Secde Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen “secdeler halinde” anlamındaki سُجَّد sücced kelimesinden alan Secde sûresi, inişe göre 57, resmî sıralamada ise 32. sûredir.

Secde sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Lokmân sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûre de mukatta‘a harfleriyle başlamaktadır. Her iki sûrenin temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. Her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerine gönderme yapılmaktadır.

Secde sûresi, vahyin ilâhî kaynaklı oluşu, Hz. Peygamber’in vahyi kendiliğinden uydurmadığı, Nebî (as)’ın Mekkelileri uyarmak için görevlendirildiği, kâinatın yaratılışı hakkındaki temel sistemi, Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiğini, insanoğlunun yaratılışının çamurdan başladığını ve bir süreç halinde gerçekleşmesinin devam ettiği, çeşitli donanımlara sahip kılındığı beyanına yer verilmektedir.

10. âyetten itibaren, ölüm meleği gelince herkesin Yüce Allah’a döndürüleceği, korkuları ve mahcubiyetleri nedeniyle cehennemliklerin mahşerde başlarının öne eğik olacağı, özür dileyecekleri, azgın insan ve cinlerin cehennemi dolduracağı beyan edilmektedir.

15. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın âyetlerine gerçek iman edenlerin derin bir boyun büküş içerisinde, secde ve tesbihler halinde bulundukları, geceleri yataklarından ayrıldıkları, korku ve ümit içerisinde dua ettikleri, infak ahlakını kuşandıkları ele alınmaktadır. Ayrıca hiçbir canın mahşerde kendisi için ne tür göz aydınlıklarının gizlendiğini bilemeyeceği, müminlerin kâfirlerle bir tutulamayacağı, müminlerin cennete, yoldan çıkanların ise cehenneme gireceği, inkarcıların gerçeğe geri dönmeleri için dünyada çeşitli şekillerde azaba uğratılacağı bildirilmektedir. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’ya kitap verildiği, çeşitli önderlerin hidayete davet ettikleri, mahşerde insanlar arasında kesin hükmün verileceği, azgınların helak edildiği, yerlerinde yeller estiği beyan edilmektedir.

27. âyetten itibaren, yağmurun toprakta oluşturduğu değişim ve tarım ürünleri meydana getirmesi gibi konular ele alınmakta, sûrenin sonunda ise alaycılık edenlere mahşerdeki imanlarının fayda vermeyeceği, böylelerinden yüz çevirmenin gerekliliği ve akıbetlerinin beklenmesi mesajı ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde üç kitaba dikkat çekmekte, ilk üç âyette “vahyettiği kitâba”, yani bu son mesaja; ikinci üç âyette “kâinat kitabı”nın çeşitli âyetlerine, yaratıcı gücünün güzelliğine; üçüncü üç âyette ise “insan kitabı”nın yaratılışyla ilgili elementer ve biyolojik yaratılış süreçlerinin çeşitli aşamalarına dair bilgiler vermektedir.

a) Vahyin Kaynağı

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde öncelikle mukatta‘a harflerinden üç tanesine yemin etmekte, ardından “ilk kitâb” olan vahyin kaynağının “âlemlerin Rabbinden olduğunu, şüphe içermediğini” beyan ederek, Hz. Peygamber’in Kur’ân’ı kendiliğinden uydurduğunu söyleyenlere şu cevabı vermektedir: “Aksine, doğru yolu bulsunlar diye o, senden önce kendilerine herhangi bir uyarıcı (peygamber) gelmemiş bir kavmi uyarman için Rabbinden gönderilen hak (kitap)tır.”

ı. Âlemlerin Rabbinin İkramı

الٓمٓ تَنْز۪يلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Elif. Lâm. Mîm. Kendisinde hiçbir şüphe bulunmayan bu Kitabın indirilişi âlemlerin Rabbindendir.”

Buradakiالٓمٓ elif lâm mîm harfleri “mukatta‘a (kesik okunan) harfler”; تَنْز۪يل tenzîlü kelimesi “indirilişi, ikram edilişi”; الْكِتَاب el-kitâbi sözcüğü “bu kitabın, vahyin, Kur’ân’ın”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe yoktur, şüphe olmayan”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “içinde”; مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ min rabbi’l-‘alemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbinden(dir)” demektir.

Burada çeşitli harflere yemin edilerek vahyin kaynağı gündeme getirilmektedir.

1.الٓمٓ “Elif. Lâm. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Konu hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan الٓمٓ elif lâm mîm kullanımı altı sûrenin başında bulunmaktadır.(1)

Bakara, Âl-i İmrân, ‘Ankebût, Rûm ve Lokmân sûrelerinin başında da ifade ettiğimiz üzere, anlam olarak çeşitli ihtimallerin bulunduğu bu kullanım hakkında birkaç görüşü hatırlatmakla yetinelim: Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, önceki bir ilâhî mesaja dikkat çekiyor da olabilirler.

“Ben Allah’ım; en iyi ben bilirim” cümlesinin kısaltılmışı, vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı ve dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilirler. Yüce Allah bu harflere yemin ederek bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş olabilir.

Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Zemahşerî, bu harflerin sûrenin ismi olduğu kanaatindedir.(2) Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. تَنْز۪يلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ ف۪يهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Kendisinde hiçbir şüphe bulunmayan bu Kitabın indirilişi âlemlerin Rabbindendir.” Yüce Allah bir sonraki âyette de değindiği üzere, vahyin kaynağını sahiplenmekte, onun insan kaynaklı olduğu suçlamalarını böylece reddetmektedir.(3)

a) Yâsîn 36/5’te hem تَنْز۪يل tenzîl kavramı hem de vahyin kaynağı konusunda bilgiler vereceğiz. Vahyin tenzîli, onun “indirilmesi”, “öğretilmesi” ve “vahyedilmesi” manalarına geldiği gibi, kelimenin kök anlamlarından hareketle “ikram edilmesi” anlamına da gelmektedir.

Yüce Allah kitabını vahyederek insanoğluna aslında tenezzül etmiş, iddia edildiği gibi onu insan kaynaklı kabul edenlerin görüş ve yaklaşımını iptal etmek istemiştir. Âyette indirilişinden söz edilen الْكِتَاب el-kitâb “Kur’ân”dır; yani evrensel manada ilahi mesajlardır ve bu kitap sadece ve sadece Yüce Allah tarafından indirilmiştir.

b) Âyette yer alan لَا رَيْبَ ف۪يهِ lâ raybe fîhi/fîhâ ifadesi Kur’ân’da “vahiy, kitap, Kur’ân”,(4) “ecel”,(5) “Son Saat”(6) ve “Kıyâmet Günü”(7) için toplam 14 kez kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu ifade الْكِتَاب el-kitâb kelimesini nitelendirirse “bu kitapta hiçbir şüphe bulunmadığı” manasını verir ve mesaj da tercümede zikrettiğimiz gibi olur. Eğer bu ifade bir ara cümle veya devrik bir cümle olarak kabul edilirse bu defa da “Bu kitabın âlemlerin Rabbinden olduğunda hiç şüphe yoktur” mesajı söz konusu ediliyor demektir.(8) Her iki yaklaşımın da teknik olarak mümkün ve doğru olduğunu ifade etmeliyiz.

c) Vahiy ilâhî bir ikram olduğu için onu رَبّ الْعَالَم۪ين rabbu’l-‘âlemîn yani “âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah” vahyetmiştir; dolayısıyla vahyin bir kâinat kitabı, kâinatı tanıtan bir bilgi kaynağı olduğu ortaya konulmaktadır. Bu kavram hakkında Fâtiha 1/2’de geniş açıklamalar yapmıştık. Âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah gönderdiği bu mesajla bir anlamda âlemleri tanımanın gerekliliğini ve yolunu da insanlığa sunmuş demektir.

Vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/192, Secde 32/2, Vâkı‘a 56/80, Hâkka 69/43’te “âlemlerin Rabbi”, Yâsîn 36/5’te el-‘azîz ve er-rahîm, Mü’min 40/2’de el-‘azîz ve el-‘alîm, Fussılet 41/2’de er-rahmân ve er-rahîm, Fussılet 41/42’de hakîm ve hamîd, Zümer 39/1, Câsiye 45/2 ve Ahkâf 46/2’de el-‘azîz ve el-hakîm sıfatları zikredilerek vahyin ancak ve ancak bu sıfatlara sahip bir kudret tarafından indirilebileceği beyan edilmek istenmektedir.

Yüce Allah böylece risaletin ve ilahi mesajların insan kaynaklı olamayacağını ifadeyle vahyini sahiplenmekte, böylece Hz. Peygamber’i çeşitli şekillerde suçlayanlara da bir anlamda cevap vermekte, vahyin kaynağının sadece ve sadece kendisi olduğunu özellikle vurgulamaktadır.

ıı. Hz. Peygamber’in Misyonu

اَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰيهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَآ اَتٰيهُمْ مِنْ نَذ۪يرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ “Yoksa ‘Onu (Muhammed) uydurdu’ mu diyorlar? Aksine doğru yolu bulsunlar diye o (vahiy), senden önce kendilerine uyarıcı gelmemiş bir kavmi uyarman için Rabbinden (gönderilen) gerçektir.”

Âyetteki اَمْ يَقُولُونَ em yekûlûne sorusu “yoksa (şöyle mi) diyorlar”; افْتَرٰيهُ ifterâhu fiili “onu o uydurdu”; بَلْ bel edatı “bilakis”; هُوَ huve zamiri “o”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak(tır), gerçek(tir), hakikat(tir)”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike tamlaması “senin Rabbinden (gelen)”;لِتُنْذِرَ litünzira ifadesi “uyarasın diye, korkutman için”; قَوْمًا kavmen sözcüğü “(şöyle bir) bir kavmi, (şöyle) bir topluluğu ki”; مَآ اَتٰيهُمْ mâ etâhum fiili “onlara gelmemiştir”; مِنْ نَذ۪يرٍ min nezîrin kelimesi “herhangi bir uyarıcı”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike tamlaması “senden önce”; لَعَلَّهُمْ le‘allehüm ifadesi umulur ki onlar”; يَهْتَدُونَ yehtedûne fiili ise “hidayete ererler” demektir.

Burada vahyin kaynağına yönelik bir iftira ve peygamberliğin amacı gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰيهُ “Yoksa ‘Onu (Muhammed) uydurdu’ mu diyorlar?” Furkân 25/4’te de açıkladığımız üzere, Mekkeli müşrikler vahyin kaynağında insan unsuru görmekte, ya Hz. Peygamber’in ya da başka bir beşerin bunu uydurduğunu iddia etmektelerdi. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahyin kaynağı konusundaki şüphelerini ortaya koymak üzere onların dile getirdiği “Onu o uydurdu” manasındaki bir iddiayı zikretmektedir. Kur’ân’da onların bu tür iddiaları bağlamında çeşitli ifadeler yer almaktadır.

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(9) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(10) “şâ‘ır (şâir)”,(11) “sâhır (büyücü)”,(12) “meshûr (büyülenmiş)”,(13) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(14) “müfterî (iftiracı)”,(15) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(16) “kezzâb (çok yalancı)”,(17) “dâllûn (sapkın(lar)”(18) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(19) diyorlardı.

Genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi önceki peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(20) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(21)

Söz konusu iddialar son vahiy olan Kur’ân için de “Bu, sadece uydurulmuş bir iftiradır”,(22) “Bu, eski bir uydurmadır”,(23) “Yoksa (Muhammed), Allah’a yalan iftira etmiştir mi diyorlar?”,(24) “Sen sadece bir iftiracısın”(25) şeklindeki cümlelerle dile getirilmişti.

Bazı âyetlerde düz cümleler halinde gelen bu iftiralar, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette soru cümlesi olarak zikredilmekte, ancak mesaj onların bu suçlamayı bilerek yaptıklarını kavratmayı amaçlamaktadır.(26) Çünkü müşrikler Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğuna, Yüce Allah’a iftira ettiğine inanıyorlardı. Onların bu zannı önceki âyette olduğu gibi âyetin devam eden cümlesinde de cevaplandırılmaktadır.

2. بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ “Aksine o (vahiy) Rabbinden (gönderilen) gerçektir.” Sûrenin ikinci âyetinde de ifade edildiği üzere, Kur’ân âlemlerin Rabbinin bir ikramıdır; Yüce Allah’tan gelen bir gerçekliktir. Vahyin hak oluşu, hem Hakk olan Yüce Allah tarafından gönderilmesi, hem de hakkı ortaya koyması noktasında anlaşılmalıdır. İşte vahye “uydurma” diyenler hem bu cümle ile hem de Furkân 25/6, Secde 32/2 ve Yâsîn 36/5 gibi âyetlerle cevaplandırılmaktadır.

3. لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَآ اَتٰيهُمْ مِنْ نَذ۪يرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُون “Doğru yolu bulsunlar diye senden önce kendilerine herhangi bir uyarıcı (peygamber) gelmemiş bir kavmi uyarman için.” Yüce Allah vahyini gönderme gerekçesini de bu cümlede vermektedir. Hz. Peygamber, kendilerine daha önce herhangi bir uyarıcı gelmemiş olan bir kavmi yani Mekkelileri uyarmak ve onların hidayete ermelerini sağlamak için gönderilmiştir. Vahyin gönderiliş gayesi hidayete erdirilmeleri için insanlara rehberlik etmesidir.

a) Yâsîn 36/6’da da ele alacağımız gibi, bu âyette, kendisine vahiy ile risâlet verilen Hz. Muhammed’in görev ve misyonu “uyarıcı olmak” şeklinde belirlenmektedir. Bir kavmin uyarılması risâletin onlarla sınırlı kalması manasına gelmez. Nitekim Hz. Peygamber’in, yakın akrabasını,(27) kavmini,(28) Mekke’yi ve çevresini,(29) ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(30) ulaşabildiği herkesi(31) ve nihayet bütün insanları(32) uyarması kendisinden istenmiştir. Dolayısıyla bu âyette geçen قَوْمًا kavmen kelimesine bakarak, risâletin ırkî, millî, yöresel, tarihsel ve coğrafî bir kurum olduğu sanılmamalıdır.

Bu âyetteki mesajı daha iyi anlayabilmek için “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki, bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen de peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(33)

Fetret dönemlerinde önceki peygamberin risâleti devam ediyor demektir. Ancak doğrudan bir peygamber ortada olmadığı için bazı yanlış bildirimler veya risâlet öğretilerinden habersiz kalmak söz konusu olabilir. İşte bu durumda İsrâ’ 17/15’teki “Biz peygamber gönderinceye kadar hiçbir şekilde azap edici değildik” ifadesi devreye girer.

Aynı şekilde En‘âm 6/131’de “bir toplumun gâfil iken, yani hakikatten habersizken haksız yere helâk edilmeyeceği” beyan edilerek bu gerçeğe dikkat çekilmektedir. Benzer bir ilke de Kasas 28/59’da söz konusu edilmektedir.

b) Yâsîn 36/6’da da ifade edeceğimiz üzere, Hz. Peygamber’in gönderildiği toplumun durumunun nasıl olduğu ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınmaktadır. Kasas 28/46, Secde 32/3 ve Sebe’ 34/44’te “Hz. Peygamber’den önce kavmine hiçbir uyarıcı gelmediği” ifade edilmektedir. Ayrıca Sebe’ 34/44’te ve Fâtır 35/40’ta “kendilerine kitap indirilmediği”, Rûm 30/35’te “onlara herhangi bir delil indirilmediği”, Sâffât 37/156-157’de “hiçbir delillerinin ve kitaplarının bulunmadığı”, Zuhruf 43/21 ve Kalem 68/37’de “kitaplarının olmadığı” inkârî soru kalıplarında gündeme getirilmektedir.

Bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirildiği Mekkelilere ondan önce kendileriyle aynı dönemde yaşamış herhangi bir peygamber de kitap da gönderilmemiştir.

Elbette Mekkelilere Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde veya yakın bir geçmişte kitap verilmeyip peygamber gönderilmemiş olması, yukarıda ifade ettiğimiz üzere Kur’ân’dan referanslara sahiptir. Ancak Mekkelilerin daha önceden kalma hiçbir bilgiye sahip olmadıklarını söylemek doğru olamaz. Çünkü iyi biliniyor ki Mekke’de sayıları az da olsa hem Yahudi hem de Hıristiyanlar, hatta Hz. İbrâhim’den kalma öğretileri takip eden Hanîfler de vardı.

Kaldı ki Mü’minûn 23/83 ve Neml 27/68’de belirtildiği üzere Mekkeli müşrikler atalarının da kendilerinin de kıyamet-âhiret vaadlerine muhatap kılındıklarını yani bu konulardan haberdar olduklarını belirttikleri açıkça ifade edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajını “genel olarak peygamber gönderme sünneti”, “ümmetlerin peygambersiz bırakılmaması prensibi”, “elçi gönderinceye kadar hiç kimseye azap edilmeyeceği gerçeği” ve “peygamber göndermedeki fetret olguları”nı birlikte düşünerek doğru anlayabiliriz. Yâsîn 36/6 ile bu âyet farklı konulardan söz ettiği için iki âyeti birbirinin zıddı gibi görmek doğru değildir. Çünkü Yâsîn 36/6’da Mekkelilerin atalarından, burada ise Hz. Peygamber’in yaşadığı dönem Mekkesinden söz edilmektedir.

Âyetin yorumu bağlamında Râzî’nin çok önemli olan yaklaşımını burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Kureyşliler, Hz. Muhammed’den önce kendilerine hiçbir peygamber gelmemiş ümmî bir kavim kabul edilirler. Fakat bu uzak bir ihtimaldir. Çünkü Kureyşliler Hz. İbrahim'in torunlarındandır. Aynı şekilde İsrailoğullarının peygamberlerinin tamamı da onların amcaları boyundandır. Esasında Yüce Allah uzun süre bir toplumu dinsiz ve şeriatsız bırakır mı? Eğer ‘onlara yani o asra özel olarak bir peygamber gelmemiştir’ denirse, bu sözün sadece ne Araplara ne de ehl-i kitaba hastır.”

“Çünkü ehl-i kitaba da o asırda peygamberler gelmemiştir. Onların atalarına peygamber gelmiştir. Arapların atalarına da peygamber gelmiştir. Ekseri âlimlerin üzerinde ittifak ettiği husus şudur: Hz. Muhammed’in ataları kâfirdiler. O, onları ve onların atalarını azapla tehdit etmiştir. Yüce Allah da ‘Biz, peygamber gönderinceye kadar azap ediciler değiliz’(34) buyurmuştur.”

“Ayrıca aklî olarak şunu da söyleyebiliriz: Yüce Allah, her asrın halkına, tamamen saptıklarında ve içlerinde kendilerini hidayete sevk edecek hiç kimse kalmadığında, kullarına bir lütuf olarak peygamber göndermiştir. Böylece Yüce Allah, istediği zaman, kalplerinden küfrü ve şirki gidermek suretiyle onları temizler.”

“İsterse, onları helak etmek suretiyle yeryüzünü temizler. Sonra o asrın halkı, peygamberlerinden sonra azarlar; derken yeryüzünde hidayetinden istifade edilecek, insanları hidayete sevk edecek bir âlim kalmaz ve o insanlar uzun yıllar bu şekilde devam ederler. Ardından işte böyle bir durumda Hz. Peygamber’den önce kendilerine bir peygamber gelmeyen Mekke toplumuna Hz. Muhammed peygamber olarak gönderilmiştir.”(35)

b) Kâinat Kitabından Âyetler

Yüce Allah sûrenin 4-6. âyetlerinde “ikinci kitâba” değinmekte, yani kâinat kitabını yani gökleri, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri altı evrede yarattığını, ardından arşa istiva ettiğini, O’nun dışında insanlar için hiçbir dost ve şefaatçinin bulunmadığını, insanların çok azının gerçekleri hatırladığını beyan etmektedir.

Ardından, gökten yere bütün işleri Yüce Allah’ın idare ettiği, süresi insanların saydığı türden 1000 yıl olan bir günde ancak O’na yükselinebileceği belirtilmekte, bunun sebebi ise “İşte, görülmeyeni de görüleni de bilen, el-‘azîz (mutlak galip), er-rahîm (merhamet sahibi) olan O’dur” ifadesiyle dile getirilmektedir.

ı. Göklerin ve Yeryüzünün Yaratılışı

اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِه۪ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا شَف۪يعٍ اَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ “Gökleri, yeri ve ikisinin arasındakileri altı günde (dönemde) yaratan, sonra arşa istiva eden Allah’tır. Sizin için O’ndan başka hiçbir dost ve şefaatçi yoktur. (Hâlâ gerçeği) hatırlamıyor musunuz?”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratmış olan(dır), yaratndır”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünü”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehümâ ifadesi “ve onların ikisinin arasındakileri de”;ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ fî sitteti eyyâmin tamlaması “altı günde, altı evrede, altı dönemde”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اسْتَوٰى istevâ fiili “istivâ etmiştir, kurulmuştur, hükmü altına almıştır”; عَلَى الْعَرْشِ ‘ale’l-‘arşi ifadesi “arşa”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun dışında, O’nun peşi sıra, O’na rağmen”; مِنْ وَلِيٍّ min veliyyin ifadesi “ne herhangi bir dost”; وَلَا شَف۪يعٍ ve lâ şefi‘ın ifadesi “ne de herhangi bir şefaatçi”; اَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ efelâ tetezekkerûne sorusu ise “(gerçeği) hatırlamaz mısınız” demektir.

Burada kâinatın bir süreç halinde yaratıldığı, arşa istivâ ve nankör insanların mahşerdeki çaresiz durumu gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ “Gökleri, yeri ve ikisinin arasındakileri altı günde (dönemde) yaratan Allah’tır.” Yüce Allah benzerleri A‘râf 7/54 ve Furkân 25/59’da geçen bu ifadede kâinatı bir süreç halinde yarattığını haber vermektedir.

“Göklerin ve yeryüzünün altı günde/evrede yaratılması”, “göklerin önce ve yeryüzünün daha sonra yaratılışı” ve “Yüce Allah’ın arşa istivâ edişi” hakkında A‘râf 7/54’te geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmeyecek, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Gökler, yeryüzü ve ikisi arasındakiler “altı gün”de yaratılmıştır. Kur’ân’da “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin ‘altı gün’de yaratıldığı”na dair âyetler vardır.(36) Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesi “müddet”, “süre”, “devre”, “evre”, “dönem” demektir.(37) Bunun her bir günü Dahhâk’in de belirttiği gibi bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılamaktadır.(38) Bu 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir.

Demek ki bu ayetlerdeki اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir. Çünkü ilgili âyetlerde geçen اَيَّام eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan önceki döneme aittir. Saniye, dakika, saat, gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneş’in de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önce kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır.

2.ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ “Sonra arşa istiva etmiştir.” A‘râf 7/54’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah’ın “Arş’a istivası” benzer şekillerde Kur’ân’da yedi(39) yerde geçmekte ve Yüce Allah’ın “Arş’ı yönetmede mutlak hükümranlık makamına kurulmasını” veya “hükümran olarak Arş’ı yaratmasını”(40) veya “hükmü altına almasını” ifade etmektedir.

“Düzenlemek” anlamındaki sevvâ fiiliyle aynı kökten gelmesi nedeniyle, burada sözü edilen اسْتَوٰى istivâ eyleminin kâinattaki bütün düzenin sağlanması manasına gelmesi de mümkündür. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen عَلَى اسْتَوٰى istevâ ‘alâ ifadesi, Yüce Allah’ın Arş’a kurulduğunu, ona hükümran olduğunu ifade etse gerektir. Bu ifade aslında tam hakikatini bizim bilemeyeceğimiz konulardan biridir ve hakikatini sadece Yüce Allah’ın bileceğini idrak ve itiraf etmemiz gerekir.

3. مَا لَكُمْ مِنْ دُونِه۪ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا شَف۪يعٍ اَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ “Sizin için O’ndan başka hiçbir dost ve şefaatçi yoktur. (Hâlâ gerçeği) hatırlamıyor musunuz?” Buna benzer ifadeler En‘âm 6/51 ve 71’te şu şekilde geçmektedir: “Belki duyarlı davranırlar diye kendileri için O’nun (Rablerinin) peşi sıra hiçbir dost ve şefaatçinin bulunmadığı (mahşer gününde) Rablerinin huzurunda toplanacaklarından korkanları onunla (Kur’an ile) uyar!”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah bütün evrenin sahibi olduğunu hatırlattıktan sonra, öncelikle “Mekkeli müşriklere” ve sonrasında “bütün zamanların inkârcılarına” ve esasında En‘âm 6/51’in de desteğiyle “bütün insanlara” hitap etmektedir.

Kendisinden sonra veya O’na rağmen inkârcı insanların kendilerini mahşerde Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve şefaatçilerinin bulunamayacağını haber vermektedir. Âyetteki مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra, O’na rağmen” gibi anlamlar vermekte ve gündeme getirilen meselede Yüce Allah’ın meydan okuduğunu göstermektedir.

İnkarcı insanların ve zalimlerin mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, yardımcısının ve şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet(41) vardır. Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(42)

“Şefaat” konusunu Zümer 39/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İnkarcıların beklediği türden şefaat kesinlikle yoktur. Çünkü şefaat bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a aittir. Bu itibarla inkârcılara yönelik bu ifadede mahşerde Yüce Allah’ın dışında hiçbir dost ve şefaatçinin bulunmadığı açık bir şekilde vurgulanmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan اَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ “Hâlâ (gerçeği) hatırlamıyor musunuz?” ifadesi de bütünüyle âyetteki mesajı toparlamakta, verilen bilgilerin aslında fıtrata yerleştirilen gerçeklerin hatırlanması amacına yönelik olduğunu vurgulamaktadır. Gerçeklerin hatırlanması onlara bakarak ibret almayı ve dersler çıkartarak öğüt almayı ifade etse gerektir. “Hâlâ (gerçeği) hatırlamıyor musunuz?” demek “artık bu gerçeğin farkına varın ve öğüt alın” demektir.

ıı. Zamanın Göreceli Oluşu

يُدَبِّرُ الْاَمْرَ مِنَ السَّمَآءِ اِلَى الْاَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ اِلَيْهِ ف۪ي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُٓ اَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ “(Allah) gökten yere (kadar her) işi düzenleyip yönetir. Sonra (bütün bu işler) sizin saymakta olduğunuz türden (takviminize göre) bin sene tutan bir günde O’na yükselir.”

Âyetteki يُدَبِّرُ yüdebbiru fiili “idare etmektedir, düzenleyip yönetmektedir”; الْاَمْر el-emra sözcüğü “her işi”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten”; اِلَى الْاَرْضِ ile’l-ardı sözcüğü “yere kadar”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَعْرُجُ ya‘rucu fiili “yükselir”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na”; ف۪ي يَوْمٍ fî yevmin kelimesi “(şöyle) bir günde ki”;كَانَ kâne fiili “(şöyle) oldu, (şöyle)dir”; مِقْدَارُهُ mikdâruhû tamlaması “onun sayısı, miktarı idi, miktarı”; اَلْفَ سَنَة elfe senetin tamlaması “bin sene(dir)”; مِمَّا تَعُدُّونَ mimmâ te‘uddûne ifadesi ise “sizin saymakta, sayıp durmakta olduğunuz türden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinata hükümran oluşu ve mahlukatla ilgisinin devam ettiği, ayrıca makamının yüceliği gündeme getirilmektedir.

1.يُدَبِّرُ الْاَمْرَ مِنَ السَّمَآءِ اِلَى الْاَرْضِ “(Allah) gökten yere (kadar her) işi düzenleyip yönetir.” Yüce Allah’ın bütün işleri idare edişiyle ilgili olarak Yûnus 10/3, 31, Ra‘d 13/2’de de يُدَبِّرُ yüdebbiru fiili kullanılmaktadır. Yüce Allah yarattığı her bir şeyle irtibatını devam ettirerek, bütün işleri kendisinin yönetmekte olduğunu ortaya koymaktadır. Tabir caizse iğneden ipliğe, zerreden kürreye ne varsa hepsi Rabbimizin kontrolündedir ve her bir şey varlığını O’nun müdahalesiyle ve kurduğu sistem sayesinde sürdürmektedir.

Rahmân 55/29’da da zikredildiği üzere, Nahl 16/8’de geçen “O (Allah) yaratmaya devam etmektedir” cümlesinde kast edilen mana da aynıdır. Kâf 50/38’deki “Bize hiçbir yorgunluk dokunmadı” ifadesi de aynı manayı içermektedir. Zâriyât 51/49’da yer alan “Gökleri güçlü bir şekilde biz bina ettik ve (onu) genişleticiyiz” ifadesinde de uzayın genişletilmeye devam ettiği bildirilmektedir. Ayrıca Bakara 2/255’teki “Gökleri ve yeri korumak Allah’ı yormaz” cümlesi de Yüce Allah’ın hayata müdahil oluşunun bir başka ifadesidir.

Bütün bu âyetler Kitab-ı Mukaddes’te Tekvîn kısmında yer alan “Kâinatı altı günde yaratmasından sonra Allah’ın yedinci günde istirahate çekildiği” iddiasının geçersizliğini ortaya koymaktadır. Dahası, çeşitli âyetlerde(43) yer alan “İşi O idare etmektedir” manasındaki ifadeler de Rabbimizin mahlukatla ilişkisinin devam etmekte olduğunun açık bir göstergesidir.

Konuyla ilgili olarak Kitabı Mukaddes Tekvin 2. Babda şu bilgiler söz konusudur: “Gök ve yer bütün öğeleriyle tamamlandı. Yedinci güne gelindiğinde Tanrı yapmakta olduğu işi bitirdi. Yaptığı işten o gün dinlendi. Yedinci günü kutsadı. Onu kutsal bir gün olarak belirledi. Çünkü Tanrı o gün yaptığı, yarattığı bütün işi bitirip dinlendi.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de yer alan “gökten yere bütün işleri O idare etmektedir” manasındaki ifadeler de Rabbimizin mahlûkatla ilişkisini devam ettirmekte olduğunun açık bir göstergesidir.(44)

2. ثُمَّ يَعْرُجُ اِلَيْهِ ف۪ي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُٓ اَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ “Sonra (bütün bu işler) sizin saymakta olduğunuz türden (takviminize göre) bin sene tutan bir günde O’na yükselir.” Benzer bir zaman mukayesesi Hacc 22/47’de de yer almaktadır. Me‘âric 70/4’te de yer aldığı gibi, Yüce Allah’ın mekan olarak değil de makam olarak yüceliğini ortaya koyan bu gibi ifadeler Kur’ân’da yer almaktadır.

Bu tür ifadeler zaman kavramının göreceliliğini ortaya koyduğu gibi, Rabbimizin mekanının değil de makamının yüceliğini kavratmayı amaçlamaktadır. Zira bu ifadeler “O’nun katındaki bir gün bizim saydığımız 1000 yıl gibidir de 1001 yıl gibi değildir” manasına gelmez. Kadr 97/3’te de olduğu gibi buradaki kasıt “çokluk” manasını vermektir; yoksa “rakamsal bir sınır çizmek” değildir.

Fâtır 35/10’da da beyan edildiği gibi, bütün güzel kelimeler sadece Yüce Allah’a yükselirler ve onları yükselten de salih amellerdir. İşte Rabbimiz hem mahlukatla ilişkili olduğunu beyan ederek hem de makamının yüceliğini ifade ederek kullarının O’nu doğru tanımasını istemekte ve yapılan hiçbir şeyin gizli ve saklı kalmayacağını, bütün işlerin kendisine döndürüleceğini beyan etmiş olmaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın Üç Sıfatı

ذٰلِكَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “İşte, görünmeyeni de görüneni de bilen, el-‘azîz (mutlak galip), er-rahîm (merhamet sahibi) olan O’dur.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu, şu (kudret)”; عَالِمُ الْغَيْب ‘âlimu’l-ğaybi tamlaması “gaybın bilen(dir), görünmeyeni bilen(dir)”;وَالشَّهَادَةِ ve’ş-şehâdeti kelimesi “şehadeti de, görüneni de (bilendir)”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sözcüğü “üstün ve yüce olan(dır)”; الرَّح۪يم er-rahîmu kelimesi ise “çok merhametli (olan)dır” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hükümranlığıyla ilgili üç sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ “İşte, görülmeyeni de görüleni de bilen (O’dur).” “Yüce Allah’ın gayb ve şehadeti bildiği” gerçeği Kur’ân’da on kez(45) geçmekte ve Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi manasında zikredilmektedir. Yüce Allah kudretini ve yüceliğini beyan ettiği iki âyetin peşinden bir anlamda bu kuvvet ve yüceliğin sebebini, “gayb ve şehadet” anlamında her şeyi bilmesine, her şeyden yüce oluşuna ve her şeye merhametli oluşuna bağlamaktadır.

Söylenmek istenen muhtemelen şudur: Bütünüyle kâinatı yaratmak da onların bütün işlerini zerreden kürreye üstlenip yürütmek de sadece ve sadece Yüce Allah’a ait bir sıfattır. Çünkü O, görülen görülmeyen, insanlarca bilinen bilinmeyen, hissedilen hissedilemeyen, gayb ve şehadette her ne varsa hepsini istisnasız bilmektedir.

2. الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “el-‘Azîz (mutlak galip), er-rahîm (merhamet sahibi olan O’dur).” Bilmede de yaratmada da hak edene azap etmede de yegane üstün ve galip olan O’dur; çünkü el-‘azîz olmak O’nun safıtıdır. Her işinde, her tevbe edene ve her mahlukuna merhamet sahibi olan da sadece O’dur; çünkü er-rahîm sıfatı da O’na aittir. Bilmeyen, her şeyden güçlü olmayan ve her şeyi merhametiyle kuşatamayan bir varlığın kâinatı yaratması da işleri idare etmesi de mümkün değildir; böyle bir şey düşünülemez de.

c) Yüce Allah’ın Yaratıcılığı

Yüce Allah sûrenin 7-9. âyetlerinde “üçüncü kitâba” dair bilgiler vermekte, bu çerçevede her şeyi güzel yarattığını, insanı yaratmaya da çamurdan başladığını beyan etmekte, sonra onun neslini dayanıksız bir sıvının özünden yarattığını, ardından ona şekil verdiğini, ruhundan kendisine üflediğini, insanlara kulaklar, gözler ve gönüller ihsan ettiğini, buna rağmen insanların çok azının şükrettiğini bildirmektedir.

ı. İnsanın Yaratılış Başlangıcı

الَّذ۪يٓ اَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَاَ خَلْقَ الْاِنْسَانِ مِنْ ط۪ينٍ “O (Allah) ki yarattığı her şeyi güzel yapmış ve insanı yaratmaya çamurdan başlamıştır.”

Âyetteki الَّذ۪يٓ اَحْسَنَ ellezî ahsene ifadesi “en güzel yapmış olan(dır), güzel yapandır”; كُلَّ شَيْء külle şey’in tamlaması “her şeyi”; خَلَقَهُ halekahû fiili “onu (her şeyi) yaratmıştır”;وَبَدَاَ ve bedee fiili “ve başlamıştır”; خَلْق الْاِنْسَان halka’l-insâni tamlaması “insanın yaratılışına, insanı yaratmaya”; مِنْ ط۪ينٍ min tînin ifadesi ise “çamurdan, balçıktan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yarattığı her şeyi en güzel şekle kavuşturduğu ve insanın yaratılışına nereden başladığı gündeme getirilmektedir.

1. الَّذ۪يٓ اَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ “O (Allah) ki yarattığı her şeyi güzel yapmıştır.” Yüce Allah önceki âyetlerde kâinatın yaratılışını ve idaresini kendisinin gerçekleştirdiğini beyan ettikten sonra, bu defa bütün mahlûkatı en güzel şekilde yarattığını ifade etmektedir. Zerreden kürreye ne varsa hepsinin yaratılışı yerli yerincedir; olması gerektiği gibidir; kendine has özellikleriyle farklıdır ve her biri çok güzeldir.

Kur’ân’da “her şeyin bir kaderle, yani ölçü ile yaratıldığı”,(46) “Allah katında her şeyin bir ölçüsünün bulunduğu”(47) ve “kâinatta ilâhî yasaların hükümran olduğu”(48) ve “Yüce Allah’ın göğü yükselttiği ve bir denge kurduğu”(49) beyan edilmektedir.

İşte bütün bu bilgiler, ilâhî sistemde herhangi bir boşluğun, tesadüfün veya bozukluğun olmadığını, her bir varlığın büyük bir planın parçası olduğunu, kâinata bir dengenin hâkim kılındığını ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretinin tüm mahlûkata hâkimiyetini göstermektedir.

Bilindiği gibi mahlûkatta muhteşem bir altın oran vardır. Altın oran, doğada sayısız canlı veya cansız varlıkların şekillerinde veya yapısında bulunan özel bir değerdir. Doğada bir bütünün parçaları arasında daima gözlemlenen, yüzyıllarca sanat ve mimaride uygulanmış, uyum açısından en yetkin boyutları verdiği sanılan geometrik  ve 1,618 rakamlarıyla ifade edilen sayısal bir oran bağıntısı vardır. Doğada en belirgin örneklerine insan vücudunda, deniz kabuklularında ve ağaç dallarında rastlanır.(50)

Sözün özü şudur: “Sahibi güzel olanın eseri de güzeldir.”

İnfitâr 82/7’de zikredilen عَدَلَ ‘adele fiili “yaratılışı dengeli yapmak, organları uyumlu yaratmak” anlamına gelmektedir.(51) Dolayısıyla insanın yaratılışının ölçüye bağlılığı, dengesizlikten ve rastgelelikten uzak olduğu ifade edilerek, bir anlamda onun itidal sahibi olarak yaratılmışlığı da âyette kastediliyor olabilir. Madde-mana ve beden-ruh birlikteliğinin bu düzende yer aldığını söylemek âyete aykırı olmaz. Kanaatimizce bir sonraki âyet bu anlamı vermektedir.

Tîn 95/4. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Biz, insanı en güzel biçimde/kıvamda yarattık/yaratıyoruz.” Anlaşılıyor ki hem bu âyette hem de İnfitâr 82/6, 7 ve 8’de, cömert olan Yüce Allah’ın insanı yarattığı, ona yaratılış amacına uygun şekil verdiği, ölçülü bir varlık haline getirdiği ve hem fiziksel, hem de ruhsal özelliklerini veya organlarını birbiriyle uyumlu hale getirdiği ifade edilmektedir.

Benzer bir mesaj Âl-i İmrân 3/6’da da yer almaktadır. Kehf 18/37’de insanın türâb “toprak” ve nutfe “zigot” aşamalarından sonra bir insan şekline sokulduğu beyan edilmekte, Mü’minûn 23/14’te de bu aşamalar yaşanırken başka bir yaratılışa ve yapıya sahip kılındığı bildirilmektedir. Benzer aşamalar hakkında Secde 32/7-9’da da bilgi verilmektedir.

Ayrıca A‘lâ 87/2’de insanın yaratılmasından ve en uygun şekle konulmasından söz edilmekte, Şems 91/7’de ise, nefse ve onu düzenleyen güce yemin edilerek, insanın yaratılıştan getirdiği mükemmel tasarıma dikkat çekilmektedir. İsrâ’ 17/70’te, insanoğlunun değerli oluşuna ve yaratıkların pek çoğundan farklı (farklı olduğu konularda üstün) tutulduğuna vurgu yapılmaktadır.

Ayrıca Mü’min 40/64 ve Teğâbun 64/3’te de insana Yüce Allah’ın en güzel şekli verdiği beyan edilmektedir. Tîn 95/4’te de işte bütün bu ifadeler özetlenerek, insanın en güzel biçimde yaratıldığı bilgisi bu özellikleri anlayabilecek olan insana vahiy aracılığıyla bildirilmektedir.

“İnsanlar eşyaya baktığında onları olması gerektiği biçimde bulur. Bu bağlamda toprağın sertliği, bitkilerin tutunması içindir. Havanın akıcılığı, kolayca teneffüs edilmesi içindir. Yerin kazılıp da yarılabilir oluşu, orada kolayca yollar, kanallar ve arklar elde edilmesi içindir. Suyun akma özelliği, onu her türlü kaba koyabilmemiz içindir. Ateşin hareketi hep yukarıya doğrudur. Çünkü ateş, tıpkı su gibi, sağa sola hareket etseydi, o zaman ortalık yanar kül olurdu.”(52)

Râzî’nin bu ifadeleri birkaç nesne üzerinden yapılan örneklendirilmelerdir. Esasında mahlûkat ne için yaratılmışsa ona uygun özelliklere sahip kılınmıştır ki biz buna “yaratılmışların hidayeti” demekteyiz. Tâhâ 20/50 ve A‘lâ 87/3’te dile getirilen de budur. Gerekli açıklamaları ilgili âyetlerde yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrar etmeyeceğiz. Arapça ifadesiyle söylemek gerekirse, her şey limâ hulika leh’i, yani yaratıldığı amaç ne ise ona göre şekillendirilmiştir, vesselâm.

2. وَبَدَاَ خَلْقَ الْاِنْسَانِ مِنْ ط۪ينٍ “İnsanı yaratmaya çamurdan başlamıştır.” Yüce Allah üçüncü âyette açıkladığımız gibi kâinatı nasıl ki bir süreç halinde yarattıysa, bu sistemine uygun olarak insanı yaratmaya da çamurdan başladığını haber vermektedir. Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratılışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(53)

Nitekim “Yaratan ve yaratılışı iade eden O’dur.”(54) Bu ve benzer âyetlerdeki “başlamak” anlamına gelen bedee, yebdeü fiilleriyle, “iade etmek” anlamındaki yu‘îdü fiili hem bu dünyada hem de öbür âlemde yaratılışın iade edildiği yani tekrarlandığı anlamını vermektedir.

Âyetteki الْاِنْسَان el-insân “insan” kelimesinden kasıt, öncelikle ilk insan nesli anlamında “insanoğlu”dur. Çünkü ilk insan veya ilk insanlar çamurdan yaratılmıştır. Çamur/balçık, su ve topraktan meydana gelmektedir. İnsanoğlunun biyolojik aslı meni ve yumurtadır. Bunların her ikisinin aslı gıdadır. Gıdalar ya hayvansal ya da bitkisel olur. Hayvansal gıdalar da, netice itibariyle, bitkisel gıdalardan meydana gelirler. Sonuç olarak, bitkinin varlığı, çamur demek olan su ve toprağa dayanır.

‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, insanoğlunun yaratılış süreciyle ilgili olarak başlıca iki aşama söz konusudur. Bunlardan ilki toprakta yaşanan “elementer aşama”, diğeri ise canlılığın devam ettiği “biyolojik/embriyolojik aşama”dır. İnsanın topraktaki yaratılış süreci çamurdan başlamaktadır.

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, çamur su ile toprağın birleşimi olduğu için Yüce Allah yaratma işleminin bu aşamasını yorumunu yapmakta olduğumuz âyette açıkça dile getirmektedir. İnsanoğlunun yaratıldığı çamurla ilgili olarak Hıcr 15/26, 28, Mü’minûn 23/12, Sâffât 37/11 ve Rahmân 55/14’te çeşitli aşamalar ve özellikler hakkında bilgi verilmektedir. İlgili âyetlerde detay verdiğimiz için burada da benzer açıklamalara gerek görmemekteyiz.

ıı. Değersiz Bir Sıvıdan Yaratılışı

ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَآءٍ مَه۪ينٍ “Sonra onun neslini dayanıksız bir suyun özünden yaratmıştır.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَعَلَ ce‘ale fiili “kılmıştır, yapmıştır, yaratmıştır”;نَسْلَهُ neslehû kelimesi “onun (insanın) neslini, zürriyetini”; مِنْ سُلَالَةٍ min sülâletin kelimesi “bir özden”; مِنْ مَآءٍ مَه۪ينٍ min mâin mehînin tamlaması ise “basit, dayanıksız bir sudan, sıvıdan” demektir.

Burada insanoğlunun biyolojik yaratılış sürecinden bir kesit gündeme getirilmektedir.

Bu ve devam eden âyetteki fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi Yüce Allah’ın yaratılışa koyduğu sistemi göstermek amacına yöneliktir. Rabbimiz bu sistemi bütün insanlar için işletmeye devam etmektedir.

1. Yüce Allah artık ilk insanların neslini insanlarda yarattığı basit, dayanıksız bir sıvının özünden yarattığını beyan etmektedir. Bir de Mü’minûn 23/12’de geçen سُلَالَة sülâleh kelimesi “öz, özet” “süzme”,(55) “konsantre” gibi anlamlar içermektedir.

Âlimlerimiz سُلَالَة sülâleh kelimesini açıklarken buna “bir şeyi bir şeyden incelik ve yumuşaklıkla sıyırıp çıkarmak” manasını dikkate sunmuşlar, böylece maksadın “hülasa”, “öz” olduğunu ve “azlık” manasını içerdiğini ileri sürmüşlerdir. “Kalıntı”, “süprüntü”, “sızıntı”, “süzüntü” gibi kullanımlarımızda kast edilen de buna yakın bir manadır.

Anlaşılıyor ki سُلَالَة sülâleh kelimesi “bir şeyden sıyrılıp çıkarılan netice” manasına gelmektedir. İnsanın nesline “sülale” denmesinde de aynı mantık söz konusudur. Bu kelimede bir “silsile” manası da vardır ki bu durum insan yaratılışının bir süreç halinde devamına dair bir mana da söz konusu edilmektedir. Sülâleh “aslın” değil, asıldan süzülüp çıkarılan “özün” ismidir.

Demek ki insan, yaratılış evrelerinde, önce çamurdan sıyrılıp çıkartılmış bir sülaleden yaratılmıştır ki bu mertebe ilk insanların yaratıldığı ve dolayısıyla insan cinsinin, insan organlarını ilk başladığı evre olmakta, hiçbir insan tohumu ile meydana gelmemektedir.(56) Mü’minûn 23/12’de geçtiği gibi insanoğlunun çamurun özünden yaratılması onun topraktaki çeşitli özellikleri bünyesinde toplaması manasına gelmektedir.

İster bitkisel, isterse hayvansal gıdalar olsun, insanı insan yapan maddi özelliklerin hepsi sonuçta su ve toprağa dayanmakta, yorumunu yapmakta olduğumuz Secde 32/7’de belirtildiği gibi insanın yaratılışı su ve toprağın birleşimi olan “çamur”dan başlatılmaktadır.

Sonrasında ise Murselât 77/20’de de geçen مَآء مَه۪ين mâ-i mehîn tamlaması ise “basit, dayanıksız su, sıvı” manasına gelmektedir.(57) مَه۪ين mehîn kelimesi ayrıca Zuhruf 43/52 ve Kalem 68/10’de “aşağılık, değersiz” gibi anlamlarda olumsuz bir içerikte yer almaktadır.

Anlaşılan o ki insanoğlu hem “elementer” yaratılış aşamalarında, hem de “biyolojik” aşamalarda bir süreçten geçmekte, bu bağlamda bir سُلَالَة sülâleh kimliğinde öz, süzme niteliğinde bir birikimi içermektedir.

2. Yüce Allah insanoğlunun biyolojik yaratılış aşaması bağlamında onun insandaki üriner hücrelerini gündeme getirmekte, bunun hem erkekteki, hem de kadındaki kromozomlarının esasında bir sıvı içerisinde bulunduğunu hissettirmektedir. A‘râf 7/172 ve Târık 86/6’daki kullanımlar insan hücrelerinin embriyodaki yaratılış yerini göstermekte ve bunun bel kemiği ile kaburga kemikleri arasında vücudun arka kısmında olduğunu ortaya koymaktadır. İşte bu sıvı dayanıksız haliyle Murselât 77/20’de de dile getirilmektedir.

Bu ve benzer âyetlerdeki kullanımlardan maksadı sadece erkeklerin erlik sıvısı olarak yorumlamayı doğru bulmamaktayız. Çünkü insan sadece erkekten gelen sıvıdan yaratılmamakta, erlik sıvısı olan sperm ile kadının yumurtasından meydana getirilmektedir. Bu gerçekten hareketle, biz özellikle insan neslinin yaratılmasıyla ilgili olan bu âyetteki maksadı insanların üriner sistem hücreleriyle ilgili olarak hem erkeği, hem de kadını içerecek şekilde yorumlamaya çalıştık.

3. Âyetteki “öz, özet” manasına gelen سُلَالَة sülâleh kelimesini ayrı, “basit, dayanıksız su, sıvı” anlamındaki مَآء مَه۪ين mâ-i mehîn tamlamasını da ayrı ifadeler olarak görürsek, insan neslinin bir özden yani dayanıksız bir sıvıdan yaratıldığını söylemiş oluruz. Bu durumda مَآء مَه۪ين mâ-i mehîn tamlamasını سُلَالَة sülâleh kelimesinin bedeli veya atf-ı beyanı, yani “açıklaması” kabul etmiş oluruz.

Eğer سُلَالَة sülâleh kelimesini مَآء مَه۪ين mâ-i mehîn tamlamasıyla ilişkilendirirsek, bu defa da insanoğlunun dayanıksız sıvının sadece bir özünden yaratıldığı anlaşılmış olur ki böyle bir anlam çok önemli bir bilimsel gerçeği işaret etmiş olur. Eğer سُلَالَة sülâleh kelimesinden maksat sadece erkek hücreleri ise o zaman kelimenin başındakiمِنْ min edatı “bazıyet” manasına alınabilir ve üriner sistemde erkek hücrelerinin sadece bir kısmının insana dönüştüğü, diğerlerinin ise öldüğü manası akla gelebilir.

Bilindiği üzere insanların üriner hücrelerinden olan milyonlarca spermin sadece bir tanesi yumurta ile birleşmekte, dolayısıyla Mülk 67/2’de de beyan edildiği gibi hayat için önce ölümler gerçekleşmektedir.

ııı. Organların Şekillendirilişi

ثُمَّ سَوّٰيهُ وَنَفَخَ ف۪يهِ مِنْ رُوحِه۪ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ “Sonra onu şekillendirmiş, ona rûhundan üflemiştir. Sizin için işitme (duyusu), gözler ve kalpler yaratmıştır. Ne kadar da azınız şükrediyor!”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; سَوّٰيهُ sevvâhu fiili “ona şekil vermiştir”; وَنَفَخَ ve nefeha fiili “ve üflemiştir”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “ona”; مِنْ رُوحِه۪ min rûhihî tamlaması “O’nun ruhundan”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kılmıştır, yapmıştır, yaratmıştır”; لَكُم leküm ifadesi “sizin için”; السَّمْع es-sem‘a kelimesi “işitme duyusunu, kulakları”; وَالْاَبْصَارَ ve’l-ebsâra sözcüğü “ve gözleri”; وَالْاَفْـِٔدَةَ ve’l-ef’idete kelimesi “ve kalpleri, gönülleri”; قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ ifadesi “ne kadar da az, azınız”; تَشْكُرُونَ teşkürûne fiili ise “şükretmektesiniz” demektir.

Burada insanoğlunun ana rahmindeki yaratılış sürecinin bir kesiti ve organların bir kısmının yaratılışı gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ سَوّٰيهُ وَنَفَخَ ف۪يهِ مِنْ رُوحِه۪ “Sonra onu şekillendirmiş, ona rûhundan üflemiştir.” Yüce Allah insanoğlunu ana rahminde dilediği gibi şekillendirdiğini beyan etmektedir. Bu ifade, ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız gibi ana rahmindeki yedi aşamayı da içermektedir.

a) ثُمَّ سَوّٰيهُ “Sonra ona şekil vermiş, onu şekillendirmiştir.” A‘lâ 87/2’de سَوّٰي sevvâ fiilinin bütün kullanımları hakkında bilgi vereceğiz. Burada sadece şunu söylemekle yetinelim: Âl-i İmrân 3/6 ve İnfitâr 82/7-8’de beyan edildiği gibi, Yüce Allah insanoğluna ana rahminde dilediği şekli kendisi vermektedir.

Şûrâ 42/49-50’de de geçtiği üzere, çocukların erkek mi kız mı, tek mi ikiz mi olacağının kararını da sadece kendisi vermektedir. Nisâ’ 4/119’daki ifade gereği, genel yaratılış sistemine müdahaleyi ise şeytanın oyuncağı olmak diye tanıtmakta ve insanları bu tür müdahalelerden şiddetle sakındırmaktadır.

b) وَنَفَخَ ف۪يهِ مِنْ رُوحِه۪ “Ve ona kendi ruhundan üflemiştir.” Kur’ân’da insanın yaratılışı esnasında ona ruhun üflenmesinden söz eden âyetler vardır. Bu bağlamda Hıcr 15/29, Secde 32/9 ve Sâd 38/72. âyetleri zikredebiliriz. Ayrıca Mü’minûn 23/14’te geçen “onu bambaşka bir yaratışta inşa ettik” ifadesini de ruhun üflenmesi olarak düşünürsek, konunun Kur’ân’da ele alındığını ve hakkında bilgi verildiğini beyan etmeliyiz.

ı. İnsanoğluna yaratılışında ruhun “ne zaman” üflendiği konusunda herhangi bir açıklama bulunmadığı için, bu konuda yanlış bir bilgi vermemeye veya insanların yanılıp birtakım yanlışlıklar yapmasının önünü açacak ifadeler kullanmamaya çalışacağız. Çünkü yaratılışta ruhun üflenmesini “hamileliğin dördüncü ayında” diye kabul edenler bu zamana kadar çocuğun ana rahminden alınabileceği veya kürtaj yapılabileceği gibi korkunç hatalara neden olmaktadırlar.

Oysa وَنَفَخَ ف۪يهِ مِنْ رُوحِه۪ “Ona ruhundan üfledi” cümlesini “hâl cümlesi” olarak kabul edip başındaki vâv harfine vâv-ı hâliyye manası verirsek, insanın en başından itibaren ana rahimdeki düzenlemesi esnasında ruhun üflenmiş olabileceğini söylemiş oluruz; kanaatimiz bu yöndedir.

ıı. Yüce Allah’ın yaratılışta insana ruhundan üflemesi, insanda ilâhi bir parça olduğu manasına gelmemektedir. Kur’ân’da geçen nâkatullâh(58) ifadesi nasıl ki “Allah’ın (imtihana konu ettiği) devesi, Allah’a ait olan, yani Allah’ın yarattığı dişi deve” manasına geliyorsa, beytullâh, beytî(59) tamlaması nasıl ki “Allah’ın saygın kıldığı ev” veya şe‘âirullâh(60) tamlaması nasıl ki “Allah’ın saygıdeğer kıldığı semboller”, hurumâtillâh(61) nasıl ki “Allah’ın haramları veya Allah’ın saygın kıldığı prensipler” ya da kelimetullâh/kelâmullâh(62) nasıl ki “Allah’ın yarattığı kelimesi” manasına geliyorsa, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen rûhihî,(63) rûhullâh veya rûhî tamlamaları da “Allah’ın yarattığı ruh” manasına gelmektedir. Bu tür kullanımlarda Yüce Allah’a izafe edilen şeyler olumlu manada elbette bir kıymeti ve değeri ifade etmektedir; yoksa söz konusu şeyler Yüce Allah’ın bir parçası vs. değildir.

2. وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ “Sizin için işitme (duyusu), gözler ve kalpler yaratmıştır.” Yüce Allah insanın ana rahmindeki yaratılışı hakkında bilgi vermeye devam etmekte, bu defa da bazı organların yaratılışını gündeme getirmektedir. Bu âyetin benzerleri Mü’minûn 23/78 ve Mülk 67/23’te de geçmektedir.

a) Önceki âyette ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinde insan için hû “o” zamiri kullanılmışken, burada كُم küm “siz” zamirine dönülmüştür. Bunun muhtemel sebebi, Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta olan “iltifat sanatı”dır. Buna göre muhatap sıradanlaşan bir aktarımdan bir anda uzaklaştırılıp ğâib’den muhataba veya diğer zamir değişimlerine başvurulur.

Bu sayede kişinin dikkati toplanır ve mesajın daha iyi anlaşılması sağlanmış olur. Bu noktada bir diğer ihtimal ise ruh üflenmeden önce insanın muhatap alınmaması, ruh sonrasında asıl değerlere kavuşturulması nedeniyle muhatap kabul edilmesi de olabilir;(64) ancak bizim tercihimiz ilkinden yanadır.

b) İnsanın ana rahmindeki yaratılışından söz eden bazı âyetlerde sadece “kulaklar ve gözler”,(65) bazılarında ise bunlarla birlikte “kalpler” de zikredilmektedir.(66) Bu organlar bilginin yani hakikatin öğrenilmesinde etkin olanlardır ve önemine binaen bunlar zikredilmiş olmalıdır. Dinleyebilme, görüp fark edebilme ve nihayet anlayabilme bu organlarla mümkündür.

Bu nedenle, bir taraftan yaratılışın fiziksel içeriği verilirken, diğer taraftan insanın bilgi edinme yollarına gönderme yapılmış olmaktadır. Bu arada insanın sorumluluğundan söz edilen İsrâ’ 17/36’da da aynı organlar ve aynı sıralama görülmektedir. Bu arada eğer yaratılış gayesine uygun değerlendirilmezlerse kulakların da gözlerin de gönüllerin de insanlara hiçbir fayda vermeyeceği Ahkâf 46/26’da beyan edilmektedir.

c) Kur’ân elbette bir bilimsel ansiklopedi değildir. Ancak onun birtakım kullanım örneklerinden hareket ederek bazı bilimsel gerçeklere ulaşmanın önünde herhangi bir engel de yoktur. İşte bu tür âyetlerin hepsinde önce kulaklar, sonra gözler, sonunda ise kalpler/gönüller zikredildiği için bilim insanlarının bu noktada araştırmalar yapmasının önemine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Embriyonun yaratılış sürecinde hangi aşamaların geçildiği önemli bir konudur. Dahası “işitme (duyusu)” denilip “kulaklar” denmemesinin sebebi, ayrıca “iki göz” değil de “gözler” denmesinin nedeni ile “kalp” değil de “kalpler, gönüller” denmesinin amacı da bilim insanlarının inceleme alanındaki önemli konulardır.

Târık 86/5-7’de de bir örneğini verdiğimiz üzere, embriyoda üriner hücrelerin ilk yaratılma yeri vücudun arkasında bel ve kaburga kemiklerinin arası diye verilmekte, daha sonra oradan mevcut bölgeye aktığına dair bilgiler sunulmaktadır. ‘Alak 96/1 gibi âyetlerde insanın ‘alaktan yaratılması veya Necm 53/45-46 ve Kıyâmet 75/37-39’da söz edildiği gibi cinsiyeti belirleyen hücrelerin erkekten gelen sperm olduğunun ortaya konulması da bu noktada hatırlanabilecek örnek ve ufuk bilgiler arasında yer almaktadır.

3. قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ “Ne kadar da azınız şükrediyor!” Yüce Allah “vahiy kitabı”nın dışındaki iki kitabı olan “kâinat kitabı”yla “insan kitabı”ndan verdiği örneklere rağmen insanoğlunun çok az şükrettiğini beyan etmektedir. Muhataplar eğer müminlerse onların az şükrettiği, eğer bütün insanlarsa çok azının şükrettiği bu vesileyle dile getirilmektedir.

Ebû Müslim el-Isfehânî’nin dediği gibi, burada olduğu gibi muhataplar müşrikler olduğuna göre maksadın onların hiç şükretmemesi olduğu da bilinmelidir.(67) Bu nedenle söz konusu ifade “Ne kadar da az şükrediyorsunuz” şeklinde tercüme edilebileceği gibi “Ne kadar da azınız şükrediyorsunuz!” cümlesi de tercih edilebilir. Biz ikincisini benimsedik; çünkü muhatabın bütün insanlar olduğunu düşünmekteyiz.

Burada zikredilen قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ kalıbı benzer şekilde çeşitli âyetlerde(68) de yer almaktadır. Bu ifade Ahzâb 33/18 ve 60’taki kullanımlardan hareketle “ne kadar da azınız” şeklinde de yorumlanabilir ki bizim tercihimiz bu yöndedir. Buna göre şükrün azlığından değil, şükredenlerin azlığından söz edildiği anlaşılmış olur. Konu şükür olunca az şükürden de elbette söz edilebilir; ancak bazı âyetlerde olduğu gibi mesele iman olunca az imandan değil, iman edenlerin azlığından söz edildiğini özellikle belirtmek gerekmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/1; Âl-i İmrân 3/1; ‘Ankebût 29/1; Rûm 30/1; Lokmân 31/1; Secde 32/1.
  • Bakara 2/1 Âl-i İmrân 3/1 ‘Ankebût 29/1 Rûm 30/1 Lokmân 31/1 Secde 32/1
• 2 - Zemahşerî, age., III, 218.
• 3 - Nahl 16/103; Furkân 25/4-5; Dühân 44/14.
  • Nahl 16/103 Furkân 25/5 Duhân 44/14
• 4 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 5 - İsrâ’ 17/99. 6 - Kehf 18/21; Hacc 22/7; Mü’min 40/59. 7 - Âl-i İmrân 3/9, 25; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/12; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26, 32. 8 - Taberî, age., XXI, 90; Zemahşerî, age., III, 218.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 İsrâ 17/99 Kehf 18/21 Hacc 22/7 Mü'min 40/59 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/25 Nisâ 4/87 En‘âm 6/12 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Câsiye 45/32
• 9 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 10 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 11 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 12 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 13 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 14 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 15 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 16 - Dühân 44/14. 17 - Sâd 38/4. 18 - Mutaffifûn 83/32. 19 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 20 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 21 - İbrâhim 14/10-13; Yâsîn 36/15. 22 - Sebe’ 34/43. 23 - Ahkâf 46/11. 24 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Secde 32/3; Şûrâ 42/24. 25 - Nahl 16/101. 26 - Taberî, age., XXI, 90.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 İbrâhîm 14/13 Yâsîn 36/15 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Secde 32/3 Şûrâ 42/24 Nahl 16/101
• 27 - Şu‘arâ 26/214. 28 - Yâsîn 36/6. 29 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 30 - Cum‘a 62/2-3. 31 - En‘âm 6/19. 32 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Enbiyâ’ 21/107; Sebe’ 34/28.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Enbiyâ 21/107 Sebe' 34/28
• 33 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 34 - İsrâ’ 17/15. 35 - Râzî, age., XXV, 166-167.
  • İsrâ 17/15
• 36 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4. 37 - Zemahşerî, age., III, 281. 38 - Taberî, age., XXI, 91.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 39 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Furkân 25/59; Secde 32/4; Hadîd 57/4. 40 - Râzî, age., XXIV, 104.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Ra‘d 13/2 Tâhâ 20/5 Furkân 25/59 Secde 32/4 Hadîd 57/4
• 41 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 42 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 43 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5. 44 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5.
  • Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5 Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5
• 45 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18.
  • En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18
• 46 - Kamer 54/49. 47 - Ra‘d 13/8. 48 - En‘âm 6/38, 59; Yûnus 10/61; Hûd 11/6; Ra‘d 13/39; Neml 27/75; Sebe’ 34/3; Kâf 50/6-11; Mülk 67/3-5. 49 - Rahmân 55/7. 50 -  Bu konuda http://altinoran.nedir.com web sitesine bakılabilir.
  • Kamer 54/49 Ra‘d 13/8 En‘âm 6/38 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Hûd 11/6 Ra‘d 13/39 Neml 27/75 Sebe' 34/3 Kâf 50/11 Mülk 67/5 Rahmân 55/7
• 51 - Zemahşerî, age., IV, 702; Râzî, age., XXXI, 80; Kurtubî, age., XIX, 161.
• 52 - Râzî, age., XXV, 173.
• 53 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13. 54 - Yûnus 10/4.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13 Yûnus 10/4
• 55 - Zemahşerî, age., III, 174.
• 56 - Yazır, age., V, 511. 57 - Taberî, age., XXI, 95.
• 58 - Hûd 11/64; Şems 91/13. 59 - Bakara 2/125; Hacc 22/26. 60 - Mâide 5/2; Hacc 22/32. 61 - Hacc 22/30. 62 - Bakara 2/75; Tevbe 9/6. 63 - Secde 32/9.
  • Hûd 11/64 Şems 91/13 Bakara 2/125 Hacc 22/26 Mâide 5/2 Hacc 22/32 Hacc 22/30 Bakara 2/75 Tevbe 9/6 Secde 32/9
• 64 - İslâmoğlu, age., s. 818’de 13. not.
• 65 - En‘âm 6/46; Yûnus 10/31. 66 - Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23.
  • En‘âm 6/46 Yûnus 10/31 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 67 - Râzî, age., XXIII, 114.
• 68 - Bakara 2/88; A‘râf 7/3, 10; Mü’minûn 23/78; Neml 27/62; Secde 32/9; Ğâfir 40/58; Hâkka 69/41, 42.
  • Bakara 2/88 A‘râf 7/3 A‘râf 7/10 Mü'minûn 23/78 Neml 27/62 Secde 32/9 Mü'min 40/58 Hâkka 69/41 Hâkka 69/42