Vâkı‘a Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 96 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde “meydana gelen olay” anlamındaki الْوَاقِعَة el-vâkı‘ah kelimesinden alan Vâkı‘a sûresi, inişe göre 50, resmî sıralamada ise 56. sûredir.

Vâkı‘a sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Rahmân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûre âdeta birbirinin devamı niteliğindedir. Rahmân sûresinde insanoğlunun iki ana gruba ayrılacağı ve mahşer şartlarında iyilerin cennete gideceği, orada kendilerine sunulacak nimetlerin adeta listesi verilmekte, benzer şekilde Vâkı‘a sûresinde de konuyla ilgili detay bilgiler yer almaktadır. İnkârcılara sunulacak cehennemin özelliklerine her iki sûrede de değinilmektedir. Bu arada insanın yaratılışıyla alakalı bilgiler ve Yüce Allah’ı tesbîh etmenin gerekliliği de iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Vâkı‘a sûresi, Son Saat’e dikkat çeken bir mesajla başlamakta, mahşer şartlarında insanların üç gruba ayrılacağı, bunların “sağın adamları”, “solun adamları” ve “ödülde önde olanlar” şeklinde belirlenmektedir. Aslında bu da ana grup olarak “iyiler” ve “kötüler” diye ikiye ayrılabilir.

10. âyetten itibaren, “hayırda önde olanların ödülde de önde olacakları” ifade edilerek, bunların Hakk’a yaklaştırılmış yiğitler olduğu ifade edilmekte, onlara cennette verilecek nimetler sayılmaktadır. Ardından “amel defteri kendisine sağ taraftan verilecek olanlar” gündeme getirilmekte, onlara ikram edilecek cennet nimetleri sayıldıktan sonra, “amel defterini sol taraftan alacak olanlar” dile getirilmekte ve onların mahşerde yaşayacağı korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

57. âyetinden itibaren, başlayan bölümde Yüce Allah’ın kudretini ortaya koymak bakımından şu dört konu başlığı hakkında bilgiler verilmektedir:

1. İnsanı nasıl yarattığı,

2. Tarım ürünlerini nasıl inşa ettiği,

3. Suyu nasıl yağdırdığı ve

4. Ateşi nasıl var ettiği.

75. âyetinden itibaren, konu çok ilginç bir yemin ifadesiyle başlatılmakta ve söz vahye getirilmekte, vahyin kaynağına ve değerine değinilmekte, ayrıca insanların vahiy ile irtibatı sorgulanmaktadır.

83. âyetten itibaren, sûrenin son grup âyetinde ise insanların son anları hakkında bilgi verilmekte, burada da üç grup insanın ölüm sonrasına dair kısa bilgiler sunulduktan sonra, Vâkı‘a sûresi Yüce Allah’ı tesbîh emriyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 75-96. âyetlerinde vahyin değerine ve kaynağına değindikten sonra, ölüm anında insanların çaresizliğini hatırlatmakta, ölüm sonrasında mahşerde üç grubun nasıl bir akıbet yaşayacağını haber vermekte, vahyin gerçek bilgi içerdiğini hatırlatmaktadır.

a) Vahyin Değeri ve Kaynağı

Yüce Allah, sûrenin 75-82. âyetlerinde öncelikle vahyin peyderpey indirilişine yemin ederek, eğer bilinirse bununk bir yemin olduğunu, Kur’ân’ın değerini, ilâhî bilgide muhafaza edildiğini, ona arındırılmış meleklerden başkasının ulaşıp dokunamayacağını, çünkü âlemlerin Rabbi’nden bir ikram olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, vahyi küçümseyen Mekkeli müşriklerin alaycı tutumu, onu yalanlamaları ve ondan yararlanmamaları ayıplayıcı bir ifade ile şu şekilde kınanmaktadır: “(Ey inkârcılar!) Şimdi siz, bu sözü mü küçümsüyor da rızkınızı (vahyi, Kur’ân’ı ondan yararlanmak yerine) yalanlamaya dönüştürüyorsunuz?”

ı. Vahyin Peyderpey İndirilişi

فَلَآ اُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ وَاِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظ۪يمٌ “Hayır! Nücûm’un yerlerine yemin ederim. Bilirseniz şüphesiz ki o büyük bir yemindir.”

Buradaki فَلَآ اُقْسِمُ fe lâ uksimu fiili “ben yemin ediyorum, muhakkak ki yemin ediyorum, yemin (bile) etmiyorum, hayır, ben yemin ediyorum”;بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ bi mevâkı‘ı’n-nücûmi tamlaması “vahyin peyder pey indirildiği yerlere, gönüllere, vahyin peyder pey indirilişine”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَقَسَمٌ lekasemun kelimesi “elbette (şöyle) bir yemin(dir)”;لَوْ تَعْلَمُونَ lev ta‘lemûne fiili “eğer bilseydiniz”; عَظ۪يمٌ ‘azîmun kelimesi ise “büyük” demektir.

Burada vahyin değeri ve ona yeminin ne kadar büyük bir anlam taşıdığı üzerinde durulmaktadır.

1. فَلَآ اُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ “Hayır! Nücûm’un yerlerine yemin ederim.” Âyetin mesajına geçmeden önce لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu yemin cümlesi hakkında kısa bilgi vermek istiyoruz.

a) Kur’ân’da sekiz yerde(1) geçen لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu ifadeleri “yemin ediyorum ki”, “muhakkak ki yemin ediyorum”, “hayır hayır, iş sizin zannettiğiniz gibi değildir; yemin ediyorum ki” ve “iş o kadar açık ki, yemin bile etmiyorum” şeklinde dört çeşit tercüme edilebilir ve bunların her biri doğrudur.

Önemine binaen şimdi bu ihtimallerin neler olduğunu ve gerekçelerinin nelerden oluştuğunu ele almak istiyoruz.

- Lâ Uksimu İfadesinin Anlamı

لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu cümlesi Yüce Allah’ın yemin için kullandığı ifadelerden biridir ve bunun çeşitli anlam ihtimalleri vardır. Bu anlamlar ve gerekçeleri şu şekildedir:

1. لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu cümlesinin başındakiلَا lâ edatı, “tekîd, vurgu” anlamındaki lâm/le edatı manasında kabul edilir. Buna göre ifadenin anlamı kuvvetlendirilerek, “muhakkak ki yemin ediyorum” şeklini alır. Bu görüşün Kur’ân’dan delili vardır. Nitekim Tevbe 9/47 ve Neml 27/21’de lâ şeklinde yazılmasına rağmen le diye okunan örnek kullanımlar mevcuttur.

2. لَا اُقْسِمُ lâ uksimu cümlesinin başındakiلَا lâ edatı, “zâid” kabul edilir.(2) Bu durumda cümlenin anlamı “yemin ediyorum ki” olur. Bu tercihin de Kur’ân’da çok fazla sayıda örneği vardır. Nitekim kefâ billâhi “Allah şahit, vekîl, dost … olarak yeter” şeklindeki âyetlerde geçen bâ edatı zaiddir; yani bilinen anlamıyla manaya katkısı yoktur. Bununla âyetin ifade biçimine yeni bir güzellik katmak için tercih edilmiş olması muhtemeldir.

3. لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu cümlesinin başındakiلَا lâ edatı, tıpkı kellâ edatında olduğu gibi “cevap, sert hitap, red cevabı” edatı olarak kabul edilir. Bu durumda cümlenin anlamı, “hayır hayır, iş sizin zannettiğiniz gibi değildir; yemin ediyorum ki” şeklinde olur.

4. لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu cümlesinin başındaki لَاlâ edatı, “nefy”, yani “olumsuzluk” anlamı veren edat olarak da kabul edilebilir. Bu durumda cümlenin anlamı, “iş o kadar açık ki, yemin bile etmiyorum” şeklinde olur.(3) Bu durumda lâ uksimu fiili, başında olumsuzluk edatı bulunan tipik “muzari fiil” kalıbında kabul edilmiş olur.

Bu dört değişik ihtimalin her biri kendine göre doğru sayılabilir; ancak âlimlerimizin hemen hemen tamamı لَا اُقْسِمُ lâ uksimu ifadesini “yemin ediyorum” şeklinde anlamışlardır. Kanaatimiz ve tercihimiz bu yönde olduğu için, bu tür cümleleri tercüme ederken biz de bu yaklaşımı tercih ettik.

b) Lâ uksimu kullanımının anlam çeşitliliğine değindikten sonra, şimdi de kendilerine yemin edilen varlıklar hakkında bilgi vermek istiyoruz. Bu âyette nelere yemin edildiği ve verilmek istenen mesajın ne olduğu konusunda iki farklı yaklaşım söz konusudur:

ı. Pek çok âlimimiz bu âyette yemin edilen şeyin “vahyin peyderpey indirilmesi” veya “vahyin indirilme zamanları”(4) olduğu kanaatindedirler. Nitekim İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre buradaki maksat “Kur’ân’ın hikmetleri”dir.(5) Yemin edilen şeyleri vahiyle ilişkilendirmenin daha doğru olduğunu söyleyen Elmalılı, maksadın Kur’ân’ın yıldızları, yani âyetleri veya bölümleri olduğunu belirtmiştir.

Âyette geçen مَوَاقِعِ mevâkı‘ yani “vahyin yerleri” ise “melekler”, “peygamberler”, “hafızların kalpleri” veya “vahyin yazıldığı sahifeler”, “vahyin manaları”, “vahyin inişine neden olan olaylar ve hükümler” manasına gelebilir.(6) Buradan hareketle maksadın “vahyin yerleştiği gönüller” olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca bulnmamaktadır.

Yemin edilen şeylerden maksadın Kur’ân olduğunun bir delili de Vâkı‘a 56/76. âyette geçen Kur’ân kelimesidir. Çünkü devamında Kur’ân’ın Levh-i Mahfuz’da saklı ve güvenilir bir halde bulunduğu, ona arındırılmış, tertemiz meleklerden başkasının dokunamayacağı beyan edilmektedir.

Yeminlerin kendilerinden sonraki mesajla yakın ilişkili olduğu prensibinden hareketle, bu yorumun son derece ikna edici olduğu kanaatindeyiz. Zira Yüce Allah neye veya nelere yemin etmişse yemin sonrası mesajı da onunla ilişkilendirmekte ve bunu Kur’ân’ın eşsiz ifade metotlarından birisi olarak sunmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Necm 53/1’de en-necm kelimesine yemin edilerek “vahyin peyderpey indirilişi”ne dikkat çekilmekte, devam eden âyetlerde ise Hz. Peygamber’in hevasından konuşmadığı, ilettiği prensiplerin sadece vahiy olduğu ve onları kendisine Cebrâîl (as)’ın öğrettiği beyan edilmektedir.

Târık 86/3’te geçen en-necmü’s-sâkıbu tamlaması da cehâlet karanlıklarını delip geçen “vahiy yıldızı” demektir. Çünkü Târık sûresinin 13 ve 14. âyetlerinde, vahyin hakkı bâtıldan ayıran özelliğine ve boş bir söz olmadığına dikkat çekilmektedir. Kur’ân’ın “yıldız” manasına gelen en-necm kelimesiyle ifade edilmesinin muhtemel sebebi ise cehalet karanlıklarını delip geçen aydınlığı temsil ediyor oluşudur.

Vahyin kendilerine bilgi veya hakikati anlayabilme özelliği verilen kişilerin kalplerinde kolayca yer edebileceğini bildiren ‘Ankebût 29/49’da verilen mesaj bu noktada yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki maksadın ne olduğunu anlamamız noktasında oldukça ufuk açıcı bilgiler içermekte, âyetlerin birbirini açıklama özelliği gereği manayı tamamlamaktadır.

Âyetteki مَوَاقِع mevâkı‘ kelimesi “bir şeyin indiği zaman veya mekân ya da bizzat indirilmesi” anlamına gelen mevkı‘ kelimesinin çoğuludur. Buna göre Yüce Allah vahyin 23 yıllık süreçte peyderpey indirilişine dikkat çekmekte ve tertîl üzere indirmenin Hz. Peygamber’in kalbini motive etme ve vahyi hayata aktarmadaki etkinliğine dikkat çekmiş olmaktadır.(7) Ayrıca bu uzun zamana rağmen Nisâ’ 4/82’de beyan edilen “Kur’ân’da çelişki olmadığı” gerçeği defalarca ispatlanmış olmaktadır.

ıı. Pek çok âlimimiz ise bu ifade ile maksadın “Son Saat’te yıldızların parçalanması” veya “yıldızların yörüngeleri”, “dolaşım yerleri” ya da “doğuş ve batış yerleri” olduğu kanaatindedirler.(8) Bu görüşün sahipleri yıldızların kozmik âlemdeki muhteşem düzenlerine dikkat çekildiğini, doğuş ve batış sistemlerinin akıllara durgunluk verecek şekilde olduğunu gerekçe olarak belirtmektedirler.(9)

Bu iki yaklaşımdan ilkini tercih ettiğimizi ve açıklamalarımızı da bu doğrultuda yaptığımızı belirterek diğer âyete geçmek istiyoruz.

2. وَاِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظ۪يمٌ “Bilirseniz şüphesiz ki o büyük bir yemindir.” Bu âyet iç içe iki mu‘tarıda, yani “ara cümle”den oluşmaktadır. لَوْ تَعْلَمُونَ “Eğer bilirseniz” ifadesi de bir ara cümledir. Cümlenin isim cümlesi oluşu ve لَقَسَمٌ le kasemun kelimesinin başındaki lâm edatı, burada çok güçlü bir mesajın verildiğinin bir delilidir.

Yeminin asıl cevap kısmı Vâkı‘a 56/76. âyetten itibaren gelen bölümdür. Eğer bunun ne demek olduğu iyice düşünülüp anlaşılırsa “vahyin peyderpey indirilişine yemin”in çok büyük bir yemin olduğunun fark edileceği ifade edilmektedir. Yeminin büyük olması, yemin edilen şeyin büyüklüğü ve değerine bağlıdır. Vahiy, hayatın anlamını ortaya koyan yapısı ve Yüce Allah’ın kelamı olması nedeniyle hayat için en değerli şeydir.

ıı. Kur’ân’ın İlâhî Bir İkram Oluşu

اِنَّهُ لَقُرْاٰنٌ كَر۪يمٌ ف۪ي كِتَابٍ مَكْنُونٍ لَا يَمَسُّهُٓ اِلَّا الْمُطَهَّرُونَ تَنْز۪يلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Şüphesiz ki o değerli bir Kur’an’dır. Saklı bir kitaptadır. Ona arındırılmış (melek)lerin dışında kimse dokunamaz. Âlemlerin Rabbinden indir(il)medir.”

Buradaki اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَقُرْاٰنٌ كَر۪يمٌ lekur’ânun kerîmun tamlaması “elbette değerli bir Kur’ân’dır, okuma metnidir”; ف۪ي كِتَابٍ مَكْنُونٍ fî kitâbin meknûnin tamlaması “saklanmış kitapta(dır)”; لَا يَمَسُّهُٓ lâ yemessühû fiili “ona dokunamaz”; اِلَّا الْمُطَهَّرُونَ ille’l-mutahherûne ifadesi “arındırılmış olanlardan başkası”; تَنْز۪يلٌ tenzîlün kelimesi “indirme(dir), ikram(dır)”; مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَmin rabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbinden, O’nun tarafından” demektir.

Bu âyetlerde 75. âyetteki yeminin cevabı verilmekte ve vahyin değeri konusu gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّهُ لَقُرْاٰنٌ كَر۪يمٌ “Şüphesiz ki o değerli bir Kur’an’dır.” Âyetin başındaki hû zamiri, yemine konu olan şey anlamında “vahy”e gitmektedir. Vâkı‘a 56/75. âyetteki mevâkı‘u’n-nücûm tamlamasına “vahyin peyderpey indirilmesi” manası verilince bu âyetteki zamirin vahye gitmesi kolayca anlaşılmış olur.

Söylenmek istenen şudur: “Ey peygamber, sana kıraat edilmekte olan şey çok değerli bir Kur’ân’dır.”(10) Söz konusu tamlamayı “yıldızlar”la ilişkilendirenler ise bu zamiri genelde Mekke toplumunun gündeminde olması itibariyle Kur’ân ile irtibatlı görmektedirler.

“Kur’ân’ın kerîm oluşu”, çok şerefli, faydalı ve feyizli oluşu demektir. Çünkü onun içeriğinde dünya ve âhirete dair pek çok bilgi vardır. Ayrıca Kur’ân gayet güzel, hoş, yüceltmeye ve hürmete layıktır. Dahası burada Kur’ân’ın Yüce Allah katındaki değerine de işaret edilmiş olabilir.(11)

“Kur’ân’ın kerîm oluşu”, “çokça okunduğu ve tekrar edildiğinde basitleşmeyen, değerini kaybetmeyen, her zaman taze, turfanda ve parlak bir kelâm olmaya devam eder” demektir. İşte Kur’ân ezelî kelâm olduğu halde onun hakkında hâdis “yeni söz” denilmesinin kaynağı budur. Bu şu demektir: “Bu kelâm ezelî olmakla beraber, onu işiten henüz şimdi söylenmiş, daha önce hiç duyulmamış bir söz diye düşünür.”(12)

Kerîm olan Kur’ân hem kaynağı itibariyle değerlidir; hem de onu anlayarak okuyanı ve hayata aktaranı değerli kılar. Kaynağı yüce olan bu kitabın yeniden yüceltilmeye değil, onu yaşayarak onunla yücelmeye ihtiyacımız vardır.

2. ف۪ي كِتَابٍ مَكْنُونٍ “Saklı bir kitaptadır.” Buradaki مَكْنُون meknûn kelimesi Kur’ân’ın Levh-i Mahfûz denilen ilâhî sistemdeki korunmuş halini ifade eder. Kur’ân’ın aslı, yani orijinal hali demek olan Yüce Allah’ın ilim ve kelâm sıfatı bir sonraki âyetteki istisnalar hariç bütün mahlûkattan saklı kılınmıştır. Dolayısıyla başka varlıklar ona herhangi bir şekilde müdahale edememiş, onu değiştirememişlerdir. Demek ki Kur’ân olumsuz müdahalelerden korunmuş, safiyetini muhafaza etmiştir.

3. لَا يَمَسُّهُٓ اِلَّا الْمُطَهَّرُونَ “Ona arındırılmış (melek)lerin dışında kimse dokunamaz.” Bu âyetle ilgili çeşitli açıklamalar yapmak istiyoruz:

Kur’ân’a Dokunma Meselesi:

a) Âyette لَا ... اِلَّا lâ … illâ edatlarıyla elde edilmiş hasr/kasr adı verilen “vurgulu” ifade tekniği olduğu için Kur’ân’ın aslına arındırılmış (melekler)den başkasının dokunamayacağı, ona ulaşamayacağı ifade edilmektedir. Şu‘arâ’ 26/210-212’de de belirtildiği gibi “Kur’ân’ı şeytanlar indirmemiştir; bu onlar için mümkün değildir; buna güçleri yetmez; çünkü onlar vahiy işitmekten uzaklaştırılmışlardır.” Anlaşılıyor ki isteseler de meleklerden başkası ona ulaşamaz; çünkü şeytanlar bu imkandan menedilmişlerdir.

Sâffât 37/8-10. ayetlerde şöyle buyrulmaktadır: “Onlar yüce topluluğa kulak veremezler. Kovularak her taraftan atılırlar.(13) Onlar için ebedî bir azap vardır. Ancak (meleklerin konuşmalarından) bir söz çalmaya kalkışan olursa, onu hemen delip geçen parlak bir ışık takip eder.”(14) Sâd 38/69’da da geçen Mele-i A‘lâ ifadesi, “yüce topluluk, en yüce meclis, melekler topluluğu” anlamlarına gelmekte ve şeytanların oradan hiçbir şekilde bilgi çalamayacakları belirtilmektedir. Konuyla ilgili bütün bu ayetlerdeki amaç, Allah katından bilgi hırsızlığının ne kadar imkânsız olduğunu ve böyle bir girişimin akıbetini ortaya koymaktır.

b) Taberî’nin de belirttiği üzere, konu vahyin kaynağına ulaşabilmeyle ilgilidir; yoksa elimizdeki Mushaf’a dokunmayla alakalı değildir. Zira bu âyet indirildiğinde Kur’ân henüz tamamıyla indirilmiş, yazdırılmış ve bir kitap haline getirilmiş değildi.

Vâkı‘a 56/79. âyette genelde Mekkî sûrelerde olduğu gibi bu sûrede de vahyin kaynağının ilâhî olduğunu kabul etmeyen ve hem vahiy ile hem de onu tebliğ eden Hz. Peygamberle alay eden müşriklere yönelik bir meydan okuma vardır. Dahası Vâkı‘a 56/81-82. âyetlerde vahye karşı küçümseyici bir tavır ortaya koyup ondan yararlanmayan müşrikler apaçık bir şekilde kınanmaktadır.

c) Bu âyette Kur’ân’a, yani onun Yüce Allah’ın sıfatı olan Levh-i Mahfûz’daki asıl (orijinal) haline ulaşabilmenin mümkün olmadığı beyan edilmektedir. Çünkü dokunulamayacağından söz edilen ve يَمَسُّهُ yemessühû fiilinin sonunda yer alan hû zamiri “saklı kitapta olan kerîm Kur’ân”a gitmektedir. Dolayısıyla vahyin gelişi devam ettiği için henüz Mushaf haline getirilmemiş olan bir metinden söz etmek mümkün değildir.

Semerkandî bunu “Levh-i Mahfûz’a”,(15) Taberî ise “gökteki kitaba” göndermektedir.(16) Bu son derece açık ve tartışmasız bir şekilde ortadayken, konuyu bu ayetin indirilişinden çok daha sonraki dönemlerde iki kapak arasına getirilmiş mevcut mushaflara fiziksel anlamda dokunmayla ilişkilendirmek doğru bir yaklaşım olmasa gerektir.

d) Burada herhangi bir şekilde nehy yani “yasaklama” da yoktur. “Ona arındırılmışlardan başkası dokunmasın” değil, “Ona arındırılmış olanlardan başkası dokunamaz” manası söz konusudur. Aksi durum söz konusu olsaydı âyetteki ifade لَا يَمَسُّ lâ yemessü şeklinde merfû‘, yani “ötre” değil de, لَا يَمَسّ lâ yemesse şeklinde fetha, yani “üstün” olmalıydı.

e) Âyette istisna edilenler الْمُطَهَّرُونَ el-mutahharûne kelimesiyle ifade edilmektedir. Bunların kim olduğu konusunda âlimlerimiz ilk görüş olarak “melekler”i, ikinci görüş olarak da “abdesti olanlar”ı ifade etmektedirler.(17)

Bu arada maksadın “Tevrat ve İncîl’i taşıyanlar” olduğunu söyleyenler olduğu gibi, melekler ve peygamberler gibi günahtan arındırılmış olanlar olduğu da dile getirilmektedir.(18) Dolayısıyla burada “abdestsiz olmaktan” değil de “günahsız olmaktan” söz edildiği anlaşılmaktadır.

f) Konunun abdestle ilgisi bu bağlamdan elde edilebilecek bir sonuç değildir. Çünkü konu elimizde iki kapak arasında bulunan Mushaf’la ilgili değildir; kaldı ki daha önce de belirttiğimiz üzere âyette herhangi bir yasaklamadan kesinlikle söz edilmemektedir.

g) Mushafa abdestli dokunulup dokunulamayacağı konusu bu âyetle ilişkilendirilmemelidir. Çünkü Mushaf’a abdestli dokunmak bir “saygı” ifadesidir; yoksa yasak içerikli herhangi bir “hüküm” söz konusu edilmemelidir. İnsanlar Mushaf’a her hâlü karda dokunmalı ve onu anlayarak okuyup hayata aktarmalıdır.

Mesajını anladıkça gösterilmesi gereken bir saygı gereği ona abdestsiz dokunmamak gerektiği de elbette anlaşılacaktır. Fakat bu durum dokunarak elde edilebilir; dokunmayarak değil. Kur’ân’ı dokunulmazlığa terk etmek, üstelik bunun referansını da yorumunu yapmakta olduğumuz âyet diye belirlemek doğru değildir. Çünkü abdest âyeti olarak bilinen Mâide 5/6. âyet çok çok sonra indirilmiştir.

h) Saygı gereği abdest almak elbette çok önemli bir duyarlılıktır; ancak abdesti olmayanların ona dokunmasının yasaklanması onun indiriliş gayesiyle de uyuşmamaktadır. Çünkü Bakara 2/185 ve Âl-i İmrân 3/4. ayetlerde Kur’ân’ın “bütün insanlar için bir hidayet rehberi” olduğu, İbrâhîm 14/1’de ise “onun insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için indirildiği” belirtilmektedir. Bu durumda henüz Müslüman olmamış kişilerin onun hidayet rehberi oluşundan yararlanabilmesi için Kur’ân’a abdestsiz dokunamayacağını söylemek onları ebediyen Kurân’dan uzaklaştırmak veya uzak kalmalarına sebep olmak manasına gelecektir.

i) Kur’ân’ı evlerden ellere, satırlardan sadırlara, raflardan hayata taşımak onun indiriliş gayesine uygun davranmaktır. Bunu engelleyecek, erteleyecek veya öteleyecek herhangi bir anlayışın ve yaklaşımın Kur’ân’dan alabileceği herhangi bir referansın bulunmadığı unutulmamalıdır. Dahası benzer yaklaşımlar insanların bir şekilde vahiyden uzaklaşmalarına sebep olacağı için “Kur’ân’dan kaçmayı” değil, “Kur’ân’a kaçmayı” rehber ve ilke edinmeliyiz. Mushafa dokunup gerçekleri onun gösterdiği gibi anlayabilen yiğitlere selam olsun.

4. تَنْز۪يلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Âlemlerin Rabbinden indir(il)medir.” Bu âyet, önceki kısımla uyumlu olarak vahyin kaynağını ve değerini ortaya koymakta, konunun başka taraflara çekilmesinin de önünü kapatmaktadır. Vahiy âlemlerin Rabbi olan Allah tarafından indirilmiş, insanlığa ikram edilmiştir. Onun tenzîli hem indirilip öğretilmesini, hem de Yüce Allah’ın bir lütfü olduğunu anlam olarak içermektedir. Değerli oluşunun sebebi de âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiş olmasıdır.

Vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/192, Secde 32/2, Vâkı‘a 56/80, Hâkka 69/43’te “âlemlerin Rabbi”, Yâsîn 36/5’te el-‘azîz ve er-rahîm, Mü’min 40/2’de el-‘azîz ve el-‘alîm, Fussılet 41/2’de er-rahmân ve er-rahîm, Fussılet 41/42’de hakîm ve hamîd, Zümer 39/1, Câsiye 45/2 ve Ahkâf 46/2’de el-‘azîz ve el-hakîm sıfatları zikredilerek, vahyin ancak ve ancak bu sıfatlara sahip bir kudret tarafından indirilebileceği beyan edilmek istenmektedir.

Yüce Allah böylece risaletin ve ilahi mesajların insan kaynaklı olamayacağını ifadeyle vahyini sahiplenmekte, böylece Hz. Peygamber’i çeşitli şekillerde suçlayanlara da bir anlamda cevap vermekte, vahyin kaynağının sadece ve sadece kendisi olduğunu özellikle vurgulamaktadır.

ııı. Müşriklerin Vahye Karşı Tutumu

اَفَبِهٰذَا الْحَد۪يثِ اَنْتُمْ مُدْهِنُونَ وَتَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ اَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ “Siz bu sözü mü küçümsüyorsunuz? Rızkınızı yalanlamaya (mı) dönüştürüyorsunuz?”

Buradakiاَفَبِهٰذَا الْحَد۪يثِ efebihâze’l-hadîsi sorusu “bu sözü mü”; اَنْتُمْ entüm kelimesi “siz”; مُدْهِنُونَ müdhinûne sözcüğü “küçümseyenler(siniz), yalanlayanlar(sınız)”; وَتَجْعَلُونَ ve tec‘alûne fiili “ve yapıyorsunuz, ediniyorsunuz”; رِزْقَكُمْ rızkaküm tamlaması “sizin (menavi) rızkınızı”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; تُكَذِّبُونَ tükezzibûne fiili ise “yalanlıyorsunuz” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin vahye karşı ilgisiz ve olumsuz tutumları gündeme getirilmektedir.

1.اَفَبِهٰذَا الْحَد۪يثِ اَنْتُمْ مُدْهِنُونَ “Siz bu sözü mü küçümsüyorsunuz?” Yüce Allah kaynağının kendisi olduğu ve kullarının iyiliği için indirdiği vahyini küçümseyenleri, onu yalanlayanları, onu lekelemeye çalışanları kınamaktadır.

Çeşitli âyetlerde de yer aldığı üzere, حَد۪يث hadîs kelimesi, fiil olarak, “vâki olmak”, “yokken var olmak”, “yeni olmak”, “bir şeyi yeniden meydana getirmek”, “icat etmek” gibi çeşitli anlamlara gelmekte, isim olarak da “Kur’ân, mesaj”,(19) “olay, olgu, haber”,(20) “sır, gizli bir mesele”,(21) “öğreti, söz”,(22) “efsane, masal”,(23) “sonradan söylenen ve yeni”(24) gibi anlamlar içermektedir.(25) Burada الْحَد۪يثِ el-hadîs kelimesinin başında eliflâm edatı olduğu için maksat “bilinen, gündemde olan söz” anlamında Kur’ân demektir.

İşte Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahye karşı ilgisizliklerini eleştirmekte, onu yalanlamalarını, hatta onu lekeleme girişimlerini eleştirmektedir. Zira âyette geçen مُدْهِنُونَ müdhinûne kelimesi kök itibariyle “yağcılık” manasına geldiği için, burada da onların vahye hürmetsizlik gösterip inkâr içinde ve temizlenmeden onu lekeleyip kirletmeye yeltenmeleri ayıplanmaktadır.

Müşriklerin kınandığı bu iletişim şekli hemen terk edilmeli, vahiy ile iletişim sıcak, samimi ve içten olmalıdır. Vahyi küçümseyenler, onu yalanlayanlar veya onu eksik sayıp lekeleme gayreti içerisine girenler sonuçta müşriklerin kınandığı gibi kınanacaklarını bilmelidirler.

2. وَتَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ اَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ “Rızkınızı yalanlamaya (mı) dönüştürüyorsunuz?” Bu âyette geçen رِزْق rızk kelimesi “vahyi” karşılamakta, müşriklerin onu yalanladıkları, ondan yararlanmak yerine yalanlamayı tercih etmeleri ayıplanmaktadır. Esasında âyette رِزْقَكُمْ rizkaküm “rızkınız” tamlaması kullanıldığı için vahyin insan ruhunu besleyecek “gıda/rızık” olarak gönderildiği anlaşılmaktadır.

Bu âyetin mesajı gündelik hayatta Yüce Allah’ın insanoğluna ikram ettiği sayısız nimetlerin karşılığında şükretmek yerine onların sahibini yalanlamak şeklinde de anlaşılmaktadır. Daha genel bir bakış açısı ortaya konulmuş olan bu yaklaşım da doğru görülebilir; ancak ilk yaklaşımın çok daha doğru olduğu kanaatindeyiz.

Çünkü Yüce Allah Mâide 5/3’te tamamladığını ve ikmal ettiğini haber verdiği vahyine “nimet” demektedir. Hatta İbrâhim 14/28 ve Duhâ 93/11’de geçen nı‘meh kelimelerinin de “vahiy” manasına alınabileceğinden hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette müşriklerin özellikle kınandığını belirtmemiz gerekmektedir.

Günümüz Müslümanları da vahiy ile iletişimlerini onu manevî bir rızık olarak görmek şeklinde belirlemeli, ruhlarını vahiy ile doyurmalı, sihhatı sıkıntılı olabilecek başka şeylerle vakit kaybetmemelidirler.

b) Ölüm Anı ve İnsanın Çaresizliği

Yüce Allah, sûrenin 83-87. âyetlerinde inkârcı müşriklere hitap etmekte, can boğaza gelip dayandığı zaman insanların ölmekte olanlara yakınlığının bir anlam ifade etmeyeceğini, insanlar bakıp dururlarken kendi yakınlığını insanların göremeyeceğini beyan etmektedir.

Ardından, mahşerde hesaba çekileceğine inanmayanlar ölmekte olan kişiyi geri çevirmeye çağrılmakta, ancak bunun imkânsız olduğu herkese şu şekilde bildirilmektedir: “Haydi o zaman, mademki hesaba çekilmeyeceksiniz, eğer iddianızda samimi iseniz (ölmekte olan kişinin canını) geri çevirsenize!”

ı. Ölmekte Olana Yüce Allah’ın Yakınlığı

فَلَوْلَآ اِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَاَنْتُمْ ح۪ينَئِذٍ تَنْظُرُونَ وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْكُمْ وَلٰكِنْ لَا تُبْصِرُونَ “Peki (ya can) boğaza dayandığı zaman (haliniz nasıl olacak)! O zaman siz (ölmekte olan kişiye) bakar durursunuz. Biz ona sizden daha yakınız fakat siz göremezsiniz.”

Buradakiفَلَوْلَآ اِذَا بَلَغَتِ fe levlâ izâ belağat fiili “(can) ulaştığında, dayandığında”; الْحُلْقُومَ el-hulkûme kelimesi “boğaza”; وَاَنْتُمْ ve entüm sözcüğü “ve siz”; ح۪ينَئِذٍ hîneizin kelimesi “o zaman”; تَنْظُرُونَ tenzurûne fiili “bakıyorsunuz”; وَنَحْنُ ve nahnü kelimesi “ve biz ise”; اَقْرَبُ akrabu sözcüğü “daha yakın(ız), en yakın(ız)”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; وَلٰكِنْ ve lâkin kelimesi “ve lakin, ancak”;لَا تُبْصِرُونَ lâ tübsırûne fiili ise “(bizim yakınlığımızı) göremezsiniz, göremiyorsunuz” demektir.

Burada müşriklere yönelik bir meydan okuma yer almakta ve mutlak gücün gerçek sahibine dikkat çekilmektedir.

1.فَلَوْلَآ اِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَاَنْتُمْ ح۪ينَئِذٍ تَنْظُرُونَ “Peki (ya can) boğaza dayandığı zaman (haliniz nasıl olacak)! O zaman siz (ölmekte olan kişiye) bakar durursunuz.” Yüce Allah kendilerini sorumsuz ve üstün gördüğü için risalet öğretilerine itibar etmeyen, Son Saat’i ve kıyâmet-âhiret sürecini inkâr eden müşriklere hitap etmekte, onların ne kadar aciz olduğunu gündelik hayattan örneklendirmektedir.

a) Elmalılı’nın da ifade ettiği üzere, burada ve Vâkı‘a 56/86. âyetin başındaki فَلَوْلَا fe levlâ ifadelerinin başındaki fâ edatları muhataplara meydan okuma içeriklidir; muhatapların acizliklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bunların cevapları ise Vâkı‘a 56/87. âyette verilmektedir. Sözün akışından بَلَغَتِ beleğat fiilinin failinin nefs/nüfûs gibi gizli müennes bir kelime olduğu da anlaşılmaktadır.(26) Çünkü الْحُلْقُومَ el-hulkûm denen “boğaz”a dayanan şeyin “can” veya “son nefes” olduğu bilinen bir gerçektir.

b) Ölüm herkesin müşahede ettiği bir hakikattir. Kişi ölmek üzereyken genellikle yanında yakınlarından birileri bulunur. Can boğaza dayandığında çevredekiler ona bakar dururlar; çaresizlik içerisinde kalır, hiçbir şey yapamazlar.

Kalem 68/42’de ölüm anında insanların nasıl zayıf düşeceği, bacaklarının açılacağı, paçanın tutuşacağı, işlerin zorlaşacağı, bir anlamda korkunç bir çaresizliğin yaşanacağı haber verilmektedir. Kıyâmet 75/26-29’da da beyan edildiği gibi, can köprücük kemiklerine dayandığında çevredekiler kurtarıcı veya şifa verici ararlar; fakat ölmek üzere olan kişi bunun bir ayrılık (vakti) olduğunu anlar; bacak bacağa dolaşır.

Bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın mutlak kudretin yegâne sahibi olduğunu, O’nun iradesi ve izni olmadan hiçbir şeyin gerçekleşemeyeceğini, herkesin O’nun irade ve kararına boyun eğmek zorunda olduğunu bildirmektir.

Gereksiz yere ve güçsüz olduklarını bile bile Yüce Allah’ın emir ve prensiplerine karşı bir tavır içerisine girenler mahcup edilmekte, sûrenin başından itibaren dile getirilen hususlar adeta şöyle özetlenmektedir: Yüce Allah’ın takdir ettiği ölüm vardır ve ona karşı hiç kimsenin de yapabileceği hiçbir şey yoktur.

2. وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْكُمْ وَلٰكِنْ لَا تُبْصِرُونَ “Biz ona sizden daha yakınız fakat siz göremezsiniz.” İnsanın ölümü esnasında Yüce Allah’ın ölmekte olan kişiye çok yakın olduğu, ancak çevredekilerin bu yakınlığı görmediği haber verilmektedir.

Bakara 2/186’da “Yüce Allah’ın kullara çok yakın olduğu” beyan edilmekte, Enfâl 8/24’te ise bu yakınlığın çok daha ileri düzeyde olduğu ve “Rabbimizin kişiyle kalbi arasına girebileceği” haber verilmektedir. Hatta Kâf 50/16’da “Yüce Allah’ın insanoğluna şah damarından bile yakın olduğu” bildirilmektedir. Yaşarken Yüce Allah’ın bu yakınlığını fark edemeyenler, ölmek üzereyken bunu anlayacak ve göreceklerdir. Fakat onlar bu noktada herhangi bir faaliyette bulunamayacağı için burada mesaj ölmekte olanların çevresinde bulunan inkârcılara yönelik anlaşılmalıdır.

“Allah’ın yakınlığı”, ölüm melekleri aracılığıyla Yüce Allah’ın emrinin ve kararının yakınlığıdır. İfadenin başında “biz” manasında نَحْنُ nahnu zamirinin kullanılmasından hareketle, maksadı ölüm melekleriyle ilişkilendirmekte herhangi bir sakınca yoktur. Ölüm melekleri yakın olsa da asıl yakınlık elbette Yüce Allah’a nispet edilmelidir. Çünkü melekler kendi iradeleriyle orada bulunuyor değillerdir; aksine Yüce Allah’ın emir ve kararını uygulamakla yükümlüdürler.

Önceki âyetin sonunda yer alan تَنْظُرُونَ tenzurûne fiili “bakmak”, bu âyetin sonundaki لَا تُبْصِرُونَ lâ tubsırûne fiili ise “görememek” manasına gelmektedir. A‘râf 7/198’de de beyan edildiği gibi, “Onların sana bakmakta olduğunu görüyorsun; onlar ise göremezler.” Demek ki her bakış bir görme sağlamamaktadır. Önemli olan husus, baktığını görebilmektir.

Mekkeli müşrikler özelinde bütün zamanların inkârcılarına hitap edilerek, ölüm anında yaşanacak bir hakikat gündeme getirilmektedir. Ölüm esnasında görülecek meleklerin getirdiği hakikatler iş işten geçmeden, yani dünya hayatında ve zamanında görülmelidir. Gerçek yakınlık da bu çerçevede düşünülmelidir. Fiziksel veya biyolojik yakınlıklar bir yere kadar geçerlidir; asıl önemli olan ise doğru şeye yakın olmaktır.

İnsanlar dünya hayatında Yüce Allah’a ve O’nun belirlediği değerlere yakın olmalıdırlar. Diğer yakın oldukları her ne ise bu yakınlığın kendilerine hiçbir faydası dokunmayacaktır. Zira yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği gibi, ölüm anında çevredeki yakınların varlığı ve yakınlığı hiçbir işe yaramamakta, sonuç Allah’ın yakınlığına terk edilmektedir.

Yüce Allah’a ve O’nun belirlediği değerlere yakın olanlardan kılınmak niyazındayız.

ıı. Canın Geri Çevrilememesi

فَلَوْلَآ اِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَد۪ين۪ينَ تَرْجِعُونَهَآ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Mademki hesaba çekilmeyeceksiniz, doğruysanız (ölmekte olanı geri) döndürsenize!”

Buradaki فَلَوْلَآ اِنْ كُنْتُمْ fe levlâ in küntüm ifadesi “mademki (şöyle) olmayacaksınız, şöyle değilsiniz”; غَيْرَ مَد۪ين۪ينَ ğayra medînîne ifadesi “hesaba çekilenler (değilseniz)”; تَرْجِعُونَهَا terci‘ûnehâ fiili “onu geri çevirsenize”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “sâdık kişiler, doğru, samimi olanlar” demektir.

Burada inkârcılara yönelik bir çağrı daha yapılmakta ve onların acizlikleri gündeme getirilmektedir.

1.فَلَوْلَآ اِنْ كُنْتُمْ غَيْرَ مَد۪ين۪ينَ “Mademki hesaba çekilmeyeceksiniz.” Yüce Allah Vâkı‘a sûreainin 83. âyetinde de geçtiği üzere inkârcılara meydan okumaya devam etmektedir. Nitekim âyetin başında yer alan فَلَوْلَا fe levlâ ifadesindeki fâ edatı önceki âyetlerde de olduğu gibi muhataplara meydan okuma içeriklidir ve Yüce Allah’ın iradesi karşısında inkârcı muhatapların acizliklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Âyetteki غَيْرَ مَد۪ين۪ينَ ğayra medînîne ifadesi, “yalanlamanın cezasını çekmemek”, “cezalandırılmamak”, “bağımlı olmamak”, “borçlu olmamak” gibi anlamlara gelmektedir.(27) Bu ifade aslında “eğer mahşerde hesaba çekilmeyecekseniz, bu inançsızlığınızın cezasını çekmeyecekseniz” demektir. Çünkü Vâkı‘a sûresinin 47-48. âyetlerinde de beyan edildiği gibi Mekkeli müşriklerin temel sorunu, mahşerdeki diriltilmeye inanmamalarıydı. İşte bu âyette de dikkat çekilen husus budur.

2. تَرْجِعُونَهَآ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Eğer doğruysanız (ölmekte olanı geri) döndürsenize!” Bu âyet önceki âyetlerde geçen فَلَوْلَا fe levlâ ifadelerinin cevabıdır. Buradaki hâ zamiri 83. âyette de ifade ettiğimiz üzere, بَلَغَتِ beleğat fiilinin faili olan gizli bir nefs/nüfûs kelimesine gitmektedir.

Söylenmek istenen şudur: “Eğer mahşerde hesaba çekilmeyeceğinize inanıyorsanız, eğer dinî değerleri inkâr noktasındaki iddialarınızda samimi iseniz, o zaman ölmekte olan kişiyi veya onun ruhunu geri çevirsenize! Ondan ölümü geri çevirsenize!”

Ölmekte olan için artık yapabilecek bir şey kalmamakta, duruma şahit olan inkârcıların bundan ders çıkarması istenmektedir. Zemahşerî’nin değerlendirmesiyle son beş âyeti şöyle özetleyebiliriz:

“Ey ölmek üzere olanların yanında bulunanlar! Biz, kudretimizle, bilgimizle veya ölüm meleklerimizle ölmekte olanlara yakınız. Siz Yüce Allah’ın fiillerini ve her şeyle ilgili âyetlerini yalanlıyorsunuz. Size kitap indiriyor; ona büyü veya iftira diyorsunuz. Size peygamber gönderiyor; ona büyücü ve yalancı diyorsunuz. Sizi yaşatacak rızık indiriyor; onu da başka şeylere bağlıyorsunuz. Şimdi haydi bakalım, can boğaza dayandığı zaman, eğer onu alan bir güç yoksa ve siz de Allah’ın hayata müdahil sıfatlarını inkâr sözünüzde sâdık iseniz ruhu bedene geri çevirsenize!”(28)

c) Üç Grubun Akıbeti

Yüce Allah, 88-94. âyetlerinde sûrenin başındaki üçlü taksimata yeniden değinmekte, onların ölüm sonrasıyla ilgili bilgi vermektedir. Bu bağlamda önce hakka yakınlaştırılmış olanların rahat, huzur ve nimet cennetlerinde olacakları, ardından amel defterini sağ taraftan alacaklara onlar gibi olanlardan esenlik dileği sunulacağı müjdelenmektedir. Son grupta ise hakkı ve hakikati yalanlayan sapkınların kaynar suyla ağırlanıp cehenneme savrulacakları haber verilmektedir.

ı. Hakka Yakınlaştırılanların Ödülü

فَاَمَّآ اِنْ كَانَ مِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّتُ نَع۪يمٍ “(Ölen kişi Allah’a) yakınlaştırılanlardan ise ona rahatlık, güzel rızık ve nimet cenneti vardır.”

Buradakiفَاَمَّآ اِنْ كَانَ fe emmâ in kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa”; مِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ mine’l-mukarrabîne ifadesi “yakınlaştırılanlardan”; فَرَوْحٌ fe ravhun kelimesi “rahatlık (vardır)”; وَرَيْحَانٌ ve reyhânun sözcüğü “ve güzel rızık da (vardır)”; وَجَنَّتُ نَع۪يمٍ ve cennetü na‘îmin tamlaması ise “ve nimet cenneti de (vardır)” demektir.

Bu âyetlerde, ölen ve sonrasında cennet ödüllerini hak eden “öncülerin akıbeti”yle ilgili bilgi verilmektedir.

1. Bu iki âyette sözü edilenler Vâkı‘a sûresinin 10-26. âyetlerinde haklarında bilgi verilen cennet öncüleridir. Bunlar, “fedakârlık ve ödülde öncü olanlar” anlamında sâbikûn adlı “hakka yakınlaştırılmış olanlar”dır. Yüce Allah, bu kişilere ikinci kez “hakka yakınlaştırılmış olanlar” anlamında الْمُقَرَّب۪ينَ el-mukarrabîne diyerek, kendilerine verdiği değeri ortaya koymaktadır. İşte Yüce Allah bu özellikteki kişilerin mahşerdeki ödüllerinden söz etmektedir.

2. Hakka yakınlaştırılmış olanların âhiretteki ödülleri bu bağlamda üç ifade ile beyan edilmektedir: Yûsuf 12/87’de de iki kez geçen رَوْح ravh kelimesi “rahat”, “rahmet”, “mutluluk”, “bağışlanma”, “ferah” ve “devamlı hayat”; Rahmân 55/12’de de zikredilen رَيْحَان reyhân “güzel ve bol rızık”, “gönül rahatlığı”, “istirahat”; Şu‘arâ’ 26/85 ve Me‘âric 70/38’de de yer alan جَنَّتُ نَع۪يمٍ cennetü na‘îmin tamlaması ise “içinde keder ve kesinti olmayan, nimetlerle dolu esenlik bahçesi” demektir.(29)

ıı. Sağın Adamlarının Esenliği

وَاَمَّآ اِنْ كَانَ مِنْ اَصْحَابِ الْيَم۪ينِ فَسَلَامٌ لَكَ مِنْ اَصْحَابِ الْيَم۪ينِ “Sağın halkından ise (kendisine) ‘Sana (senin gibi olan) sağın halkından selam olsun!’ (denecektir).”

Buradaki وَاَمَّآ اِنْ كَانَ ve emmâ in kâne ifadesi “ve eğer (şöyle) olursa”; مِنْ اَصْحَابِ الْيَم۪ينِ min ashâbi’l-yemîni tamlaması “sağın adamlarından, sağın halkından”; فَسَلَامٌ fe selâmun sözcüğü “selâm, esenlik (olur)”; لَكَ leke ifadesi “sana”; مِنْ اَصْحَابِ الْيَم۪ينِ min ashâbi’l-yemîni tamlaması ise “sağın adamlarından, sağın halkından” demektir.

Bu âyetlerde, cennet ödüllerini hak eden “sağın adamlarının akıbeti”yle ilgili bilgi verilmektedir.

1. Bu iki âyette sözü edilenler Vâkı‘a sûresinin 8 ve 27-40. âyetlerinde haklarında bilgi verilen “sağın adamları”dır. İlgili âyetlerde de ifade ettiğimiz gibi, bunlar “amel defterini sağdan alan mutlu insanlar” veya “fıtratına ve kulluk yeminine sadık olanlar” manasına gelmektedir.

2. Bu özellikte olan kişilere kendileri gibi olanlardan selâm, yani “esenlik dileği” ulaşacaktır. Bu selâm ölüm anında melekler tarafından kendilerine iletilebileceği gibi, cennete girerken ve cennetin içerisinde de onlara ulaştırılabilecektir.(30) Cennetliklerin selâmla ilgili konumu hakkında Vâkı‘a sûresinin 26. âyetinde geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

Bu âyetteki hitabın şu şekilde olma ihtimali de vardır: “Dürüst ve erdemlilerden (olan), sana selâm olsun!”(31) Bu durumda başkalarından gelen bir selâmdan değil de bizzat kendilerine ölürken veya cennette meleklerin vereceği selâmdan söz ediliyor demektir.

Rabbimizden niyazımız, bizi de bu mutlu kulları arasına ilhak eylemesidir.

ııı. Hakkı Yalanlayanların Sonu

وَاَمَّآ اِنْ كَانَ مِنَ الْمُكَذِّب۪ينَ الضَّآلّ۪ينَ فَنُزُلٌ مِنْ حَم۪يمٍ وَتَصْلِيَةُ جَح۪يمٍ “Sapkınlık yapan, yalanlayanlardan ise ona da kaynar sudan bir ziyafet(!) ve cehenneme yaslanma vardır.”

Buradaki وَاَمَّآ اِنْ كَانَ ve emmâ in kâne ifadesi “ve eğer (şöyle) olursa”; مِنَ الْمُكَذِّب۪ينَ mine’l-mükezzibîne ifadesi “yalanlayanlardan, yalanlayıcılardan”; الضَّآلّ۪ينَ ed-dâllîne sözcüğü “sapkın olanlar(dan)”; فَنُزُلٌ fe nüzülün kelimesi “ikram (!), ziyafet, ağırlanmak (gerçekleşir)”; مِنْ حَم۪يمٍ min hamîmin sözcüğü “kaynar sudan”; وَتَصْلِيَةُ ve tasliyetü kelimesi “ve yaslanmak (vardır)”; جَح۪يم cahîmin kelimesi ise “cehenneme” demektir.

Bu âyetlerde ise, cehennem azabını hak eden “sapkın yalanlayıcıların akıbeti”yle ilgili bilgi verilmektedir.

1. Konuyla ilgili bu üç âyette sözü edilenler ise Vâkı‘a sûresinin 9 ve 41-56. âyetlerinde haklarında bilgi verilen “solun adamları”dır. İlgili âyetlerde de ifade ettiğimiz gibi, bunlar “amel defterini soldan alan mutsuz insanlar”dır.

Yüce Allah bu kişilere hitap ederken Vâkı‘a sûresinin daha önce yorumladığımız 51. âyetinde aynı kelimeleri kullanmış ve kendilerinin sapkın olduklarını, hakkı-hakikati yalanladıklarını beyan etmişti. O kelimelerin aynısı burada da kullanılarak söz konusu kişilerin mahşerdeki karşılıkları hakkında bilgi verilmektedir.

2. Hakkı yalanlayan sapkınların mahşerdeki karşılığı iki özellik halinde sunulmaktadır. Bunlardan “ilki” Vâkı‘a sûresinin 42. âyetinde de dile getirildiği gibi حَم۪يمٍ hamîm denen “kaynar su” ile ağırlanmaktır. Vâkı‘a 56/56. âyette de açıkladığımız üzere, buradaki نُزُل nüzül kelimesi “ağırlanmak, ziyafet, ikram” demektir ve cehennemliklere bir alay olsun diye böyle ifade edilmektedir.

Hakkı yalanlayan bu sapkınların mahşerdeki “ikinci” karşılığı ise “cehenneme atılmak”tır. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen تَصْلِيَة tasliyetü kelimesi “yaslanmak”, “atılmak” ve “savrulmak” manasına gelmektedir. Bu şekilde dünyada hakkı ve hakikati reddedenler mahşerde aynı şekilde nimet ve huzur ortamından uzak tutulmuş olacaklardır.

Rabbimiz bizi de bu akıbeti hak edenlerden uzak eylesin.

Bu üç âyet grubunda dile getirilen hususların sadece mahşerde değil de ölüm esnasında söz konusu edileceği de kabul edilen görüşler arasında yer almaktadır.(32) Ancak bizim tercihimiz bütün bunların mahşerde söz konusu edileceği yönündedir.

d) Vahyin Gerçekliği ve Tesbîh Gerekliliği

Yüce Allah, sûrenin 95-96. âyetlerinde Kur’ân’ın haber verdiği bütün olayların bizzat yaşanan gerçekler gibi hakka’l-yakîn yani “kesin gerçeklik” olduğunu beyan etmekte ve adının tesbih edilmesi gerektiğini “Öyleyse Yüce Rabbin’in adını tesbih et” beyanıyla bildirmektedir.

ı. Kur’ân’ın Hakikati Bildirmesi

اِنَّ هٰذَا لَهُوَ حَقُّ الْيَق۪ينِ “İşte bu, gerçeğin ta kendisidir.”

Âyetteki اِنَّ هٰذَا inne hâzâ kelimesi “muhakkak ki bu”; لَهُوَ lehüve zamiri “işte elbette bu”;حَقُّ الْيَق۪ينِ hakku’l-yakîni tamlaması ise “gerçeğin ta kendisi(dir)” demektir.

Bu âyette vahyin verdiği bilgilerin mutlak doğru olduğu beyan edilmektedir. Âyetin mesajı her biri doğru kabul edilebilecek şekilde iki türlü yorumlanabilir:

1. Bu âyette öncelikle ve dar anlamda hemen önceki âyetlerde haber verilen ve mahşerde üç insan grubuna ait akıbetlerle ilgili bilgiler kast ediliyor olabilir.

a) Sâbikûn adı verilen “öncüler” huzur, güzel rızık ve nimet bahçesinde olacaklardır.

b) “Amel defterini sağdan alacak kişiler”e esenlik dileği söz konusu olacaktır.

c) “Sapkınlık yapıp hakkı ve hakikati yalanlayanlar” ise kaynar su içirilerek cehenneme savrulacaklardır.

İşte bu bilgiler bütün insanların mahşerde karşılaşacağı üç akıbeti sunmaktadır ve mahşere dair Rabbimizin verdiği bu bilgiler elbette ve elbette gerçeğin ta kendisidir. Bunun tersini düşünmek ise akla ziyan bir çabadan veya hezeyan üretmekten başka bir şey değildir. Akıllı ve şuurlu bir Müslümanın bu gerçekleri esas alarak hayatını düzenlemesi ve ona göre bir ahiret bilincine varması gerekmektedir.

2. Mesajı geniş anlamda düşünecek olursak, bu defa da maksadın Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği bütün esaslar olduğunu söyleyebiliriz. Risalet kurumu doğru kaynaktan beslendiği için, peygamberlerin söylediği esaslar bütünüyle ve elbette gerçektir. Onların tamamını da herhangi birini de yalanlamak tam bir felakettir; çünkü buradaki üçüncü grubun içine girmek kaçınılmaz olmaktadır.

Tekâsür 102/5 ve 7’de zikredildiği üzere, orada geçmekte olan ‘ılme’l-yakîn tamlaması “sağlam, şeksiz-şüphesiz bilgi”; ‘ayne’l-yakîn tamlaması “müşahede etmek, yakînî gözlemde bulunmak”; hakka’l-yakîn ise olayın içerisinde bulunarak olayı “bizzat yaşamak” demektir.

İşte vahyin ortaya koyduğu bütün bilgiler hakka’l-yakîn derecesinde görülmeli ve sadece haber verilen bilgiler düzeyinde değil, bizzat yaşanan gerçekler olarak görülmeli ve böyle de kabul edilmelidir. Hakka’l-yakîn denen düzey bir gerçeğin en üst pozisyondaki ifadesidir; daha bunun ötesi bir derece ve konum yoktur.

Özetleyerek söyleyelim: Bir şeyi tam olarak bilmek ‘ılme’l-yakîn, onu görmek ‘ayne’l-yakîn, bizzat onu yaşamak ise hakka’l-yakîn’dır. Vahyin sunduğu bütün bilgiler işte bu üç özelliğin zirvesindedir.

Hakkı ve hakikati anlatmak ve savunmak diye bir özlemi olanların sarılacağı yegâne kaynak Yüce Allah’ın kerîm olan Kur’ân’ıdır, vesselâm.

ıı. Yüce Allah’ın Adını Yüceltmek

فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظ۪يمِ “Yüce Rabbinin adını tesbih et (yücelt)!”

Âyettekiفَسَبِّحْ fe sebbıh emri “tesbih et”; ِ بِاسْمِ رَبِّكَ bismi rabbike tamlaması “senin Rabbinin ismiyle, Rabbinin ismini”;الْعَظ۪يمِ el-‘azîmi kelimesi ise “yüce, üstün (olan)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın adının yani yüceliğinin tesbih edilmesi gerektiğiyle ilgili ifade gündeme getirilmektedir.

Bu cümlenin aynısı Vâkı‘a sûresinin 74. âyetinde bir daha geçtiği için detaylı bilgileri orada vermiştik. Burada sadece şu kadarını söyleyelim: İnsan için hayatın her bir gereğini yaratan Yüce Allah, insanın Rabbidir; onu sahiplenmekte ve onun ihtiyaç hissettiği her şeyi yaratmaktadır.

Hayat sadece bu dünyadan ibaret değildir ve mahşer hayatı da insanları beklemektedir. Bu nedenle, oradaki ebedî hayatı cennetlikler arasında yaşayabilmek için bu hayatı Yüce Allah’ın istediği gibi yaşamak gerektiği asla unutulmamalıdır. Zaten tesbîh de bir anlamda hayatı Yüce Allah’a adayarak ve O’nun istediği gibi yaşamaktır.

Görülen görülmeyen, bilinen bilinmeyen, hissedilen hissedilemeyen, açık gizli vs. ne kadar nimet varsa onları bize bahşeden Yüce Rabbimizin adını tesbih edip O’nu yüceltmek yaratılış gayelerimizden birisidir. İnançsızlar, kâfirler, müşrikler vs. duyarsız insanlar her ne kadar kadir kıymet bilmeseler de “Ey Peygamber, sen yüce Rabbinin adını tesbih et” buyruğu, onun şahsında bütün muhataplara yönelik bir emirdir.

Rabbini tesbih eden yiğit kullara selâm olsun. Çünkü böyle davranmak yaratılışın gayesidir. Buna aykırı davranmak yaratılışa ve fıtrata savaş açmaktır. Böyle korkunç bir durumla karşılaşmamak için yapılması gereken şey bütün dikkatimizi üstlenerek hayatımızı ubudiyet alanına çevirecek şekilde teşbihe kodlamamızdır. Yüce Allah bu doğrultuda bize de yardımını esirgemesin ve bu haysiyetli yolda bizleri de bütün mümin kardeşlerimizi de başarılı kılsın.

Dipnotlar

• 1 - Vâkı‘a 56/75; Hâkka 69/38; Me‘âric 70/40; Kıyâmet 75/1, 2; Tekvîr 81/15; İnşikâk 84/16; Beled 90/1.
  • Vâkı‘a 56/75 Hâkka 69/38 Me‘âric 70/40 Kıyâmet 75/1 Kıyâmet 75/2 Tekvîr 81/15 İnşikâk 84/16 Beled 90/1
• 2 - Bu tercih için bk. Semerkandî, age., III, 397.
• 3 - Bu anlamın Abduh’a ait olduğu görüşü için bk. İslâmoğlu, age., s. 1259’da 1. not.
• 4 - Zemahşerî, age., IV, 457. 5 - Semerkandî, age., III, 397; Taberî, age., XVII, 203. 6 - Yazır, age., IX, 411.
• 7 - Furkân 25/32. 8 - Taberî, age., XVII, 204; Zemahşerî, age., IV, 456; Râzî, age., XXIX, 188. 9 - Ateş, Meâl, s. 535’te 2. not; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 747.
  • Furkân 25/32
• 10 - Semerkandî, age., III, 398. 11 - Semerkandî, age., III, 398; Yazır, age., IX, 411.
• 12 - Râzî, age., XXIX, 191-192.
• 13 - Benzer mesajlar: Hicr 15/17-18; Şu‘arâ 26/212; Mülk 67/5; Cinn 72/8-9. 14 - Bu ayetler Hicr 15/18 ve Cinn 72/9. ayetlerle birlikte okunmalıdır.
  • Hicr 15/18 Şu‘arâ 26/212 Mülk 67/5 Cinn 72/9 Hicr 15/18 Cinn 72/9
• 15 - Semerkandî, age., III, 398. 16 - Taberî, age., XVII, 205. 17 - Semerkandî, age., III, 397; Zemahşerî, age., IV, 457.
• 18 - Taberî, age., XVII, 206.
• 19 - Nisâ’ 4/78; Kehf 18/6; Tûr 52/34; Necm 53/59; Vâkı‘a 56/81; Kalem 68/44. 20 - Yûsuf 12/6, 21, 101; Tâhâ 20/9; Zâriyât 51/24; Nâzi‘ât 79/15; Burûc 85/17; Ğâşiye 88/1. 21 - Tahrîm 66/3. 22 - Nisâ’ 4/42, 87, 140; En‘âm 6/68; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/111; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/53; Zümer 39/23; Câsiye 45/6; Murselât 77/50; 23 - Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19. 24 - Enbiyâ’ 21/2; Şu‘arâ’ 26/6. 25 - Bu kelimenin geniş açıklaması için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 196-197.
  • Nisâ 4/78 Kehf 18/6 Tûr 52/34 Necm 53/59 Vâkı‘a 56/81 Kalem 68/44 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/101 Tâhâ 20/9 Zâriyât 51/24 Nâzi‘ât 79/15 Burûc 85/17 Ğâşiye 88/1 Tahrîm 66/3 Nisâ 4/42 Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/111 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/53 Zümer 39/23 Câsiye 45/6 Mürselât 77/50 Mü'minûn 23/44 Sebe' 34/19 Enbiyâ 21/2 Şu‘arâ 26/6
• 26 - Taberî, age., XVII, 209.
• 27 - Semerkandî, age., III, 398; Taberî, age., XVII, 209-211.
• 28 - Zemahşerî, age., IV, 458.
• 29 - Smerkandî, age., III, 399; Taberî, age., XVII, 211-212; Zemahşerî, age., IV, 458.
• 30 - Semerkandî, age., III, 399; Taberî, age., XVII, 213.
• 31 - Esed, age., s. 1108.
• 32 - Taberî, age., XVII, 212.