki kitapları tasdik edici olarak bir amaç ile indirdiğini beyan etmekte, daha önce de insanlara doğru yolu göstermek için Tevrât’ı ve İncîl’i de yani el-Furkân’ı indirdiğini ifade etmekte, Allah’ın âyetlerini inkâr edenler için şiddetli bir azap bulunduğunu bildirmekte, yerde de gökte de hiçbir şeyin Allah’a gizli kalmayacağını, rahimlerde insanları dilediği gibi şekillendirdiğini, O’ndan başka hiçbir ilâh olmadığını beyan etmektedir.

ı. Kendisinden Başka İlah Olmaması

الٓمٓ اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ “Elif. Lâm. Mîm. Allah (ki) O’ndan başka ilah yoktur. (O), el-hayy’dir (mutlak diridir); el-kayyûm’dur (hayatı elinde tutandır).”

Buradakiالٓمٓ elif lâm mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; الحَيِّ el-hayyu sıfatı “daima diri(dir)”; الْقَيُّومِ el-kayyûmu sıfatı “hayatı elinde tutan(dır)”;

Burada çeşitli harflere yemin edilerek Yüce Allah’ın üç sıfatı gündeme getirilmektedir.

1.الٓمٓ “Elif. Lâm. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ/teheccî veya mukatta‘a denen harflerden üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Konu hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan الٓمٓ elif lâm mîm kullanımı altı sûrenin(1) başında bulunmaktadır.

Anlam olarak çeşitli ihtimallerin bulunduğu bu kullanım hakkında birkaç görüşü hatırlatmakla yetinelim: Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, önceki bir ilâhî mesaja dikkat çekiyor da olabilirler. İbn Abbâs’a göre bu harfler “Ben Allah’ım; en iyi ben bilirim”(2) cümlesinin kısaltılmışıdır. Ayrıca, vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı ve dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilirler. Zemahşerî, bu harflerin sûrenin ismi olduğu kanaatindedir.(3)

Yüce Allah bu harflere yemin ederek, bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş de olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir.

Bu harfler bir araya getirilirse Yüce Allah’ın isim veya sıfatlarından bir kısmı elde edilebilir. Bu bağlamda bir örnek olarak, İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, الٓرٰ elif lâm râ, حٰمٓ hâ mîm ve نٓ nûn harfleri bir araya getirilirse اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi elde edilmektedir.(4) Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ “Allah (ki) O’ndan başka hiçbir ilah yoktur. (O), el-hayy’dir (mutlak diridir); el-kayyûm’dur (hayatı elinde tutandır).” Yüce Allah bu âyette kendisini üç sıfatıyla tanıtmaktadır.

a)اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah (ki) O’ndan başka ilah yoktur.” Yüce Allah varlığını, tekliğini, kuvvet ve kudretini kavratmayı istemekte, bu bağlamda merakları gidermek için zatına dair çeşitli özellikleri bizzat kendisi beyan etmektedir. Kur’ân’da bu anlamda çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmek gerekir. Bu çerçevede Bakara 2/163, 255, Âl-i İmrân 3/2, 26-27, En‘âm 6/14, 101-103, A‘râf 7/54, Yûnus 10/31-32, Mü’minûn 23/84-88, Nûr 24/35, Şûrâ 42/11, Haşr 59/22-24 ve İhlâs 112/1-4 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim. Yüce Allah اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah ki O’ndan başka hiçbir ilah yoktur” şeklindeki beyanı gereği, kendisinden başka hiçbir üstün gücün bulunmadığını ilan etmekte, başka herhangi bir ilah kabulünü şiddetle reddedip dışlamaktadır.

Bakara 2/163 ve 255’te de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(5) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(6) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra yani belireç edatı olayan bir kalıpta olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

b)اَلْحَيُّ الْقَيُّومُ “(O), el-hayy’dir (mutlak diridir); el-kayyûm’dur (hayatı elinde tutandır).” Yüce Allah bu iki sıfatını zikrederek ilahlığının bir anlamda tanımını yapmakta ve gerçek diri oluşu ile hayatı ayakta tutuşunu beyan etmektedir.

ı. Bakara 2/255’te de ele aldığımız üzere, âyetteki الحَيِّ el-hayy sıfatı Kur’ân’da Yüce Allah’ın sıfatı olarak 5 kez(7) geçmekte ve “gerçek diri” manasına gelmektedir. Ölümsüz diri olan zat, tek ve hep gerçek diri olan, gerçek dirilik sadece kendisine nispet edilebilecek olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Bu sıfat Yüce Allah’ın bekâ sıfatını karşılamaktadır.(8)

ıı. Buradaki الْقَيُّومِ el-kayyûm sıfatı ise Kur’ân’da üç kez(9) geçmekte ve hepsinde de Yüce Allah’ın “varlığı kendinden olup her şeye varlık kazandırıp varlıkları devam ettiren, her şeye hâkim, mutlak yönetici, her şeyi ayakta tutan kudret oluşu”nu, bir anlamda “her şeyi ayakta tutan ve yöneten oluşu”nu ifade etmektedir. Esasında el-kayyûm sıfatı her şeyin sorumluluğunu üstlenen, koruyan, canlılara rızık veren kudret demektir.(10)

ııı. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre الحَيِّ el-hayy sıfatı “her diriden önce diri, her diriden sonra diri olacak olan, ayrıca hiçbir zaman ölmeyecek olan” gibi manalar içermektedir. İkinci sıfat olan الْقَيُّومِ el-kayyûm ise “kulların rızkını ve ecellerini belirleyip takdir eden kudret” manasında yorumlanmaktadır.(11) Katâde ise el-hayy sıfatını “ölümüsüz diri”, el-kayyûm sıfatını ise mahlûkatın işlerini, ecellerini ve rızıklarını tedbir edip yöneten kudret” şeklinde ele alınmıştır.(12)

ıı. İlâhi Vahiyler Gönderek İnsanlara İkramı

نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَاَنْزَلَ التَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَاَنْزَلَ الْفُرْقَانَ اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ ذُو انْتِقَامٍ “O, sana Kitabı önceki kitapları(n aslını) doğrulayıcı olarak bir amaç ile indirmiştir. Daha önce insanlara doğru yolu göstermek için Tevrat’ı ve İncil’i de indirmişti. Furkân’ı (doğruyu yanlıştan ayıran Kur’an’ı) da O indirmiştir. Şüphesiz ki Allah’ın ayetlerini inkâr edenler için şiddetli bir azap vardır. Allah ‘azîz’dir (mutlak üstündür); zü’ntikâm’dır (intikam sahibidir).”

Buradaki نَزَّلَ nezzele fiili “indirdi”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitap, vahiy”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”;مُصَدِّقًا musaddıkan kelimesi “onaylayıcı, tasdik edici olarak”; لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ limâ beyne yedeyhi “ifadesi “onun önündekini, öncesinde olanı”; وَاَنْزَلَ ve enzele fiili “ve indirdi”; التَّوْرٰية et-tevrâte kelimesi “Tevrat’ı”; وَالْاِنْج۪يلَ ve’l-incîle sözcüğü “ve İncil’i”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; هُدًى hüden kelimesi “hidayet/rehber olarak”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”;وَاَنْزَلَ ve enzele fiili “ve indirdi”; الْفُرْقَان el-furkâne kelimesi “Furkân’ı, Kur’ân’ı”; اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki inkâr etmiş olanlar”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ شَد۪يدٌ ‘azâbun şedîdün tamlaması “şiddetli bir azap”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “güçlü(dür), üstün(dür)”; ذُو انْتِقَام zü’ntikâmin ifadesi ise “intikam sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanları bilgilendirmek üzere vahiyler gönderdiği ve inkâr edenlerin azaba uğratılacağı uyarısı gündeme getirilmektedir.

1. نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَاَنْزَلَ التَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَاَنْزَلَ الْفُرْقَانَ “O, sana Kitabı önceki kitapları(n aslını) doğrulayıcı olarak bir amaç ile indirmiştir. Daha önce insanlara doğru yolu göstermek için Tevrat’ı ve İncil’i de indirmişti. Furkân’ı (doğruyu yanlıştan ayıran Kur’an’ı) da O indirmiştir.” Bu âyette ilahi mesajlara dair bilgiler verilmektedir.

a)نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ “(Ey Peygamber!) O, sana el-Kitâb’ı önceki kitapları doğrulayıcı/onaylayıcı olarak bir amaç ile indirmiştir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve ona el-kitâb dediği vahyi yani Kur’ân’ı önceki mesajları tasdik edici olarak bir amacı gereçekleştirmek için indirdiğini beyan etmektedir.

ı. Âyette kullanılan نَزَّلَ nezzele fiili “indirmek”, “vahyetmek” manalarının yanında kök olarak “ikram etmek” manasına da geldiği için, vahyin aslında ilahi bir ihsan, nimet ve rızık olduğunu söylemek gerekmektedir. Bu fiil ile aynı kökten gelen enzele kalıbıyla bu kalıbın farklı anlamlara gelebileceği, Kur’ân’ın parça parça gelmesi nedeniyle tenzîl, diğerlerinin bütün halinde gelmesi nedeniyle inzâl kalıbının kullanıldığı iddiası gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü Bakara 2/185, Yûsuf 12/3, Dühân 44/3 ve Kadr 94/1 gibi âyetlerde de olduğu gibi Kur’ân’ın peyderpey indirilişi için de enzele fiilinin kullanıldığı bilinmektedir.

ıı. Yüce Allah, bu âyette vahyine الْكِتَاب el-kitâb demekte ve bütün vahiylerin mesajlarını içeren bir mana ile Kur’ân’ı nitelendirmektedir. Tefsirimizin Giriş kısmında Kur’ân’ın İsimleri başlığında da ifade ettiğimiz üzere, “yazmak, yazılan şeyler, yazı tomarı” gibi anlamlara gelen el-kitâb, kütüb, mektûb kelimeleri Kur’ân’da 262 kez geçmektedir. الْكِتَاب el-kitâb kelimesi Kur’ân’ın Kur’ân’da en çok kullanılan ismidir. Bir kısmında farklı anlamlar söz konusu olsa da bu kelime büyük çoğunlukla “Kur’ân”ı ifade etmektedir. Başında el takısı olarak da olmayarak da el-kitâb/kitâb kelimesinin bazı âyetlerde “Hz. Mûsâ’ya verilen kitap”;(13) bazı âyetlerde “Tevrât”;(14) bazı âyetlerde de “ilâhî öğreti” veya “vahiy”(15) anlamlarında kullanıldığı bilinmektedir. Bütün bu kullanımların ortak noktası “ilâhî mesaj” oluşlarıdır.

ııı. Yüce Allah vahyinin indirilişiyle ilgili olarakبِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesini kullanmaktadır. Burada geçenبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(16) hatta “bir adelet ve insaf ile”,(17) “hakkı, gerçeği beyan için”(18) gibi anlamlar içermekte, vahyin indirilişinin anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir. Bu ifadeye “hak ile” şeklinde mana verilerek mesajın anlaşılmamasına neden olunmaktadır. Oysa bu ifade gereği Kur’ân’ın indiriliş amaçları bağlamında söylenebilecek oldukça fazla söz vardır. Birkaçını hatırlatmakla yetinelim. Vahyin indiriliş gayesi “insanlara hidayet etmek, rehberlik sunmak”,(19) “insanları tek doğru olana götürmek”,(20) “âyetleri üzerinde derin ve ince düşünceler gerçekleştirmek”,(21) “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak”,(22) “kendisine tâbi olunmasını sağlayarak insanların muttaki olmasını ve merhamete eriştirilmelerini temin etmek”(23) gibi hususları dile getirebiliriz.

ıv. مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ “Önündekini doğrulayıcı/onaylayıcı olarak.” Yüce Allah el-kitâb dediği vahyinin yani Kur’ân’ın en önemli özelliklerinden birisinin onun önceki vahiyleri tasdik ediciliğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah vahyin yani Kur’ân’ın مُصَدِّق musaddık olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da musaddık kelimeleri 18 kez geçmekte ve bir bölümünde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(24) Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.(25) Kur’ân, önceki vahiyleri yani onların asıl şekillerini tasdîk eden bir kitaptır. Yüce Allah Kur’ân’ın, o dönemdeki insanların مَا بَيْنَ يَدَيْهِ mâ beyne yedeyhi “ellerinin arasında bulunanı” yani önceki kitapları, vahiyleri, mesajları onayladığını ortaya koymak istemektedir.

b)وَاَنْزَلَ التَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ “Daha önce de insanlara doğru yolu göstermek için Tevrât’ı ve İncîl’i de indirmiştir.” Yüce Allah el-kitâb dediği Kur’ân’dan önce de diğer nesilleri uyarmak, mesajlarından onları haberdar etmek için İsrailoğullarını bilgilendirmek üzere içlerinde Hz. Mûsâ’nın da bulunduğu bütün İsrailoğlu peygamberlerine et-tevrât’ı(26) ve son olarak Hz. İsâ’ya da el-incîl’i(27) gönderdiğini haber vermektedir. Vahyin gönderiliş gayesi bütün muhataplarını uyarmaktır. Peygamberlerin ulaştığı kimseler aracılığıyla da sonraki dönemlerde ulaşabileceği bütün insanlara gönderilmiş olmak bütün vahiylerin ortak özelliğidir.

Bütün peygamberlerin mesajı evrenseldir. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/3-4’te belirtildiği gibi, Tevrat ve İncîl’in mesajı da evrenseldir; çünkü onların da tıpkı Kur’ân gibi bütün insanlar için hidayet kaynağı olarak gönderilmiş oldukları ifade edilmektedir. Dahası, En‘âm 6/91’de “Hz. Mûsâ’ya indirilen el-Kitâb’ın bütün insanlar için bir ışık ve hidayet kaynağı olduğu” beyan edilmektedir. Neml 27/28-31’de zikredildiği üzere, “Hz. Süleymân’ın Sebâ melikesi Belkıs’a gönderdiği mektup da risalet öğretilerinin evrenselliğinin bir delili”dir. Bu arada Meryem 19/21’de belirtildiği üzere, “Hz. İsâ’nın bütün insanlar için bir âyet, delil, mucize kılınışı da risaletin evrenselliğinin bir delili”dir. Bakara 2/124’te geçtiği gibi, Hz. İbrâhim’in bütün insanlara imâm yani “peygamber” kılınması da risaletin evrenselliğinin bir başka delili durumundadır. Bu arada konuyla ilgili olarak A‘râf 7/144’te Hz. Mûsâ’nın bütün insanlarla ilgili olarak peygamber seçilmesi hakkında şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) ‘Ey Mûsâ! Ben, mesajlarımla ve hitabım sayesinde seni insanlar üzerine seçkin kıldım’ demişti. Sana verdiklerime sımsıkı sarıl ve (sana lütfettiklerime) şükredenlerden ol!”

Bazı peygamberlerin risalet öğretileri yöresel motifler içerse de etkileri yöresel kalsa da her birinin peygamberlik mesajı evrenseldir. Burada sözü edilen durum Hz. Mûsâ’nın ilk muhatapları açısından “kavmini” şeklinde belirlenmiştir; yoksa peygamberliğinin bölgesel veya ırkî oluşundan değildir; çünkü aynı durum Hz. Peygamber için de söz konusudur.

c) وَاَنْزَلَ الْفُرْقَانَ “el-Furkân’ı da indirmiştir.” Yüce Allah Kur’ân’dan önce insanlara hidayet olsun, rehberlik oluştursun diye Tevrât’ı ve İncîl’i gönderdiğini beyan ettikten sonra bu cümleye yer vermektedir. Bu ifade Enbiyâ’ 21/48’deki kullanım gereği Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verilen vahyin sıfatı olarak düşünülürse, o zaman burada da maksat Tevrât ve İncîl’in şahsında bütün vahiylerin “hakkı bâtıldan, doğruyu yanlıştan ayırt edebilme” özelliğini ortaya koyan bir açıklama cümlesi olarak yorumlanabilir. Buna göre mana şöyledir: “Daha önce de insanlara doğru yolu göstermek üzere Tevrât’ı ve İncîl’i indirmişti; (yani) el-Furkân’ı indiren de O’dur.”

Bu cümleyi müstakil bir beyan olarak kabul etmek ve mesajı âyetin başındaki el-kitâb ile buluşturmak da mümkündür. Buna göre âyetin mesajı şöyle olur: “(Ey Peygamber!) O, sana el-Kitâb’ı önceki kitapları tasdik edici olarak bir amaç ile indirdi. Daha önce de insanlara doğru yolu göstermek üzere Tevrât’ı ve İncîl’i indirmişti; (şimdi de sana) el-Furkân’ı indiren O’dur.” Bu anlama göre el-furkân kelimesi diğer vahiyleri değil de el-kitâb olarak tanıtılan sadece Kur’ân’ı nitelendirmiş olur.

Esasında bütün vahiylerin “hakkı bâtıldan ayırıcı” özelliğinde olduğunu beyan ederek,(28) maksadı sadece Kur’ân ile değil de hepsiyle ilişkili görmek daha doğrudur. Vahiylerin furkân oluşu aynı zamanda bir adı Furkân olan Kur’ân’ı da içereceği için âyetin mesajını bu şekilde kabul etmek hem daha kapsayıcıdır; hem de mesajı daha doğru anlama vesilesi oluşturmaktadır.

2. اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ ذُو انْتِقَامٍ “Muhakkak ki Allah’ın âyetlerini inkâr edenler için şiddetli bir azap vardır. Allah ‘azîz’dir (mutlak üstündür); zü’ntikâm’dır (intikam sahibidir).” Yüce Allah bütün vahiylerini kast ederek, gönderdiği ilâhî buyrukları olan âyetlerini inkâr edenleri şiddetli bir azabın beklediğini ve inkârcıların yaptıklarının acılarını kendilerine tattıracağını haber vermektedir.

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ “Muhakkak ki Allah’ın âyetlerini inkâr edenler için şiddetli bir azap vardır.” Bu cümle, şeytandan yana oldukları için Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edenleri şiddetli bir ateş azabının beklediğini ortaya koymaktadır. Burada dikkat çekilen noktalardan birisi, kâfirliği kişinin kendisinin tercih etmiş olmasıdır. Yani hiç kimse kâfir yapılmaz, yapılamaz; ancak kişiler kendileri kâfir olurlar ve elbette sonuçlarına da katlanırlar. Kâfir olmak, Yüce Allah’ın fıtrata yazdığı tevhidin üzerini örtmek demektir. Aslında hakikati bilmelerine rağmen ona karşı bir duruş ortaya koymaktır. Cümlenin isim cümlesi olarak getirilmesinin muhtemel sebebi, küfrü tercihin devamlı oluşu ve kâfirliğin bu kişilerde adeta kalıcı olduğunun ortaya konulmasıdır. Bu kişiler kâfirlikle anılmayı hak edenlerdir.

b) وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ ذُو انْتِقَامٍ “Allah ‘azîz’dir (mutlak üstündür); zü’ntikâm’dır (intikam sahibidir).” Benzerleri çeşitli âyetlerde geçen(29) bu cümlede Yüce Allah عَز۪يز ‘azîz olduğunu beyan ederek, hiçbir güç tarafından alt edilemeyeceğini, hiçbir tuzağın O’nu mağlup edemeyeceğini, çünkü gerçek üstün gücün kendisine ait olduğunu beyan etmektedir. ذُو انْتِقَامٍ zü’ntikâmin “intikam sahibi oluşu” ise dostlarını sahiplenip düşmanlarına yaptıklarını yanlarına kâr bırakmayacağını, zalimlerin zulmünun hesabını soracağını, mazlumların haklarını zalimlerden alıp kendilerine iade edeceğini bildirmektedir. Yüce Allah’ın intikam sahibi oluşu, hak edenlere hak ettikleri cezayı verecek güçte oluşu demektir.

Bu arada belirtelim ki Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm kelimesinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmekte, işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir. Yoksa Yüce Allah’a verilen bir eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Allah’a zarar vermeye gücü yetmez.(30)

ııı. Her Şeyi Bilmesi ve Yaratması

اِنَّ اللّٰهَ لَا يَخْفٰى عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الْاَرْضِ وَلَا فِي السَّمَآءِ هُوَ الَّذ۪ي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْاَرْحَامِ كَيْفَ يَشَآءُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Şüphesiz ki yerde de gökte de hiçbir şey Allah’a gizli kalmaz. Rahimlerde sizi dilediği gibi şekillendiren O’dur. O’ndan başka ilah yoktur. (O), el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Buradaki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَخْفٰى lâ yahfâ fiili “gizli kalmaz, gizli olmaz”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “O’na”; شَيْءٌ şey’un kelimesi “hiçbir şey”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardi ifadesi “ne yerde”; وَلَا فِي السَّمَآءِ ve lâ fi’s-semâi ifadesi “ne de gökte”; هُوَ huve zamiri “O”; الَّذ۪ي يُصَوِّرُكُمْ ellezî yusavviruküm ifadesi “size şekil verendir”; فِي الْاَرْحَامِ fi’l-arhâmi ifadesi “rahimlerde”; كَيْفَ يَشَآءُ keyfe yeşâu ifadesi “nasıl diliyorsa, dilediği şekilde”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür), güçlü(dür)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak, eşsiz ve erişilmez bilgisi ile insanın yaratılışındaki mutlak hükümranlığı gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ لَا يَخْفٰى عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الْاَرْضِ وَلَا فِي السَّمَآءِ “Muhakkak ki yerde de gökte de hiçbir şey Allah’a gizli kalmaz.” Yüce Allah zatına dair bazı sıfatları beyan ettikten ve bütün insanları çeşitli zamanlarda ilahi bilgilerle buluşturduğunu beyan ettikten, ardından da inkârcıları şiddetli bir şekilde cezalandıracağını hatırlattıktan sonra, bu âyette bütün bunları yapabilmek için eşsiz ve erişilmez bir bilgiye sahip olmak gerektiğine dikkat çekmektedir. Bu bağlamda hiçbir zamanda ve mekânda hiçbir şeyin, hiçbir yönüyle ve hiçbir şekilde Yüce Allah’a gizli kalmayacağı bildirilmektedir.

Bakara 2/33’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah açık ve gizli her şeyi bilmektedir. Âl-i İmrân 3/29’da da bu konuya dikkat çekilmektedir. Konunun âhiret boyutuyla ilgili çeşitli açılımları elbette vardır; ancak bağlam gereği, buradaki öncelikli mesajın bu hayatla ilgili olduğu ve Yüce Allah’ın bu sistemi şekillendirip devam ettirmedeki eşsiz bilgisi söz konusu edilmektedir diyebiliriz.

Mü’min 40/19’da beyan edildiği gibi, insanlar daha hayattayken gözlerinin hain bakışlarını ve gönüllerinin içindekileri bilen Yüce Allah’ın bu bilgisinin âhirette de aynen devam edeceği haber verilmektedir. Bu sayede insanların bu bilgiye göre hareket etmesi onlardan istenmekte, özellikle nankörlerin bu gerçeği görmezlikten gelmelerinin onlara hiçbir kazanç sağlamayacağı, aksine korkunç bir felakete neden olacağı hatırlatılmaktadır. Yüce Allah, âhiretteki hesap sorma işleminde insanların dünyadaki işlerinden âhirette de bütünüyle haberdar olduğunu tekrar vurgulamakta, bu bilgiyle insanların, özellikle de nankörlerin mahşer sonrası için inkârdan vazgeçmelerini istemektedir.

Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri En‘âm 6/3’te şu şekildedir: “O, göklerde ve yerde (tek) Allah’tır. Gizlinizi, açığınızı bilir; (ayrıca hayır ve şerden) ne kazanacağınızı da bilir.” Benzer bir ifade Tâhâ 20/7’de zikredilmekte, bu doğrultuda Ra‘d 13/8-10’da şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, her dişinin ne taşıdığını, rahimlerin neyi eksiltip neyi ne kadar arttıracağını da bilir. Her şey O’nun katında bir ölçü (ve gaye)ye bağlanmıştır. O, bilinemeyen ve bilinebilen her şeyi, mutlak büyük ve mutlak aşkın olarak bilendir. O’nun için içinizden birinin düşüncesini gizlemesiyle açığa vurması ya da geceleyin köşe bucak gizlenip de gündüzün ortaya çıkması arasında hiçbir fark yoktur.” Mülk 67/13-14’te de şöyle buyrulmaktadır: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; (bilin ki), Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir. Yaratan bilmez mi hiç! O, derin bilgi sahibidir; her şeyden haberdardır.” Bu âyetlerdeki temel öğreti Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli olmayacağının bildirilmesidir.

Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği üzere, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı da Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır. Konuyla ilgili açık bir buyruk ise Bakara 2/284’te şu şekildedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini/layık gördüğünü bağışlayacak, dilediğine ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.”

2. هُوَ الَّذ۪ي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْاَرْحَامِ كَيْفَ يَشَآءُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Rahimlerde sizi dilediği gibi şekillendiren O’dur. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. (O), el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Bu âyetteki mesajı iki başlıkta ele alacağız.

a)هُوَ الَّذ۪ي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْاَرْحَامِ كَيْفَ يَشَآءُ “Rahimlerde sizi dilediği gibi şekillendiren O’dur.” Yüce Allah bilgisine dikkat çektikten sonra, vahyin asıl muhatabı olan insanoğluna seslenmekte ve rahimlerde olup biten ne varsa hepsinin Allah’ın kontrolünde olduğunu, yaratılışla ilgili her bir şeyin Allah’ın bilgisi, iradesi ve kudretiyle gerçekleştiğini beyan etmektedir. Bu bağlamda insanın yaratılışıyla ilgili cinsiyet belirlenmesi, ikizler yaratılması, kısırlık vs. konularında Yüce Allah’ın mutlak hükümran olduğunu göstermesi bakımından Şûrâ 42/49-50’de verilen bilgiler son derece önemlidir. Ayrıca İnfitâr 82/7-8’de de insanın yaratılışındaki ilahi müdahalenin yetkin olduğu konusunda bilgiler verilmektedir. Bu arada, her dişinin neyi taşıdığı, rahimlerin neyi zayi ettiği, neyi çoğalttığı noktasındaki her şeyi Yüce Allah’ın bildiği Ra‘d 13/8’de zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Teğâbun 64/3’te şöyle buyrulmaktadır: “(Allah), gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır. Sizi şekillendirdi ve şekillerinizi de güzel yaptı. Dönüş de sadece ve sadece O’nadır.” Yüce Allah, gökleri ve yeri yani bütün mahlûkatı bir amaç ile yarattığını beyan ettikten sonra insanları en güzel surette şekillendirdiğini ifade etmektedir.

Mü’min 40/64’te şöyle buyrulmaktadır: “O, size şekil verip de şeklinizi güzel yapmış ve sizi temiz (helal) besinlerle rızıklandırmıştır.” Yüce Allah insanları en güzel biçimde yarattığını ve onları tertemiz gıdalarla rızıklandırdığını ifade etmektedir. Âyetin bu bölümüyle ilgili bilgi içermesi bakımından İsrâ’ 17/70’i hatırlatmak istiyoruz: “Andolsun ki insanoğlunu çeşitli meziyetlerle donattık; onları, karada ve denizde (çeşitli araçlarla) taşıdık; kendilerine güzel güzel (tertemiz) rızıklar verdik ve sonuçta onları, yarattıklarımızın birçoğundan üstün (farklı) kıldık.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen صَوَّرَ savvera fiili Yüce Allah’ın insanoğluna şekil/biçim vericiliğini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda başta Âl-i İmrân 3/6. âyet olmak üzere, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(31) bilgiler verildiğini görmekteyiz. Teğâbün 64/3’te de geçtiği gibi Yüce Allah insanlara hem şekil vermiş hem de bunu en güzel olarak biçimlendirmiştir. Bu anlamda Tîn 95/4’te beyan edilen “Biz insanoğlunu en güzel kıvamda yarattık” ifadesi aynı gerçeğe işaret etmiş olmaktadır. Bu nedenle Yüce Allah’ın sıfatlarından birisi de Haşr 59/24’te de geçtiği gibi el-musavvir “şekil verici, biçimlendirici” olarak zikredilmektedir.

b) لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. (O), el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Bu ifade aynı şekilde bir kez de Âl-i İmrân 3/18’de zikredilmektedir. Yüce Allah mutlak yaratıcılığına dair bilgi verdikten sonra, iki cümle halinde üç sıfatıyla bu konuyu toparlamaktadır.

ı. لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur.” Yüce Allah bütün bu olağanüstülükleri kendisinin gerçekleştirdiğini beyan bağlamında kelime-i tevhîdi yani “kendisinden başka hiçbir ilah olmadığı” gerçeğini burada tekrar hatırlatmaktadır.

ıı. Yüce Allah kudretli ve hikmetli işlerin sahibi oluşuyla ilgili olarak da iki sıfatını zikretmektedir.

- Âyettekiالْعَز۪يز / عَز۪يزel-‘azîz/‘azîz kelimeleri “güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç” anlamlarına gelmekte ve pek çok âyette(32) “Yüce Allah’ın sıfatı” olarak kullanılmaktadır. Söz konusu kelimenin farklı anlamlarını ve kullanıldığı âyetleri kısaca hatırlatmak istiyoruz. ‘A-z-z kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da, “desteklemek”,(33) “galip gelmek”,(34) “yüceltmek, üstünlük, yüce”,(35) “şeref, güçlü”,(36) “gurur, taassup”,(37) “katı, şiddetli, onurlu olmak”,(38) “ağır, zor”,(39) “put adı”,(40) “kral”(41) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(42)

- Burada zikredilen الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı bazı âyetlerde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmış olsa da genellikle Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Bu çerçevede el-hakîm, Yüce Allah’ın hikmet sahibi, hikmetin kaynağı ve hikmetsiz işlerden münezzeh olması manasına gelmektedir. Kur’ân’da 92 yerde geçen hakîm kelimesi “hüküm koyan, hükmünde hikmet sahibi olan” anlamında Yüce Allah’ın, bazı âyetlerde Kur’ân’ın,(43) bir âyette(44) ise emr kelimesinin sıfatıdır.

b) Kitâb’ın Özellikleri ve Kulların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 7-9. âyetlerinde Hz. Peygamber’e el-kitâb’ı indirdiğini, bazı âyetlerinin kitabın anası, esası anlamında muhkem, diğerlerinin müteşâbih olduğunu, kalplerinde eğrilik olanların, fitne istemek ve onu kendince, kafasına göre te’vîl etmek için ondaki müteşâbih âyetlere tâbi olduklarını bildirmekte, onun te’vîlini Allah’tan başkasının bilemediğini, ilimde derinlik sahibi olanların “Ona inandık; hepsi Rabbimizin katındandır” dediklerini beyan etmektedir.

Ayrıca onların şöyle dua ettikleri bildirilmektedir: “Rabbimiz! Bizi doğru yola ilettikten sonra kalplerimizi eğriltme. Bize tarafından rahmet bağışla. Lütfu bol olan sadece ve sadece sensin. Rabbimiz! Gelmesinde şüphe olmayan bir günde, insanları mutlaka toplayacak olan sensin. Muhakkak ki Allah sözünden dönmez.”

ı. Vahyin Muhkem ve Müteşabih Oluşu

هُوَ الَّذ۪ٓي اَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ اٰيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ اُمُّ الْكِتَابِ وَاُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَاَمَّا الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَآءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَآءَ تَاْو۪يلِه۪ وَمَا يَعْلَمُ تَاْو۪يلَهُٓ اِلَّا اللّٰهُۢ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ اٰمَنَّا بِه۪ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ اِلَّآ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “Sana Kitabı indiren O’dur. Onun bazı ayetleri muhkem (açık anlamlı)dır ki bunlar Kitabın anasıdır (esasıdır). Diğerleri de müteşabih (benzeşen anlamlı)lardır. Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu (arzularına göre) yorumlamak için ondaki müteşabih ayetlerin peşine düşerler. (Oysa) onun (asıl) yorumunu Allah’tan başkası bilemez. İlimde derinlik sahibi olanlar ise ‘Ona inandık; hepsi Rabbimizin katındandır.’ derler. Derin akıl sahiplerinden başkası (gerçeği) hatırlamaz.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”;الَّذ۪ٓي اَنْزَلَ ellezî enzele ifadesi “indirendir”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan (bir bölümü şöyledir)”; اٰيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ âyâtün muhkemâtun tamlaması “muhkem âyetler(dir)”; هُنَّ hünne zamiri “onlar”; اُمُّ الْكِتَابِ ümmü’l-kitâbi tamlaması “kitabın anası(dır), esası(dır)”;وَاُخَرُ ve uharu kelimesi “ve diğerleri ise”; مُتَشَابِهَات müteşâbihâtün sözcüğü “müteşabihler(dir), anlamları benzeşenler(dir)”; فَاَمَّا الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ fe emmellezîne fî kulûbihim ifadesi “kalplerinde (şu durum) bulunanlar”; زَيْغٌ zeyğun kelimesi “eğrilik”;فَيَتَّبِعُونَ fe yettebi‘ûne fiili “tâbi olurlar, uyarlar”; مَا تَشَابَهَ mâ teşâbehe ifadesi “müteşabih olanlarına”; مِنْهُ minhu ifadesi “onun”; ابْتِغَآءَ الْفِتْنَةِ ibtiğâe’l-fitneti tamlaması “fitne aramak için”;وَابْتِغَآءَ تَاْو۪يلِه۪ ve’btiğâe te’vîlihî tamlaması “ve tevilini, arka planını, yorumunu aramak için”;وَمَا يَعْلَمُ ve mâ ya‘lemu fiili “bilemez”; تَاْو۪يلَهُ te’vîlehû ifadesi “onun te’vilini, yorumunu, arka planını”; اِلَّا اللّٰهُۢ illellâhu istisnası “Allah’tan başkası”;وَالرَّاسِخُونَ ve’r-râsihûne kelimesi “ve derinlik sahibi olanlar, ileri düzeyde alim olanlar”; فِي الْعِلْمِ fi’l-‘ılmi ifadesi “ilimde”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) derler”;اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik, inandık”; بِه۪ bihî ifadesi “ona”; كُلٌّ küllün kelimesi “hepsi”; مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا min ‘ındı rabbinâ tamlaması “Rabbimizin katından(dır)”;وَمَا يَذَّكَّرُ ve mâ yezzekkeru fiili “(gerçeği) hatırlamaz”;اِلَّآ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ illâ ulü’l-elbâbi istisnası ise “sağduyu, derin, öz akıl sahiplerinden başkası” demektir.

Burada el-kitâb denen “ilahi vahyin” muhkem ve müteşabihlik noktasındaki özellikleri, kalplerinde eğrilik bulunanların nasıl davrandıkları ve ilimde ileri düzeyde olanların ise teslimiyetleri gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ الَّذ۪ٓي اَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ اٰيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ اُمُّ الْكِتَابِ وَاُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ “Sana Kitabı indiren O’dur. Onun bazı ayetleri muhkem (açık anlamlı)dır ki bunlar Kitabın anasıdır (esasıdır). Diğerleri de müteşabih (benzeşen anlamlı)lardır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e indirdiğini bildirdiği vahyin yani el-kitâb’ın içeriği bağlamında bir kısım âyetlerinin muhkem, diğerlerinin ise müteşâbih olduğunu beyan etmektedir.

a) Âyetteki mesajı iki türlü incelemek istiyoruz.

ı. Bu âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb’dan kasıt üçüncü âyette de olduğu gibi son vahiy olması itibariyle “Kur’ân” ise(45) âyetlerinin bir kısmının muhkem, diğerlerinin müteşâbih oluşu nokasında bazı âyetlerde verilen bilgilerin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bu noktada Hûd 11/1 ve Hacc 22/52’de Kur’ân’ın tamamının “muhkem” olduğu ifade edilerek, “onun sapasağlam oluşu ve korunmuşluğu” dile getiriliyor demektir. Hıcr 15/9’da da “vahyin bizzat Yüce Allah tarafından koruma garantisine alınmış olduğu” gerçeği bir yana, Fussilet 41/42’de açıktan veya gizlice herhangi bir şeyin onu iptal edemeyeceği de bildirilmektedir.

Bütün bu âyetlerde verilmek istenen mesajla ilgili olarak, vahyin korunmuşluğunun ortaya konulduğu sonucu elde edilmektedir. Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bir kısmının “muhkem” oluşu ifadesini bu manada ele alamayız; çünkü aksi takdirde âyetler arasında çelişki kaçınılmaz bir hal alır. Verilmek istenen mesaj, âyetlerinin “açıklayıcı”, “apaçık”, “bozulmaktan uzak”, “gerçek”, “sağlam” oluşu noktasında şekillenir ki bu özellikte olan âyetler mübeyyin, müfessir, müfassıl diye isimlendirilirken, diğer âyetler ise mübeyyen, müfesser, müfassal olarak adlandırılır; çünkü bu âyetler diğer âyetler tarafından açıklamaktadır. Bu yönüyle muhkem âyetler, “manası açık ve açıklanmış âyetler” manasında Kur’ân’ın anası, esası olarak kabul edilmiş olur.

Maksadı Kur’ân olarak kabul ettiğimizde içinde müteşabihlerin bulunması noktasında da iki âyeti birlikte düşünme zorunluluğumuz ortaya çıkmaktadır. Buna göre, Yüce Allah Zümer 39/23’te Kur’ân’ın tamamının “müteşâbih” olduğunu ilan etmektedir ki bununla her âyetinin gerek metin, gerekse mesaj olarak birbirine benzediği anlamı devreye girmektedir. Kur’ân âyetlerinin üçte ikilik bölümü Mekke, diğerlerinin Medine döneminde indirildiği ve vahyin indiriliş sürecinin de 23 yıl sürdüğü düşünüldüğünde, bu metinde birbirini tutmayan, birbiriyle benzeşmeyen, içinde pek çok zıtlığın bulunduğunu söylemek durumunda olduğumuz bir metin söz konusu edilmeliydi. Oysa Kur’ân hiç de böyle bir görüntü vermemekte, tamamı müteşabih olarak birbiriyle şekil ve muhteva olarak benzeşen bir mahiyet arz etmektedir. Bu durumda, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle Zümer 39/23. âyet arasında bir çelişki meydana gelmemesi için İmâm Mücâhid’in de belirttiği üzere, Âl-i İmrân 3/7’de geçen müteşâbihlikten maksadın “bazı âyetlerinin diğerleriyle benzeşmesi, birbiriyle ilgili mesajlar içermesi” olduğunu, muhkemlerin de “helal ve haram içeriklilerden oluştuğunu”(46) belirtmemiz gerekecektir. Zaten Bakara 2/25’te de geçen müteşâbih kelimesi de bu yaklaşımımızı destekler mahiyette “benzeşenler” manasında kullanılmaktadır.

Müteşâbih ile aynı kökten gelen teşbîh’te “benzeyen” ile “kendisine benzetilen” arasında mesaj ağırlığı noktasında farklar bulunması zorunlu olmasına rağmen, müteşabihlikte böyle bir durum söz konusu değildir. Çünkü müteşabihler arasında sadece karşılıklı benzeşme vardır, farklı bir boyut yoktur. Bakara 2/70 ve 118’de geçen teşâbüh kelimesi ile Bakara 2/25’te yer alan müteşâbih kelimeleri “birbirine benzeyen şey” anlamında tamamen aynı derecede bulunulan durumu ifade etmektedir.(47)

ıı. Bu âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb’dan kasıt üçüncü âyette de olduğu gibi Tevrât ve İncîl manasında el-kitâb ise bir kısmının muhkem, diğerlerinin müteşâbih oluşu noktasında Kur’ân âyetleri bağlamında herhangi bir sorun yaşanmamaktadır. Burada geçen el-kitâb kelimesinin sadece Kur’ân anlamında değil de önceki vahiyler için de kullanıldığını üçüncü âyetin izahında belirtmiştik. Başında el takısı olarak da olmayarak da el-kitâb/kitâb kelimesinin bazı âyetlerde “Hz. Mûsâ’ya verilen kitap”;(48) bazı âyetlerde “Tevrât”;(49) bazı âyetlerde de “ilâhî öğreti” veya “vahiy”(50) anlamlarında kullanıldığı bilinmektedir.

Kutsal metni istedikleri gibi evirip çeviren, onda olmayan mesajları varmış gibi gösterenlerin kitap ehlinden bazıları olduğu Bakara 2/78’de şöyle bildirilmektedir: “el-Kitâb’ı kendi elleriyle yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için ‘Bu, Allah katındandır’ diyenlere yazıklar olsun! Elleriyle yazdıklarından ötürü vay haline onların! Kazandıklarından ötürü vay haline onların!” Bu âyete ilave olarak, Bakara 2/78 ve Âl-i İmrân 3/78’de kendi kanaatlerini mukaddes metne iftira edenlerden söz edilmektedir. Bu durumda, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ve bir sonraki başlıkta ele alacağımız “Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu te’vîl etmek için ondaki müteşâbih âyetlerin peşine düşerler” ifadesinden maksadın da “kitap ehlinden bir grup” olduğu ortaya çıkmış olur. Çünkü Âl-i İmrân 3/7. âyet indirildiğinde Medine’de müslümanlar arasında bu durumda olan kişiler yoktu; kaldı ki kitâbın tamamı da henüz indirilmiş olmadığı için böyle bir davranışı ortaya koyacak kişilerden de böylesi âyetlerden de söz edilmemesi gerekmektedir.

Dahası, yine bu âyette olup daha sonra yorumlayacağımız “İlimde yüksek pâyeye erişenler ise ‘Ona inandık; hepsi Rabbimiz tarafındandır’ derler” cümlesinde geçen er-râsihûne fi’l-‘ılmi ifadesiyle sözü edilenlerin bu ayetin indirildiği dönem Medine’deki Müslümanlar olması damümkün değildir. Çünkü o dönemde henüz vahiy tamamlanmadığı ve onunla ilgili ümmetin içerisinde henüz bilginler denebilecek bir grup oluşmadığı, sorunlar doğrudan Hz. Peygamber tarafından çözümlendiği için, Medine’deki Müslümanlardan değil de daha önceki kitap ehlinin mensupları arasındaki “râsıh âlimleri”nden söz edildiğini söylemek daha doğrudur. Zaten bu kavramın geçtiği bir diğer âyet olan Nisâ’ 4/162’de de konu doğrudan kitap ehlinin âlimleri manasında zikredilmektedir.

Bütün bu hususlar çerçevesinde bakıldığında, Âl-i İmrân 3/7’de hakkında bilgi verilen الْكِتَاب el-kitâb’ın “Kur’ân” değil, Kur’ân’ın da kendisinden alıntılar yaptığı “Tevrât”, kalplerinde eğrilik bulunanların da Müslümanlar değil, kitap ehlinin içinden bir grup olduğunu söyleyebiliriz. Durum böyle olunca, Hz. Peygamber’e indirilen el-kitâb’da/Kur’ân’da bu türden âyetlerin bulunmadığını kabul etmiş olacağız.

Diğer yaklaşıma göre ise el-kitâb’ın Hz. Peygamber’e vahyedilen versiyonu olan Kur’ân’da da bu türden çeşitli âyetlerin bulunduğunu kabul edeceğiz. Bu durumda, Hz. Peygamber’e vahyedilen el-kitâb’ın yani “Kur’ân”ın tamamının muhkem oluşunu “korunmuşluğu”, müteşâbih oluşunu “birbirine benzerliği” noktasında alıp, bir kısmı muhkem olan ve “kitabın anası” mesabesindeki âyetleri “mesajı ve içeriği açık âyetler” şeklinde, müteşâbih olanları ise “temsili, çok anlamlı ve anlamı bilinse de hakikati bilinemeyecek âyetler” olarak anlayacağız. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

b) Âyette sözü edilen muhkem ve müteşâbih kavramları hakkında âlimlerimiz çok çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Buna göre اٰيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ âyâtün muhkemâtün yani muhkem âyetler, anlamları “açık”, “açıklayıcı”, “tevile ihtiyaç hissedilmeyen”, “hiçbir şekilde mensûh olmayıp nâsıh olanlar”, “içerikleri apaçık olanlar” şeklinde izah edilmektedir. Bu arada مُتَشَابِهَات müteşâbihât yani müteşâbihler ise “mensûh olan âyetler”, “mukatta‘a harfleri gibi manaları Yahudilere kapalı, karışık gelen âyetler”, “lafızları tilavette, yani şeklen birbirine benzeyen, ancak manaları değişik olan âyetler” vs. şeklinde yorumlanmaktadır.(51)

Kur’ân’da muhkem ve müteşâbihlik konusunda çok çeşitli kanaatlerin, birbiriyle taban tabana zıt yaklaşımların söz konusu edildiği ehlince malumdur. Yeniden hatırlatalım ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الْكِتَاب el-kitâb’ı “Kur’ân” şeklinde anlarsak, özet olarak muhkemden maksadı “anlamı açık, yorumlanmaya müsait olmayan” âyetler veya Muhammed 47/20’de de zikredildiği gibi “sûreler” şeklinde anlarız. Müteşâbihleri ise “manası bilinse de hakikati kavranamayan, haklarında yorumların kaçınılmaz olduğu” âyetler şeklinde anlamamız gerekecektir. Bu noktada müteşabih âyetler bağlamında örnek olarak “Yüce Allah’ın zatı, sıfatları”, “melek kavramı”, “âhiretle ilgili bilgiler”, “mukatta‘a harfleri” vs. zikredilebilir ki bu âyetler hakkında kesin ifadelerden kaçınılması, sadece tevillerle yetinilmesi gerekmektedir. Diğer taraftan eğer âyetteki الْكِتَاب el-kitâb’ı “Tevrât” veya önceki vahiyler şeklinde anlarsak bu tür yorumlara da ihtiyaç kalmayacaktır.

c) Âyette zikredilen هُنَّ اُمُّ الْكِتَابِ hünne ümmü’l-kitâbi tamlaması hakkında da farklı kanaatler ileri sürülmektedir. Bunların Fâtiha’nın âyetleri olduğu söylendiği gibi İbn Abbâs’a nispet edilen bir görüşe göre maksadın En‘âm 6/151-153. âyetler olduğu da belirtilmektedir.(52) Esasında, Yüce Allah bu âyetlerin muhkem âyetler olduğunu zaten metinde dile getirmektedir. Dolayısıyla farklı kanaatler ileri sürmeye gerek yoktur; muhkem olarak nitelendirilenler zaten kitabın ana unsurları olarak zikrediliyor demektir.

2. فَاَمَّا الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَآءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَآءَ تَاْو۪يلِه۪ “Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu (arzularına göre) yorumlamak için ondaki müteşabih ayetlerin peşine düşerler.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kalplerinde eğrilik bulunanların kitabın müteşabihlerinin peşine gittiklerini, amaçlarının da fitne çıkarmak olduğunu haber vermektedir.

a) Âyette geçen زَيْغ zeyğ kelimesi “eğrilik”, “sapkınlık” gibi manalara gelmekte ve kalplerinde bu türden duygular barındıranların müteşabihlerin peşine düştüklerini, fitne çıkarmak istediklerini ve müteşabihlerin teviline yeltendiklerini beyan etmektedir. Bu kelime fiil kalıbında Saff 61/5’te de geçmektedir. Âyetteki el-kitâb’dan maksadın Kur’ân olduğunu kabul edenlere göre bunların Medineli münafıklar olduğu ifade edilmektedir.(53) Maksat eğer Tevrât ise o zaman bu ayette sözü edilenler kitap ehlinin içindeki bir grup olmaktadır.

b) Âyetteki ابْتِغَآءَ الْفِتْنَةِ ibtiğâe’l-fitneti ifadesi “fitne istemek”, “zihinleri bulandırmak”, “hakkı ve hakikati karıştırmak”, “muhatapları şüpheye düşürmek”, “onları şaşırtarak yoldan çıkarmak, belaya uğratmak” gibi manalar içermektedir. Müteşabihler çok anlamlı oldukları veya hakikatleri tam anlamıyla kavranamadığı için, onların peşine düşmek bir kötü niyet göstergesi olarak kabul edilmektedir.

Esasında âyetteki الْكِتَاب el-kitâb’ı eğer “Kur’ân” olarak kabul edersek, Yüce Allah’ın zatıyla ve sıfatlarıyla ilgili âyetleri kelime ve sözlük anlamlarıyla alıp maksadın dışında bir şekilde yorumlamaya kalkışanlar Yüce Allah’ı bir cisme veya nesneye benzeterek O’nun hiçbir şeye benzemeyeceği veya hiçbir şeyin Yüce Allah’ın -hâşâ- benzeri gibi olamayacağı beyan edilen Şûrâ 42/11’deki mesaja aykırı hareket etmiş olacaktır. Ayrıca müteşabih bazı âyetlerdeki mesajlardan maksadı herkes farklı anlayabileceği için, maksadı tek bir manaya indirgeyerek diğer görüş sahiplerini tekfir etmeye sebep olunması da bir çeşit fitnedir; korkunç bir sapmadır ve din adına bundan şiddetle kaçınmak gerekmektedir. Bakara 2/191 ve 217’de belirtildiği gibi “fitne savaştan daha beter bir sıkıntı”dır, milleti birbirine kırdırmaktır.

c) Müteşabihlerin peşine gidip onlara tâbi olanların ikinci maksadı وَابْتِغَآءَ تَاْو۪يلِه۪ ve’btiğâe te’vîlihî ifadesiyle dile getirilmektedir. Bu tamlama “kendilerince asıl mana ve maksadı belirlemek”, “mesaja keyfî anlamlar yüklemek”,(54) “eğri büğrü te’vîl etmek, yorumlamak” gibi anlamlar içermekte ve önceki ifadeyle birlikte düşünüldüğünde fitne çıkarmanın bir yolunu göstermektedir. Tamamen kendine göre ve keyfi davranarak âyetlerin te’viline yönelmek, maksadı kendine göre belirlemek bir fitne çıkarma biçimi olarak sunulmakta ve bunun kalplerdeki eğriliğin bir göstergesi olduğu anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da 17 kez(55) geçen te’vîl kelimesi “varıp duracak yer, yorum, arkaplan” gibi anlamlara gelmektedir. “Te’vîl kavramı” esasında “tefsir etmek, açıklamak” manasına da gelmektedir. Buna göre te’vîl “bir şeyi dönmesi gereken yere yani aslına döndürmek” demektir. Nisâ’ 4/59 ve Kehf 18/78’deki kullanımlardan hareketle, te’vîl “bir sözün veya kelimenin, bir lafzın kendisine dönüp vardığı manayı haber vermek” demektir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ve kınanan te’vîli yapanların, Allah’ın kitabında hakkında bir delil ve bir açıklama bulunmayan bir tefsire yöneldikleri anlaşılmaktadır. Meselâ kıyametin ne zaman kopacağını, sevapların veya günahların karşılığının ne kadar olacağını tam anlamıyla söylemek bu türden bir te’vil olarak düşünülebilir.(56) Âyetten anlaşılıyor ki tavırları kınanan ve kalplerinde eğrilik bulunduğu bildirilen bu tüp insanlar âyetleri gerçek manalarının dışına çıkarıyor, müteşâbihlerden de hiçbir delil olmadan kesin sonuç elde etmeye çalışıyorlardı.

d) Âyetin bu kısmında mutlak surette cevaplandırılması gereken noktalardan birisi de daha önce de belirttiğimiz üzere vahyin indirildiği dönemde Müslümanlar arasında böyle bir grubun olup olmadığıdır. Bilindiği kadarıyla Medine toplumunda bu türden tartışmalar Müslümanlar arasında yapılmıyordu. Çevredeki kitap ehlinden bazıları yani Yahudiler(57) özellikle kendi kitaplarındaki bu türden konuları dile getirerek Müslümanları etkilemeye çalışıyorlardı. Çünkü Elmalılı Yazır’ın da belirttiği gibi, Tevrat ve İncil’de muhkem âyetler ve müteşâbih âyetler vardı; onlarda da ümmü’l-kitâb muhkem olan âyetler idi. Fakat Tevrat’taki pek çok müteşabihatın bir kısmı İncil’de muhkemlere dönüştürülmüştü.(58) Buradan hareketle de “kalplerinde eğrilik bulunanlar”dan maksadı “kitap ehlinden bir kısım insan” olarak kabul etmekte herhangi bir sakınca yoktur.

Âyetteki mesajı evrensel manada ele aldığımızda ise bu ümmet içerisinde de benzer faaliyetleri yapanların çıkabileceğini ve onların da diğerleri gibi kınanmayı hak edeceğini söylemek, âyetlerin vermek istediği mesajı görebilme noktasında çıkartılması gereken bir derstir, önemli bir sonuçtur.

3. وَمَا يَعْلَمُ تَاْو۪يلَهُٓ اِلَّا اللّٰهُۢ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ اٰمَنَّا بِه۪ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا “(Oysa) onun (asıl) yorumunu Allah’tan başkası bilemez. İlimde derinlik sahibi olanlar ise ‘Ona inandık; hepsi Rabbimizin katındandır.’ derler.” Âyetin bu kısmında şu iki hususa değinilmektedir:

a)وَمَا يَعْلَمُ تَاْو۪يلَهُٓ اِلَّا اللّٰهُۢ “(Hâlbuki) onun te’vîlini (asıl yorumunu) Allah’tan başkası bilemez.” Yüce Allah önceki cümlede kalplerinde eğrilik bulunanların fitne çıkarmak ve delilsiz yorumlar yapmak için ilahi mesajın müteşabihlerinin peşine koştuğunu beyan ettikten sonra, onların peşine düştükleri şeylerin te’vîlini sadece kendisinin bildiğini, O’ndan başkalarının bunu bilemeyeceklerini haber vermektedir. Burada da önceki cümlede olduğu gibi maksadı “Kur’ân âyetleri” olarak ele alırsak, ondaki müteşabihlerin yani benzeşen ve çok yönlü manaları bulunan âyetlerin te’vîlini sadece Yüce Allah’ın bileceği مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak hasr/kasr yoluyla özellikle vurgulanmaktadır.

Manası bilinebilen, fakat hakikati bilinemeyecek konuların yorumu sadece Yüce Allah’a aittir. “Allah’ın zatı, sıfatları, kıyametin kopma zamanı, âhiretin hakikatte neyi karşıladığı, meleklerin durumu, ‘arş, ‘arşa istivâ, kürsî, Allah’ın ordularının sayısı, mahiyeti” vs. şeklindeki konular insan idrakini aşmaktadır. Bunlardan söz eden âyetlerin meali yani manası anlaşılsa da hakikatteki karşılıkları insan idrakinin konusu değildir. Buna göre, diğer bütün âyetlere olduğu gibi bu konuları içeren âyetlerde verilen bilgilere de iman etmek mümin olmanın gereğidir ki sonraki cümlede “râsıh âlimlere” nispet edilen söz de bunu göstermektedir.

Bu durumda dile getirilen konuların ele alındığı âyetlerin te’vilini yani asıl gitmeleri gereken yorumu Yüce Allah’tan başkasının bilemeyeceği son derece açık bir gerçektir. Kaldı ki âyetteki el-kitâb’ı “önceki ilahi mesajlar” olarak düşündüğümüzde onlardaki mesajlar içerisinde de mutlak surette böyle konular bulunduğu için onların yorumunu, hakikat manalarını ve maksatlarını Yüce Allah’tan başkasının bilemeyeceği bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır. Her iki yorumda da sonuç aynı kapıya çıkmaktadır.

b) وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ اٰمَنَّا بِه۪ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا “İlimde derinlik sahibi olanlar ise ‘Ona inandık; hepsi Rabbimizin katındandır’ derler.” Yüce Allah muhkem ve müteşâbih konusunu ele aldığı bu âyetinde, kalplerinde eğrilik bulunanların sırf fitne çıkarmak ve kendi yorumlarını mutlaklaştırmak için müteşabihlere yöneldiklerini eleştirdiği cümlelerin ardından bu âyetlerin nihai yorumunu sadece Yüce Allah’ın bileceğini beyan ettikten sonra, ilimde belli bir derinlik elde eden âlimlerin ise hem müteşabih hem de muhkem olan bütün âyetlerin Allah katından geldiğine inandıklarını itiraf ettiklerini, itiraf etmeleri gerektiğini dile getirmektedir.

ı. Âyette geçen الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ er-râsihûne fi’l-‘ılmi ifadesi “ilimde, bilgide derinleşenler”, “hakikati kavrayanlar”, “bilgide sağlam bir konumda olanlar”, “ilimde uzman olanlar” gibi manalara gelmektedir. Bu türden âlimlerin dile getirdiği husus tam bir teslimiyettir. Bu teslimiyeti âyetleri anlamadan mı dile getirdikleri yoksa hiç olmazsa belli ölçülerde dahi olsa anlayarak mı söyledikleri önemli bir noktadır. Meselenin burasında devreye önceki cümlenin sonunda yer alan اللّٰه allâh lafzı ile ilk cümlenin bitip bitmediği girmektedir.

- Aralarında İbn Abbâs, Hz. Ayşe, Mâlik b. Enes, Kisâî, Ferrâ gibi âlimlerin de bulunduğu çoğunluğa göre, اللّٰه allâh lafzı ile ilk cümle bitmiştir; dolayısıyla وَالرَّاسِخُون ve’r-râsihûne ifadesindeki vâv harfi “atıf” değil, cümle başlangıcı manasında “istinâfiyye”dir. Bu durumda âyetin meâli şöyle olur: “(Hâlbuki) onun te’vîlini Allah’tan başkası bilemez. İlimde râsıh olanlar (derinleşenler) ise ‘Ona inandık; hepsi Rabbimiz tarafındandır’ derler.”

- Aralarında yine İbn Abbâs, ayrıca İmâm Mücâhid ve Rebî‘ b. Enes gibi âlimlerin de bulunduğu diğer gruba ve genelde kelamcılara göre ise اللّٰه allâh lafzı ile ilk cümle bitmemiştir; dolayısıyla وَالرَّاسِخُونَ ve’r-râsihûne ifadesindeki vâv harfi cümle başlangıcı manasında “istinâfiyye” değil, mesajı önceki kelimeye bağlayan “atıf” konumundadır.(59) Bu durumda ise âyetin manası şöyle olur: “(Hâlbuki) onun te’vîlini Allah’tan ve ‘Ona inandık; hepsi Rabbimiz tarafındandır’ diyen ilimde râsıh olanlar (derinleşenler)’den başkası bilemez.” Bu yaklaşımın bir delili de âyetin son cümlesidir. Çünkü öyle anlaşılıyor ki bazı âyetlerin ince manalarını keşfetmek manasında sadece ve sadece ulu’l-elbâb’ın hakikatleri hatırlayıp öğüt alabileceği beyan edilmektedir.

ıı. Âyete ve konuya dair bizim bütün bu anlattıklarımız âyette geçen el-kitâb’ı son ilahi vahiy “Kur’ân” olarak kabul etmemiz halinde geçerlidir. Oysa daha önce de ifade ettiğimiz üzere, eğer maksadı Tevrat veya önceki mesajlar(60) olarak kabul edersek bu tartışmaların çok büyük bir kısmı bitmektedir. Nitekim bir kez de Nisâ’ 4/162’de geçen الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ er-râsihûne fi’l-‘ılmi ifadesi o bağlamda da kitap ehliyle ilişkili olarak zikredilmektedir. Âyetlerin birbirini açıklaması metodundan hareket edersek, burada sözü edilen âlimlerin de “kitap ehlinin âlimleri” olduğu belirtmemizde büyük bir yarar vardır.

Medine döneminde Müslüman toplumun içerisinde henüz bu türden “râsıh âlimler” diye bir âlim grubundan söz edilmemektedir; çünkü Medine’de daha önceki asırlarda kitap ehlinin arasında yaşanan bu türden tartışmalar henüz başlamamıştı. Bu nedenle, konuyu bütünüyle çözüm yoluna sokabilecek bu yaklaşımın da mutlak surette düşünülmesi gerektiği ve konuya bir kez de buradan bakılmasının son derece yararlı olacağı kanaatimizi belirtmek istemekteyiz. Nihayetinde İslam ümmetinin içerisinde elbette daha sonra Abdullah b. Abbâs gibi “râsıh âlimler” çıkmıştır; ancak hicretin üçüncü yılında indirildiği kabul edilen Âl-i İmrân sûresinin ilk âyetlerinde konunun bu ümmetle değil, öncekilerle ilişkili olduğu görüşü göz ardı edilmemelidir. Dahası âyette geçen يَتَّبِعُونَ yettebi‘ûne fiili şimdiki zaman kalıbında olduğu için, durumun Müslümanlar arasından daha sonra gelecek âlimlerin değil de bu âyetler indirildiğinde söz konusu kitap ehlinden râsıh âlimlerin bunu yaptığı anlaşılmaktadır.

ııı. Öyle anlaşılıyor ki -bu âyette sözü edilen el-kitâb’dan maksadın “Kur’ân” olduğunu kabul edenlere göre- sırf bu âyetin mesajı bile Kur’ân’daki müteşabihler için örnek olarak verilse yeridir. Çünkü kaç türlü mesajın çıkarılma ihtimali metinden kaynaklanmakta, farklı kanaatler kaçınılmaz olabilmektedir. Demek ki bu türden âyetlerde “maksat sadece şudur” deyip kestirip atmamak gerekmektedir. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece Rabbimiz bilmektedir.

4. وَمَا يَذَّكَّرُ اِلَّآ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “Derin akıl sahiplerinden başkası (gerçeği) hatırlamaz.” Bu cümleyi “(Bu inceliği) sadece ve sadece aklıselim sahipleri hatırlayıp (anlar, öğüt alır)” şeklinde de tercüme edebiliriz. Bu ifade, Bakara 2/269’da da geçmekte, benzer bir vurgu manası veren innemâ edatıyla birlikte Ra‘d 13/19 ve Zümer 39/9’da da yer almaktadır.

Yüce Allah, âyetin sonunda özelde bu âyette verdiği mesajı, genelde bütünüyle Kur’ân’da dile getirdiği masajları اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb dediği sağduyu sahiplerinin anlayabileceğini, bunların tezekkür edeceğini yani gerçekleri hatırlayacaklarını, bunun sonucunda da öğüt alabileceklerini önceki cümlede de olduğu gibi مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak hasr/kasr yoluyla özellikle vurgulamaktadır. Nitekim bu durumda olanlar arasında Abdullah b. Selâm ve arkadaşlarının olduğu rivayet edilmektedir.(61)

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması Kur’ân’da 16 kez(62) yer almaktadır. Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, tedebbür içerikli okumayı gerçekleştirenlerin meselelerin kabuğunda kalmayıp içiyle ve özüyle ilgilendikleri anlaşılmaktadır. اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması “akıl ve izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar, sağlam özlü ve temiz akıllı kişiler, düşünce yapısı bozulmamış olan üstün akıllılar” manasına gelmektedir.(63)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi diğer geçtiği yerlerde de mesajı derinlemesine düşünüp incelemek üzerinde durulmaktadır. Bu bağlamda müteşâbihlerle ilgili verilen bilgilerde ilahi hakikatleri ancak ve ancak sağduyu sahiplerinin anlayabileceği vurgulanarak, dıştan bakarak değil, meselenin ve mesajın özüne inerek bunun farkına varılabileceğine dikkat çekilmek istenmektedir. Anlaşılan o ki âyette sözü edilenler vahyin hakikatleriyle buluşabilen sağduyu sahipleridir.

ıı. İlimde Derinleşenlerin Duası

رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ اِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً اِنَّكَ اَنْتَ الْوَهَّابُ “(Şöyle dua ederler:) Rabbimiz! Bizi doğru yola ulaştırdıktan sonra kalplerimizi eğriltme! Bize katından merhamet ver! Şüphesiz ki el-vehhâb (lütfu bol) olan sadece ve sadece sensin.”

Âyetteki رَبَّنَا rabbenâ ifadesi “ey Rabbimiz”; لَا تُزِغْ lâ tuzığ duası “eğriltme”; قُلُوبَنَا kulûbenâ tamlaması “bizim kalplerimizi”; بَعْدَ اِذْ هَدَيْتَنَا ba‘de iz hedeytenâ ifadesi “bize hidayet ettikten sonra”; وَهَبْ ve heb duası “ve ikram et, ver, bağışla”; لَنَا lenâ ifadesi “bize”; مِنْ لَدُنْكَ min ledünke ifadesi “senin katından”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “rahmet, merhamet”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sensin sadece sen”; الْوَهَّاب el-vehhâbü sıfatı ise “çok ikram eden, (karşılıksız) veren” demektir.

Burada “râsıh âlimler”in hidayet sonrasında saptırılmamalarıyla ilgili niyazları ve rahmet talepleri gündeme getirilmektedir.

1.رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ اِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً “(Onlar şöyle dua ederler:) Rabbimiz! Bizi doğru yola ilettikten sonra kalplerimizi eğriltme! Bize katından merhamet ver!” Yüce Allah önceki âyette kendilerinden söz ettiği “ilimde derinleşen âlimler”in muhkem ve müteşâbih bütün âyetlerin Allah katından olduğunu itiraf ettikten sonra, art niyet taşıyarak kitabın müteşâbihlerinin peşine düşenler gibi olmamak için dua ettiklerini bildirmektedir.

a)رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ اِذْ هَدَيْتَنَا “(Onlar şöyle dua ederler:) Rabbimiz! Bizi doğru yola ilettikten sonra kalplerimizi eğriltme!” Âyette geçen لَا تُزِغْ lâ tüzığ ifadesi “saptırma”, “eğriltme” gibi anlamlar içermekte ve hidayete erdirildikten sonra bir daha saptırılmak istemediklerini ortaya koymaktadır. Kalplerin saptırılmaması duası esasında Saff 61/5’te geçen “Ne zamanki onlar eğrildiler (hakikatten saptılar), Allah da onların kalplerini eğriltmiştir” ifadelerle birlikte düşünülüp anlaşılmalıdır. Yüce Allah hiç kimseyi durduğu yerde saptırmaz; sapmayı dileyen, isteyen ve o yolda çaba sarf edenlerin bu niyetlerini onaylayarak istekleri doğrultusunda sapmalarına izin verir. Sapanlar insanlardır; bunu onaylayan veya buna izin veren ise Yüce Allah’tır. Yüce Allah çeşitli âyetlerde kimlere hidayet edeceğini beyan ederek bunu insanların istemesiyle ilişkilendirmekte, dileyene hidayet edeceğini, dileyeni ise saptıracağını, sapkınlığa layık olanları sapkınlıkta bırakacağını haber vermektedir.(64)

b)وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً “Bize katından merhamet ver!” Yüce Allah ilimde derinleşenlerin dualarının bir başka cümlesini bu şekilde aktarmakta ve onların hidayete erdirildikten yani hidayetleri onaylandıktan sonra, ilahi makamdan yani Allah’ın katından kendilerine rahmet ve merhamet lütfedilmesi için de niyazda bulunduklarını ifade etmektedir. Bu yiğitler kendilerinden sonra gelenlere öğretimde bulunarak Yüce Allah’a nasıl dua edileceğini, O’ndan neler istenmesi gerektiğini dile getirmişler, bu bağlamda her şeyin öncesinde kalplerinin iman ve hakikat üzere sabit kılınmasını, ardından da bunun korunması için ilahi rahmetin ve merhametin lütfedilmesini niyaz ettiklerini göstermişlerdir. Âyette tekil olarak zikredilen رَحْمَة rahmeten kelimesi belirteç edatı içermediği için mutlak anlamda merhamet manası vermekte, kişinin hak ve hakikat yolunda muhtaç olduğu her ne türden ilahi rahmet ve merhamet unsurları varsa hepsini Yüce Allah’tan niyaz ettiklerini içermektedir.

2. اِنَّكَ اَنْتَ الْوَهَّابُ “Muhakkak ki el-vehhâb (lütfu bol) olan sadece ve sadece sensin.” Yüce Allah söz konusu âlimlerin dualarının içerisinde istekte bulundukları ilahi makamın en cömert makam olduğunu da beyan ederek, kimden neyi istediklerini, muhatabın özelliklerinin neler olduğunu iyi bildiğini ifade etmiş olmaktadır.

Âyette yer alan اَنْتَ ente zamiri hasr/kasr denen “vurgulu” mana tekniklerinden birisidir ve sadece ve sadece Yüce Allah’ın çok cömert olduğunu ortaya koymaktadır. Sâd 38/9 ve 35’te de geçen الْوَهَّاب el-vehhâbu sıfatı da mübalağa yani abartı kalıbındadır ve “çok çok veren, herkesten daha çok veren, çok fazla bağışta bulunan, sınırsız bir şekilde lütfeden, gerçek lütuf sahibi olan” gibi manalar içermektedir.

Râzî bu ifadelerin cümlede zikredilmesiyle sanki duada şöyle denmek istediğini beyan etmektedir:

“Susturucu ve apaçık aklî delillerle Allah’tan başka bir rahîm’in, bir kerîm’in olmadığı ortaya çıkınca, muhakkak ki Yüce Allah bu hususu, maksat ve gayenin ancak kendisi tarafından meydana getirileceğine aklın, ruhun ve kalbin dikkatini çekmek için bu hususu ‘kendi katından’ sözüyle pekiştirmiştir.”

“Kula nispetle bu maksat ve gaye son derece yüce olduğu için şüphesiz Yüce Allah da bu ifadeyi رَحْمَة rahmeh şeklinde nekre olarak buyurmuştur. Buna göre kul sanki şöyle demek istemiştir: ‘Ya Rabbi! Senin rahmetinin en mükemmelini talep ediyorum. Senin katından olan ve sana layık olan bir rahmet istiyorum.’ Bu ifade ise, rahmetin son derece yüce ve ulu olduğunu gösterir. ‘Ey Allah’ım, bu duamla senden istediğim şey, bana nispetle çok büyük bir şeydir; ancak senin kereminin kemâline, cömertliğinin ve rahmetinin zirvesine nispetle de önemsiz bir şeydir. O halde sen eşyanın hakikatinin, zâtının, mahiyetinin ve varlığının kendisinden meydana geldiği kaynağın bağışında çok bağışlayansın.”

“Buna göre senin dışında kalan her şey, senin cömertliğinden, ihsan ve kereminden meydana gelmiştir. ‘Ey lütfü ve iyiliği devamlı olan Rabbim! Ezelden beri ihsan sahibi olan Rabbim! Bu miskinin ümitlerini boşa çıkarıp dualarını reddetme.’ Ey merhamet edenlerin en merhametlisi, ikramda bulunanların en cömerdi, onu fazlınla rahmetine lâyık kıl!”(65)

ııı. Mahşere İman İtirafları

رَبَّنَآ اِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ ف۪يهِ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُخْلِفُ الْم۪يعَادَ “Rabbimiz! Kendisinde şüphe olmayan bir günde, insanları mutlaka toplayacak olan sensin. Şüphesiz ki Allah sözünden dönmez.”

Âyetteki رَبَّنَا rabbenâ ifadesi “ey Rabbimiz”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; جَامِعُ النَّاسِ câmi‘u’n-nâsi tamlaması “insanları toplayansın, toplayacaksın”; لِيَوْمٍ li yevmin ifadesi “(şöyle) bir günde”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe yoktur”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “kendisinde, içinde”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُخْلِفُ lâ yuhlifü fiili “caymaz”; الْم۪يعَاد el-mî‘âde kelimesi ise “vaadinden, sözden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bütün insanları mahşerde bir araya toplayacağı bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.رَبَّنَآ اِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ ف۪يهِ “Ey Rabbimiz! Gelmesinde şüphe olmayan bir günde, insanları mutlaka toplayacak olan sensin.” Yüce Allah “râsih âlimler”in dualarındaki beyanları bağlamında bu defa âhirete imanlarını yeniden dile getirdiklerini ve dolaylı olarak da o günde mahcup kılınmamalarını dualarına konu edindiklerini ifade etmekte, bu bağlamda Yüce Allah’ın bütün insanları bir günde yani hesabın yapılacağı, yargılamanın gerçekleşeceği mahşerde, âhirette, bir başka deyişle kıyamet gününde bir araya toplayacağını, o günde asla ve asla şüphe olmadığını dile getirdiklerini bizlere aktarmaktadır.

Âyette yer alan لَا رَيْبَ ف۪يهِ lâ raybe fîhi/fîhâ ifadesi Kur’ân’da “vahiy, kitap, Kur’ân”,(66) “ecel”,(67) “Son Saat”(68) ve “Kıyâmet Günü”(69) için toplam 14 kez kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu ifade kıyamet gününün gerçekleşmesi bağlamında يَوْمٍ yevm “(o) gün” kelimesini nitelendirecek şekilde zikredilmektedir.

Yüce Allah’ın insanları mahşerde bir araya toplayacağıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır. Bu bağlamda Nisâ’ 4/87, 140, Mâide 5/109, En‘âm 6/12, Hûd 11/103, Kehf 18/99, Sebe’ 34/26, Yâsîn 36/32, 53, Sâffât 37/18, Şûrâ 42/7, Câsiye 45/26, Vâkı‘a 56/50, Teğâbün 64/9, Murselât 77/38 gibi âyetleri hatırlamakta yarar vardır. İşte söz konusu “râsıh âlimler”in dualarında dile getirdikleri bu beyanları esasında mutlak surette gerçekleşecek olan bir güne imanlarını, o günde yaşanacaklarla ilgili olarak Yüce Allah’ın rahmet ve merhametini dilediklerini ortaya koymaktadır.

2. اِنَّ اللّٰهَ لَا يُخْلِفُ الْم۪يعَادَ “Muhakkak ki Allah sözünden dönmez.” Râsıh âlimler mahşere imanlarını beyan ettikten sonra Yüce Allah’ın verdiği hiçbir sözden dönmeyeceğini bildiklerini de işte bu ifadeleriyle dile getirmişlerdi.

Yüce Allah’ın her konuda olduğu gibi bu konuda da vaadinden asla caymayacağı, sözünden dönmeyeceği beyan edilerek muhataplara bu konuda da bir bilinç verilmesi amaçlanmaktadır. Allah sözünü yerine getirmekten asla geri durmaz. Yüce Allah’ın vaadi gerçektir ve Allah vaadinden asla dönmez. Yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/9’da, ayrıca Bakara 2/80, Âl-i İmrân 3/194, Ra‘d 13/31, İbrâhim 14/47, Hacc 22/47, Rûm 30/6 ve Zümer 39/20’de de beyan edildiği üzere, Allah vaadinden asla dönmez; vaadinin tersini yapmaz; çünkü Kâf 50/29’da ifade edildiği gibi O’nun katında söz değiştirilmez.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/1; Âl-i İmrân 3/1; ‘Ankebût 29/1; Rûm 30/1; Lokmân 31/1; Secde 32/1.
  • Bakara 2/1 Âl-i İmrân 3/1 ‘Ankebût 29/1 Rûm 30/1 Lokmân 31/1 Secde 32/1
• 2 - Semerkandî, age., I, 192. 3 - Zemahşerî, age., III, 218.
• 4 - Taberî, age., XXIV, 39.
• 5 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 6 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 7 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Tâhâ 20/111; Furkân 25/58; Mü’min 40/65. 8 - Taberî, age., III, 164. 9 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Tâhâ 20/111. 10 - Taberî, age., III, 165.
  • Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Tâhâ 20/111 Furkân 25/58 Mü'min 40/65 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Tâhâ 20/111
• 11 - Semerkandî, age., I, 192. 12 - Râzî, age., VII, 157.
• 13 - Bakara 2/53, 87; … 14 - Bakara 2/2, 44, 78, 79, 85, 101, 105, 109, 113, 121, 144, 145, 146; … 15 - Bakara 2/89, 213; Âl-i İmrân 3/7; …
  • Bakara 2/53 Bakara 2/87 Bakara 2/2 Bakara 2/44 Bakara 2/78 Bakara 2/79 Bakara 2/85 Bakara 2/101 Bakara 2/105 Bakara 2/109 Bakara 2/113 Bakara 2/121 Bakara 2/144 Bakara 2/145 Bakara 2/146 Bakara 2/89 Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/7
• 16 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 17 - Taberî, age., XIV, 50. 18 - Semerkandî, age., I, 192. 19 - Bakara 2/2, 185; Âl-i İmrân 3/3. 20 - İsrâ’ 17/9. 21 - Sâd 38/29. 22 - İbrâhim 14/1. 23 - En‘âm 6/155.
  • Bakara 2/2 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/3 İsrâ 17/9 Sâd 38/29 İbrâhîm 14/1 En‘âm 6/155
• 24 - Bakara 2/41, 89, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 25 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 26 - Âl-i İmrân 3/3, 48, 50, 65, 93; Mâide 5/43, 44, 46, 66, 68, 110; A‘râf 7/157; Tevbe 9/111; Feth 48/29; Saff 61/6; Cum‘a 62/5. 27 - Âl-i İmrân 3/3, 48, 65; Mâide 5/46, 47, 66, 68, 110; A‘râf 7/157; Tevbe 9/111; Feth 48/29; Hadîd 57/27.
  • Âl-i İmrân 3/3 Âl-i İmrân 3/48 Âl-i İmrân 3/50 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/93 Mâide 5/43 Mâide 5/44 Mâide 5/46 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/110 A‘râf 7/157 Tevbe 9/111 Fetih 48/29 Saff 61/6 Cum‘a 62/5 Âl-i İmrân 3/3 Âl-i İmrân 3/48 Âl-i İmrân 3/65 Mâide 5/46 Mâide 5/47 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/110 A‘râf 7/157 Tevbe 9/111 Fetih 48/29 Hadîd 57/27
• 28 - Zemahşerî, age., I, 331.
• 29 - Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95; İbrâhim 14/47; Zümer 39/37. 30 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 İbrâhîm 14/47 İbrâhîm 14/47 Zümer 39/37 Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16
• 31 - A‘râf 7/11; Mü’min 40/64; Teğâbun 64/3; İnfitâr 82/8.
  • A‘râf 7/11 Mü'min 40/64 Teğâbun 64/3 İnfitâr 82/8
• 32 - Bakara 2/129, 209, 220, 228, 240, 260; Âl-i İmrân 3/4, 6, 18, 62, 126; Nisâ’ 4/56, 158, 165; Mâide 5/38, 95, 118; En‘âm 6/96; Enfâl 8/10, 49, 63, 67; Tevbe 9/40, 71; Hûd 11/66; İbrâhîm 14/1, 4, 47; Nahl 16/60; Hacc 22/40, 74; Şu‘arâ’ 26/9, 68, 104, 122, 140, 159, 175, 191, 217; Neml 27/9, 78; ‘Ankebût 29/26, 42; Rûm 30/5, 27; Lokmân 31/9, 27; Secde 32/6; Ahzâb 33/25; Sebe’ 34/6, 27; Fâtır 35/2, 28; Yâsîn 36/5, 38; Sâd 38/9, 66; Zümer 39/1, 5, 37; Mü’min 40/2, 8, 42; Fussılet 41/12; Şûrâ 42/3, 19; Zuhruf 43/9; Dühân 44/42, 49; Câsiye 45/2, 37; Ahkâf 46/2; Feth 48/7, 19; Hadîd 57/1, 25; Mücâdele 58/21; Haşr 59/1, 23, 24; Mümtehıne 60/5; Saff 61/1; Cum‘a 62/1, 3; Teğâbun 64/18; Mülk 67/2; Burûc 85/8. 33 - Yâsîn 36/14. Benzer bir âyet için bk. Meryem 19/81. 34 - Sâd 38/23. 35 - Âl-i İmrân 3/6, 26; Şu‘arâ’ 26/44; Sâd 38/82; Fussılet 41/41. 36 - Hûd 11/91, 92; Kehf 18/34; Neml 27/34; Fâtır 35/10; Feth 48/3; Kamer 54/42; Münâfikûn 63/8. 37 - Bakara 2/206; Sâd 38/2. 38 - Mâide 5/54. 39 - Tevbe 9/128; İbrâhîm 14/20; Fâtır 35/17. 40 - Necm 53/19. 41 - Yûsuf 12/30, 51, 78, 88. 42 - ‘Azîz ve bu kökten gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanımları için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 449-451.
  • Bakara 2/129 Bakara 2/209 Bakara 2/220 Bakara 2/228 Bakara 2/240 Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/56 Nisâ 4/158 Nisâ 4/165 Mâide 5/38 Mâide 5/95 Mâide 5/118 En‘âm 6/96 Enfâl 8/10 Enfâl 8/49 Enfâl 8/63 Enfâl 8/67 Tevbe 9/40 Tevbe 9/71 Hûd 11/66 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/4 İbrâhîm 14/47 Nahl 16/60 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Şu‘arâ 26/9 Şu‘arâ 26/68 Şu‘arâ 26/104 Şu‘arâ 26/122 Şu‘arâ 26/140 Şu‘arâ 26/159 Şu‘arâ 26/175 Şu‘arâ 26/191 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/9 Neml 27/78 ‘Ankebût 29/26 ‘Ankebût 29/42 Rûm 30/5 Rûm 30/27 Lokmân 31/9 Lokmân 31/27 Secde 32/6 Ahzâb 33/25 Sebe' 34/6 Sebe' 34/27 Fâtır 35/2 Fâtır 35/28 Yâsîn 36/5 Yâsîn 36/38 Sâd 38/9 Sâd 38/66 Zümer 39/1 Zümer 39/5 Zümer 39/37 Mü'min 40/2 Mü'min 40/8 Mü'min 40/42 Fussilet 41/12 Şûrâ 42/3 Şûrâ 42/19 Zuhruf 43/9 Duhân 44/42 Duhân 44/49 Câsiye 45/2 Câsiye 45/37 Ahkâf 46/2 Fetih 48/7 Fetih 48/19 Hadîd 57/1 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21 Haşr 59/1 Haşr 59/23 Haşr 59/24 Mümtehine 60/5 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Cum‘a 62/3 Teğâbun 64/18 Mülk 67/2 Burûc 85/8 Yâsîn 36/14 Meryem 19/81 Sâd 38/23 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/26 Şu‘arâ 26/44 Sâd 38/82 Fussilet 41/41 Hûd 11/91 Hûd 11/92 Kehf 18/34 Neml 27/34 Fâtır 35/10 Fetih 48/3 Kamer 54/42 Münâfikûn 63/8 Bakara 2/206 Sâd 38/2 Mâide 5/54 Tevbe 9/128 İbrâhîm 14/20 Fâtır 35/17 Necm 53/19 Yûsuf 12/30 Yûsuf 12/51 Yûsuf 12/78 Yûsuf 12/88
• 43 - Âl-i İmrân 3/58; Yûnus 10/1; Lokmân 31/2; Yâsîn 36/2. 44 - Dühân 44/4.
  • Âl-i İmrân 3/58 Yûnus 10/1 Lokmân 31/2 Yâsîn 36/2 Duhân 44/4
• 45 - Semerkandî, age., I, 194; Taberî, age., III, 170;
• 46 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Âl-i İmrân, 1.
• 47 - Yazır, age., II, 309. 48 - Bakara 2/53, 87; … 49 - Bakara 2/2, 44, 78, 79, 85, 101, 105, 109, 113, 121, 144, 145, 146; … 50 - Bakara 2/89, 213; Âl-i İmrân 3/7; …
  • Bakara 2/53 Bakara 2/87 Bakara 2/2 Bakara 2/44 Bakara 2/78 Bakara 2/79 Bakara 2/85 Bakara 2/101 Bakara 2/105 Bakara 2/109 Bakara 2/113 Bakara 2/121 Bakara 2/144 Bakara 2/145 Bakara 2/146 Bakara 2/89 Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/7
• 51 - Semerkandî, age., I, 194; Taberî, age., III, 172.
• 52 - Semerkandî, age., I, 194; Taberî, age., III, 172.
• 53 - Taberî, age., III, 176.
• 54 - Zemahşerî, age., I, 333. 55 - Âl-i İmrân 3/7; Nisâ’ 4/59; A‘râf 7/53; Yûnus 10/39; Yûsuf 12/6, 21, 26, 37, 44, 45, 100, 101; İsrâ’ 17/35; Kehf 18/78, 82. 56 - Râzî, age., VII, 174.
  • Âl-i İmrân 3/7 Nisâ 4/59 A‘râf 7/53 Yûnus 10/39 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/26 Yûsuf 12/37 Yûsuf 12/44 Yûsuf 12/45 Yûsuf 12/100 Yûsuf 12/101 İsrâ 17/35 Kehf 18/78 Kehf 18/82
• 57 - Semerkandî, age., I, 195. 58 - Yazır, age., II, 313.
• 59 - Semerkandî, age., I, 195; Taberî, age., III, 182-186; Zemahşerî, age., I, 333.
• 60 - Semerkandî, age., I, 195.
• 61 - Semerkandî, age., I, 195. 62 - Bakara 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân 3/7, 190; Mâide 5/110; Yûsuf 12/111; Ra‘d 13/19; İbrâhim 14/52; Sâd 38/29, 43; Zümer 39/9, 18, 21; Mü’min 40/54; Talâk 65/10. 63 - Yazır, age., V, 108.
  • Bakara 2/179 Bakara 2/197 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/190 Mâide 5/110 Yûsuf 12/111 Ra‘d 13/19 İbrâhîm 14/52 Sâd 38/29 Sâd 38/43 Zümer 39/9 Zümer 39/18 Zümer 39/21 Mü'min 40/54 Talâk 65/10
• 64 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 65 - Râzî, age., VII, 182.
• 66 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 67 - İsrâ’ 17/99. 68 - Kehf 18/21; Hacc 22/7; Mü’min 40/59. 69 - Âl-i İmrân 3/9, 25; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/12; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26, 32.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 İsrâ 17/99 Kehf 18/21 Hacc 22/7 Mü'min 40/59 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/25 Nisâ 4/87 En‘âm 6/12 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Câsiye 45/32