Enbiyâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 112 âyetten oluşan, adını içerdiği konular nedeniyle “peygamberler” anlamındaki الْاَنْبِيَآء el-enbiyâ’ kelimesinden alan Enbiyâ’ sûresi, inişe göre 79, resmî sıralamada ise 21. sûredir.

Enbiyâ’ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Tâhâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” (Tâhâ 7, 110; Enbiyâ’ 28); “Son Saat’in gerçekiliği” (Tâhâ 15; Enbiyâ’ 40); “Hz. Mûsâ’nın kıssasına yer verilmesi” (Tâhâ 9-99; Enbiyâ’ 48-50); “önceki nesillerin helak edilmeleri” (Tâhâ 128; Enbiyâ’ 70, 77) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Enbiyâ’ sûresi, mahşerdeki yargılamanın yaklaştığı, ancak insanların gaflet içinde bu gerçekten yüz çevirdikleri mesajıyla başlamakta, inkarcıların vahiy ve Hz. Peygamberle alay edişleriyle devam etmekte, vahyin indiriliş gayesi, inkarcıların durumu, tevhid vurgusu, peygamberlerin gönderiliş amacı, meleklerin durumu gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer verilmekte, her canın ölümü tadıcı olduğu hatırlatılmakta, insanoğlunun aceleciliği, Son Saat’in aniden geleceği, alay edenlerin feci akıbeti, mahşerdeki yargılamada herkes için terazi kurulacağı konuları üzerinde durulmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un kıssası ile oldukça geniş bir şekilde Hz. İbrâhim’in kıssasına, ayrıca Hz. Lût, Hz. İshak, Hz. Ya‘kûb, Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahyâ peygamberlere ve ayrıca Hz. Meryem’e dair kısa da olsa bilgiler verilmektedir.

92. âyetten itibaren, insanların ihtilafları, kıyametin yaklaşması, putperestlerin ve putlarının cehenneme atılacakları, iyi insanların korku ve dehşetlerden korunacağı, verilen bu bilgilerin evrensel olarak diğer vahiylerde de bulunduğu beyan edilmekte, Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin görüntüsü olarak Hz. Peygamber’in bütün alemlere gönderildiği ve Yüce Allah’ın tek ilah olduğu bilgisine yer verilmektedir.

109. âyetten itibaren, Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin Son Saat’in zamanını bilemeyeceği, bütün gizli ve aşikar bilgilerin Yüce Allah’ta olduğu beyan edilerek, O’nun inkarcıların ve müşriklerin bütün nitelendirmelerinden uzak olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 94-112. âyetlerinde imanlı olarak salih ameller işlemenin önemini, Son Saat’in yaklaştığını, inkarcıların putlarıyla birlikte cehenneme gireceğini, haklarında güzel hüküm verilenlerin ödüllendirileceğini, Hz. Peygamber’in gönderiliş gayesini, inkarcılara vaad edilen akıbetin ne zaman olacağını hiç kimsenin bilemediğini dile getirmektedir.

a) Yaklaşan Son Saat

Yüce Allah, sûrenin 94-97. âyetlerinde her kim mümin olarak iyi davranışlar yaparsa onun çabasının görmezlikten gelinmeyeceğini, yaptıklarının yazılmakta olduğunu, helâk edilen bir belde için yeniden mâmur olmanın imkânsızlığını, onların geri dönemeyeceklerini bildirmektedir.

Ardından, Ye’cûc ve Me’cûc’un sedlerinin açılacağı, onların her tepeden akın edeceği ve gerçek vaad olan “ölüm, Son Saat, kıyamet” yaklaşınca, inkâr edenlerin gözlerinin donakalacağı ve “Yazıklar olsun bize! Gerçekten bu durumdan habersizmişiz; hatta biz zalim kimselermişiz” diyecekleri bildirilmektedir.

ı. İyiliklerin Zayi Edilmemesi

فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا كُفْرَانَ لِسَعْيِه۪ وَاِنَّا لَهُ كَاتِبُونَ “Kim mümin olarak iyi işlerden yaparsa onun çabası görmezden gelinmez. Şüphesiz ki biz onu (ortaya konulan her bir çabayı) yazmaktayız.”

Buradaki فَمَنْ يَعْمَلْ fe men ya‘mel ifadesi “her kim yaparsa”; مِنَ الصَّالِحَاتِ mine’s-sâlihâti ifadesi “salih amellerden, iyi işlerden”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (şöyle iken)”; مُؤْمِنٌ mü’minun kelimesi “inanarak”;فَلَا كُفْرَانَ fe lâ küfrâne ifadesi “inkar etmek kesinlikle yoktur, (işi, çabası) inkar edilmeyecektir”; لِسَعْيِه۪ li sa‘yihî ifadesi “onun işini, (çabası inkar edilmeyecektir)”;وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; كَاتِبُون kâtibûne kelimesi ise “yazanlar(ız), yazdırmaktayız” demektir.

Burada mümin olarak iyilik yapanların iyiliklerinin zayi edilmeyeceği, çünkü davranışların kayıt altına alınmakta olduğu gündeme getirilmektedir.

1.فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا كُفْرَانَ لِسَعْيِه۪ “Kim mümin olarak iyi işlerden yaparsa onun çabası görmezden gelinmez.” Yüce Allah mümin olarak iyilikler yapanların bu yaptıklarının hiçbir şekilde inkar edilmeyeceğini, bir anlamda zayi olmayacağını beyan etmektedir. Konuyla ilgili fedakarlıkları imanlı yapmanın gerekliliğiyle ilgili kullanımların Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, İsrâ’ 17/19, Tâhâ 20/112, Enbiyâ’ 21/94, Ahzâb 33/35 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde örneklendirildiğini hatırlatmalıyız.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen كُفْرَان küfrâne kelimesi “inkar etmek”, “üzeri örtülmek”, “görmezlikten gelmek”, “ziyan edilmek”, “nankörlük”, “unutulmak”(1) gibi anlamlar içermektedir. Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri İsrâ’ 17/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Her kim de âhireti diler ve (Allah’a) inanan ve (O’na güvenen) olarak gayret sarfederse, işte asıl bunların çalışmaları değerlidir.”

Benzer şekilde Kehf 18/30’ta şu şekilde bir beyan yer almaktadır: “İman edip de sâlih ameller işleyenler (bilmelidirler ki), biz güzel iş yapanların ecrini zâyi etmeyeceğiz.” Yüce Allah bu âyetlerde iman edip imanla uyumlu sâlih ameller işleyenlerin işlerinin değerli olduğunu ve ödüllerini kesinlikle zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.

“İman-amel ilişkisi” konusunda Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Mahşerde azaptan kurtulabilmek için dünya hayatında imanlı olmak ve sâlih ameller işlemek gerekmektedir. Bu iki değeri hayatına hâkim kılanlar zaten güzel işler yapmış olacakları için Yüce Allah onların ödüllerini zayi etmeyeceğini ifade etmektedir. Pek çok âyette Rabbimizin bu türden sâlih amelleri ve işini düzgün yapanlar anlamında muhsinlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.(2)

2.وَاِنَّا لَهُ كَاتِبُونَ “Şüphesiz ki biz onu (ortaya konulan her bir çabayı) yazmaktayız.” Yüce Allah mümin olarak salih ameller işleyenlerin çalışmalarının inkar edilmeyeceğini beyan ettikten sonra, bütün yapılanları yazmakta, yani yazdırmakta olduğunu ifade etmektedir.

İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Kur’ân’da çeşitli konu bağlamlarında olmak üzere, insanların küçük veya büyük davranışları Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmaktadır.(3) Bu ifadenin zikredilme nedeni müminlerin yaptıklarının kaybolmayıp mahşerde karşılarına çıkartılacağını bilmeleri ve ona göre daha moralli bir şekilde davranmalarının sağlanmasıdır.

ıı. Bazı İmkansızlıklar

وَحَرَامٌ عَلٰى قَرْيَةٍ اَهْلَكْنَاهَآ اَنَّهُمْ لَا يَرْجِعُونَ “Helak ettiğimiz bir şehir için artık (yenilenmek) imkânsızdır; şüphesiz ki onlar geri dönemeyeceklerdir.”

Âyetteki وَحَرَامٌ ve harâmun sözcüğü “ve haram(dır), imkansız(dır)”; عَلٰى قَرْيَةٍ ‘alâ karyetin ifadesi “(şu) şehre ki”; اَهْلَكْنَاهَا ehleknâhâ fiili “onu helak etmiştik”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَا يَرْجِعُونَ lâ yerci‘ûne fiili ise “(eski haline, yeniden bu hayata) dönmeyecekler” demektir.

Burada helak edilmiş toplulukların bir daha dünyaya geri dönemeyecekleriyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah helak ettiği bir kavmin ona dönmemesinin gerçekten imkansız olduğunu beyan etmektedir. Enbiyâ’ 21/93. âyette bütün insanların kendisine döndürüleceğini beyan ettikten sonra bu âyette de dünyadaki azgınlıkları nedeniyle helak ettiği insanların bu cezaların ardından mahşerde de hesap verecekleri, buradaki ölümlerinin onlar için bir son olmadığı bildirilmiş olmaktadır. Bu anlama göre âyetin başındaki حَرَام harâm kelimesi “imkansız” manasına gelmektedir. Bu kullanımın delili A‘râf 7/50’de geçen “Allah (mahşerde) onları (su ve rızkı) kafirlere imkansız kılmıştır” ifadesidir.

Bu âyet şöyle de tercüme edilmektedir: “Helak ettiğimiz bir ülkeye artık (yaşamak) haramdır; onlar bir daha geri dönemezler.” Bu anlama göre âyetin başındaki حَرَام harâm kelimesi “haramdır” manasına gelmektedir. Bu tercümenin Yâsîn 36/31’den de delili vardır. Âyet mealen şöyledir: “Onlar (müşrikler), kendilerinden önce nice kavimleri helâk ettiğimizi ve onların (eskilerin), diğerlerine (yaşamakta olanlara) tekrar dönüp gelemediğini hiç düşünmediler mi!”

Bu âyet, dünyada insanoğlunun bir hayatının bulunduğunu, hayatını yaşayanların bu âleme yeniden gelmelerinin mümkün olmadığını ortaya koymaktadır. En basitinden bakıldığında bile “reenkarnasyon”, yani “yeniden bedenlenme” veya “ruh göçü” denen inanç bu âyetle geçersiz kılınmaktadır.

Eskiler milletler halinde yeniden hayata gelmedikleri gibi, fertler de aynı kanuna tabidir ve Fâtır 35/37’de belirtildiği gibi, onlar da bu hayatı bir bedenle ve bir defa yaşamak durumundadır. Bu âyette bir determinizm haber verilmektedir. Buna göre helaki hak edenlerin sonu aynı olacaktır. Başka bir deyişle, “yolu aynı olanların sonu da aynı olur.”

ııı. Son Saat’te İnkarcıların Korkunç Hali

حَتّٰىٓ اِذَا فُتِحَتْ يَاْجُوجُ وَمَاْجُوجُ وَهُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُون وَاقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَاِذَا هِيَ شَاخِصَةٌ اَبْصَارُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يَا وَيْلَنَا قَدْ كُنَّا ف۪ي غَفْلَةٍ مِنْ هٰذَا بَلْ كُنَّا ظَالِم۪ينَ َ “Sonunda Ye’cûc ve Me’cûc’un (setleri) açıldığı, onların her tepeden akın ettiği, Ve gerçek vaat (o Son Saat) yaklaşınca, kâfir olanların gözleri birdenbire donakalır! (Onlar) ‘Ah, eyvah, yazıklar olsun bize! Elbette bu durumdan habersizmişiz; hatta biz zalimlermişiz!’ (diyeceklerdir).”

Buradaki حَتّٰىٓ اِذَا فُتِحَتْ hattâ izâ fütıhat edilgen fiili “açılıncaya kadar, nihayet açılınca”; يَاْجُوجُ ye’cûcü kelimesi “Ye’cüc”; وَمَاْجُوجُ ve me’cûcü kelimesi “ve Me’cüc”;وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; مِنْ كُلِّ حَدَبٍ min külli hadebin tamlaması “her bir tümsekten, yükseltiden”; يَنْسِلُون yensilûne fiili “akın akın gelirler”; وَاقْتَرَبَ vakterabe fiili “ve yaklaşmış (olunca)”; الْوَعْدُ الْحَقُّ el-va‘dü’l-hakku tamlaması “o gerçek söz, o hak vaad”; فَاِذَا هِيَ fe izâ hiye ifadesi “bir de bakarsın ki o”; شَاخِصَة şâhısatün kelimesi “donuktur, donmuştur”; اَبْصَارُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ebsârullezîne keferû tamlaması “kafirlerin, inkar etmiş kiilerin gözleri”; يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, yazıklar olsun bize”; قَدْ كُنَّا kad künnâ ifadesi “elbette biz (şöyle) idik”; ف۪ي غَفْلَةٍ fî ğafletin ifadesi “gafletteydik”; مِنْ هٰذَا min hâzâ ifadesi “bundan”; بَلْ bel edatı “bilakis”;كُنَّا künnâ fiili “biz (şöyle) idik”; ظَالِم۪ينَ zâlimîne kelimesi ise “zalimler, zulmedenler, haksızlık edenler (idik)” demektir.

Burada Son Saat yaklaşınca nelerin yaşanacağı ve kafirlerin gözlerinin nasıl korkunç bir mahiyet arz edeceği gündeme getirilmektedir.

1. حَتّٰىٓ اِذَا فُتِحَتْ يَاْجُوجُ وَمَاْجُوجُ وَهُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُون وَاقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَاِذَا هِيَ شَاخِصَةٌ اَبْصَارُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا َ “Sonunda Ye’cûc ve Me’cûc’un (setleri) açıldığı, onların her tepeden akın ettiği, Ve gerçek vaat (o Son Saat) yaklaşınca, kâfir olanların gözleri birdenbire donakalır!” Yüce Allah Ye‘cûc ve Me’cûc’un açılmasından söz etmekte, yeryüzünün her tarafından insanların dalga dalga boşalacağı, ilâhi vaadin iyice yaklaştığı zaman artık kafirlerin gözlerinin adeta donup kalacağını haber vermektedir.

a)حَتّٰىٓ اِذَا فُتِحَتْ يَاْجُوجُ وَمَاْجُوجُ “Sonunda Ye’cûc ve Me’cûc’un (setleri) açıldığı zaman.” Ye’cûc ve Me’cûc kelimeleri bir kez de Kehf 18/94’te şu şekilde geçmektedir: “(O kavim) şöyle demişti: Ey Zülkarneyn! Bu memlekette Ye’cûc ve Me’cûc bozgunculuk yapmaktadırlar.” Ye’cûc ve Me’cûc için batılılar Yagog-Magog veya Gog-Magog diyerek Batı Roma İmparatorluğunu istila eden Hunları kastetmişlerdi. Bunların Hz. Nûh’un oğlu Yâfes’in çocuklarından iki kardeşin veya kabilenin adı olduğu görüşü Vehb b. Münebbih gibi âlimlerden nakledilmektedir.(4) Ebû Hayyân bunların sayısı ve şekilleriyle ilgili verilen bilgilerin hiç birinin sahih olmadığı kanaatindedir.(5)

Esasında bunların kimlikleri tam anlamıyla tespit edilememiş olsa da özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/96’da yer alan bilgiye göre Son Saat’e kadar bu tip insanlar daima olacaktır. Kur’ân’da iki yerde geçen bu kişileri “azgın ve bozguncu bir tip” olarak kabul etmek gerekir. Öyleyse bu kavmin adı ve yaşadığı tarihle ilgilenmek yerine, bunların bozgunculuk yaptığı, toplumu fesada uğrattıkları, olumsuz bir insan tipi oluşturdukları söylenmeli, başka da detaya girilmemelidir.

Bu bozguncu insan tipinin Son Saat’e kadar var olacağı, yani bir anlamda hak ve hakikati temsil edenlerin karşısında bunların Son Saat’e kadar varlığını sürdüreceği anlaşılmaktadır. İşte onların önünün açılacağından söz edildikten sonra ne olacağı devam eden cümlelerde dile getirilmektedir.

b) وَهُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُون “Onlar her tepeden akın ettiği zaman.”” Yüce Allah Ye’cûc ve Me’cûc’ün dünyaya salınıp önlerinin açılmasından sonra yeryüzünün her köşesinden boşalacaklarını bildirmektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen حَدَب hadeb kelimesi “tümsek”, “yükselti”, “tepe”, “dere-tepe”, “köşe bucak”(6) gibi anlamlar çermekte, bu insanların akın akın gelecekleri ifade edilmektedir. Mahşerde yaşanacaklarla ilgili bir pasajda olmak üzere Yâsîn 36/51’de geçen يَنْسِلُون yensilûne fiili de “akın akın gelmek”, “boşalmak” gibi anlamlar içermektedir.

c) وَاقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ “Ve gerçek vaat (o Son Saat) yaklaşınca.” Yüce Allah “gerçek vaad” dediği Son Saat ve sonrasındaki kıyamet-âhiret sürecinin, hesap ve yargılamanın artık iyice yaklaşmış olacağını bildirmektedir.

d) فَاِذَا هِيَ شَاخِصَةٌ اَبْصَارُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Kâfir olanların gözleri birdenbire donakalır!” Yüce Allah Ye’cûc ve Me’cûc’ün önlerinin açıldığı, her taraftan akın akın gelmek zorunda kaldıkları ve gerçek vaadin de iyice yaklaştığı zaman “kafirlerin gözlerinin donup kalacağını” haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/42’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki (Allah) onları (cezalandırmayı), korkudan gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne erteliyor.” Yüce Allah müşrik zalimlerin azabını öyle bir güne tehir etmektedir ki o günde gözler yuvalarından dışarı fırlayacaktır. İbrâhîm 14/42’de geçen تَشْخَصُ ف۪يهِ الْاَبْصَارُ “o günde gözler dışarı fırlayacaktır” ifadesi, korku, kaygı ve dehşet nedeniyle “gözlerin adeta yerinden fırlaması, gitmesi, dehşetle bakakalması, donması, sabit bir noktaya dikilmesi” gibi manalar içermektedir.(7)

Kamer 54/7’de de yer aldığı üzere, bu gibi ifadeler azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı ve perişan bir görüntüyü anlatmak için kullanılmaktadır.(8) Kalem 68/43, Me‘âric 70/44 ve Ğâşiye 88/2 gibi bazı âyetlerde geçen خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen شَاخِصَة şâhısah kelimesi gibi gözlerin kıyâmetteki halini ortaya koymaktadır.

O gün bazı gözler, yani kâfirlerin gözleri düşkün bir halde olacak, adeta kafalarını kaldıramayacak derin bir mahcubiyet yaşayacaklardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen شَاخِصَة şâhısah kelimesiyle İbrâhim 14/42’de geçen تَشْخَصُ teşhasu fiili aynı kökten gelmekte, o andaki şiddeti ve dehşeti ortaya koymaktadır.

2. يَا وَيْلَنَا قَدْ كُنَّا ف۪ي غَفْلَةٍ مِنْ هٰذَا بَلْ كُنَّا ظَالِم۪ينَ “(Onlar) ‘Ah, eyvah, yazıklar olsun bize! Elbette bu durumdan habersizmişiz; hatta biz zalimlermişiz!’ (diyeceklerdir).” Buradaki يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, eyvâh, yazık bize” demektir. Yüce Allah kafirlerin gözlerinin donakalacağı o sıkıntılı durumda derin bir pişmanlık yaşayacaklarını, bu gerçeklerden gaflette olacaklarını, habersizlermiş gibi davranacaklarını dile getireceklerini, dahası kendilerine yazık ettiklerini itiraf edeceklerini bildirmektedir.

Kafirler mahşerdeki sorgulanmalarında dünya hayatlarında elçilerin getirip tebliğ ettiği prensipleri duyduklarını, ancak kendilerini yalanladıklarını itiraf edecekleri çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(9) İşte bu âyetlerde verilen bilgi doğrulanacaktır; çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda “biz zalimlermişiz” diyerek gaflette olmalarının “habersiz olmak” değil de “habersizmiş gibi davranmak” olduğunu ortaya koyacaklardır. Bu ve benzer pişmanlıkların, sonucu hiçbir şekilde değiştirmeyeceği, hak ettikleri korkunç akıbeti yaşayacakları devam eden âyetlerde beyan edilmektedir.

b) İnkarcıların Feci Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 98-100. âyetlerinde inkarcıların ve Allah’ın peşi sıra taptıkları şeylerin cehennem yakıtı olduklarını, hepsinin oraya gireceğini, eğer onlar birer ilah olsalardı cehenneme girmemiş olacaklarını, halbuki hepsinin orada ebedî kalacaklarını haber vermekte, onların cehennemde inim inim inleyeceklerini ve orada hiçbir şekilde iyi bir haber duyamayacaklarını bildirmektedir.

ı. İnkarcıların Son Durağı: Cehennem

اِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ اَنْتُمْ لَهَا وَارِدُونَ “Siz ve Allah’ın peşi sıra taptığınız şeyler cehennem yakıtısınız. Siz oraya gireceksiniz.”

Âyetteki اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz (de)”;وَمَا تَعْبُدُونَ ve mâ ta‘büdûne ifadesi “ve taptığınız şeyler de”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; حَصَب hasabu kelimesi “yakıtı(sınız)”; جَهَنَّمَ cehenneme kelimesi “cehennemin”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; لَهَا lehâ ifadesi “oraya”; وَارِدُون vâridûne kelimesi ise “girenler (olacaksınız)” demektir.

Burada putperestlerin ve putların cehenneme girecekleri, orada ebedi olarak kalacakları ve korkunç bir azap çekecekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Son Saat’te ve mahşerde yaşanacak korkunç felaket nedeniyle kafirlerin gözlerinin donup kalacağını beyan ettikten sonra, hem putperestlerin hem de tapındıkları varlıkların cehennemin yakıtı olacaklarını, dolayısıyla oraya gireceklerini haber vermektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli olaylar nakledilmektedir. Bu çerçevede bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Rivayet olunduğuna göre, Hz. Peygamber, Kureyş’in ileri gelenleri Hatîm’de iken Mescid’e girmişti. Kâbe’nin etrafında da 360 put vardı. (Bir defasında) onların yanına oturmuştu. Kendisine Nadr ibn el-Hâris sataşınca, Hz. Peygamber, onunla konuşmuş ve onu aciz bırakmıştı. Sonra da onlara ‘Siz de Allah’ın peşi sıra tapmakta olduklarınız da hiç şüphesiz ki cehennem odunusunuz’ ayetini okumuştu.”

“Ardından, Abdullah ibn ez-Ziba‘râ çıkagelmiş ve Kureyşlileri birbirleriyle fısıldaşarak konuşur bir halde görmüştü. Bunun üzerine ‘Hangi konuda böyle dalmış konuşuyorsunuz?’ diye sorunca, Velid b. Muğire ona Hz. Peygamber’in onlara söylediği sözü haber vermişti. Bu olay üzerine Abdullah İbn ez-Ziba‘râ ‘İyi biliniz, Allah’a yemin ederim ki şayet ona rastlasaydım, onu sustururdum’ demişti. Kureyş de Hz. Peygamber’i çağırmıştı.”

“Abdullah İbn ez-Ziba‘râ ‘Bunu sen mi söyledin?’ deyince, Hz. Peygamber ‘Evet’ diye cevap vermişti. O, ‘Kabe'nin Rabbine yemin olsun ki şimdi seni yendim’ diyerek sözüne şöyle devam etmişti: ‘Yahudiler Üzeyr’e, Hristiyanlar İsa’ya, Muleyhoğulları da meleklere tapmamışlar mıdır?’ Hz. Peygamber bunun üzerine susmuş, cevap vermemişti.”

“Bu esnada Kureyş topluluğu buna gülmüştü. İşte bunun üzerine ‘Meryem oğlu bir mesel olarak (öne) atılınca, hemen senin kavmin bundan dolayı gülüyorlar. Dediler ki: ‘Bizim ilahlarımız mı hayırlı, yoksa O mu?’ Bunu sana başka bir maksatla değil, sırf münakaşa kasdıyla getirmişlerdi. Daha doğrusu onlar çok düşman bir kavimdir’(10) ayetiyle, Hz. İsa ve melekler hakkında, ‘Şüphe yok ki kendileri hakkında bizden en güzel hüküm geçmiş olanlar’(11) âyeti nazil olmuştu. Bu, İbn Abbas’ın görüşüdür.”

“Bir başka rivayete göre Hz. Peygamber kendilerine şöyle cevap vermişti: ‘Hayır onlar şeytanın emrettiği şeylere taptılar’. Bunun üzerine de Yüce Allah, Hz. Uzeyr’i, Mesih’i ve melekleri kastederek ‘Şüphe yok ki kendileri hakkında bizden en güzel hüküm geçmiş olanlar’ ayetini indirdi.”(12)

Âyette yer alan مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra, O’nun altında, O’nun aşağısında” gibi anlamlar vermekte, muhataplar müşrik olduğu için şirk içerisindeki hallerine dikkat çekilmektedir. Bu ifade evrensel anlamda Yüce Allah’ın peşi sıra kutsal kabul edilip tapınılan her şeyi kapsamaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حَصَب hasab kelimesi “yakıt”, “odun” gibi anlamlar içermekte, kafirlerin, müşriklerin ve tapındıkları varlıkların hepsinin cehennem yakıtı olacaklarını ifade etmektedir. Âyetin sonunda yer alan وَارِدُون vâridûne kelimesi “girenler”, “ulaşanlar”(13) manasına gelmekte ve kafirlerin cehenneme girecekleri manasını içermektedir. Meryem 19/71’de de beyan edildiği gibi, mahşeri ve diriltilmeyi inkar edenler mutlaka ateşe gireceklerdir.

Putperestlerle birlikte putların anılmasının sebebi, kendilerinden yardım bekledikleri putların acizliklerini ortaya koymak, böylece sıkıntılarının artmasını sağlamak olabilir. Zira düşmana bakmak da bir azap biçimidir. Şefaat edecekleri beklenenlerin bundan aciz olduğunu göstererek derin bir mahcubiyet yaşanmış olacaktır.

Birlikte anılma kendileriyle alay edilmesi manasını da içerebilir. Dahası Bakara 2/24, Âl-i İmrân 3/10, Tahrîm 66/6 ve Burûc 85/5’te belirtildiği üzere, cehennemin yakıtının insanlar ve taşlar olduğu bildirilerek ateş azabının şiddetine dikkat çekilmesi de muhtemeldir. Putların taştan olmasıyla bu sunumlar birbirini tamamlar mahiyettedir.(14)

ıı. Putların İlâh Olamayacağının Delili

لَوْ كَانَ هٰٓؤُ۬لَآءِ اٰلِهَةً مَا وَرَدُوهَا وَكُلٌّ ف۪يهَا خَالِدُونَ لَهُمْ ف۪يهَا زَف۪يرٌ وَهُمْ ف۪يهَا لَا يَسْمَعُونَ “Onlar ilah olsalardı, oraya girmezlerdi. Hepsi orada ebedî kalacaklardır. Orada onlar için inlemek vardır. Onlar orada (iyi haber) duyamayacaklardır.”

Buradaki لَوْ كَانَ lev kâne ifadesi “eğer olsaydı”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “onlar”; اٰلِهَة âliheten sözcüğü “ilahlar”; مَا وَرَدُوهَا mâ veradûhâ cümlesi “oraya girmezlerdi”;وَكُلٌّ ve küllün kelimesi “ve hepsi”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi “ebedi kalanlar, kalıcı olacak olanlar”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; زَف۪ير zefirun kelimesi “inilti”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; لَا يَسْمَعُونَ lâ yesme‘ûne fiili ise “(iyi ve güzel hiçbir şey) işitemezler” demektir.

Burada kendilerine tapınılan varlıkların aslında hiçbir şekilde ilah olmadığı, çünkü onların da mahşerde ateş azabında yanacaklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.لَوْ كَانَ هٰٓؤُ۬لَآءِ اٰلِهَةً مَا وَرَدُوهَا وَكُلٌّ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Onlar ilah olsalardı, oraya girmezlerdi. Hepsi orada ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah putperestlere hitabına devam etmekte ve tapındıkları varlıklar eğer ilah olsalardı elbette cehenneme girmemiş olacaklarını, oraya hem putların, hem de putperestlerin girip ebedi olarak cehennemde kalacaklarını haber vermektedir.

Âyette bu ifadeye yer verilmesinin sebebi, putların ilah olamayacaklarını, sanıldığının aksine son derece aciz olduklarını ve kendilerine tapanlar gibi onların da cehennemde ebedi olarak kalacaklarını muhataplara kavratmaktır. Âyetin sonunda yer alan خَالِدُون hâlidûne kelimesi Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23’teki ebed kelimesi gereği “ebedilik” manası vermekte, böylece cehenneme giren kafirlerin bir daha oradan çıkamayacakları bildirilmiş olmaktadır.

2. لَهُمْ ف۪يهَا زَف۪يرٌ وَهُمْ ف۪يهَا لَا يَسْمَعُونَ “Orada onlar için inlemek vardır. Onlar orada (iyi haber) duyamayacaklardır.” Yüce Allah cehennemliklerin orada ebedi kalacaklarını beyan ettikten sonra, onların orada korkunç bir inlemelerinin olacağını ve orada hiçbir iyi, güzel ve ferahlatıcı şöz işitmeyeceklerini ifade etmektedir.

a) لَهُمْ ف۪يهَا زَف۪يرٌ “Orada onlar için inim inim inlemek vardır.” Konuyla ilgili olarak Hûd 11/106’da şöyle buyrulmaktadır: “Bedbaht olanlar ateştedirler; orada onların (öyle feci) bir nefes alıp vermeleri vardır ki! Rabbinin dilemesi hariç, (onlar) gökler ve yer durdukça o ateşte ebedî kalacaklardır. Muhakkak ki Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır.”

Furkân 25/12’de de beyan edildiği üzere, cehennemin korkunç bir sesi olacaktır. İlgili âyette mealen şöyle buyrulmaktadır: “Cehennem ateşi uzak bir yerden (çok uzaklardan) kendilerini görünce, cehennemlikler onun kükremesini ve uğultusunu işitecekler.”

Yüce Allah, cehennemliklerin çekeceği sıkıntıların oraya atılmadan önce başlamış olacağını beyan etmektedir. Buna göre, cehennemlikler ateşin korkunçluğunu, uğultusunu ve kükremesini işiteceklerdir. Mülk 67/7’de, “Onlar oraya atıldıklarında (cehennemin) korkunç sesini duyacaklardır” buyrulmaktadır. Cehennemin bu yapısı için yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/102’de hasîs, Furkân 25/12’de teğayyuz ve zefîr, Mülk 67/7’de ise şehîk kelimeleri kullanılmaktadır. Bu kelimeler cehennemin çıkardığı uğultunun korkunçluğunu belirtmek için tercih edilmiştir.

Cehennemin bu yapısının sonucu olarak, cehennemlikler de orada çok büyük bir sıkıntılı halde bulunacaklar, âh u fîgân edeceklerdir. Cehennemliklerin azap ortamında زَف۪ير zefîr’i yani “homurtulu bir nefes alış verişleri”, “iniltileri”, “inim inim inlemeleri”(15) olacaktır. “Öfke, uğultu ve homurtu” Furkân 25/12’de cehenneme nispet edilerek, sanki canlı bir varlıkmış gibi bir sunum gerçekleştirilmiştir.

Bu nedenle, “cehennemin uğultusu” ile “cehennemliklerin iniltileri” birbirine karışacak ve korkunç bir manzara oluşacaktır. Çünkü hem “cehennemin uğultusu” için hem de “cehennemliklerin nefesleri” için kullanılan kelimeler aynıdır. Verilmek istenen mesaj açıktır: Cehennemin fokurtusu, uğultusu ve homurtusu ile oraya gideceklerin feryadı ürkütücü bir mahiyet arz edecektir. Rabbim müminleri bu korkunç akıbetten muhafaza buyursun.

b) وَهُمْ ف۪يهَا لَا يَسْمَعُونَ “Onlar orada (hiçbir iyi haber) duyamayacaklardır.” Yüce Allah cehennemliklerin orada hiçbir iyi haber duyamayacaklarını bildirmektedir. Bu bağlamda azabın kaldırılmasıyla da hafifletilmesiyle de olsa iyi ve rahatlatıcı bir haber duyamayacaklardır. Bir bakıma birbirinin ve cehennemin iniltisinden başka bir şey duyamayacaklardır.

Bu dünyada hak ve hakikati duymamak için çaba sarfeden, gerçeğin sesine kulak tıkayanlar bunun kaçınılmaz sonucunu orada yaşayacak ve huzur verici hiçbir şey işitemeyeceklerdir. A‘râf 7/51 ve Tâhâ 20/124-126’da belirtildiği gibi, âyetleri unutanlar ateşte unutulacaklardır; dahası orada hiçbir iyilik göremeyecek şekilde kör olarak diriltilmiş olacaklardır.

Bu ifadede şöyle bir ihtimalden daha söz edilmektedir. Bazı müfessirlerimiz âyetteki maksadın Hz. İsa ve Hz. Üzeyir’in cehennemliklerin iniltilerini orada işitmeyecekleri olduğunu beyan etmişlerdir.(16) Bu görüş muhtemel bir görüş olsa da ilkinin tercihimiz olduğunu beyan etmeliyiz.

c) Müminlerin Mutlu Sonu

Yüce Allah, sûrenin 101-102. âyetlerinde kendilerine güzel hüküm ve âkıbet geçmiş olanların cehennemden uzak tutulmuş olacaklarını, bunların cehennemin uğultusunu dahi duymayacaklarını, gönüllerinin dilediği nimetler içinde ebedî kalıcılar olacaklarını müjdelemektedir.

ı. Müminlerin Cehennemden Uzak Tutulması

اِنَّ الَّذ۪ينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنٰىٓ اُو۬لٰٓئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ “Tarafımızdan kendileri için güzel (hüküm) verilmiş olanlara gelince, işte onlar cehennemden uzak tutulmuş olacaklardır.”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ سَبَقَتْ innellezîne sebekat ifadesi “muhakkak ki geçmiş olanlar”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendileri için”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizden, tarafımızdan”; الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi “güzellik, güzel bir karar”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “ondan”; مُبْعَدُونَ müb‘adûne sözcüğü ise “uzaklaştırılmış olanlar(dır)” demektir.

Burada kendileri için güzel hüküm verilenlerin ateşten ve çeşitli korkulardan uzak tutulacakları, meleklerin onları selamlayacakları gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Kur’ân’daki mesânîlik usulü gereği, bu defa sözü imanları sebebiyle kendileri hakkında esenlik ve mutluluk sözü verdiği müminlere getirmekte ve onların cehennemden uzak tutulmuş olacaklarını müjdelemektedir.

“Katımızda haklarında güzel (hüküm) geçenler” ifadesi imanları, dürüst olup erdemli işler yapmaları sebebiyle kendilerine cennet vaad edilenler(17) ile Yüce Allah tarafından kendilerine mutluluk ve huzur sözü verilenlerdir.(18) İşte bu kişiler cehennemden uzak tutulmuş olacaklardır. Yüce Allah Enbiyâ’ 21/94’te beyan ettiği gibi bu insanların mümin olarak işledikleri salih amellerinin asla ve asla inkar edilmeyeceğini, yapıp ettikleri her türlü güzelliği yazdırmakta olduğunu ifade etmektedir.

2. Yüce Allah Hz. İsa ve Hz. Üzeyr’e Yüce Allah’ın oğlu diyen, melekleri de Allah’ın kızları sananları cehenneme atacağını haber verdikten sonra, hem bu peygamberlerin ve meleklerin, hem de peygamberlerin izini takip eden samimi müminlerin mahşerde sıkıntılardan uzak tutulacağını ifade etmekte, bu arada kafirlerin sandığı gibi kendilerini Allah’ın peşi sıra ilah zannedenleri veya ilahlık iddiasında bulunanları da cehenneme atacağını Enbiyâ’ 21/29’da ilan etmektedir.

Bu âyet mümin olarak ölmeyi başaranların cehenneme girmeyeceğinin bir delilidir. Meryem 19/71’de geçen “İçinizden hiç biriniz yoktur ki cehenneme girecek olmasın” âyetinde maksat içinde müminlerin de olduğu herkes değil, mahşerdeki diriltilmeyi inkar eden kafirlerdir.

Cehennemden uzak tutulacak kişilerin kim olduklarıyla ilgili son derece önemli bir ifade Leyl 92/17-18’de şu şekilde zikredilmektedir: “(Allah yolunda) malını verip arınan en duyarlı insan(lar) ise, ondan (ateşten) uzaklaştırılacaktır.” Bu âyetlerin ortaklaşa verdiği anlam birbirini tamamlar mahiyette olduğu için aynı konuyla ilgili bütün âyetleri gözönünde bulundurarak mesajı anlamaya çalışmak en doğru okuma biçimidir.

ıı. Cennette İstediklerine Kavuşmaları

لَا يَسْمَعُونَ حَس۪يسَهَا وَهُمْ ف۪ي مَا اشْتَهَتْ اَنْفُسُهُمْ خَالِدُونَ “Onun (cehennemin) uğultusunu bile duymayacaklardır; onlar canlarının istediği (nimetler) içinde ebedî kalıcıdır.”

Âyetteki لَا يَسْمَعُونَ lâ yesme‘ûne fiili “işitmezler”; حَس۪يسَهَا hasîsehâ tamlaması “onun (cehennemin) uğultusunu”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; ف۪ي مَا اشْتَهَتْ fî me’iştehet ifadesi “arzuladığı, çektiği şeylerde”; اَنْفُسُهُمْ enfüsühum tamlaması “onların canlarının”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalıcıdırlar” demektir.

Burada cennetliklerin o nimet ortamında cehennemin uğultusunu dahi işitmeyecekleri, nimetler içindeki huzurlu durumları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah haklarında güzel ve cennetlik hükmü verdiği kullarınının cehennemden uzak tutulmuş olacaklarını beyan ettikten sonra, bu yiğitlerin cehennemin uğultusunu dahi işitmeyeceklerini müjdeleyerek, arzularını gönüllerince gerçekleştirecekleri cennet ortamlarında ebedi olarak kalacaklarını haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حَس۪يس hasîs kelimesi “uğultu”, “soluk”, “en küçük ve gizli bir ses”, “his”(19) manasına gelmekte ve cennetliklerin huzur ve mutluluk ortamında kendilerini üzebilecek böyle bir ortamı dahi paylaşmayacaklardır. Çünkü cehennemde yanmak korkunç bir azap olsa da, cehennemin uğultusunu duymak da bir çeşit azaptır, büyük bir sıkıntı sebebidir. Yüce Allah cennetliklere bu türden bir sıkıntı dahi çektirmeyip huzur ortamında canlarının çektiği her ne varsa onunla birlikte ebedi olarak cennette varlıklarını sürdürmüş olacaklarını müjdelemektedir.

d) Mahşerde Müminlere Müjdeler

Yüce Allah sûrenin 103-104. âyetlerinde, en büyük dehşetin dahi onları hüzünlendirmeyeceğini, meleklerin kendilerini “İşte bu, size vaadedilmiş olan (mutlu) gününüzdür” sözüyle karşılayacaklarını müjdelemektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın bir vaadi olarak, kıyamet gününde göğün yazılı kâğıt tomarlarını dürer gibi toplanıp dürüleceği, ilk yaratmaya başlanıldığı gibi bir vaad olarak onun tekrar yaratılacağı ifade edilmektedir.

ı. Meleklerin Müminleri Karşılaması

لَا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْاَكْبَرُ وَتَتَلَقّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ هٰذَا يَوْمُكُمُ الَّذ۪ي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ “En büyük dehşet bile onları hüzünlendirmeyecektir. Melekler kendilerini şöyle karşılayacaktır: İşte bu, size vadedilmiş olan (mutlu) gününüzdür.”

Âyetteki لَا يَحْزُنُهُمُ lâ yahzünühum fiili “onları hüzünlendirmeyecektir”; الْفَزَعُ الْاَكْبَرُ el-feze‘u’l-ekberu tamlaması “o en büyük korku”;وَتَتَلَقّٰيهُمُ ve tetelekkâhum fiili “ve onları karşılayacaktır”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; يَوْمُكُم yevmuküm tamlaması “sizin gününüz(dür)”; الَّذ۪ي كُنْتُمْ ellezî küntüm ifadesi “(şöyle) idiniz, (şöyle) olduğunuz”; تُوعَدُونَ tû‘adûne edilgen fiili ise “size vaad edilmekte olan” demektir.

Burada müminlerin mahşer ortamının en büyük korku gününde hüzünlenmeyecekleri ve kendilerini meleklerin müjde ile karşılayacağı gündeme getirilmektedir.

1. لَا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْاَكْبَرُ “En büyük dehşet bile onları hüzünlendirmeyecektir.” Yüce Allah cennetliklerin oradaki huzuruyla ilgili olarak en büyük korku demek olan mahşerin dehşetinden de korkmayacaklarını, dahası meleklerin kendilerini karşılayacaklarını ve geldikleri bu ödül yurdunun onlara dünya hayatlarındayken vaad edildiğini söyleceklerini bildirmektedir.

Yüce Allah الْفَزَعُ الْاَكْبَرُ el-feze‘u’l-ekberu dediği “en büyük korku”nun cennetlikleri kaygılandırmayacağını bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak Sebe’ 34/51’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Telaşa düştükleri zaman, bir görsen! Artık kurtuluş yoktur, yakın bir yerden yakalanmışlardır.”

Neml 27/89’da da şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir iyilikle gelirse onun için (yaptığının) çok daha hayırlısı olacaktır. Onlar o gün korkudan güvende olacaklardır.” Bütün bu âyetlerde geçen feze‘ kökünden kelimeler “telaşa düşmek”, “korkmak”, “korkuyla büzülmek”, “paniklemek” gibi anlamlar içermekte,(20) benzer şekillerde yaşanacak korkulu halleri ifade etmektedir.(21)

İnkarcıların bu durumu onların ölüm anında yaşayacakları sıkıntı ile mahşer günü karşılaşacakları korkunç akıbetle ilişkilidir. Neml 27/87 ve Zümer 39/68’da Sûr’a üflenince göklerdekilerin ve yerdekilerin düşüp bayılmasından istisna edileceği bildirilenler de bu kişilerdir. Yorumunu yapmakta olduğumuz korku ve panik hali ölümle başlayıp Sur Borusu’na üflemeyle devam eden ve cehennemle sonuçlanacak olan bütünüyle “ölüm-kıyamet süreci”ni ifade etse gerektir.

2. وَتَتَلَقّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ هٰذَا يَوْمُكُمُ الَّذ۪ي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ “Melekler kendilerini şöyle karşılayacaktır: İşte bu, size vadedilmiş olan (mutlu) gününüzdür.” Yüce Allah cennetliklerin oradaki huzurunu beyan bağlamında henüz cennete girmeden önce meleklerin kendilerini karşılacaklarını ve kendilerine vaad edilen günün bugün olduğunu söyleyeceklerini bildirmektedir.

Zümer 39/73’te cennetliklerin oraya girerlerken melekler tarafından “Selam size!” diye karşılanacakları bildirilmektedir. Nahl 16/32’te ölümleri anında veya sevk kararı sonrasında meleklerin kendilerini selamlayacakları, Ra‘d 13/24, Enbiyâ’ 21/103 ve Ahzâb 33/44’te cennetlikleri meleklerin selamla karşılayacağı müjdelenmektedir. Ayrıca Yûnus 10/10 ve Vâkı‘a 56/26’da cennettekilerin orada selamlaşmalarından söz edilmekte, dahası Yâsîn 36/58’de cennetliklere Yüce Allah’tan sözlü bir selam iletileceğine dair bilgi verilmektedir.

Benzer şekilde vaad edilen cennet ve nimetlerinin bu şekilde dile getirilmesiyle ilgili olarak Sâd 38/53-54’te şöyle buyrulmaktadır: “Hesap günü için size vaad edilen (söz verilen), bitip tükenmek bilmeyen rızıklarımızdan oluşan (ödüller) işte bunlardır.” A‘râf 7/43’te belirtildiği gibi, cennetliklere “Dünyada yaptıklarınızın karşılığı olarak işte vâris kılındığınız cennet bu” denilecektir. Fussılet 41/30’da da “Size vaadedilen cennetle müjdelenin” buyrulacağı ifade edilmektedir.

İşte bu üç âyetle yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilmiş olan “işte size vaad edilen gününüz budur” şeklinde meleklerin cennetlikleri karşılayacakları hakikat aynı noktada buluşmaktadır.

ıı. Mahşerde Göklerin Durumu ve Yeniden Yaratılış

يَوْمَ نَطْوِي السَّمَآءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمَا بَدَاْنَآ اَوَّلَ خَلْقٍ نُع۪يدُهُ وَعْدًا عَلَيْنَا اِنَّا كُنَّا فَاعِل۪ينَ “O gün, yazılı kâğıt tomarlarını dürer gibi göğü toplayıp düreriz. İlk yaratmaya başladığımız gibi üzerimize aldığımız bir vaat olarak onu tekrar yaratacağız. Şüphesiz ki biz (vadettiğimizi) yaparız.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; نَطْوِي netvî fiili “düreceğiz”; السَّمَآء es-semâe sözcüğü “göğü, yüksekler âlemini, (gökleri)”; كَطَيِّ السِّجِلِّ ketayyi’s-sicilli tamlaması “yazı tomarı dürer gibi”; لِلْكُتُبِ li’l-kütübi ifadesi “kitap için, kitabı”; كَمَا بَدَاْنَا kemâ bede’nâ ifadesi “başladığımız gibi”; اَوَّلَ خَلْق evvele halkın tamlaması “ilk yaratılışa”; نُع۪يدُهُ nü‘îdühû fiili “onu iade edeceğiz”; وَعْدًا va‘den kelimesi “bir vaad olarak”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “üzerimizdeki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; فَاعِل۪ينَ fâ‘ilîne kelimesi ise “yapanlar(ız)” demektir.

Burada mahşer şartlarında mahlukatın yeniden yaratılacağı ve buna Yüce Allah’ın kudretinin mutlak surette yeteceği gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ نَطْوِي السَّمَآءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ “O gün, yazılı kâğıt tomarlarını dürer gibi göğü toplayıp düreriz.” Yüce Allah kıyamet günü göğü kitap sayfalarını, yazı tomarlarını dürer gibi düreceğini beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen السِّجِلّ es-sicill kelimesi “yazı yazılan kağıt tomarları” manasına gelmektedir. İşte Yüce Allah kıyamet günü göğü veya gökleri tıpkı yazı tomarlarını rolu yapar gibi dürüp bükeceğini beyan etmekte, böylece kudretine değinmiş olmaktadır.

Bu ifadede dolaylı da olsa insanların ölümlerine kadar dünya hayatlarında yapıp ettiklerinin kayıtlarının tutulması, öldüklerinde bunların rulo yapılıp sicile kaldırılmasına, sonrasında mahşerde tekrar açılmasına dair çok ince bir gönderme de bulunabilir.(22)

a) Müzzemmil 73/18’de de yer aldığı üzere, mahşer şartlarında gökler de değişime tâbi tutulacaktır. Müzzemmil 73/18, İnfitâr 82/1 ve İnşikâk 84/1 gibi âyetlerde dile getirilen “göğün yarılması”, genellikle sistemin yıkılması anlamında yorumlanmıştır.(23) Oysa -ister inşikâk kelimesiyle, isterse infitâr kelimesiyle olsun- göğün yarılması, kıyâmetin peşi sıra sistemin yeniden kurulmasının ilk aşamasıdır. Bu yarılmada öncelikle gökyüzü, yani uzay göz alıcı bir kırmızılığa bürünecek,(24) çok güçlü bir şekilde bina edilen(25) ve benzersiz bir dengeye sahip kılınan gökyüzü(26) bütün direncini kaybedecektir.(27)

Gökler açılıp kapıları olan bir görüntüye sahip kılınacak,(28) mevcut gizemli yapı bir anlamda bu özelliğini kaybedip, herkesin görebileceği şekilde ortaya serilecektir.(29) O gün gökyüzü, bulutlarıyla birlikte yarılacaktır.(30) Yani uzayın varlığı bütün halinde değişime tâbi tutulacaktır. Kıyâmette, sadece gökyüzü ve bulutlar değil, yeryüzü de çok hızlı bir şekilde yarılacaktır.(31) Benzer şekilde Ay da aynı sonu yaşayacaktır.(32)

b) İnşikâk 84/1’de geçen, göğün ve yerin yarılması, sahip oldukları sistemi kaybetmeleri demektir. Hiç şüphe yok ki bu bir yok oluş değil, yeni bir başlangıcın ilk aşamasıdır. Enbiyâ 21/104’te dile getirilen “göğün kâğıt tomarlarının dürülmesi gibi dürülmesi” ve peşinden “ilk yaratılışta olduğu gibi yaratılışın iade edilmesi”, âhirette yeni bir sistemin kurulacağının açık ifadesidir.

Ayrıca Tekvîr 81/1-6’da “güneşin dürülmesi” gibi olaylar bu sistemin yıkılışını ifade ederken, hem İbrâhim 14/48, hem Tekvîr 81/11, hem İnfitâr 82/1-4, hem de İnşikâk 84/1-5’te “bu sistemin yeniden inşa edileceği ve âhiret şartlarına göre yeni bir düzenin kurulacağı” ifade edilmektedir. Üstelik bu yeni oluşum, Kur’ân’ın açık ifadeleriyle yine bu toprakta ve uzayda,(33) ancak değişim geçirmiş bir halde gerçekleştirilecektir.

Anlaşılan o ki, kıyâmet bir yok oluş değil, bir sistem değişikliğidir. Bu anlamda konuyla ilgili olarak Kur’ân’da geçen infitâr ve münfetır kelimeleri, sanıldığının aksine, parçalanıp yok olmayı değil, özünde potansiyel olarak var kılınan bir yapının tıpkı çekirdeğin yarılması gibi yeniden hayat sahnesine çıkartılmasıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kast edilen husus da bir yok oluş değil, göklerin ve yeryüzünün bir değişime tâbi tutulmasıdır; zaten devam eden cümlede de dikkat çekilen husus budur.

2. كَمَا بَدَاْنَآ اَوَّلَ خَلْقٍ نُع۪يدُهُ وَعْدًا عَلَيْنَا “İlk yaratmaya başladığımız gibi üzerimize aldığımız bir vaat olarak onu tekrar yaratacağız.” Yüce Allah mahlukatı yaratmaya nasıl başladıysa onları yeniden iade edeceğini, yani onları yeniden yaratacağını haber vermektedir. İlk yaratılış bu hayatla, yaratılışın iadesi ise mahşerle ilişkilidir. Bu bağlamda Rûm 30/26-27’de, “göklerin ve varlıkların yaratılışından, yaratılışın tekrarından ve ikinci yaratmanın ilkine göre çok daha kolay olacağı”ndan söz edilmektedir.

Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratılışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(34) “Yaratan ve yaratılışı iade eden O’dur.”(35) Bu ve benzer âyetlerdeki “başlamak” anlamına gelen يَبْدَؤُا yebdeü, bedee fiilleriyle, “iade etmek” anlamındaki يُع۪يدُ yu‘îdü fiili hem bu dünyada yaratılışın devamını, hem de öbür âlemde yaratılışın iade edilmesi yani insanların yargılanmak için diriltilmesi anlamını içermektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah kendisine ait bir vaad olarak, bu sistemin yıkılışından sonra yeni bir âlemin yaratılacağını bildirmektedir.

Zümer 39/67’de belirtildiği gibi, kıyamet günü gökler dürülmüş olarak Yüce Allah’ın sağ elinde bulunacağı için, yaratılışın iadesi işte onun açılması şeklinde, bir anlamda rulo yapılmış kağıt tomarlarının yeniden açılması gibi mevcudat alemine getirilmiş olacaktır.

Âyette yer alan وَعْدًا عَلَيْنَا ifadesi “Üzerimizdeki bir vaad olarak”, “Bir vaadimiz olarak” manasına gelmekte, bir taraftan yaratılışın iade edilmesinden söz eden önceki cümleyle ilişkili bir mana vermekte, diğer taraftan da sonraki cümlenin öne alınış gerekçesi şeklinde yorumlanabilmektedir. Bizim tercihimiz bu ifadenin kendinden önce geçen نُع۪يدُ nu‘îdü “tekrar yaratırız” fiiliyle ilişkili olmasıdır. Eğer ikinci ihtimal tercih edilirse o zaman cümlenin anlamı şöyle olur: “Tıpkı ilk yaratmaya başladığımız gibi onu tekrar o hale getiririz. (Bu,) üzerimize aldığımız bir vaad oldu. Biz, (vaadettiğimizi) yaparız.”

3. اِنَّا كُنَّا فَاعِل۪ينَ “Şüphesiz ki biz (vadettiğimizi) yaparız.” Yüce Allah âyetin sonunda kudretinin her şeye yeteceğini, murad ettiği yani vaad ettiği her ne varsa hepsini yerine getireceğini, buna mutlak sûrette gücünün yeteceğini haber vermektedir. Cümlenin başındaki اِنَّا innâ ifadesinin âyete kattığı pekiştirici mana da bunun bir delilidir.

e) Risaletin Amacı ve Temel Öğretileri

Yüce Allah, sûrenin 105-108. âyetlerinde Zikir’den sonra Zebûr’da da “Yeryüzüne iyi kullarım vâris olacaktır” diye yazdığını, muhakkak ki bunda, Allah’a kulluk eden kavimler için bir mesaj bulunduğunu, Hz. Peygamber’i ancak âlemlere acıdığı için gönderdiğini, kendisine “Sizin ilâhınız ancak ve ancak tek bir ilahtır. Artık O’na boyun eğecek misiniz?” şeklinde vahyettiğini, artık teslimiyet göstermeleri gerektiğini bildirmektedir.

ı. Zikir’den Sonra Zebûr’daki Vaad

وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ اَنَّ الْاَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ اِنَّ ف۪ي هٰذَا لَبَلَاغًا لِقَوْمٍ عَابِد۪ينَ “Yemin olsun ki Zikr’den (Tevrat’tan) sonra Zebur’da da ‘Yeryüzüne iyi kullarım vâris olacaktır.’ diye yazmıştık. Şüphesiz ki bunda, (bize) kulluk eden toplum için bir mesaj vardır.”

Buradaki وَلَقَدْ كَتَبْنَا ve lekad ketebnâ fiili “yemin olsun ki yazmıştık”; فِي الزَّبُورِ fi’z-zebûri kelimesi “yazılı belgede, Zebûr’da”; مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ min ba‘di’z-zikri ifadesi “Tevrat’tan, Zikir’den sonra”; اَنَّ الْاَرْضَ enne’l-arda ifadesi “muhakkak ki yeryüzü(ne)”; يَرِثُهَا yerisühâ ifadesi “ona vâris olacak(tır)”; عِبَادِيَ ‘ıbâdiye tamlaması “benim kullarım”; الصَّالِحُون es-sâlihûne kelimesi “salihler, iyi insanlar”; اِنَّ ف۪ي هٰذَا inne fî hâzâ ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”;لَبَلَاغًا lebelâğan kelimesi “elbette mesaj, bilgi, tebliğ unsur”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; عَابِد۪ينَ ‘âbidîne kelimesi ise “kulluk edenler, ibadet edenler” demektir.

Burada ilahi mesajlarda yer alan “yeryüzüne salih kullar vâris kılınacaktır” ilkesi ve müjdesi ile son vahiydeki mesajlar gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ اَنَّ الْاَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ “Yemin olsun ki Zikr’den (Tevrat’tan) sonra Zebur’da da ‘Yeryüzüne iyi kullarım vâris olacaktır.’ diye yazmıştık.” Yüce Allah ilahi mesajlarında yeryüzüne salih kullarının vâris olacağını yazıp hükme bağladığını bildirmektedir. Âyette geçen الزَّبُور ez-zebûr kelimesine “yazlı belge”, “ilahi kitap”, “Zebur”; الذِّكْر ez-zikr sözcüğüne ise “uyarı”, “hatırla(t)ma”, “mesaj”, “Tevrat” gibi anlamlar verilmektedir.

a) Âlimlerimiz buradaki الذِّكْر ez-zikr kelimesine “Tevrât”, الزَّبُور ez-zebûr kelimesine de “Zebur” manası vermişler ve maksadın Tevrât’tan sonra Zebûr’da da “yerüyüzüne salih kulların vâris kılınacakları”nın hükme bağlandığı mesajının kast edildiğini belirtmişlerdir.(36) Sâd 38/26’da belirtildiği gibi Hz. Dâvûd’un yeryüzüne halife olarak görevlendirilmesi bu hükmün bir gereğidir.

Dahası A‘râf 7/129 ve Kasas 28/5’te zalimler tarafından zayıf bırakılanların ülkeye vâris kılınacaklarının beyan edilmesi ve sonrasında A‘râf 7/137, Dühân 44/26’da dile getirildiği üzere, onların ülkenin doğularına ve batılarına, ürünleri bol yerlere vâris kılınmaları da aynı gerçeğin bir ifadesidir. Nihayetinde A‘râf 7/128’de belirtildiği gibi “Arz Allah’ındır; dilediğini oraya vâris kılabilir.”

b) Bu âyetlerdeki genel bilgilere ilave olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan الزَّبُور ez-zebûr kelimesine genel manada “yazılı belge”, “ilahi kitap”, الذِّكْر ez-zikr sözcüğüne ise aynı şekilde genel olarak “uyarı”, “hatırla(t)ma”, “mesaj” gibi anlamlar verilmektedir. Bu durumda âyetteki mesaj bağlamında, insanlar uyarılıp kendilerine öğüt verildikten sonra hikmetlerle dolu bütün ilahi kitaplarda yeryüzüne dürüst ve erdemli kulların vâris kılınacağının hükme bağlandığı bildirilmiş olmaktadır.(37)

Âyetin mesajını Tevrât ve Zebûr kitaplarından ibaret saymayıp daha evrensel bir hakikati ifade ettiği şeklinde yorumlayan âlimlerimiz de vardır.(38) Bunun mümkün olduğunu, Yüce Allah’ın bunu gerçekleştirebilecek kudretinin bulunduğunu beyan bağlamında çeşitli âyetler söz konusudur. Bu çerçevede Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askeri topluluklara mağlup olduğu” ifade edilmekte, müminlerin üstün gelecekleriyle ilgili olarak da Âl-i İmrân 3/139’da şöyle buyrulmaktadır: “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz.”

Ayrıca Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmekte, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmektedir.

Dahası, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir.

En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

c) Bu iki temel yoruma ilave olarak âyette üçüncü bir anlam ihtimalinden daha söz edilmektedir. Buna göre âyette geçen الزَّبُور ez-zebûr kelimesine “indirilmiş bütün ilahi kitaplar”, الذِّكْر ez-zikr sözcüğüne ise “Levh-i Mahfûz”, “ümmü’l-kitâb” anlamı verilmektedir.(39) Bu arada ez-zebûr kelimesine “Kur’ân”, “Zebûr” الذِّكْر ez-zikr sözcüğüne ise “Tevrat” veya “Hz. Dâvûd’dan aktarılan sözler” manası verenler de vardır.

Âyette yer alan الْاَرْض el-ard kelimesinden maksat dünya veya dünyadaki herhangi bir ülke değil de Zümer 39/74’te de geçtiği gibi “cennet”tir.(40) Oraya vâris olacak “salih kullar” ise “cenneti hak eden yiğitler”dir. Bu durumda âyetin mesajı şu şekilde anlaşılmış olur: “Andolsun ki biz Levh-i Mahfûz’a kaydettirmemizin yanı sıra, peygamberlere gönderdiğimiz tüm kitaplarda da şu hükmü bildirdik: Cennete hayırlı/faziletli kullarım vâris olacak.”(41)

2. اِنَّ ف۪ي هٰذَا لَبَلَاغًا لِقَوْمٍ عَابِد۪ينَ “Şüphesiz ki bunda, (bize) kulluk eden toplum için bir mesaj vardır.” Yüce Allah evrensel manada bütün ümmetlerle ilgili bilgiler verdikten sonra, bu âyette de bu anlatılanlarda لِقَوْمٍ عَابِد۪ينَ likavmin ‘âbidîne yani “Allah’a kulluk eden topluluklar için” çok değerli bir mesaj, çeşitli öğütler, bildirimler, duyurular ve bilgiler bulunduğunu bizlere haber vermektedir. Yüce Allah diğerlerinde olduğu gibi Hz. Peygamber’e yönelik gerçekleştirdiği son vahyinin de bir بَلَاغ belâğ olduğunu, yani bir bildiri, bir duyuru, bir mesaj, bir tebliğ olduğunu beyan etmektedir.

“Yeterli olan şey” veya “maksada ulaştıran şey”(42) manasına gelen بَلَاغ belâğ kelimesi Kur’ân’da 15 kez(43) geçmekte ve geçtiği her yerde ilâhî mesaj için kullanılmaktadır. Bu noktada benzer içerikte olmak üzere İbrâhim 14/52’de şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu (Kur’an), kendisiyle uyarılsınlar, (Allah’ın) ancak bir tek ilâh olduğunu bilsinler ve sağduyu sahipleri de gerçeği hatırlasınlar diye insanlara (gönderilmiş) bir bildiridir.” Demek ki vahiy insanı cennete ulaştıran bir değerdir.

ıı. Hz. Peygamber’in Gönderiliş Gayesi

وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ اِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَم۪ينَ “Biz seni ancak âlemlere rahmet(imiz) için gönderdik.”

Âyetteki وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ ve mâ erselnâke fiili “ve biz seni göndermedik”; اِلَّا رَحْمَةً illâ rahmeten istisnası “merhamet için olmanın dışında, sadece rahmet vesilesi olarak, (acıdığımız için)”; لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemler için, âlemlere, insanlara” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in gönderiliş gayesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette vahyin mesaj ve değer özelliklerine değindikten sonra, bu âyette de sözü Hz. Peygamber’e getirmekte ve onu cümle âleme merhametinin tecellisi olarak gönderdiğini beyan etmektedir. Bu âyetin vermek istediği mesaj ile “Rabbinin merhameti gereği peygamberler gönderici olan da elbette biziz” mealindeki Dühân 44/5-6’da verilen mesaj birbirini tamamlamakta, Yüce Allah’ın peygamberler göndermesinin ilahi rahmet ve merhametin tecellisi olduğu gerçeğini gözler önüne sermektedir.

Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları cümleye vurgu manası katmakta ve Hz. Peygamber’in ilahi rahmet ve merhametin tecellisi olarak gönderildiği bildirilmiş olmaktadır. Hz. Peygamber’e vahyedilen ilahi mesaj akıllı varlıklar için rahmet olma özelliğini daima sürdürecektir.

Onun hayata aktarılış biçimini gösterip insanlara öğretmesi bakımından Hz. Peygamber’in örnekliği de daima kurtuluş reçetesi olarak insanlığa emredilmiştir. Bilinmelidir ki artık Kur’ân vahyinin ve Rasûlüllah (as)’ın örnekliği dışında insanlığı sahil-i selamete ulaştıracak alternatif başka bir yol ve rehberlik yoktur. Zira Hz. Peygamber rahmet peygamberi olarak gönderilmiş, azap peygamberi olarak gönderilmemiştir.(44)

Öncelikli olarak bir kavmin uyarılması risâletin onlarla sınırlı kalması manasına gelmez. Nitekim Hz. Peygamber’in, yakın akrabasını,(45) kavmini,(46) Mekke’yi ve çevresini,(47) ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(48) ulaşabildiği herkesi(49) ve nihayet bütün insanları(50) uyarması kendisinden istenmiştir. Dolayısıyla bazı âyetlerde geçen kavm kelimesine bakarak, risâletin ırkî, millî, yöresel veya coğrafî bir kurum olduğu sanılmamalıdır. Bazı peygamberlerin risalet öğretileri yöresel motifler içerse de etkileri yöreselde kalsa da her birinin peygamberlik mesajı evrenseldir.

Konuyla ilgili olarak Meryem 19/21’de Hz. İsa için de şöyle buyrulmaktadır: “Çünkü biz, onu insanlara bir ayet/delil ve katımızdan bir rahmet kılacağız.” Hz. Peygamber’in âlemler için bir rahmet tecellisi olması gibi, Hz. İsa’nın da bütün insanlık için bir delil ve ilâhî rahmetin bir tecellisi olduğu gerekçe olarak ifade edilmektedir. Âl-i İmrân 3/3-4’te de Tevrat ve İncîl’in bütün insanlık için hidayet rehberi olarak gönderilmesinde de aynı hakikat söz konusudur.

Yuhanna İncil’inde Hz. İsâ için şöyle dendiğini görmekteyiz: “…Her şey O’nun aracılığıyla var oldu, var olan hiçbir şey O’nsuz olmadı…”(51) “…O, dünyadaydı, dünya O’nun aracılığıyla var oldu, ama dünya O’nu tanımadı…”(52)

Bu cümleden olarak, لولاك لما خلقت الأفلاك “Sen olmasaydın felekleri yaratmazdım” sözü de dikkatleri çeken ve kabul edenleri tarafından sıkça referans olarak gösterilen ifadelerdendir. Oysa bu söz Sağânî’ye göre sahih değildir.(53) Konuyu Hz. İsa veya Hz. Muhammed olmasaydı âlemlerin yaratılmayacağı bağlamında ele almaya gerek olmadığı kanaatindeyiz. Hem Enbiyâ’ 21/107’de Hz. Muhammed’in, hem de Meryem 18/21’de Hz. İsa’nın âlemler veya insanlar için rahmetin bir tecellisi olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.

Bu konuda daha önce kaleme aldığımız “Kur’an’da Rahmet Kavramı ve Hz. Peygamber’in Âlemlere Rahmet Oluş Keyfiyeti”(54) başlıklı malaemizi burada aktarmakta yarar görmekteyiz.

KUR’AN’DA RAHMET KAVRAMI VE

HZ. PEYGAMBER’İN ÂLEMLERE RAHMET OLUŞ KEYFİYETİ

Giriş

Bu makale, genelde, Kur’an’daki “rahmet” kavramının anlam dünyasına nüfuz etmek, özelde ise, “Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik” meâlindeki ayette (Enbiyâ 21/107) dile gelen hakikati mahiyet ve/veya keyfiyet cihetiyle incelemek maksadıyla kaleme alınmıştır. Hemen belirtelim ki, bizi bu çalışmaya sevk eden temel faktör, Süleyman Ateş’in mezkur ayetle ilgili izahatıdır. Zira Ateş’in Enbiyâ 107. ayetle ilgili izahları dikkatimizi çekmiş ve bilhassa Hz. Peygamber’in mahlûkat arasındaki konumunu daha iyi kavrayabilmek için Kur’ân’ın ona atfettiği niteliklerin iyi bilinmesi gerektiği fikrinden hareketle rahmet kavramını inceleme ihtiyacını hissetmiştik.

Bu ihtiyacın ürünü olan çalışmamızda ilkin rahmet kelimesinin etimolojisi ve türevleri hakkında bilgi verilmiş, ardından kelimenin Kur’an’daki farklı anlam ve kullanımları üzerinde durulmuştur. Sonra Kur’an terminolojisindeki “rahmet vermek” ve “rahmet[in]e dahil etmek” tabirinin delaletine ilişkin müfessirlerin görüşleri incelenmiştir. Daha sonra, esas konumuzu teşkil eden Enbiyâ 107. âyet bağlamında “âlemlere rahmet oluş”un kime ait olduğu konusu etraflıca ele alınmış, “Hz. Peygamber’in âlemlere rahmet olarak gönderildiği”ni kabul edenlerin, özellikle de bazı mutasavvıf müfessirlerin görüşleri, ardından da konuyu “Allah’ın merhametinin bir tecellisi” olarak gören müfessirlerin görüşleri nakledilmiştir. Genel değerlendirme kısmında ise yapılan izahlar ışığında âlemlere rahmet oluşun Hz. Peygamber’in mi, yoksa Allah’ın merhametinin bir çeşit tecellisi mi olduğu tartışılarak konu bitirilmeye çalışılmıştır.

1. Rahmet Kelimesinin Etimolojisi ve Türevleri

R-h-m رحِم fiili, “birine merhamet etmek, esirgemek, birini bağışlamak, affetmek”; رحّم rahhame ve ترحّم terahhame fiilleri “Allah’ın acımasını, merhametini dilemek”;تراحم terâhame kalıbı “karşılıklı olarak birbirini esirgemek, birbirini acımak”; إسترحم isterhame kalıbı da, “birinden yardım, merhamet istemek” anlamlarına gelmektedir. رحِم rahime kökünden türetilen الرحمةer-rahmet kelimesi/kavramı sözlükte “yardım, merhamet, lütuf, acıma, mağfiret, esirgemek, rikkat sahibi olmak, şefkat, yardımcı olmak” gibi anlamlara gelmektedir. Yakınlık ve merhamet manâsıyla ilgili olarak ana rahmine rahim denilmiş, ayrıca kan bağıyla birbirlerine bağlı olanlar için de bu kelime kullanılmıştır. Buna bağlı olarak sıla-i rahim, “yakınları ziyaret etmek ve onlarla ilişkiyi kesmemek” anlamında kullanılan bir terim olmuştur. Yine aynı kökten türetilen الرحم er-rahm kelimesi de “döl yatağı, akrabalık” anlamında kullanılmıştır. الرّحوم er-rahûm ve الرّحموت er-rahamût kalıpları da “çok, en çok merhametli” anlamına gelmektedir.(55)

Klasik Arapça’daki رحم الله فلانا “Allah, filancaya rahmet etsin” tabiri, “Allah filancaya ihsanda bulunsun” anlamına gelir. Aynı şekilde ترحّمت عليه ifadesi de “Allah’ın rahmetinin onun üzerine olmasını diliyorum” demektir.(56) Rahmet Allah’a nispet edildiğinde kalp yumuşaklığından öte lütuf ve ihsan mânasına gelir. Yani Allah’ın rahmetinden maksat, O’nun nimet vermesi, lütufta bulunmasıdır. Zira Abduh’un da ifade ettiği gibi Allah, kalbinde elem ve infial bulunmasından münezzehtir; dolayısıyla Allah’ın kalbinin yumuşamasından söz edilemez. Allah’ın rahmetinden maksat, rahmetin eseri olan ihsandır. Rahmet kelimesi insanlar için kullanıldığında ise kalp yumuşaklığı ve acıma/şefkat duygusuna delâlet eder. Rahmet, kalbdeki acıma duygusudur. Bu duygu, sahibini lütuf ve ihsana sevk eder.(57) Rahmet, merhamet edilene yardımı ve ihsanı gerektiren bir sıfattır. Nitekim Abdurrahman b. ‘Avf’dan nakledilen bir rivayete göre Hz. Peygamber şöyle demiştir: “Yüce Allah rahmi yarattığında ona, ‘Ben Allahım, Rahmânım; sen de rah[i]msin. Senin adını kendi adımdan türettim. Her kim seninle ilişkisini sıkı tutarsa (sıla-i rahim) ben de onunla yakından ilgilenirim. Her kim seninle ilişkisini keserse ben de onunla ilişkiyi keserim’ demiştir.”(58)

Râğıb el-İsfahânî’nin belirttiğine göre bu hadis rahm kelimesindeki iki anlamı da içermektedir. Yani rahmet kelimesi buradaki kullanımıyla hem “kalp yumuşaklığı”, hem de “ihsan” anlamına gelmektedir. Hülasa, Yüce Allah rahmet vasfıyla insan tabiatındaki kalp yumuşaklığını, kendisi için de iyilik ve ihsanda bulunmayı ifade etmiştir. Aynı kökten türetilmiş olan rahmân sıfatı ise sadece Allah’a aittir. Çünkü O’nun rahmeti varlık evrenindeki her şeyi kuşatmıştır. Buna mukabil rahîm, merhamet duygusu fazla olan diğer varlıklara da izafe edilebilir.قُلِ ادْعُوا اللّٰهَ اَوِ ادْعُوا الرَّحْمٰنَۜ “De ki: İster Allah diye, isterse Rahmân diye dua edin”(59) âyeti, rahmân sıfatının sadece Allah’a atfedileceğini gösterir. Rahîm sıfatıوَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌۙ “Allah, ğafûr ve rahîmdir” âyeti gereği Yüce Allah’ın, بِالْمُؤْمِن۪ينَ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “O (peygamber), müminlere çok merhametlidir”(60) âyeti gereği de sâir varlıkların, bu âyete göre meselâ Hz. Muhammed’in de sıfatı olabilmektedir. İlâhî merhametin dünyada mümin-kâfir herkesi kapsaması, âhirette ise sadece müminlere mahsus olması sebebiyle “Allah, dünyanın Rahmânı, âhiretin rahîmidir” denilmiştir. Nitekim, وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَاَكْتُبُهَا لِلَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ ۜ وَرَحْمَت۪ي “Rahmetim her şeyi kuşatmıştır. Onu muttakî olanlara tahsis edeceğim”(61) âyeti de bu klişe sözün doğruluğuna delalet eder.(62)

Süleyman Ateş’in İbn Kayyım el-Cevziyye’den naklettiğine göre Rahmân sıfatı daima Allah ile beraber bulunan, O’ndan ayrılmayan bir sıfattır; Rahîm sıfatı ise rahmet edilenle ilişkilidir. Dolayısıyla Rahmân bir vasıf, Rahîm ise bir fiildir. Birincisi rahmetin, Allah’ın zât sıfatı olduğunu, ikincisi de O’nun, rahmeti ile yaratıklarına rahmet ettiğini gösterir. Yani Rahîm, O’nun fiil sıfatıdır. Bundan dolayı rahîm yaratıklarda da kullanılır ama Rahmân Allah’tan başkası hakkında kullanılmaz. Rahmân rahmet ile vasıflanan, Rahîm ise rahmet ile rahmet eden demektir.(63)

Öte yandan Rahmân sıfatının Yüce Allah’ın özel ismi olması durumunda rahîm kelimesinin O’nun sıfatı olacağı da söylenmiştir. Bu bağlamda D. B. Macdonald, Hz. Peygamber’in bir süre rahmân sıfatını “Allah” lafzının müterâdifi olarak kullandığını, bu nedenle Mekkelilerin bunu kabul etmediğini ve Hudeybiye antlaşmasında bu kelimeyi metinden çıkartıp yerine بسمك اللهم “bismikellâhümme” tabirini yazdıklarını belirtmiştir.(64)

Rahmân sıfatının Allah’ın zât/özel ismi olması fikrinden hareketle Süleyman Ateş bu kelimenin Türkçeye tercüme edilip edilemeyeceği konusunu gündeme getirerek şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Rahmân’ın tam anlamıyla Türkçe karşılığı yoktur. “Çok merhamet eden, rahmeti her şeyi kuşatan, iyiliği her şeye yaygın” sözleriyle tefsir edilebilir. Rahmân’ın rahmeti ezelî rahmettir. Bu bakımdan bu rahmet, iyiye de kötüye de; mü’mine de kâfire de şâmildir. Varlıkların hepsi zaruri olarak bu rahmetten faydalanıp varlık sahnesine çıkmışlardır.”(65)

2. Rahıme/Rahmet Kelimesinin Kur’an’daki Kullanımları

رحمة rahmet kelimesi Kur’an’da çeşitli şekillerde kullanılmaktadır. Bu bağlamda رحِم rahime, رحِمتَrahimte ve رحِمنا rahimnâ kalıplarında mâzî fiil olarak 8 yerde; يرحم yerhamu, ترحمterhamu ve ترحمونturhamûne kalıplarında ma‘lûm ve meçhul muzâri fiil olarak 15 yerde; إرحم irham şeklinde emir olarak 5 yerde; رحمةrahmet kalıbında mastar-sıfat olarak toplam 114 yerde; راحمrâhim kalıbında ism-i fail olarak 6 yerde; رحمن rahmân kalıbında sıfat olarak 56 yerde; رحيمrahîm kalıbında sıfat olarak 115 yerde; رحماءruhamâ’ kalıbında sıfat olarak 1 yerde; أرحم erham kalıbında ism-i tafdîl olarak 4 yerde; مرحمة merhamet kalıbında isim olarak 1 yerde; أرحامerhâm kalıbında çoğul isim olarak 12 yerde ve رحما ruhmâ kalıbında sıfat olarak ise 1 yerde geçmektedir.(66)

Mâzi fiil olarak رحِم rahime(67), رحِمتَ rahimte(68) ve رحِمنا rahimnâ(69) şeklinde geçtiği yerlerde bu kelimenin faili daima Yüce Allah olup “acımak, merhamet etmek” manâsında bir ilâhî sıfata işaret eder. Ma‘lûm muzâri fiil olarak يرحم yerhamu(70) ve ترحم terhamu(71) şeklinde geçtiği yerlerde de durum aynıdır. Yani fâil yine Yüce Allah’tır ve anlam da “merhamet etmek ve acımak” şeklindedir. ترحمون turhamûn(72) kalıbı, “itaat ve istikametin sonucu olarak insanların ilâhî merhamete mahzar kılınması”na; إرحم irham(73) şeklindeki emir siygası ise Allah’tan merhamet dilemek manâsına tekabül eder.

أرحم erham ve راحمrâhim şeklindeki kullanımlarına gelince, dördü اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ۟ erhamu’r-râhimîn(74); ikisi de خَيْرُ الرَّاحِم۪ينَۚ hayru’r-râhimîn(75) olmak üzere toplam altı yerde geçen bu kullanımlarında söz konusu kelimeler yine Yüce Allah’ı niteler şekilde “en çok acıyan” veya “merhametlilerin en merhametlisi/en hayırlısı” gibi bir manâ ifade etmektedir.

Bu kelimenin أرحامerhâm şeklindeki kullanımlarında kelime “rahimler”(76) ve “akrabalık bağları, yakınlar”(77) anlamına gelmektedir.رُحَمَآءُ ruhamâ’ kalıbı “merhametli” anlamında müminlerin sıfatı(78); رُحْمًا ruhmâ ise “ana-babasına karşı merhametli ve saygılı” bir çocuğun sıfatı(79) olarak geçmektedir. Bu arada الْمَرْحَمَةِ el-merhamet kalıbında sadece Beled 17. âyette geçen kelime de “merhamet, acıma” anlamını içermekte ve ashâbü’l-meymene (bahtiyarlar) şeklinde nitelendirilen “kurtuluşa ermiş müminler”in bir sıfatı olarak zikredilmektedir.

3. Rahmet Kelimesinin Kur’ân’daki Anlamları:

Rahime kökünden türeyen kelimelerin Kur’ân’daki şekillerini ve anlamlarını zikrettikten sonra şimdi de rahmet kelimesinin Kur’an’daki anlamlarını inceleyebiliriz. Rahmet kelimesinin muhtelif anlamlarını şu şekilde tespit etmemiz mümkündür:

a) Allah’ın merhameti, nimeti, iyiliği ve ihsanı (71 yerde).(80)

b) Kur’ân’ın özelliği (12 yerde).(81)

c) Hz. Mûsâ’ya verilen kitabın veya nüshanın özelliği (5 yerde).(82)

d) Cennet ve cennet nimetleri (5 yerde).(83)

e) Yağmur (5 yerde).(84)

f) Peygamberlik (4 yerde).(85)

g) Hz. Eyyûb’a ve ailesine verilen nimet (2 yerde).(86)

h) Hz. İsâ’nın sıfatı (1 yerde).(87)

i) Hz. Peygamber’in sıfatı (1 yerde).(88)

j) Hz. İsâ’ya tâbi olanların sıfatı (1 yerde).(89)

k) Genel olarak acıma, şefkat duygusu (1 yerde).(90)

l) Hz. Zekeriyyâ’ya Hz. Yahyâ’nın lutfedilmesi (1 yerde).(91)

m) Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb’a verilen nimetler (1 yerde).(92)

Bütün bu anlam çeşitliliğine rağmen rahmet kelimesinin Kur’an’da genellikle Allah’ın bir sıfatı, nimeti, ihsanı ve merhameti anlamında kullanıldığını görmekteyiz. Ayrıca Kur’an’da Allah katından kendisine rahmet verilen kişi ve/veya kişilerin medlullerini incelediğimizde, bunların genellikle inanan insanlara, özel olarak da bazı peygamberlere karşılık geldiğini müşahede etmekteyiz. Yukarıda zikrettiğimiz üzere rahmet kelimesinin esas itibariyle Yüce Allah’a ait olmak üzere canlı-cansız her varlığı kapsayan bir sıfat olduğunu söyleyebiliriz. Cennet, cennet nimetleri, yağmur, Hz. İshâk, Hz. Ya‘kûb, Hz. Eyyûb, Hz. Îsâ ve Hz. Muhammed için söz konusu edilen rahmet de genel manâda Yüce Allah’ın merhametinin birer tecellisidir. Rahmet sıfatının Hz. Mûsâ’ya verilen ilâhî mesaj ile ve Hz. Muhammed’e vahyedilen Kur’an’ın en önemli özelliklerinden biri olarak zikredilmiş olmasını da yine bu çerçevede mütalaa edebiliriz.

Müfessirlerin bazı âyetlerde zikri geçen rahmeti genellikle “peygamberlik” olarak anlayıp yorumlamalarına rağmen her rahmetin peygamberlikle özdeş kılınmasının bir zorunluluk olmadığını(93) yukarıdaki farklı anlam ve kullanımlardan anlamış bulunuyoruz. Şimdi konuyla ilgili ayetlerde geçen “rahmet vermek” tabirinin anlamını incelemek istiyoruz.

4. “Rahmet Vermek” ve “Rahmet[in]e Dahil Etmek”

Klasik dönem müfessirler, rahmet kelimesinin zikredildiği âyetlerin bir kısmında kelimeye “peygamberlik” (nübüvvet) anlamı yüklemişler ve bu anlamı özellikle şu ayetlerle temellendirmişlerdir:

a) وَاللّٰهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِه۪ مَنْ يَشَآءُۜ “Allah rahmetini dilediğine/dileyene tahsis eder.”(94)

Taberî ve Semerkandî buradaki rahmetin, “nübüvvet” mânasına geldiğini ve Yüce Allah’ın nübüvvet için dilediği kulu seçeceğini belirtmişlerdir. Ayrıca Semerkandî, rahmetin “İslâm dini”ne de hamledilebileceğini söylemiş ve bu münasebetle Şûrâ sûresi 8. âyetin de aynı manâya geldiğine dikkat çekmiştir.(95) Zemahşerî, Râzî, Kadı Beydâvî ve Âlûsî buradaki rahmeti, ayetteki hayr kelimesini de dikkate alarak “vahy” olarak anlamlandırmış, dolayısıyla Zuhruf 32. âyetteki rahmet kelimesinin “vahy” anlamına geldiği düşüncesinden hareketle Bakara 105’teki rahmet lafzını da vahy ve nübüvvet manâsına hamletmişlerdir.(96) Ebü’s-Su‘ûd da bu âyetin tefsirinde rahmetin Zuhruf 32. ayette de olduğu gibi “vahy” manâsına geldiğini, müminlere inzal edilmesi itibariyle onlar için hayır, Allah’a izafeti itibariyle de rahmet olduğunu ifade ederek rahmetin kullara nisbeti ile Allah’a aidiyeti arasındaki farka dikkat çekmiştir.(97) Esed, buradaki rahmeti “kurtuluş” anlamında kabul etmiş olmalı ki âyetin mealini: “Allah, dilediğini rahmetine ulaştırır” şeklinde vermiştir.(98)

Aslında bu âyetin de içinde bulunduğu konu bütünlüğünü dikkate aldığımızda buradaki rahmetin, “yeni dînî hükümler” olduğu anlaşılmaktadır. Zira burada tartışılan konu, kitap ehlinden kâfir olanlarla müşriklerin, Müslümanlara yeni bir şer’î hüküm bütünü veya birkaç yeni hükmün getirilmesini istememeleriyle ilgilidir. Konuya risâlet boyutuyla bakmak elbette doğrudur; ancak burada konuyu dînî yeni hükümler çerçevesinde değerlendirmenin de göz ardı edilmemesi gerektiği kanaatindeyiz.

Semerkandî’nin rahmet kelimesine verdiği ikinci anlam çerçevesinde âyete meal verirken rahmetin yani İslam dini inancının sadece “Allah’ın dilediğine” değil de “dileyen herkese bu nimetin verilebileceği” manası da söz konusu edilebilir. Bu taktirde yeşâu fiilinin faili Allah değil, dileyen herkes olur. Bu meale uygun olarak âyetteki rahmet kelimesini Yüce Allah’ın merhameti, acıması anlamına alırsak bu ve benzeri âyetlerin meali aynı şekilde “dileyen herkese Allah’ın merhametinin Allah tarafından verileceği” anlamı çıkar; zaten Allah’ın Rahmân sıfatının anlamı da bu ifademizi doğrular niteliktedir.

Bakara sûresindeki bu âyetin benzeri ifadelere sahip olan: يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِه۪ مَنْ يَشَآءُۜ “(Allah), rahmetini dilediğine tahsis eder”(99) cümlesi hakkında Râzî, âyetteki rahmet kelimesinin bir önceki âyette geçen fadl kelimesiyle ilişkili olduğunu belirmiş ve rahmetin fadldan daha üstün olduğu bilgisinden hareketle Yahudilere verilen mertebelerden daha üstünü olacak başka ilâhî rahmetlerin başka insanlara verilebileceğini ifade etmiş; Yüce Allah’ın insanlara verdiği mertebeleri belirli düzey ve şahıslarla sınırlı tutmanın ilâhî kudreti tam anlamıyla anlayamamak ve kavrayamamak olduğunu belirtmiştir.(100) Râzî’nin bu izahından anlaşılıyor ki o, buradaki rahmeti “risâlet” olarak değil de daha çok “ümmetlere verilen çeşitli nimetler veya özellikler” olarak anlamaktadır.

Semerkandî, âyetteki bu ifadenin hemen öncesinde bulunan fadl (lütuf) kelimesinin “nübüvvet” anlamına geldiğine işaret ettikten sonra buradaki rahmetin “din” anlamına geldiğini söylemiş,(101) Taberî ise rahmetin burada “İslâm” ve “nübüvvet”le birlikte “Kur’ân” olduğunu belirtmiştir.(102) Âlûsî bu üç manaya ilaveten bir de İbn Abbâs’ın ayrı bir görüşü olarak “Allah’ı çok anmak” anlamını zikretmiştir.(103)

İbn Abbâs’tan rivayet edilen “Allah’ı çok anmak” şeklindeki görüşten hareketle buradaki rahmeti, Allah’ın dilediğine değil de rahmeti dileyen herkese tahsis edeceği açılımını elde edebiliriz. Bu açıdan bakarak hem İbn Abbâs’ın hem de Râzî’nin konuya ait açılımından hareketle rahmetin ilâhî mevhibe oluşunun yanında beşerî kesb de içerdiğini söyleyebiliriz.

b) قَالَ يَا قَوْمِ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كُنْتُ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّ۪ي وَاٰتٰين۪ي رَحْمَةً مِنْ عِنْدِه۪ “(Nûh): Ey kavmim, bakın, ya ben Rabb’imden bir delil üzerinde isem ve O, bana kendi katından bir rahmet vermişse (sizin durumunuz ne olacak?) dedi.”(104)

Taberî buradaki rahmeti “başarı, nübüvvet ve hikmet” olarak açıklamış,(105) Zemahşerî ise âyetteki beyyine kelimesini de değerlendirmeye alarak beyyinenin “bürhân” anlamının yanında “mucize” anlamına da gelebileceğini, dolayısıyla rahmet kelimesinin de bu anlama gelen beyyine ile birlikte “nübüvvet” anlamına gelebileceğini beyan etmiştir.(106)

Râzî, buradaki rahmet kelimesini ya “nübüvvet” ya da “nübüvvete delalet eden mucize”; Beydâvî de ya “beyyine” ya da “nübüvvet” olarak kabul etmektedirler.(107) Semerkandî, Zemahşerî, Râzî ve Beydâvî, bu yorumlarıyla âyetteki rahmetin “nübüvvet” anlamına geldiği fikrinde olduklarını ortaya koymuşlardır. Esed ise bu âyetteki rahmeti, diğer müfessirlerin görüşlerini destekler mahiyette “vahy” olarak değerlendirmiştir.(108)

Benzer ifadelere sahip olan ve Sâlih peygamberin sözü olarak bize aktarılan Hûd 63. âyetindeki rahmet kelimesi hakkında da müfessirlerin kanaati benzer şekilde “nübüvvet” olarak şekillenmiştir.(109)

c) اَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَۜ “Onlar mı Rabb’inin rahmetini taksim ediyorlar?”(110)

Taberî, Zemahşerî ve Ebu’s-Suud bu ayetteki ilk rahmet kelimesini “risâlet”, âyetin sonundaوَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ “Rabbinin rahmeti onların topladıklarından daha hayırlıdır” cümlesindeki rahmetin ise “inananların cennete sokulması” şeklinde anlamlandırmıştır.(111)

Semerkandî, buradaki ifadeyi izahında “risâlet ve nübüvvetin anahtarları onların ellerinde mi ki onları diledikleri yere koyuyorlar? Risâlete, kullarımızdan dilediğimizi ancak biz seçeriz” sözleriyle buradaki rahmeti “nübüvvet” anlamında değerlendirdiğini ortaya koymuştur.(112)

Râzî, buradaki rahmet kelimesini izah ederken bu âyetin, bir önceki âyette müşriklerin “Kur’ân, iki şehirden birindeki büyük bir adama indirilmeli değil miydi?”(113) şeklindeki ifadelerinin cevabı mahiyetinde indirildiğini, dolayısıyla onların peygamber olarak bekledikleri kişilerin de Mekke’den Velîd b. Muğîre, Tâif’ten de ‘Urve b. Mes‘ûd es-Sakafî olduğunu beyandan sonra dünyadaki makamların farklılığına rağmen onları değiştiremeyenlerin din ve nübüvvet makamlarını kesinlikle değiştiremeyeceklerini; zenginlik verilenlere nübüvvetin de verilmesinin bir zorunluluk olmadığını; insanlara öncelikli bir neden olmadan verilen makamlar gibi yine öncelikli bir neden olmaksızın onlara dini makamların yani nübüvvetin de verilebileceğini delil olarak ileri sürmüştür.(114) Bu izahlarıyla Râzî’nin de, buradaki rahmet kelimesini “dînî bir makam” veya “peygamberlik” olarak kabul ettiği sonucunu çıkartmaktayız.

Genelde müfessirlerimizin buradaki rahmet kelimesini “nübüvvet” diye kabul etmeleri, rahmetin, genel anlamda Yüce Allah’ın bir çeşit lütfu olduğu gerçeğini ortadan kaldırmaz. Burada önemli olan rahmetin bir tecelli olduğunu unutmamaktır. Allah’ın rahmeti, O’nun in‘amı ve ihsanı demektir. Nübüvvet bunların sonucudur.

Rahmetin verilmesi, rahmetin tahsisi veya rahmetin taksimi gibi konularla ilgili zikrettiğimiz bu âyetlere ilave olarak bir de rahmete konulmak anlamının verildiği âyetlere ve onlarla ilgili müfessir kanaatlerine de kısaca temas etmekte yarar görüyoruz:

d) يُدْخِلُ مَنْ يَشَآءُ ف۪ي رَحْمَتِه۪ۜ “(Allah), dileyeni/dilediğini rahmetine koyar.”(115)

Taberî buradaki rahmete konulmanın, “dine girmeyi başarmak” anlamına geldiğini belirtmiş,(116) Semerkandî, Zemahşerî, Ebu’s-Suud ve Âlûsî, “isteyen mü’minlerin gireceği bir merhamet kaynağı (muhtemelen cennet nimetleri veya cennet yurdu) olduğunu” ifade etmişler,(117) Râzî, ilgili kelimeyi “iman ve itaat”, Beydâvî ise “hidayet” olarak kabul etmişlerdir.(118)

Necmuddîn Dâye, يُدْخِلُ مَنْ يَشَآءُ ف۪ي رَحْمَتِه۪ۜ “(Allah), dileyeni/dilediğini rahmetine koyar” ifadesi ile Meryem sûresi 21. âyetteki وَلِنَجْعَلَهُٓ اٰيَةً لِلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِنَّاۚ “onu insanlara bir âyet ve katımızdan bir rahmet kılacağımız için” ifadesi arasındaki ince farka temasla şunları ifade etmiştir: “Yüce Allah kulunu rahmetine koyduğu zaman ona merhamet eder ve onu cennete koyar; katından rahmet kıldığı kulunu ise kendi sıfatlarından biriyle muttasıf yapar.”(119) Dâye’nin bu karşılaştırması Hz. Peygamber’in Hz. İsa’dan daha üstün olduğunu ispata yönelik bir muhteva arz etmektedir.

Esed, buradaki rahmet kelimesini daha çok “hidayet” anlamında kabul etmiş olacak ki bu âyeti İbrahim sûresinin 4. âyetiyle ilişkilendirerek “Allah’ın, dilediğini veya dileyeni rahmetine kabul edeceği” yorumunu yapmıştır.(120)

Bütün bu izahlardan anlaşılıyor ki müfessirler, bu âyette geçen “rahmete konulmak işlemini” “risâlet”le değil de “hidâyet” ve “cennet”le ilişkilendirmişlerdir. Rahmetin hidayetle ilişkilendirilmesi durumunda, âyetin mealini verirken yeşâu fiilinin fail olarak insanın kabul edilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Yani bize göre âyetin meali: “Allah, dileyeni rahmetine koyar” şeklinde olmalıdır. Bu anlama göre rahmetin anlam alanı çok daha geniş bir durum arzedecek, dileyen herkesin bundan istifadesi söz konusu olabilecektir. Zira Râzî’nin verdiği “iman” ve itaat” anlamı da kulun iradesini harekete geçiren, onu sorumlu bir varlık haline getiren bir anlam içeriği oluşturmaktadır.

e) لِيُدْخِلَ اللّٰهُ ف۪ي رَحْمَتِه۪ مَنْ يَشَآءُۚ “(Böyle yaptı ki) Allah, dileyeni/dilediğini rahmetine soksun.”(121)

Zemahşerî, buradaki rahmeti, “müminlerin hayır ve itaatte muvaffakiyet göstermeleri” ya da “müşriklerin içinde, İslâm’a girmek isteyenlerin İslâm’a girmelerinin sağlanması” olduğunu beyan etmiştir.(122) Râzî, buradaki rahmeti, “iman etmek” veya “Mekke’den çıkıp hicret ederek kurtuluşa ermek” şeklinde değerlendirmiştir.(123)

Ebu’s-Suud, buradaki rahmeti, “müminlerin çeşitli nedenlerle, özellikle de kâfirlerin ellerinde kalarak dışında kaldıkları dünyevî nimetlerin devamı mahiyetinde olmak üzere âhirette sadece kendilerine özel kılınacak merhamet vesileleri” olarak kabul etmektedir.(124)

Esed buradaki “rahmete girmek” işlemini, inananların, diğerlerinden ayırt edilebilmesi ve gerçekte vuku bulduğu gibi zamanı geldiğinde “birçok Mekkelinin İslâm’ı kabul edebilmesi” anlamında değerlendirerek rahmet kelimesine bir anlamda “kurtuluş” anlamını vermiştir.(125)

İncelemeye çalıştığımız bu son iki âyette geçen rahmet kelimesi, “bazı irâdî kararların sonucu” veya “bazı uygulamaların ödül olarak karşılıkları” anlamında değerlendirilmiştir. Zemahşerî, Râzî ve Esed’in buradaki rahmet kelimesine “iman” anlamı vermesi, bu rahmete de Yüce Allah’ın dileyeni koyacağı görüşümüzü destekler mahiyettedir.

Bu başlıkta incelemeye çalıştığımız âyetlerde geçen rahmet kelimesinin sadece Zuhruf 32. âyette “nübüvvet” olarak anlaşıldığı, diğerlerinde bu kelimenin daha çok insan iradesiyle ilişkili “iman, hidayet, nimet, lutuf ve ihsan” kavramlarını çağrıştırıcı bir içeriğe sahip olduğunu ve Yüce Allah’ın bunları dileyene vereceği gerçeğini ifade etmektedir.

5. Hz. Peygamber Kimler İçin Rahmettir?

Kur’ân’daki bazı ayetler Hz. Peygamber’in kimler için “rahmet” olduğunu tavzih etmektedir. Söz konusu ayetler Tevbe suresinde yer almaktadır:

a) قُلْ اُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِن۪ينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْۜ “De ki: ‘O, sizin için hayır kulağıdır. Allah’a inanır, müminlere güvenir. Sizden inananlar için de (o), bir rahmettir.”(126)

Taberî, buradaki rahmeti, “Hz. Peygamber’e uyan, onun tebliğ ettiği hidayetle hidayete eren, Hz. Peygamber’in, Rabbinden getirdiği her şeyi onaylayan insanlar için Yüce Allah tarafından tayin edilen bir sıfat” olarak belirtmiş,(127) Semerkandî de, bunu “nimet” olarak değerlendirip, “Hz. Peygamber’in, gizli ve âşikâr iman edenlere nimet olduğunu” beyan etmiştir.(128)

Zemahşerî, Râzî, Beydâvî, Ebu’s-Suud ve Âlûsî, benzer ifadeler kullanarak buradaki iman kelimelerinden ilkinin Yüce Allah’a inanmak, diğerinin ise mü’minlerin sözlerini kabul etmek, onların ittifaklarını benimsemek anlamına geldiğini beyandan sonra “Peygamber’in, inananlar için rahmet oluşunu” da “onların işlerini zahire göre yerine getirip içlerindekileri iyice araştırmadığı, sırlarını ortaya dökmeye gayret sarf etmediği” şeklinde yorumlamışlardır.(129)

Cezâirî ise buradaki rahmet oluşun, Hz. Peygamber’e inanan, onun getirdiği (Kur’an’a) tabi olan, onu tam anlamıyla uygulayıp hayatında onunla mutlu olanlara yönelik olduğunun altını çizmiştir.(130)

Bu âyeti izahında Bayraktar Bayraklı ise şu bilgilere yer vermiştir: “Hz. Peygamber, Allah’ın rahmetinin bir tezahürüdür. Onun rahmetinden istifade edebilmek için iman etmiş olmak gerekir. Onun için iman edenlere rahmet olduğu âyette beyan edilmektedir. Enbiyâ sûresinin 107. âyetine göre Yüce Allah’ın, Hz. Peygamber’i bütün âlemlere acımasının sonucu olarak gönderdiği belirtilmiştir. Dolayısıyla Tevbe sûresinin 61. âyetinde münafıklara cevap verildiği ve onlara Hz. Peygamber’in özellikleri öğretildiği için, Peygamber’in, onlardan iman edenlere rahmet olduğu ifadesiyle Enbiyâ sûresindeki rahmet arasında herhangi bir çelişki de söz konusu olmamaktadır.”(131)

Esed, bu âyetin mealini verirken rahmet kelimesini Hz. Peygamber’in bir sıfatı olarak değil de Yüce Allah’ın rahmetinin bir tecellisi olarak kabul etmiş ve şu ifadeleri tercih etmiştir: “De ki: (Evet) o, hakkınızda hayırlı olanı (duyup dinlemek için) kulaklarını açık tutuyor. Allah’a inanıp müminlere güveniyor; (çünkü) içinizden imana erişenler için (Allah’ın) rahmeti(nin bir tecellisi)dir o...”(132) Esed’in bu âyetteki rahmet kelimesini Yüce Allah’ın merhametinin tecellisi olarak değerlendirmesi Enbiyâ 107. âyete getirdiğimiz yorumu destekler mahiyettedir.

Ancak buradaki âyette sözü edilen rahmet oluş, Hz. Peygamber’e ait bir sıfat olarak görülmelidir. Çünkü bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay anlatılmaktadır: “Münâfıklardan bir grup Hz. Peygamber’e eziyet ediyor ve yakışıksız sözler söylüyorlarmış. Bazıları: ‘Yapmayın, dediklerinizin ona ulaşmasından ve başımıza sıkıntı gelmesinden korkuyoruz’ demişler. Bunun üzerine İbn Süveyd: ‘İstediğimizi söyleriz, sonra da ona gideriz, o da dediklerimizi bize onaylattırır. Muhammed’in işiten kulakları vardır’ demiş ve bu âyet nâzil olmuştur.”(133) Âyetin nüzul sebebi ile metni birbirine uygunluk arzetmekte ve konunun Hz. Peygamber’in müminlere yönelik tutumunu göstermekte olduğu aşikardır. Müminlere inanan ve güvenen Hz. Peygamber, aynı zamanda onlara rahmet de olmaktadır. Müminlerin birbirlerine güvenmeleri, onlara karşı şefkat ve merhamet duyguları beslemekte oldukları gerçeği de Kur’an’da açıkça zikredilen konular arasında yer almaktadır.(134) Müminlerin birbirlerine yönelik bu özelliklerinin daha da üst düzey bir örneğini Hz. Peygamber’in oluşturması son derece normal görülmelidir. Bu açıdan Esed’in bu âyete getirdiği yorumun zorlama bir yorum olduğu kanaatindeyiz.

b) لَقَدْ جَآءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ عَز۪يزٌۗ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَر۪يصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِن۪ينَ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Andolsun içinizden size öyle bir Elçi geldi ki sıkıntıya uğramanız ona ağır gelir; size düşkündür, müminlere şefkatli ve merhametlidir.”(135)

Taberî, âyetin “müminlere şefkatli ve merhametlidir” mealindeki son bölümüyle ilgili hiçbir izahta bulunmamış, önceki cümlelerde Hz. Peygamber’in, daha çok inanmayanların inanmalarını çok istediğini beyanla yetinmiştir.(136)

Zemahşerî, Yüce Allah’ın, aslında kendisine ait olan bu iki sıfatı(137) sadece Hz. Peygamber’e verdiğini ve bu iki sıfatıyla onun da hem o dönemdeki hem de diğer müminlere şefkat ve merhamet beslediğini belirtmiştir.(138)

Râzî, bir kısmını Semerkandî ve Zemahşerî’den aldığı anlaşılan izahlarında مِنْ اَنْفُسِكُمْ “içinizden” kelimesini “o da sizin gibi bir insandır” veya “Araplardandır” ya da “Harem ehlindendir” yani “sizin hürmet ettiğiniz Harem ahalisinden biridir” şeklinde anlamlandırdıktan sonra bu kelimenin أنفَس enfes şeklinde de okunmasının mümkün olduğunu, bu taktirde anlamının “sizin en temiziniz” anlamına geldiği görüşünü de nakletmiştir.(139) عَز۪يزٌۗ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ “sıkıntıya uğramanız ona ağır gelir” ifadesinin, “dünya ve âhiret kötülüklerinden birinin mü’minlere gelmesinin Hz. Peygamber’e ağır gelmesi” anlamına geldiğini belirtmiş, حَر۪يصٌ عَلَيْكُمْ “size düşkündür” cümlesinin ise onun düşkünlüğünün, mü’minlerin bizatihi kendileriyle ilgili olmadığını, aksine “dünya ve âhiret hayırlarının onlara ulaştırılması”yla ilgili olduğunu söylemiştir.(140) Esas konumuzla ilgili olan بِالْمُؤْمِن۪ينَ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “müminlere şefkatli ve merhametlidir” şeklindeki beyanın izahında ise İbn Abbâs’ın: “Allah, onu kendi isimlerinden iki tanesiyle isimlendirmiştir”(141) dediğini naklettikten sonra bu cümlenin hasr/vurgu içerdiğini, yani onun raûf ve rahîm oluşunun sadece mü’minlere yönelik olduğunu, kâfirleri içermediğini belirtmiştir.(142)

Ebû Hayyân da âyetin bu son cümlesini izah ederken buradaki “ra’fet” ve “rahmet”in müminlere özel olduğunu, kâfir ve münâfıkları içermediğini belirtmiştir.(143) Ebu’s-Suud, raûf sıfatının rahîm sıfatından önce gelmesinin nedenini, raûf sıfatının rahîmden daha yoğun bir merhamet içermesine ve âyetlerin sonundaki ifade uyumuna bağlamış, cümledeki vurguya temas etmemiştir.(144) Cezâirî ise şefkat ve merhamete layık olmanın inanmış olmaya bağlı bulunduğunu tasrih etmiştir.(145)

Zemahşerî, Râzî ve Ebû Hayyân’ın izahlarında da görülebileceği gibi buradaki rahmet oluş Hz. Peygamber’e ait bir sıfattır ve ifadedeki takdim-te’hirden dolayı sadece müminleri içeren, kâfir ve münafıkları dışarıda bırakan bir özelliğe sahiptir. Tevbe sûresinin 61. âyetinde Hz. Peygamber’in müminler için bir rahmet oluşu gerçeğini işte bu âyet daha da vurgulu bir hale getirmiş ve Hz. Peygamber’in rahmetini müminlere tahsis etmiştir. Nitekimوَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Sana uyan müminlere kanadını indir (onlara karşı mütevazi ve şefkatli davran)”(146) ve وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Müminlere kanadını indir (onlara karşı mütevazi ve şefkatli davran)”(147) âyetleri de Hz. Peygamber’in rahmet oluşunu müminlere tahsis eden bir içeriğe sahiptir. Sadece müminlere şefkat ve merhamet sahibi olmakla, acınmayı hak etmeyen diğer varlılar kapsam dışında bırakılmıştır.

Bu konuyla ilgili olarak Bayraklı’nın “şefkat ve merhamet, peygamber ahlâkının en belirgin özelliğidir. İman etmek, peygamberin şefkat ve merhametini kazanmaya vesile olmaktadır” şeklindeki değerlendirmesi onun da Hz. Peygamber’e ait bu rahmet sıfatının müminlere yönelik olduğunu ve bunun bir çeşit vurgu içerdiğini kabul ettiğini göstermektedir.(148)

Tevbe 61 ve 128. âyetlerde ifade edilen rahmet sıfatının Hz. Peygamber’e aidiyetinde herhangi bir ihtilaf bulunmaması gerçeğinden hareketle şimdi de “âlemlere rahmet oluş”un ele alındığı âyeti incelemek ve müfessirlerin konuya bakışını aktarmak istiyoruz.

6. Enbiyâ 107. Âyet ve Rahmet Sıfatının Sahibi

a) Rahmet Sıfatını Hz. Peygamber’e Ait Görenler

Enbiyâ 107. ayette Hz. Peygamber’e hitaben, وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ اِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَم۪ينَ “Biz, seni ancak âlemlere rahmet olarak/merhametimiz gereği gönderdik.”(149) buyurulmuştur. Taberî bu âyetin izahında Hz. Peygamber’in mümin-kâfir tüm âleme gönderildiğini, iman edenlere yönelik rahmetin onların cennete sokulması şeklinde, kâfirlere yönelik olanın ise azaplarının tehiri şeklinde tecelli ettiği görüşünü benimsediğini ifade etmiştir.(150) Yani Taberî’ye göre rahmet sıfatı Hz. Peygamber’e aittir ve herkesi bir çeşit kapsamına almaktadır.

Semerkandî, buradaki rahmetin “Hz. Peygamber’in, cinler ve insanlar için nimet olduğu” anlamına geldiğini beyandan sonra insanların mümin, kâfir ve münâfık olmak üzere üç grup olduğunu, Hz. Peygamber’in müminlere rahmetinin onları cennet yoluna eriştirmesi, münâfıklara rahmetinin onları savaştan ve ölümden koruması, kâfirlere yönelik rahmetinin ise önceki ümmetlere gelen azap gibi azapların kendilerine gelmeyip tehir vesilesi oluşturması şeklinde tecelli etmekte olduğunu sözlerine eklemiş, daha sonra Sa‘îd b. Cübeyr’in, İbn Abbâs’tan şöyle dediği rivayetini aktarmıştır: “Allah’a ve Elçi’sine inananlar için dünyada da âhirette de merhamet vardır; inanmayanlara ise önceki ümmetlerin başına gelen felâketler (dünyada) gelmeyecektir. Bu da hem müminlere hem de kâfirlere rahmettir.”(151) Bu izahtan anlaşılan o ki Semerkandî de Taberî gibi, âyetteki rahmeti Hz. Peygamber için evrensel bir sıfat olarak görmektedir.

İbnü’l-Cevzî, İbn Abbâs’a nispet ettiği bir rivayet gereği âyetten maksadın muttakî-fâcir herkesi kapsadığı, ona inananın rahmetinin dünya ve âhirette tamamlandığını, nankörlük edenin ise cezasının ölüm ve kıyâmete kadar tehir edildiğini belirtmiş, bu arada İbn Zeyd’den Hz. Peygamber’in sadece müminlere rahmet olduğu görüşünü nakletmiştir.(152) İbnü’l-Cevzî’nin bu iki izahı birbirine ters görünmektedir. Çünkü bir taraftan Hz. Peygamebr’in herkese rahmet olduğu görüşünü söyleyip diğer taraftan da bunu sadece müminlerle sınırlı tutan rivayeti eleştirmeden nakletmek bizi bu kanaate sevk etmektedir.

Mâverdî, âlemîn kelimesinin burada iki anlamı olabileceğini belirterek ilk anlama göre eğer rahmet, “hidâyet” anlamına alınacaksa o zaman Hz. Peygamber’in rahmet oluşunun, sadece müminlere yönelik kalacağını; ikinci anlama göre ise rahmet kelimesi “acele verilen azabın kaldırılması” anlamında ise o zaman da rahmetin mümin-kâfir herkesi kaplayacağını ifade etmiştir.(153) Bu izahta ilk iki müfessirden farklı olarak aslında bulunmadığı halde âyete hasr/vurgunun eklenmiş olduğu anlaşılmaktadır ki İbnü’l-Cevzî’nin ve daha sonra da Râzî’nin İbn Zeyd’den naklettiği, Mâverdî’nin ise kendisine ait gösterdiği bu yorumu âyetin anlamını daraltmak olarak görmekteyiz. Çünkü âyette vurgu anlamı verilebilecek herhangi bir ifade bulunmamaktadır.

Vâhidî, İbnü’l-Cevzî’nin görüşüne yakın bir izah getirmiş, farklı olarak sadece Hz. Peygamber’e itaat edene rahmetin acele verildiğini; diğerlerine dünyada azabın erişmediğini belirtmekle yetinmiştir.(154) Vâhidî’nin bu izahı diğer müfessirlerin bu konudaki izahlarına benzer durumdadır; ancak kâfirlere dünyada azap edilmediği, felâketler yaşamadıkları yolundaki ifadeler yoruma muhtaç ifadelerdir. En azından Hz. Peygamber dönemindeki İslâm’ın azılı düşmanlarının Bedir ve diğer bazı savaşlarda öldürülmüş olmaları, mallarını ve ülkelerini kaybetmiş olmaları dünyevî sıkıntılar arasındayken bunun gözardı edilmemesi gerektiği kanaatimizi ifade etmek istiyoruz.

Zemahşerî, bu âyetteki rahmetin Hz. Peygamber’i nitelendirdiğini ifadeyle onun rahmet oluşunun, getirdiği değerlere uyulması halinde insanların mutlu olacağı sonucuyla ilişkili olduğunu beyan etmiş, Allah’ın iki grup için de rahmet olacak şekilde yerden fışkırttığı gözeden istifade edenle etmeyen benzetmesini yaparak gözenin rahmet oluşuna dikkat çekmiştir.(155) Yani ona göre su gözesi bizatihi rahmettir; ancak istifade etmek istemeyen için de yapılacak fazla bir şey yoktur. Bu izah, rahmeti Peygamberle ilişkilendirmenin bir örneği durumundadır; böylece Allah’ın rahmet sıfatına herhangi bir göndermede bulunulmamıştır.

Benzer ifadeler İbn Kesîr tarafından da dile getirilmiş, rahmet olarak gönderilen Hz. Peygamber’in rahmet oluşunu kabul eden, bu nimete teşekkür edenlerin dünya ve âhirette mutlu olacağını, red ve inkar edenlerin de kaybedeceklerini belirtmiştir.(156)

Kadı Beydâvî, âyeti izahında rahmeti Hz. Peygamber’le ilişkilendirerek onunla gönderilenin (Kur’ân’ın) insanların kurtuluşuna, dünya ve âhiret huzuruna ermelerini sağlayacak esas vesileyi oluşturduğuna dikkat çekmiş, kâfirlere yönelik rahmetinin de onları helak, kılık değiştirme ve acele dünya azabından kurtarmak şeklinde tecelli ettiği görüşüne yer vermiştir.(157) Beydâvî, izahında bu âyetteki rahmeti Kur’ân’la ilişkilendirmiş, âlemlerin nelerden oluştuğuna açıklık getirmediği için bu rahmetin daha hangi varlıkları kapsamına aldığı konusu kapalı kalmıştır.

Âyetin izahını yapan Râzî, buradaki rahmet sıfatının Peygamber’e aidiyetini belirttikten sonra bu sıfatın câhiliyye ve dalâlet içinde bulunan kitap ehli için şaşkınlığa düştükleri bir zamanda indirildiğini belirtmiştir. Rahmet vesilesi olan Hz. Peygamber’in insanları hakka çağırdığı, onlara mükâfat yollarını açıkladığı, Allah’ın hükümlerini insanlara gösterdiğini de ifadeden sonra taklit, inat ve kibir içinde kalanların bu rahmetten yararlanamadığını Fussılet 44. âyetle delillendirmiştir. Daha sonra Râzî, dünyevî açıdan Hz. Peygamber’in rahmet oluşunu insanlığı zilletlerden ve savaşlardan korumasında olduğunu ifadeden sonra kılıç ve savaşla ilgili konumunun tartışmaya açılması durumunda bazı cevapların verilebileceğini şu şekilde beyan etmiştir:

“Onun kılıçla mal kazanma hükmü, kibirlenen, düşünmeyen ve tefekkür etmeyenler içindir. Nitekim Allah da Rahmân ve Rahîmdir ama intikam da alır. Su da indirir; o su bazen rahmet, bazen de sel veya felâket olabilir. Önceki peygamberlerin ümmetleri inkâr edince hepsi helâk edilmiş olmasına rağmen bu son ümmet bundan istisna edilmiştir. Enfâl 33. âyeti bunun delilidir…”

“Hz. Peygamber güzel ahlâkın zirvesindedir.(158) “Ben rahmet olarak gönderildim; azap vesilesi olarak değil”(159) buyurmuştur. Ayrıca Müslim’in Sahih’inde “Ben de sizin gibi bir beşerim. Ben de kızarım; Eğer birisine kötü söylemiş veya lanetlemişsem Rabbim o sözü o kişi için rahmet kılsın” dediği rivayet edilmiştir.”(160)

“Abdurrahman b. Zeyd demiştir ki: Âyetteki “âlemlere rahmet için” ifadesi özellikle müminlere rahmet olmak manasındadır. Ebü’l-Kâsım el-Ensârî de her iki görüşün de aynı şey olduğunu beyanla tefekkür etmek isteyen herkesin bundan yararlanabileceğini, ama yüz çevirenlerin bundan yararlanamayacağını(161) ifade etmiştir.”(162)

Burada Râzî’nin ifade ettiği görüşleri naklettikten sonra söz konusu edilen hadislerde ve daha başkalarında Hz. Peygamber’in gazap ve lanet vesilesi olarak değil de rahmet vesilesi olarak gönderildiğini ifade eden hadislerin müminler için bu anlama geldiğini düşündüğümüzü belirtmek istiyoruz.

Hz. Peygamber’in âlemlere rahmet oluşu görüşünü kabul eden bütün müfessirlerin ortak kanaati, onun müminler için hem dünyada hem de âhirette rahmet oluşunu, kafir, münafık ve saire için ise azabın tehir edilmesi, önceki ümmetlerin başına gelen felaketlerin benzerlerinin onların başına dünyadayken gelmemesi şeklinde tecelli etmektedir.

Müfessirlerin izahlarının ardından konuya mutasavvıf müfessirlerin bakışlarını da eklemek bakımından bazı işârî tefsirlere de müracaat etme ihtiyacını hissetmekteyiz. Bu cümleden olarak birkaç mutasavvıf müfessirin kanaatlerini aktarmakta yarar görüyoruz.

b) Mutasavvıf Müfessirlerin Konuya Bakışı

Kuşeyrî, Tevbe sûresinin 128. âyetini tefsir ederken, Hz. Peygamber’in şeklen beşer suretinde olduğunu, ancak yaratılışta ona özel kılınan hususiyetler nedeniyle kendisine herkesi kuşatacak rahmet elbisesinin giydirildiğini, merhamet ve şefkatle donatıldığını, en büyük özleminin ya da en çok önem verdiği konunun ise insanların iman etmeleri olduğunu ifade etmiştir.(163) Bu izahıyla Kuşeyrî, âyette müminlere özel kılınan şefkat ve merhameti tüm insanları kapsayacak şekilde bir yorum yapmıştır. Öte yandan Enbiyâ 107. âyetin izahında da Hakkâ teslim olanların Hz. Peygamber sayesinde kurtulacaklarını, nankörlük yapanların ise Hz. Peygamber onların içinde bulunduğu sürece azaba uğratılmayacaklarını belirtmiş, sebep olarak da Nebî’nin, Allah katından tüm yaratıklara rahmet olmasını göstermiştir.(164) Buradaki yorum da ilk âyette yapılanı destekler mahiyettedir. Anlaşılan o ki Kuşeyrî de buradaki rahmet sıfatını Hz. Peygamber’e ait görmektedir.

Necmuddîn Dâye, Tevbe 128. âyeti izahında, Bakara 143. âyette Yüce Allah’ın kendisine ait olarak ifade ettiği şefkat ve merhametle bu âyette Hz. Peygamber’e ait olan bu iki sıfatın çok yüce, nefis bir incelik içerdiğini beyandan sonra şunları belirtmiştir: “Nebî (as), mahluk olduğu için onun şefkat ve merhameti de mahluktur ve yaratılışları zayıf olduğu için rahmeti müminlere özeldir. Yüce Allah, yaratıcı olduğu için O’nun şefkat ve merhameti ise ezelidir ve yaratıcı kuvvetli olduğu için tüm insanları içerir; “rahmetim her şeyi kuşatmıştır”(165) âyeti de bunun delilidir.”(166) Enbiyâ 107. âyeti izahında ise âlemlerden maksadı, “ibâdet ve amel sahiplerinden muhabbet erbabı ve zikir ehli” diye ifade etmiş, rahmet konusuna dair herhangi bir açıklama getirmemiştir.(167) Daha sonra Meryem sûresinde Hz. Îsâ’nın sıfatı olarak zikredilen rahmeti izahında ise Hz. Peygamber’in âlemlere rahmet oluşu ile Hz. Îsâ’nın rahmet oluşu arasında muazzam bir farkın bulunduğunu beyanla şunları belirtmiştir: “Îsâ’nın rahmet oluşu مِنَّاۚ ifadesi gereği “ba‘ziyet” manası içermektedir; dolayısıyla onun rahmet oluşu kendisine iman eden ve bizim Peygamberimizin gönderilmesine kadar ona tabi olanlara yöneliktir. Onun getirdiği din nesh edilince ümmetinden de rahmet kesilmiştir. Bizim Peygamberimizin âlemlere rahmet oluşu ise mutlaktır; ebedî olarak âlemlerden kesilmeyecektir. Dünyadaki ebedî rahmeti dininin nesh edilmeyecek olmasındadır; âhirette ise Hz. İbrâhim’e kadar tüm yaratılmışların onun şefaatine muhtaç olmaları şeklindedir.”(168)

Bursalı İsmail Hakkı, bu âyeti izahında rahmetin Hz. Peygamber’e ait olduğunu ve mümin-kâfir herkesi içerdiğini beyandan sonra şöyle bir hadis olduğunu nakletmektedir: Rasûlüllâh Cebrâil’e: “Yüce Allah, ‘seni âlemlere rahmet için gönderdim’ buyuruyor. Bu rahmetten sen de istifade ettin mi?” demiş. O da: “Evet, akıbetimden korkuyordum. Allah, bana: ‘O elçi güçlüdür, Arş’ın Sahibi katında yücedir. Orada (kendisine) itaat edilen ve güvenilendir’ (Tekvîr 81/20-21) şeklinde övgüde bulunduğu için sana iman ettim, demiş.”(169) Daha sonra Bursalı İsmail Hakkı, izahlarını bazı büyüklere nispet ettirdiği ifadelerle devam ettirmiş ve şu görüşlere yer vermiştir: “Onun rahmet oluşu mutlak, tam, kâmil, her şeyi içine alan, câmi‘, gaybî, ilmî, aynî, vucûdî, şuhûdî, geçmiş ve gelecekle ilgili tüm kayıtları kuşatan, ruhlar ve cesetler âlemi gibi diğer tüm akıllılarla ilgili âlemleri de içine alan bir rahmettir… Ey akıllı insan, iyi düşün ve anla ki Yüce Allah bize şunu haber vermektedir: Muhammed’in nuru, Allah’ın ilk önce yarattığı şeydir. Daha sonra tüm mahlûkatı nurunun bir bölümünden Arş’tan toprağa kadar yaratmıştır…”(170)

Âlûsî de Ebu’s-Suud’la aynı ifadeleri zikrettikten sonra âlemler kelimesinin melekleri de içerip içermediği konusunu Hz. Peygamber’in risâletinin umumiliğinin kabulüne bağlı olduğunu, bu konuda farklı kanaatler bulunduğunu, risâletin umumiliğini yani melekleri de içerdiğini kabul edenler arasında Bârizî, Takıyyuddîn es-Sübkî, Celâlüddîn el-Mahallî, İbn Teymiyye, İbn Hâmid, Abdülhakk’ın; diğer tarafta ise Huleymî, Beyhakî, Zeynuddîn el-Irâkî, Mahmûd b. Hamza, Fahreddîn Râzî gibi âlimlerin bulunduğunu belirttikten sonra kendi kanaatinin ilk grup gibi olduğunu ifade etmiş, delil olarak Hârût ve Mârût olayını zikretmiş, Semerkandî’nin naklettiği Hz. Peygamber’le Cebrâil arasındaki konuşmanın da bunu desteklediğini, dolayısıyla âlemlerin kapsamına meleklerin de girdiğini kabul etmek gerektiğini özellikle vurgulamış, Celâlüddîn es-Suyûtî’nin ise bu hadisin isnadı hakkında farklı bir kanaat sahibi olduğunu belirtmiştir. Bu ifadelerinden sonra Âlûsî, Hz. Peygamber’in rahmet oluşunun tüm mahlûkat için geçerli olmasının nedenini ilâhî feyzin, onun aracılığıyla diğer varlıklara ulaştırılmış olmasına, أول ما خلق الله نور نبيك يا جابر “Ey Câbir, Allah’ın ilk yarattığı şey senin peygamberinin nurudur”(171) ifadesine ve الله تعالي المعطي وانا القاسم “Allah Te‘âlâ verendir; ben de taksim edenim”(172) sözüne bağlamıştır.(173)

Âlûsî’nin hadis olarak naklettiği “Ey Câbir, Allah’ın ilk yarattığı şey senin peygamberinin nurudur” ifadesi hakkında Aclûnî, bunu Câbir b. Abdillâh’tan Abdurrezzâk’ın rivayet ettiğini, hadisin aslında çok uzun olduğunu, bu hadiste tüm kâinatın yaratılış süreci hakkında detay bulunduğunu belirterek uzun uzun nakillerde bulunmuş, bu konuda farklı eserlerdeki rivayetlerin de sahih olduğunu belirtmiştir.(174)

Ali el-Kârî aklın yaratılması konusundaki rivayetler hakkında İbn Teymiyye’nin ve onu takip eden diğer ilim adamlarının bu tür rivayetlerin hepsinin yalan olduğu konusundaki bilgisine yer vermiştir.(175) Benzer bir değerlendirme de Elbânî yapmıştır.(176)

Âlûsî’nin burada sözünü ettiği ve hadis diye naklettiği ifadenin benzeri olan, ilk yaratılan şeyin Hz. Peygamber’in ruhu olduğu veya akıl veya kalem ya da cevher olduğu şeklindeki ifadelerin manaca aynısı olan: كنت نبيا وآدم بين الماء والطين “Âdem, su ve çamur arasında iken ben nebiydim”(177) şeklindeki rivayet hakkında Elbânî, bunun da “ben nebi iken Âdem de yoktu, su da yoktu, çamur da yoktu” rivayetinin de uydurma olduğunu belirtmiştir.(178)

Aclûnî, bu hadisin, insanlar arasında bu lafızlarla yaygın olduğunu, ancak hadisin bu lafızlarla bulunmadığını, “ben nebi iken Âdem de su da çamur da yoktu” şeklinde bir ifadenin bulunduğunu, bu ikinci şeklin İbn Hacer’e göre zayıf, ilk şeklin kuvvetli olduğunu, Zerkeşî’ye göre bu lafızla hadisin aslının bulunmadığını, Suyûtî’nin de ikinci rivayetteki şeklin aslının olmadığı şeklindeki kanaatini ifade ettikten sonra Hz. Peygamber’in yaratılışta ilk, gönderilişte son peygamber olduğu şeklinde pek çok rivayetin kaynaklarda bulunduğunu belirtmiştir.(179)

İbn Teymiyye, bu ve benzerlerinin, Peygamber’in diğer nebilerden farklı oluşu ve velilerin sonuncusu olduğu düşüncesinin gerçeği yansıtmadığını, üstelik bu düşüncenin büyük imamların fikir birliğine de aykırı olduğunu beyan etmiştir. Ona göre Yüce Allah tüm eşyayı bilen ve henüz onlar yokken onları takdir edendir. Tüm varlıklar ancak yaratıldıkları zaman var olmuşlardır. Bu konuda nebilerle diğer varlıklar arasında hiçbir fark yoktur. Nebî’nin hakikati de yaratılmadan önce yok idi; Allah’ın bilmesi ve takdir etmesi anlamında diğer yaratıkların durumu ne ise Peygamber’in durumu da aynıdır. Nebî’nin diğer peygamberlerden farkı, daha meşhur oluşu ve önceki kitaplarda geleceğinin yazılmasıdır. Daha önce geçen sözün de aslı yoktur. Bu sözü bu lafızla hiçbir bilgin rivayet etmemiştir. Bu söz bâtıldır, çünkü Âdem suyla çamur arasında hiç bulunmamıştır. Zaten çamur, suyla toprağın karışımıdır.(180)

Bu tür rivayetlerden oldukça fazla etkilendikleri bilinen bazı sûfîler hakkında Abdurrahman Şah Velî de şu değerlendirmeleri yapmıştır: “Bu konudaki rivayetlerin çoğu uydurmadır ve Yeni Eflatuncu fikirlerin, Nebî’nin lisanından söyletilmesinden ibarettir. Pek çok felsefeci ve bazı sûfîler bunlardan yeterince düşünmeden etkilenmişlerdir… Bazıları bu tür rivayetlerin zayıf ve uydurma olanlarını ayırmaya çalışmışlardır…”(181)

Bazı mutasavvıfların ve müfessirlerin bu tür rivayetleri esas alarak değerlendirmeler yapmalarına neden olan bu ve buna benzer rivayetlerin doğruluğunu kabul edenlerin sayılarının oldukça kabarık olduğu gerçeğini de dile getirmeyi bir görev bilerek ilim dünyasında bunların tamamını uydurma diye nitelendiren ilim adamlarının bulunduğunu da hatırlatmak gerekmektedir. Yukarıda İbn Teymiyye’nin konuyla ilgili değerlendirmelerinden bir bölümünü nakletmiştik. Bu cümleden olarak: لولاك لما خلقت اللأفلاك “Sen olmasaydın felekleri yaratmazdım” sözü de dikkatleri çeken ve kabul edenleri tarafından sıkça referans olarak gösterilen ifadelerdendir. Oysa bu söz de Sağânî’ye göre uydurmadır.(182) Aclûnî, Sağânî’nin bu görüşünü ifade ettikten sonra bu sözün, aslında hadis olmasa bile manasının doğru olduğunu belirterek(183) anlaşılmaz bir tutum izlemiştir. Çünkü bu ve buna benzer ifadeler, âyet ve kendi ifadesiyle de hadis olmadığına göre hangi kritere veya kaynağa göre nasıl doğru kabul edilebilirler ki? Cebrail böyle bir bilgiyi Hz. Peygamber’e değil de acaba kime vermiştir ki bu söz, anlamca doğru kabul edilebilmektedir?

Ali el-Kârî’nin “bu söz, hadis olmasa bile manası doğrudur; Nitekim Deylemî, İbn Abbâs’tan merfu‘ olarak Hz. Peygamber’in şöyle dediğini rivayet etmiştir: Cebrâil bana geldi ve: ‘Ey Muhammed, sen olmasaydın cennet de, cehennem de yaratılmazdı’ dedi. İbn Asâkîr rivayetinde ise ‘dünya yaratılmazdı’ sözü vardır” şeklindeki değerlendirmesi hakkında Elbânî şunları söylemiştir:

“Bu sözün manaca sahihliği hakkında kesin kanaat sahibi olmak, ancak Deylemî’nin naklinin sabit olmasından sonra mümkündür… Bu sözün senedine tam vakıf olamasam da onun zayıf olduğunda tereddüdüm yoktur. Delil gösterme bakımından bu sözü sadece Deylemî’nin söylemiş olması (başkalarının bulunmaması) da bize yeter. İbn Asâkîr’in rivayetine gelince İbnu’l-Cevzî, onun da uydurma olduğunu söylemiştir.”(184)

İbnü’l-Cevzî’nin bu rivayet hakkındaki değerlendirmesi de “hiç şüphesiz bu da uydurmadır. İsnadında bilinmeyenler, zayıf kabul edilenler var” şeklindedir.(185)

Suyûtî ve İbnü’l-Cevzî, “sen olmasaydın dünya yaratılmazdı” sözünün de içinde zikredildiği oldukça uzun bir hadisi “Kitâbü’l-Menâkıb” başlığında zikretmiş, sonunda bu hadisin uydurma olduğunu beyan etmiş,(186) bu rivayeti dolaylı olarak çağrıştıran ve Hz. Peygamber’in ilk yaratılan varlık olduğu fikrini destekleyen bir başka rivayeti de İbn Abbâs’tan şöyle nakletmişlerdir: İbn Abbâs, Hz. Peygamber’e: “Âdem cennetteyken ve yeryüzüne indirilirken sen nerdeydin?” diye sormuş, o da “onun sulbündeydim; babam Nûh’un sulbünde gemiye binmiştim; atam İbrahim’in sulbünde ateşe atılmıştım…” şeklinde cevap vermiş. Bu içerikte uzunca bir rivayetin de uydurma olduğunu açıkça belirtmişlerdir.(187)

لولاك لما خلقت اللأفلاك “Sen olmasaydın felekleri yaratmazdım” sözü hakkında ortaya konan bu görüşleri nakletmişken benzer bir ifadenin Yuhanna İncil’inde bu defa Hz. İsâ için de şu şekilde söylendiğini hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“…Her şey O’nun aracılığıyla var oldu, var olan hiçbir şey O’nsuz olmadı…”(188)

“…O, dünyadaydı, dünya O’nun aracılığıyla var oldu, ama dünya O’nu tanımadı…”(189)

Konuyla ilgili benzer başka bir rivayet de şu şekildedir: “Âdem hata işleyince: ‘Ya Rabbi, Muhammed’in hakkı için beni bağışla’ dedi. Yüce Allah da: ‘Ey Âdem, henüz yaratmadığım halde sen Muhammed’i nasıl/nereden biliyorsun?’ deyince Âdem: ‘Ey Rabbim, elinle beni yaratıp ruhundan bana üfleyince başımı kaldırdım; Arş’ın sütunlarında لا اله الا الله محمد رسول الله yazılmış olduğunu gördüm. Anladım ki sen, yaratıkların sana en sevgilisi olanından başkasını ismine komşu etmezsin’ dedi. Bunun üzerine Yüce Allah da: ‘Doğru söylüyorsun ey Âdem, mahlukatım içinde en çok sevdiğim odur. Onun hakkı için/onun hatırı için bana yalvar ki seni affedeyim; Zaten Muhammed olmasaydı seni de yaratmazdım’ demiş.”(190)

Bu rivayet hakkında Elbânî, bunun uydurma olduğunu belirtmiş, ayrıca Zehebî’nin, İbn Kesîr’in ve daha pek çok ilim adamının bu hadisin uydurma, bâtıl ya da en azından zayıf olduğunu belirttiklerini nakletmiştir.(191)

Görüşlerini nakletmeye çalıştığımız mutasavvıf müfessirlerin bu konudaki görüşlerini, eleştiriye açık bir takım rivayetleri esas alarak şekillendirdikleri ortadadır. Dolayısıyla konuya bakışı şekillendirirken daha sağlam delillere sahip olmanın çok daha kabul edilebilir kanaatler ortaya çıkaracağını düşünüyor ve ilgili âyetteki rahmet sıfatının Allah’a ait olabileceğini kabul edenlerin görüşlerini ele almak istiyoruz.

c) Rahmet Sıfatını Allah’a İzafe Edenler

Buraya kadarki bölümde rahmet sıfatını Hz. Peygamber’e ait gören bazı müfessirlerin görüşlerini naklettik. Şimdi de bu kelimeyi Allah’ın bir sıfatı olarak anlamamızı sağlayacak görüşlerden bir bölümünü sıralamak istiyoruz. Müfessir Şevkânî âyet hakkında şöyle bir izah sunmaktadır: “Ey Muhammed, biz seni tüm insanlara merhamet olsun diye şeriatlar ve hükümlerle gönderdik.” Yani herhangi başka bir nedenle değil, sadece geniş merhametimiz gereği seni gönderdik. Seninle gönderilen şey, iki âlem/dâreyn saadetini sağlayacak nedendir.(192)

Benzer ifadeleri zikreden Ebu’s-Suud da rahmeti Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak gösteren görüşü ilk görüş olarak, diğerini ise ikinci görüş olarak vermiş, Hz. Peygamber’in rahmetinden istifade etmeyenlerin suçlarının kendilerinde bulunduğunu beyan etmiştir.(193) Nesefî ve Kâsımî de Hz. Peygamber’in rahmet oluşu fikrini izahtan sonra “rahmet” kelimesinin cümlede mef‘ûlün leh olduğunu veya hâl olduğunu belirtmişlerdir.(194)

İ‘râbu’l-Kur’ân adlı eserin sahibi olan Muhyiddin ed-Derviş, bu cümlenin i‘rab tahlilini yaparken şunları belirtmiştir: “Cümlenin başındaki vâv harfi “atıf harfi”dir; mâ harfi “olumsuzluk edatı”dır. Erselnâke kelimesi “fiil, fail ve mef‘ûlün bih”tir. İllâ edatı “hasr (vurgu) edatı”dır. Rahmet kelimesi ise, “mef‘ûlün li eclih (yani mef‘ulun leh)tir”; veya “Peygamber’in bizzat rahmetin kendisi olması yani rahmet sahibi olması” anlamında “hâl”dir. Âlemîn kelimesi de rahmet kelimesinin sıfatı durumundadır…”(195)

‘Ukberî de إلا رحمة ifadesinin “mef‘ûlun leh” olduğunu; “hâl” olmasının da caiz olduğunu belirtmiştir.(196) Şevkânî, Nesefî, Ebu’s-Suud, Dervîş ve ‘Ukberî’nin ilk tercihlerine göre yani rahmet kelimesi cümlede “mef‘ûlün leh” konumunda ise cümlenin anlamının: “Seni ancak âlemlere acıdığımız için gönderdik” şeklinde olacağı açıktır.

Elmalılı Hamdi Yazır ise âyetin tefsirinde iki ihtimal bulunduğunu belirtmiş ve ilk ihtimal olarak şu bilgileri vermiştir: “Ey Muhammed! Başka bir sebep için değil, ancak bütün âlemlere ve özellikle akıl sahibi varlıklara olan merhametimizden dolayı veya başka bir durumda değil, ancak âlemlere bir rahmet olarak seni peygamber gönderdik: Senin Peygamberliğin bütün varlıklara Allah’ın bir rahmetidir. Veya sen öyle kapsamlı bir rahmetsin ki bütün akıl sahibi varlıklara o iyilik ve kurtuluş yolunu göstereceksin. Her iki dünyada mutluluk getiren dini sen öğreteceksin ve bütün âlem bundan istifade edecektir. Buna rağmen şu rahmetten kaçan ve şu nura karşı gözlerini kapatan bedbahtlara yazıklar olsun ey âlemlere rahmet olarak gönderilen Peygamber.”(197) Elmalılı’nın yaptığı bu ilk izah, âyetteki rahmet sıfatının Yüce Allah’a aidiyetini ortaya koymakta, risâletin rahmet oluşuna dikkat çekmektedir.

Süleyman Ateş ise âyeti şöyle yorumlamıştır: “Allah, insanlara acıdığından dolayı onları hurafelerden, kötü huylardan kurtarmak ve doğru yola yöneltmek için Hz. Muhammed’i göndermiştir… İşte Yüce Allah, insanları bu haksızlıklardan kurtarıp özgürlüğe kavuşturmak, zayıfları korumak, ruhlarını vehim ve hurafelerin tutsaklığından kurtarmak için Hz. Muhammed’i göndermiştir. Onu göndermesi, insanlara acıdığından, şefkatinden dolayıdır. O, bizatihi âlemlere rahmet olmuştur.”(198) Ateş’in işte bu izahı bizim bu konuya yönelmemize neden olmuştu. Ateş’in burada söylediği, insanlığın kötü alışkanlıklardan ve hurafelerden kurtulabilmesi, dolayısıyla doğru yolu bulabilmesi için yani Yüce Allah onları acıdığı için Hz. Peygamber’i göndermiş olduğudur. Onun gönderilmesi bizatihi rahmettir; rahmet Yüce Allah’ın âlemlere acımasının adı olmuş, Hz. Peygamber’in risâleti de bunun tecellisi durumunu kazanmıştır.

Bayraklı da bu âyetin tefsirinde şu ifadelere yer vermektedir: “Yüce Allah, insanların doğru yoldan çıkıp inkâra, şirke düşmelerinden dolayı onlara acımış ve merhamet etmek istemiştir. İşte onlara merhamet etmek için Hz. Peygamberi göndermiştir. Başka bir ifade ile, Hz. Peygamber Allah Teala’nın insanlara olan merhametinin bir tezahürü olmaktadır.”(199)

Esed, Enbiyâ 107. âyete meal verirken: “Ve (bunun içindir ki ey Peygamber) Biz seni yalnızca, bütün âlemlere rahmetimiz(in bir işareti) olarak gönderdik” ifadelerini tercih etmiş ve buradaki rahmet kelimesini Peygamber’in bir sıfatı olarak değil de Yüce Allah’ın merhametinin bir işareti olarak kabul etmiştir.(200)

Bu mealden de anlaşılacağı üzere buradaki rahmet oluş tüm âlemlere yöneliktir. Çünkü Hz. Peygamber’in tebliğle mükellef tutulduğu Kur’ân, tüm insanlığa bir mesaj niteliği taşımaktadır. Bize göre bu âyet, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i göndermesindeki temel nedeni açıklayıcı niteliktedir.(201) Rahmet kelimesinin yukarıda ifade ettiğimiz üzere, Hz. Peygamber’in sıfatı olduğunu açıkça ifade eden âyetler de kuşkusuz vardır; ancak bu âyet hakkında yapılan Peygamber merkezli izahlar, âyetin mesajını evrensellikten çıkartacak bir mahiyet arz etmektedir.

Nitekim benzer bir başka ifade de Kasas sûresinde söz konusudur. O âyette de Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: وَمَا كُنْتَ تَرْجُوٓا اَنْ يُلْقٰىٓ اِلَيْكَ الْكِتَابُ اِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ ظَه۪يرًا لِلْكَافِر۪ينَۘ “Sen, kitabın senin kalbine bırakılacağını ummazdın. Ancak Rabbinden bir rahmet olarak (bu kitap senin kalbine bırakıldı). O halde kâfirlere arka olma.”(202) Bu âyette kullanılan rahmet kelimesi benzer şekilde bu defa Kur’ân’ın gönderilmesi için söz konusudur. Dolayısıyla buradaki illâ edatı “istidrak” anlamına gelir ve âyetin anlamı Râzî’nin de ifade ettiği gibi “Lakin, Rabbinden bir rahmet olarak o kitap sana verildi” şeklinde olur.(203) Yani Kur’an’ın Hz. Peygamber’e gönderilme nedeni Allah’ın merhametidir; Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e olan acımasıdır. Esed de bu âyete meal verirken: “Ve (sen ey inanan kişi,) bu kitabın sana ulaşacağını ummazdın; fakat işte Rabbinden bir rahmet olarak (sana ulaştı)”(204) ifadelerini kullanmış, dolayısıyla buradaki rahmeti Kitab’ın gönderilme nedeni olarak izah etmiştir. Dolayısıyla hem kitabın gönderilmesini hem de Hz. Peygamber’in gönderilmesini Yüce Allah’ın bir merhameti olarak görmek, âyetlerin daha kolay anlaşılmasını sağlayacaktır.

Buna benzer diğer bir ifade de yine Kasas sûresinin 46. âyetinde söz konusudur. Orada Yüce Allah وَمَا كُنْتَ بِجَانِبِ الطُّورِ اِذْ نَادَيْنَا وَلٰكِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَآ اَتٰيهُمْ مِنْ نَذ۪يرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “(Musa’ya) ünlediğimiz zaman sen Tûr’un yanında değildin. Fakat Rabb’inden bir rahmet olarak (orada geçenleri sana bildirdik) ki senden önce kendilerine bir uyarıcı gelmemiş olan toplumu uyarasın; belki düşünüp öğüt alırlar” buyurarak gerçekleştirdiği bilgilendirmenin sebebini Hz. Peygamber’e yönelik bir merhamet olarak belirlemiştir. Dolayısıyla buradaki rahmet de Yüce Allah’ın bir sıfatı durumundadır ve muhatap da bir önceki âyette olduğu gibi Hz. Peygamber’dir.

Bütün bu izahlarımızın arkasında yatan esas neden Enbiyâ 107. âyetle Tevbe 61 ve 128. âyetlerin bir tenakuz görünümünde bulunmamasıdır. Çünkü o âyetlerde Hz. Peygamber’in müminlere rahmet olduğu açıkça ve birinde (Tevbe 9/128) vurgulu bir şekilde ifade edilmişken Enbiyâ 107’de bu vurguyla tezat oluşturacak şekilde bir anlamın verilmesinin anlam açısından sakınca oluşturacağı kanaatindeyiz. Eğer Enbiyâ 107. âyetteki rahmet kelimesini Allah’a nispet edersek böyle bir sorunun kalmayacağını düşünmekteyiz.

Bu başlık altında, Hz. Peygamber’in, kendileriyle savaştığı kâfirlere merhamet beslemesinin nasıllığı meselesini de tavzih etmek gerekir. Mutezilenin bu konuda şöyle bir karşı çıkışı vardır: “Eğer Yüce Allah, kâfirlerin küfrünü istiyor, risâletten nasiplenmelerini engelliyorsa Hz. Peygamber onlar için nasıl rahmet olabilir? Bu nedenle risâletin, onlar için bir azap ve bir bela olması daha doğru değil mi? Müminlere dünyada rahmet vesilesi olan husus, kafirler için de söz konusudur. Kaldı ki risâletten önce kâfirlerin dünyevî nimetler bakımından durumları daha da iyi idi. O geldikten sonra onları keder, korku ve üzüntü sarmış, onun sayesinde pek çok kâfir ölmüştür. Belli ki buradaki rahmetten söz konusu mana kastedilmemiştir.”(205)

Bizce, Mutezilenin bu noktadaki karşı çıkış gerekçelerinin ilki doğru görünmemektedir. Çünkü Yüce Allah, hiç kimsenin risâlet öğretilerinden nasiplenmesini engellememektedir. O’nun daveti evrenseldir; dileyen icabet eder, ödüle hak kazanır; dileyen de reddeder, sonucuna katlanır. Kur’ân’ın bu konuda farklı bir mesajı yoktur. Kur’ân öğretilerinde hidâyet ve dalâlet kulun istemesine terkedilmiştir. Dileyen inanır; dileyen inkâr eder.(206)

Risâletin, kâfirler ve münâfıklar için bir azap ve bir bela vesilesi olması doğru bir tespit olarak görünmektedir. Gerçekten de inançsızlıklarını karşı tarafa bir saldırı nedeni olarak gören ve müminlere hayatı zindan eden kâfirler, saldırganlıklarının karşılığını hak ettikleri gibi almışlardı. Hz. Peygamber’in bu tür insanlara rahmet olmasının izahı zordur. Bu ümmet, toplu olarak helak edilmeyecek ama, çeşitli savaşlarda ölen kâfirler, helaki yaşamışlardır. Zaten böylesi düşmanlara karşı Hz. Peygamber’in ve müminlerin takınacağı tavırla ilgili pek çok âyet vardır.(207)

Buradaki rahmet oluşu eğer Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak alırsak Hz. Peygamber’in sadece müminlere rahmet olduğunu bildiren âyetlerle bu âyet arasında bir tenakuzun bulunmadığını, Rahmân sıfatı gereği Yüce Allah’ın tüm mahlûkata acıdığı gerçeğini, sadece saldırgan kâfirlere ve sadece saldırganlıkları nedeniyle karşılık verileceği yoksa inanmamalarının öldürülme nedeni oluşturmadığı sonucunu ortaya koymuş oluruz.

Son olarak, “Âlemler kapsamına melekler de dahilse Hz. Peygamber meleklere de rahmet midir?” meselesine de kısaca temas etmekte fayda görüyoruz. Alimlerin “Hz. Muhammed bu âyet gereği meleklerden daha üstündür; çünkü melekler de âlemlerin kapsamına dahildir; Peygamber onlar için de rahmettir ve onlardan daha faziletlidir” görüşüne karşılık Râzî bu görüşün melekler hakkındaki “Onlar, müminlerin affedilmesini isterler”(208) âyetiyle çelişeceğini, çünkü istiğfarın melekler tarafından müminler için bir rahmet olduğunu, Hz. Peygamber’in de müminlere dahil olduğunu ifade etmiş, “Allah ve melekleri peygambere salât ederler”(209) âyetinin de böyle anlaşılması gerektiğini belirtmiştir.(210) Râzî’nin bu izahı bizce de makul gözükmektedir.

Genel Değerlendirme ve Sonuç

Gelinen bu noktada, Enbiyâ 107. âyette zikredilen rahmet sıfatının Hz. Peygamber’e mi yoksa sadece Yüce Allah’a mı ait olduğu hususunun, çalışmamızın başında da işaret ettiğimiz üzere, konunun özünü oluşturduğu rahatlıkla görülebilir. Bu bağlamda öncelikle, Tevbe 61, 128 ve Enbiyâ 107. âyetler arasında bir tenakuz olup olmadığı meselesi akla gelmeli ve buna bir açıklık kazandırılmalıdır. Gerçekten de, Hz. Peygamber’in rahmet sıfatının sadece müminlere ait olduğunu ifade eden Tevbe 128. âyet ile, onun tüm alemlere rahmet olarak gönderildiğini ifade eden Enbiyâ 107. âyet arasında bir anlaşılma sorunu mevcuttur.

Nitekim Râzî’nin de belirttiği üzere Tevbe 128’deki ifade, takdim-te’hirden kaynaklanan güçlü bir vurgu (sadece müminlere rahmet oluş anlamını) içermektedir. Yani Hz. Peygamber’in merhameti sadece müminlere yöneliktir. Söz konusu durumu (sadece müminlere rahmet oluşu) âyetin anlaşılması için önemli bir nokta olarak görmesine ve bu inceliği sadece onda bulabilmemize rağmen, Râzî’nin, Hz. Peygamber’in, tüm âlemlere rahmet oluşu (Enbiyâ 107) ile sadece müminlere rahmet oluşu (Tevbe 128) arasındaki tenakuz görünümüne değinmemesi, gerçekten bizim için merakı mucib bir durum olmaktadır.

Gerçekte ise, ayetler arasında herhangi bir tenakuz ebette söz konusu değildir. Tevbe 128’de takdim-te’hirden kaynaklanan hasr/vurgu tekniği nedeniyle, sadece müminlere şefkatli ve merhametli oluş ifade edilmekte, Enbiya 107’de ise, nefy ve istisnadan kaynaklanan hasr/vurgu tekniği nedeniyle tüm alemlere rahmet oluştan söz edilmektedir. Dolayısıyla yanlış anlaşılmanın asıl sebebi, daha çok ikinci ayetteki (Enbiya 107) vurgunun ön plana çıkarılması ve diğer ayetin de (Tevbe 128) gerçekte benzer güçte bir vurgu ihtiva ettiğinin gözden kaçırılması veya ikinci plana itilmesidir. Eğer her iki ayette de benzer güçte birer vurgunun olduğu ve bunların da çelişemeyeceği düşünülseydi, rahmet oluşların aidiyetlerinin farklı olduğu rahatlıkla anlaşılabilirdi.

İki ayette de bulunan aynı rahmet oluş vurgusunun çatışamayacağı; yani, Yüce Allah’ın, Hz. Peygamber’in hem sadece müminlere, hem de tüm alemlere rahmet olduğunu ifade etmiş olamayacağı dikkate alındığında, o zaman ayetlerdeki rahmet oluşun birinin (sadece müminlere rahmet oluşun) Hz. Peygamber’e (Tevbe 128), diğerinin (tüm alemlere rahmet oluşun) ise Yüce Allah’a (Enbiya 107) ait olduğu kolaylıkla görülebilir.

Teknik olarak ifade edecek olursak, daha önce de değindiğimiz üzere, Enbiya 107’deki “erselnâke” ifadesi, fiil, fail ve mefulun bihtir. “Rahmet” kelimesi ise, “ersele” fiilinin mefulun lehidir. Dolayısıyla buradaki “rahmet” kelimesi faile (gönderene/Allah’a) ait bir gönderme gerekçesidir (mefulun lehtir). Buna göre ayetin anlamı, “biz seni sadece alemlere acıdığımız için gönderdik” şeklindedir. Yani burada rahmet olan eylem, Hz. Peygamber’in bizzat kendisi değil, gönderiliş gerekçesidir ki o da Yüce Allah’ın alemlere acımasıdır (rahmetidir). Bu anlam da, hiçbir şekilde, Hz. Peygamber’in sadece müminlere rahmet oluşunu ifade eden Tevbe 128’le çelişmemektedir.

Hz. Peygamber’i tüm âlemlere rahmet olarak görmek yerine âlemlere rahmet olmanın, aslında Yüce Allah’ın Rahmân sıfatının bir sonucu olduğunu kabul edip âyetleri bu doğrultuda tefsir etmek daha doğru görünmektedir. Çünkü Yüce Allah, Rahmân sıfatı gereği tüm varlıklara merhamet etmektedir. Yüce Allah’ın rahmetinin her şeyi kapladığını belirtenوَرَحْمَت۪ي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍۜ “rahmetim her şeyi kaplamıştır”(211) âyet ile merhametin kaynağının Kendisi olduğunu bildiren pek çok âyet de bu görüşümüzü desteklemektedir. Bu sıfatı gereğidir ki insanlardan peygamberler seçmiş, onlara kitaplar göndermiş, sadece inananları değil, kafirleri de rızıklandırmakta olduğunu Bakara 126. âyette beyan etmiştir. Durum böyle olunca âlemlere rahmetin, Yüce Allah’a aidiyeti, tüm peygamberlerin olduğu gibi Hz. Peygamber’in de bu rahmetin bir tecellisi olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. Konunun burasında, sözlerimizden, Hz. Peygamber’in risaletinin sınırlarını tartıştığımız da kesinlikle düşünülmemelidir. Zira onun risaletinin tüm insanlara yönelik olduğu pek çok âyette ifadesini bulmuştur.(212)

Değindiğimiz iki ayet arasındaki ilişkiyi ifade ettiğimiz şekilde ortaya koyduğumuzda, Hz. Peygamber’in müminlere rahmet oluşu sıfatını ifade eden aşağıdaki üç ayetin de daha doğru anlaşılmasını kolaylaştırmış olacağız.

Bunlar, Tevbe 61. ayetteki وَرَحْمَةٌ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْۜ “(o), sizden inananlar için bir rahmettir” ifadesi; وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Sana uyan müminlere kanadını indir (onlara karşı mütevazi ve şefkatli davran)” (Şu‘arâ 215) ve وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Müminlere kanadını indir (onlara karşı mütevazi ve şefkatli davran)” (Hicr 88) âyetleridir. Bu ayetlerin de, Hz. Peygamber’in rahmet oluşunu müminlere tahsis eden açık bir içeriğe sahip olduğu görülmektedir. Yukarıdaki açıklamalarımız ışığında ifade edecek olursak, bu ayetlerdeki Hz. Peygamber’e ait rahmet oluş, hem Tevbe 128’deki vurguyla (sadece müminlere rahmet oluş vurgusuyla) örtüşmekte, hem de Enbiya 107’deki Allah’ın alemlere rahmeti (Hz. Peygamber’i gönderişi) vurgusuyla tezat teşkil etmemektedir.

Bu yaklaşım biçimimizin çözdüğü diğer bir sorun da, Zuhruf sûresinin “Onlar mı Rabb’inin rahmetini taksim ediyorlar”(213) âyetindeki rahmet ifadesine, “risalet” anlamının verilebilirliği sorunudur. Bizce buradaki rahmetten kasıt, yukarıdaki açıklamalarımızdan da anlaşılabileceği üzere, gönderilenin kendisi değil, gönderme eyleminin bizzat kendisidir. Zira, Hz. Peygamber neden inanmadan ölmüş birine rahmet olsun? Ayetler onun sadece inananlara rahmet olduğunu ifade etmiyor mu? Yüce Allah’a gelince, o zaten peygamber göndermekle tüm kullarına, alemlere acımış, rahmet etmiş olmaktadır. Hz. Peygamber’in rahmetinin müminlere hasredilişi, mesajının evrenselliğine de asla aykırı değildir. Zira, adından da anlaşılacağı üzere evrensel mesaj, herkese açıktır. Ancak ondan yararlanmak isteyip de mümin olanlar Hz. Peygamber’in rahmet oluşu nimetinden istifade edebileceklerdir.

Son söz olarak, Hz. Peygamber’in kafirlere de rahmet oluşu, insanların meleklerden üstün olduğu iddiası ve Kur’ân âyetleri arasında tenakuz görüntüsü fikrini uyandırabilecek kanaatlerden kurtulabilmek için, Enbiyâ 107. âyetteki rahmet oluşun Yüce Allah’a aidiyeti fikrini savunuyor, diğerlerine de saygı duyduğumuzu ifadeyle yetiniyoruz.

ııı. Hayati Önem Arz Eden İlke: Tevhid

قُلْ اِنَّمَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ اَنَّمَآ اِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَهَلْ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ “De ki: Bana ‘ilahınızın tek bir ilah olduğu’ vahyolunuyor. O’na boyun eğecek misiniz?”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَا يُوحٰىٓ innemâ yûhâ ifadesi “ancak ve ancak (şu) vahyedilmektedir”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; اَنَّمَآ اِلٰهُكُمْ ennemâ ilâhüküm tamaması “ancak ve ancak sizin ilahınız”; اِلٰهٌ وَاحِدٌ ilâhun vâhıd tamlaması “tek bir ilah(tır)”; فَهَلْ اَنْتُمْ fe hel entüm sorusu “siz (şöyle) misiniz”; مُسْلِمُونَ müslimûne kelimesi ise “(artık) teslim olanlar, müslümanlar” demektir.

Burada Hz. Peygamber ve onun aracılığıyla insanlığa yönlendirilen tevhid vurgusu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in konumunu beyan ettikten sonra, ona yönelik vahiyde yer alan en temel öğretiye dikkat çekmekte ve bütün insanların ilahının tek olduğunu bildirmesini kendisine emretmektedir.

Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı gereği, Hz. Peygamber mutlak surette kendisine vahyedildiğini muhataplarına bildirmesi istenmekte, ikinci اِنَّمَا innemâ edatıyla da kendisine çok önemli bir özellik verilerek vahye muhatap kılındığını ifade etmiş olmaktadır ki burada ilan edildiği üzere, vahye muhataplıkta en önemli prensip Yüce Allah’ın tek ilah olduğunu(214) bütün insanlığa bildirmesi şeklinde belirlenmiştir.

Yüce Allah’ın tek ilah olduğu gerçeğinin bildirilmesi, önceki âyetlerde yer alan “vahyin bir belağ yani bildiri ve mesaj oluşu”nun, Hz. Peygamber’in alemlere rahmet ve merhametin tecellisi olarak gönderilişinin ispatıdır. Bu çok önemli ilkenin öğretilmesi sayesinde insanlar küfürden ve şirkten kurtularak hakka ve hakikata teslim olmayı başaracaklar, böylece öbür âlemde de ödülle buluşturulmuş olacaklardır.

Âyetin sonunda yer alan فَهَلْ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ifadesinde cümle her ne kadar “(Artık) O’na boyun eğecek misiniz?” şeklinde soru cümlesi olarak gelse de, maksat “Artık hepiniz O’na teslim olun, boyun eğin” şeklinde bir mana vermektedir. Zaten bazı müfessirlerimiz de âyetteki mesajın emir olduğunu belirtmişlerdir.(215)

f) İnkarcılara Karşı Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 109-112. âyetlerinde inkarcıların yüz çevirmeleri durumunda, Hz. Peygamber’in kendilerine “Bana emrolunanı hepinize eşit olarak açıkladım. Artık size vaadolunan şey yakın mı uzak mı, bilmiyorum” diyeceğini, Allah’ın her türlü sözü bildiğini, belki de azabın ertelenmesinin inkarcılar için bir imtihan ve belli bir zamana kadar faydalandırmak maksadına yönelik olabileceğini söylemesini ona emretmektedir.

Sonuçta son âyette ise Hz. Peygamber’in şöyle dua ettiği bildirilmektedir: “Ey Rabbim! (Onlar hakkında) adaletinle hükmünü ver. Bizim Rabbimiz sizin anlattıklarınıza karşı yardımı umulan Rahmân’dır.”

ı. Gaybın Bilinememesi

فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ اٰذَنْتُكُمْ عَلٰى سَوَآءٍ وَاِنْ اَدْر۪يٓ اَقَر۪يبٌ اَمْ بَع۪يدٌ مَا تُوعَدُونَ “Yüz çevirirlerse de ki: (Bana emrolunanı) hepinize eşit olarak açıkladım. Size vadolunan şey yakın mı uzak mı bilmiyorum.”

Âyetteki فَاِنْ تَوَلَّوْا fe in tevellev fiili “ve eğer yüz çevirirlerse”; فَقُلْ fe kul emri “de ki”;اٰذَنْتُكُمْ âzentüküm fiili “size duyurdum”; عَلٰى سَوَآءٍ ‘alâ sevâin ifadesi “eşit olarak”; وَاِنْ اَدْر۪ي ve in edrî ifadesi “ve ben bilmiyorum”; اَقَر۪يبٌ ekarîbun ifadesi “yakın mıdır”;اَمْ بَع۪يدٌ em be‘îdün ifadesi “yoksa uzak mıdır”; مَا تُوعَدُونَ mâ tû‘adûne ifadesi ise “size vaad edilen şey” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in tebliğ görevini yerine getirdiği ve inkarcılara vaad edilen şeyin ne zaman gerçekleşeceğini bilmediği gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ اٰذَنْتُكُمْ عَلٰى سَوَآءٍ “Yüz çevirirlerse de ki: (Bana emrolunanı) hepinize eşit olarak açıkladım.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e beyan ettiği ve muhataplarının da itibar etmesini istediği tevhid öğretisi karşısında eğer bazıları bu hakikatten yüz çevirirlerse hepsine eşit bir şekilde bu gerçeği duyurduğunu söylediğini hatırlatmaktadır. Âyette geçen سَوَآء sevâ’ kelimesi “eşit olarak”, “aynı şekilde”(216) manalarına geldiği gibi, “gizli olmayacak biçimde apaçık olarak”(217) manası da vermekte, Hz. Peygamber’in tebliğ görevini hakkıyla yerine getirdiğini ortaya koymaktadır.

2. وَاِنْ اَدْر۪يٓ اَقَر۪يبٌ اَمْ بَع۪يدٌ مَا تُوعَدُونَ “Size vadolunan şey yakın mı uzak mı bilmiyorum.” Mekkeli müşrikler özelinde bütün muhataplara seslenilmekte, insançsızlara vaad edilen şeyin yakın mı yoksa uzak mı olduğunu bilmediğini söylemesi Hz. Peygamber’e emredilmektedir.

Âyetin başındaki اِنْ in edatı olumsuzluk manası vermekte ve inkarcı muhataplara vaad edilen dünyevi ceza, helak,(218) ecel,(219) Müslümanların galibiyet,(220) Son Saat, kıyamet, mahşer, yargılama, cennet, cehennem vs. ne varsa onların ne zaman gerçekleşeceğini bilmediğini ifade etmesi kendisinden istenmektedir.

“İnsanların hesaba çekilmeleri yaklaştı. Hal böyle iken onlar, gaflet içinde yüz çevirmektedirler” mealindeki Enbiyâ’ 21/1’de de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah insanların hesaba çekilme zamanının yaklaştığını bildirmektedir. Bu gerçek, Enbiyâ’ 21/97’de verilen bilgi ve Kamer 54/1’de geçen “Son Saat yaklaştı ve ay da yarılmış (olacak)tır” cümlesiyle benzer bir mesaj içermektedir.

Dahası Nebe’ 78/40’ta yer alan “Sizi yakın bir azapla uyarıyorum” ve Me‘âric 70/6-7’de verilen “Onlar onu uzak görüyorlar; biz ise yakın görüyoruz” şeklinde verilen bilgi de bu çerçevede aynı hakikate dikkat çekmektedir. Hz. Peygamber, “Ben ve Son Saat şu iki parmağım gibidir”(221) buyurarak, bu yakınlığın derecesini ortaya koymuştur. Bütün bu âyetler ışığında bakıldığında, o zamanın ne kadar yakın olduğu, vaktinin tam ne zamandan oluştuğu bir gayb konusudur ve Neml 27/65’te belirtidiği gibi “gökte ve yerde Allah’tan başka gaybı hiç kimse bilememektedir.”

“Gayb” konusunda açıklamalarımızı Bakara 2/3’te yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Yüce Allah, gaybını hiç kimseye açmayacak veya hiç kimseyi gaybına muttali kılmayacaktır. Demek ki ilâhî irade tecelli etmeden gayb konusu daima gizemini koruyacaktır. İlâhî bilgilerle ilgili gayb alanı bütünüyle Yüce Allah’ın bilgisinin konusudur. O, dilemediği hiç kimseyi gaybıyla buluşturmaz.

ıı. Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Bilgisi

اِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَيَعْلَمُ مَا تَكْتُمُونَ وَاِنْ اَدْر۪ي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَكُمْ وَمَتَاعٌ اِلٰى ح۪ينٍ “Şüphesiz ki (Allah) sözün açığını da bilir, gizlediklerinizi de bilir. Bilmiyorum, belki de o (azabın ertelenmesi), sizin için bir imtihan ve belirli bir zamana kadar sizi yararlandırmak içindir.”

Buradaki اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakakki ki O”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; الْجَهْرَ el-cahra kelimesi “açık olanı”; مِنَ الْقَوْلِ mine’l-kavli ifadesi “sözden, söz türünden”; وَيَعْلَمُ ve ya‘lemu fiili “ve yine bilmektedir”;مَا تَكْتُمُونَ mâ tektümûne ifadesi “gizlemekte olduklarınızı da”; وَاِنْ اَدْر۪ي ve in edrî ifadesi “ve yine ben bilmiyorum”; لَعَلَّهُ le‘allehû ifadesi “belki de o”; فِتْنَة fitnetün kelimesi “ağır bir deneme(dir)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”;وَمَتَاعٌ ve metâ‘un kelimesi “ve geçici bir faydalanma(dır)”; اِلٰى ح۪ينٍ ilâ hînin ifadesi ise “belli bir süreye kadar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi ile Hz. Peygamber’in azabın ertelenmesinin sebebi hakkındaki iki beyanı gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَيَعْلَمُ مَا تَكْتُمُونَ “Şüphesiz ki (Allah) sözün açığını da bilir, gizlediklerinizi de bilir.” Yüce Allah önceki âyette mahşer alemine dikkat çektikten sonra, bu âyette insanların hiçbir davranışının O’na gizli kalmayacağını, çünkü bir söz açıktan söylense de gizlide bırakılsa da her şeyi hakkıyla bilmekte olduğunu ilan etmektedir. Dahası önceki âyette Hz. Peygamber’in inkarcılara vaad edilenin yakın mı uzak mı olduğunu bilemeyeceği beyan edildikten sonra, bu âyette her şeyi bilenin Yüce Allah olduğu vurgulanarak, vaad edilenleri de sadece ve sadece O’nun bilebileceği ifade edilmiş olmaktadır.

“Yüce Allah’ın eşsiz bilgisi”yle ilgili açıklamalarımızı Bakara 2/33’te ve diğer bazı âyetlerde yaptığımız için burada detaya girmeyecek, sadece bağlamla ilgili bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Bakara 2/225, 284, Âl-i İmrân 3/5, En‘âm 6/3, 59, Ra‘d 13/8-10, Mü’min 40/16, 19, Mülk 67/13-14, A‘lâ 87/7 gibi pek çok âyette Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı üzerinde durulmakta ve oldukça önemli mesajlar verilmektedir.

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.(222)

Yüce Allah’ın kalplerin özünü bilmesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde bilgi verilmekte(223) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezlik ortaya konulmaktadır. Aynı mesajı içermesi bakımından Enbiyâ’ 21/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Peygamber şöyle) demişti: Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir an ve alan yoktur.

2. وَاِنْ اَدْر۪ي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَكُمْ وَمَتَاعٌ اِلٰى ح۪ينٍ “Bilmiyorum, belki de o (azabın ertelenmesi), sizin için bir imtihan ve belirli bir zamana kadar sizi yararlandırmak içindir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in inkarcılara vaad edilenin hemen olmayıp belli bir süre ertelenmesinin(224) sebebini de açıkça bilmediğini, ancak bunun bir ihtimal olarak imtihan ve kısa bir süre daha yaşatılmak olmasının mümkün olduğunu beyan etmesini emretmektedir.

Âyetin başındaki اِنْ in edatı Enbiyâ’ 21/109. âyette de geçtiği gibi olumsuzluk manası vermekte, dolayısıyla Hz. Peygamber’in de inkarcılara vaad edilen şeyin ertelenme sebebini bilmediği ortaya konulmaktadır. Burada geçen فِتْنَة fitneh kelimesi “ağır imtihan” manasına gelmekte, dolayısıyla hemen helak edilmemelerinin gerekçesi imtihanın devam etmesi ve belirli bir süre daha dünyada yaşatılmak olabileceği belirtilmiş olmaktadır.

Enfâl 8/32’de belirtildiği üzere, inkarcılar vahyin gerçek olması durumunda üzerlerine gökten taş yağdırılmasını veya çetin bir azap gelmesini istedikleri bildirilmektedir. Ayrıca Kur’ân’da altı kez(225) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış!” cümlesindeki alaycılıklarına karşı, Hz. Peygamber muhatapların isteklerinin hemen karşılanmamasının sebebini yorumunu yapmakta olduğumuz âyette apaçık bir şekilde dile getirmiş olmaktadır.

ııı. Hz. Peygamber’in Duası

قَالَ رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ وَرَبُّنَا الرَّحْمٰنُ الْمُسْتَعَانُ عَلٰى مَا تَصِفُونَ “(Peygamber:) ‘Rabbim! (Onlar hakkında) adaletinle hükmünü ver! Bizim Rabbimiz, sizin anlattıklarınıza karşı yardımı umulan Rahmân’dır.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “dedi ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; احْكُمْ uhküm duası “hüküm ver, hükmet”; بِالْحَقِّ bi’l-hakk ifadesi “adaletle”; وَرَبُّنَا ve rabbunâ tamlaması “ve bizim Rabbimiz”; الرَّحْمٰن er-rahmânu kelimesi “çok merhamet eden(dir), Rahmân’(dır)”; الْمُسْتَعَان el-müste‘ânü sözcüğü “(kendisinden) yardım istenen(dir)”; عَلٰى مَا تَصِفُونَ ‘alâ mâ tesıfûne ifadesi ise “nitelendirmekte olduğunuz şeylere karşılık” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in bir duası ve tevhid bilinci gereği insanların nitelendirmelerinden Yüce Allah’ın uzak olduğunu beyanı gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ “(Peygamber şöyle) demişti: ‘Rabbim! (Onlar hakkında) adaletinle hükmünü ver!’ demişti.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in yaşadığı sıkıntılı ortam itibariyle yapması gerekeni kendisine emrettiğini beyan etmekte ve insanlar arasında adaletle hükmetmesi duasını yapmasını istemektedir.

Bu duanın bir benzeri Hz. Şu‘ayb tarafından A‘râf 7/89’da şöyle dile getirilmektedir: “Ey Rabbimiz! Bizimle kavmimiz arasında adaletle hükmü sen ver! Çünkü sen, hüküm verenlerin en hayırlısısın.” Âyette geçen بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” yani “adalet”le manasına gelmekte, hakkı göstermek suretiyle Hz. Peygamber’in müşriklerle arasının açılmasını talep ettiği anlaşılmaktadır.

2. وَرَبُّنَا الرَّحْمٰنُ الْمُسْتَعَانُ عَلٰى مَا تَصِفُونَ “Bizim Rabbimiz, sizin anlattıklarınıza karşı yardımı umulan Rahmân’dır.” Âyetin ve sûrenin son cümlesinde Yüce Allah’ın müşrik muhatapların her türlü olumsuz ve asılsız nitelendirmelerine karşı kendisinden yardım istenebilecek tek merhamet kaynağı olduğu beyan edilmektedir.

Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(226) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(227) “şâ‘ır (şâir)”,(228) “sâhır (büyücü)”,(229) “meshûr (büyülenmiş)”,(230) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(231) “müfterî (iftiracı)”,(232) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(233) “kezzâb (çok yalancı)”,(234) “dâllûn (sapkın(lar)”(235) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(236) diyorlardı.

İşte onların bu türden nitelendirmelerine ve suçlamalarına karşılık, yardımı istenebilecek tek makamın Yüce Allah olduğu الرَّحْمٰن er-rahmân sıfatıyla beyan edilmekte, böylece ilahi yardımın da ulaşacağına dair özlem, iman ve beklenti dolaylı da olsa dile getirilmiş olmaktadır. Bu cümle gereği Rabbimiz olan Rahmân Allah verensel manada her müslümanın karşılaştığı sıkıntılardaki sığınağı olarak bilinmeli, kabul edilmeli ve bire bir uygulanmalı, başka kapılardan yardım talep edilmemelidir. Tevhidin gereği de bundan başka bir şey değildir.

Âyetteki الْمُسْتَعَان el-müste‘ânu kelimesi bir kez de Yûsuf 12/18’de yer almakta ve “yardım istenilecek makam” manasına gelmekte, bir peygamber duruşu bu şekilde ümmete de öğretilmiş olmaktadır. Zira Fâtiha 1/5’te de evrensel anlamda dile getirildiği gibi, “kendisinden yardım istenecek yegane kudret Yüce Allah’tır” ve Hz. Peygamber de işte bunu dile getirmiştir. İnsanların başına çeşitli sıkıntılar gelebilir. Bu durumlarda Nahl 16/98’de de belirtildiği üzere, Yüce Allah’ın yardımına sığınmaktan başka bir şey yoktur. Zira insan, peygamber bile olsa Yüce Allah’ın yardımı olmadan sıkıntılardan kurtulması mümkün değildir.