Mümtehine Suresi

Medine’de hicrî 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 12 âyetten oluşan, adını 10. âyette geçen ve “imtihan edilen kadın” anlamına gelebilecek şekilde فَامْتَحِنُوهُنَّ femtehınûhunne ifadesinden alan Mümtehıne sûresi, inişe göre 109, resmî sıralamada ise 60. sûredir.

Bu sûre, hicret sonrasında imtihan edilen kadınlar veya mektup olayı nedeniyle sorgulanan kadın ya da imtihan edilen topluluk manasında el-Mümtehıne, içinde imtihan edilmeyle ilgili âyet olduğu için el-imtihân adıyla da anılmıştır. Dahası, birinci ve yedinci âyette geçen el-meveddeh/meveddeh kelimesi nedeniyle bu sûreye “sevgi” sûresi de denilmiştir.

Mümtehıne sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Haşr sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Müslümanların Müslüman olmayan insanlarla savaşta ve barış şartlarında nasıl bir ilişki ve iletişimde bulunulacağı” (Haşr 2-6; Mümtehıne 1-9), “sevginin nasıl kontrol altına alınacağı, kimlerin sevilip kimlerin sevilmeyeceği” (Haşr 9; Mümtehıne 1, 9), “çeşitli dua ifadelerinin öğretilmesi” (Haşr 10; Mümtehıne 4-5), “müslümanlara karşı başkalarıyla işbirliğinde bulunulması” (Haşr 11; Mümtehıne 9) gibi konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mümtehıne sûresinin ilk âyetlerinde, Yüce Allah’ın ve müslümanların düşmanlarının dost edinilmemesi gerektiği, inkârcıların müslümanlara karşı öfke ve düşmanlıklarının sürdüğü, kan bağının mahşerde insanlara hiçbir yarar sağlamayacağı ve herkesin yapıp ettiği ne varsa Yüce Allah’ın onlardan haberdar olduğu beyan edilmektedir.

4. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in ve beraberindeki müminlerin bu son ümmet için örneklik teşkil ettiği, yaptıkları duaların örnek alınması gerektiği, hayatın asıl amacının savaşta bile insanlar arasında onları kazanmaya dayalı kalıcı bir sevgi tesis edilmesi olduğu, düşmanlık ve fiziki bir saldırıda bulunulmadığı sürece diğer insanlara adaletli davranmanın yasaklanmadığı, diğer davranışların yanlış olduğu bildirilmekte, yasağın saldırganlık yapanlarla dostluk kurulmamasıyla ilgili olduğu beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, hicret sonrasında Medine’ye gelmek isteyen kadınların imtihan edilmesi gerektiği, onların kâfirlerin nikâhlarından kurtarılmasının zorunlu olduğu, ödenen mehirlerin sahiplerine geri verilmesi, kimsenin zarara uğratılmamasına dikkat edilmesi gerektiği dile getirilmekte, hicret sonrasında müslümanların arasında katılmak isteyen kadınların özellikle belli şartlar altında biat etmelerinin sağlanması ifade edilmekte, Yüce Allah’ın gazap ettiği insanları dost edinmenin sakıncalı olduğu uyarısı ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 10-13. âyetlerinde hicret sonrası gelen kadınların imtihan edilmesini, nikâhların sona ermesi nedeniyle yaşanacak ekonomik kayıpların giderilmesini, biat esaslarını ve kâfirleri dost edinmemek gerektiğini ele almaktadır.

a) Hicret Eden Hanımların İmtihan Edilmesi

Yüce Allah, sûrenin 10-11. âyetlerinde Medine’ye hicret etmek isteyen kadınların imtihan edilmesini, mümin oldukları anlaşılınca onların artık geri gönderilmemesini, mehirlerinin eski eşlerine ödenmesini, mehirleri verildikten sonra kendileriyle yeni bir evlilik yapılabileceğini, kâfir kadınların nikâh bağlarının tutulmamasını ve karşılıklı olarak harcamaların takas edilmesi gerektiğini bildirmekte, müminlerin hanımlarından kâfirlere kaçan olursa eşi gidenlerin ekonomik mağduriyetlerinin giderilmesini hükme bağlamaktadır.

ı. İmtihan Sonrasında Hicretin Kabulü

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا جَآءَكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اَللّٰهُ اَعْلَمُ بِا۪يمَانِهِنَّ فَاِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ اِلَى الْكُفَّارِ لَا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَلَا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَاٰتُوهُمْ مَآ اَنْفَقُوا وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اَنْ تَنْكِحُوهُنَّ اِذَآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ وَاسْـَٔلُوا مَآ اَنْفَقْتُمْ وَلْيَسْـَٔلُوا مَآ اَنْفَقُوا ذٰلِكُمْ حُكْمُ اللّٰهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Ey iman edenler! Mümin kadınlar hicret ederek size geldiği zaman, onları imtihan edin (sorgulayın)! (Elbette) Allah onların imanlarını çok iyi bilendir. Siz de onların inanmış kadınlar olduklarını öğrenirseniz, onları kâfirlere geri göndermeyin! (Çünkü) bunlar onlara helal değildir; onlar da bunlara helal değildir. Onların (kocalarının) verdiklerini (mehirleri kocalarına geri) verin! Mehirlerini kendilerine verdiğiniz zaman onlarla evlenmenizde size herhangi bir vebal yoktur. Kâfir kadınları nikâhınızda tutmayın! Verdiklerinizi (mehirlerinizi) isteyin; onlar da verdiklerini (mehirlerini) istesinler! İşte Allah’ın hükmü budur. O aranızda (böyle) hükmetmektedir. Allah ‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا جَآءَكُمُ izâ câeküm ifadesi “size geldiği zamana”; الْمُؤْمِنَاتُ el-mü’minâtü kelimesi “mümin hanımlar”; مُهَاجِرَاتٍ muhâcirâtin kelimesi “hicret ederek”; فَامْتَحِنُوهُنَّ femtehınûhunne emri “onları imtihan edin”; اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “bilen(dir)”; بِا۪يمَانِهِنَّ bi îmânihinne ifadesi “onların imanını”; فَاِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ fe in ‘alimtümûhunne ifadesi “eğer onları bilirseniz, görür, anlarsanız”; مُؤْمِنَاتٍ mü’minâtin kelimesi “mümin kadınlar şeklinde”; فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ fe lâ tarci‘ûhunne emri “sakın onları geri göndermeyin”; اِلَى الْكُفَّارِ ile’l-küffâri emri “kâfirlere”; لَا هُنَّ lâ hunne ifadesi “ne onlar (o kadınlar)”; حِلٌّ hıllun kelimesi “helaldir, helal olur”; لَهُمْ lehum ifadesi “diğerlerine, o erkeklere”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “ne de onlar, o erkekler”; يَحِلُّونَ yahıllûne fiili “helal olur, helaldir”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “o kadınlara”; وَاٰتُوهُمْ ve âtûhum emri “ve onlara verin”; مَآ اَنْفَقُوا mâ enfekû emri “harcadıkları şeyleri, parayı, masrafı, mehri”; وَلَا جُنَاحَ ve lâ cünâha ifadesi “ve hiçbir sorumluluk, günah yoktur”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اَنْ تَنْكِحُوهُنَّ en tenkihûhunne ifadesi “onları nikâhlamanızda”; اِذَآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ izâ âteytümûhunne ifadesi “onlara, kendilerine verdiğiniz zaman”; اُجُورَهُنَّ ucûrahunne tamlaması “onların mehirlerini”; وَلَا تُمْسِكُوا ve lâ tümsikû emri “ve tutmayın, elinizde bulundurmayın, yapışmayın”; بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ bi ‘ısami’l-kevâfiri tamlaması “kâfir kadınların nikahlarına,”; وَاسْـَٔلُوا ve’s’elû emri “ve isteyin”; مَآ اَنْفَقْتُمْ mâ enfaktüm ifadesi “harcamış olduğunuz şeyleri”; وَلْيَسْـَٔلُوا ve’lyes’elû emri “ve onlar da istesinler”; مَآ اَنْفَقُوا mâ enfekû emri “onlar da harcamış oldukları şeyleri”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bu”; حُكْمُ اللّٰهِ hükmullâhi tamlaması “Allah’ın hükmü(dür)”; يَحْكُمُ yahkümu fiili “(böyle) hükmeder, hüküm vermektedir”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Medine’ye hicret etmek isteyen kadınlara uygulanacak prensiplerle kafir kadınlarla evliliğin sürdürülmemesi konusundaki hükümler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyetlerde Müslümanların “öteki” ile ilişkisini düzenlemekte ve insanların düşmanlıkta üç çeşit olduğuna dikkat çekmektedir. Buna göre Mümtehıne 60/4’te sözü edilenler “düşmanlıkta devam edenlerdir” ki onlardan uzak durmak gerekir. İkincisi Mümtehıne 60/6’da sözü edilenlerdir ki bunlar “düşmanlığı bırakması umulanlar”dır. Üçüncüsü ise “düşmanlığı bırakıp teslim olanlardır” ki bunlar da işte yorumunu yapmakta olduğumuz Mümtehıne 60/10. âyette sözü edilen “imtihana tâbi tutulan kadınlar”dır.(1)

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا جَآءَكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اَللّٰهُ اَعْلَمُ بِا۪يمَانِهِنَّ “Ey iman edenler! Mümin kadınlar hicret ederek size geldiği zaman, onları imtihan edin (sorgulayın)! (Elbette) Allah onların imanlarını çok iyi bilendir..” Yüce Allah müminlere hitap etmekte ve inkarı terk edip hicret ederek kendilerine müracaat eden kadınların imtihan edilmesini emretmekte, bu arada imtihanın amacının insanların bilgilenmesi olduğunu, zira kendisinin kimlerin ne durumda olduğunu اَللّٰهُ اَعْلَمُ بِا۪يمَانِهِنَّ beyanı ile gayet iyi bildiğini belirtmektedir.

Hz. Peygamber’in böyle bir durumda gelen kadınlara şöyle dedirttiği rivayet edilmektedir: “Kendisinden başka ilah olmayan Allah’a yemin olsun ki kocaya öfkeden, bir yerden arzu ettiğim başka bir yere gitmekten veya dünyalık elde etmekten ötürü çıkmadım. Ben ancak Allah ve Rasûlü için çıktım.”(2)

Bu âyetle ilgili olarak çeşitli olaylar nakledilmektedir. Önemine binaen bazılarını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Hudeybiye yılındaki anlaşma şu şekilde yapılmıştı: ‘Mekkelilerden kim müslümanlara gelirse, Mekkelilere iade edilecek, tersi olursa geri verilmeyecek.’ Anlaşmayı aynen böyle yazıp mühürlemişlerdi. Derken Subey‘a binti el-Hâris müslüman olarak gelmişti. Hz. Peygamber, o sırada Hudeybiye’deydi. Kocası Musafir el-Mahzûmî de peşinden gelmişti.”

“(Gelenin Sayf b. er-Rahib olduğu da söylenmiştir). Derken, ‘Ey Muhammed, hanımımı geri ver! Çünkü sen, bize bizden size gelenleri geri vereceğin şartını kabul ettin. Bu anlaşmanın mürekkebi henüz kurumadı’ demiş, işte bunun üzerine bu ayet inmişti. Çünkü geri verme şartı, kadınlar için değil, erkekler için söz konusuydu.”(3)

“Zührî’nin de şöyle dediği rivayet edilmiştir: ‘Azadlı olan Ümmü Külsüm binti ‘Ukbe Hz. Peygamber’e gelip sığınmıştı. Bunun üzerine ailesi, Hz. Peygamber’in onu iade etmesi için gelmişlerdi. Çünkü o kadın, kocası Amr b. el-‘Âs’tan kaçmıştı ve yanında iki kardeşi Amâre ve Velîd de vardı. Hz. Peygamber, iki kardeşini onlara vermiş ama Ümmü Külsüm’ü teslim etmemişti. Bunun üzerine gelenler, ‘Onu da bize ver’ dediklerinde Hz. Peygamber ‘İlgili şart, kadınlar hakkında değil, erkekler hakkındadır’ buyurmuştu.”(4)

Bu âyetin hükmü gereği الْمُؤْمِنَات el-mü’minât denilen kadınların kelime-i şehadet getirerek iman ettikleri anlaşılmış olsa da bir tedbir olsun diye yine de imtihan edilmeleri istenmektedir. Nisâ’ 4/94’te “Size selam verene ‘sen mümin değilsin’ demeyin” buyruğu yer almakta, ancak burada bir istismar tehlikesi bulunduğu için bir tedbir uygulanması istenmektedir. Çünkü küfür diyarından İslâm yurduna gelenlerin bir şekilde kötü niyet taşımaları, istismara kalkışmaları söz konusu olabilirdi. Böyle bir uygulamanın yaşandığı bilinince, kötü niyetlilerin bu işe tevessül etmelerinin bir şekilde önlenme ihtimali bulunmaktadır.

2. فَاِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ اِلَى الْكُفَّارِ لَا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَلَا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَاٰتُوهُمْ مَآ اَنْفَقُوا “Siz de onların inanmış kadınlar olduklarını öğrenirseniz, onları kâfirlere geri göndermeyin! (Çünkü) bunlar onlara helal değildir; onlar da bunlara helal değildir. Onların (kocalarının) verdiklerini (mehirleri kocalarına geri) verin!” Yüce Allah imtihan edilen kadınların mümin oldukları anlaşılınca, yani söz konusu kadınlar mümin olduklarını ikrar ve itiraf edince artık onların geri gönderilmemesini emretmekte, gerekçesini ise “onların birbirlerine helal olmamaları” şeklinde belirlemektedir.

Âyette “hem mümin kadınların müşrik erkeklere”, “hem de müşrik erkeklerin mümin kadınlara” helal olmaması şeklinde yasağın iki kez zikredilmesinin muhtemel sebebi, taraflardan birisinin diğerine helal olduğunu sanma yanlışını önlemek, haramlığın pekiştirilmesini sağlamaktır. Bu hüküm Bakara 2/221’de zikredilen “müşriklerle evlenmeme” prensibiyle de uyumludur.

Yüce Allah imtihan edilen ve mümin oldukları anlaşılan kadınların geri gönderilmesini yasakladıktan sonra bu kadınların kocalarının kendilerine verdikleri mehrin onlara geri ödenmesini de emretmektedir. Müşrik de olsa kişi evliliği sona erdiğinde evlilik öncesinde eşine verdiği mehrini geri alma hakkına sahiptir.

Burada sözü edilen kadının yeniden bir başkasıyla evlenip evlenmemesi gibi bir şart yoktur; eski kocasına mehri ödenmelidir. Durum böyle olunca, Âl-i imrân 3/75’te geçtiği üzere kitap ehlinin yaptığı gibi “bizim kitap ehli olmayanlara borcumuz yok” şeklindeki bir anlayış reddedilmekte, hak sahibine hakkının ödenmesi gerektiği hükme bağlanmaktadır.

3. وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اَنْ تَنْكِحُوهُنَّ اِذَآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ “Mehirlerini kendilerine verdiğiniz zaman onlarla evlenmenizde size herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah mehirleri verilen kadınların nikahlanmasında herhangi bir sorumluluk veya günah olmadığını beyan etmektedir. Burada önemli olan nokta, mehirlerin kadınlara verilmesidir; kadınların velilerine ve/veya yakınlarına verilmesinden söz edilmemektedir. Bu durum Nisâ’ 4/24 ve 25’teki beyanlarla da uyumludur.

4. وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ وَاسْـَٔلُوا مَآ اَنْفَقْتُمْ وَلْيَسْـَٔلُوا مَآ اَنْفَقُوا “Kâfir kadınları nikâhınızda tutmayın! Verdiklerinizi (mehirlerinizi) isteyin; onlar da verdiklerini (mehirlerini) istesinler!” Yüce Allah hicret eden mümin kadınlarla ilgili hükmünü beyan ettikten sonra, kafir kadınlarla nikah bağını sürdürmemek gerektiğini dile getirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve “kafir kadınlar” manasına gelen الْكَوَافِر el-kevâfir kelimesi el-kâfirah kelimesinin çoğuludur. Yine Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen عِصَم ‘ısam sözcüğü ise ‘ısmeh kelimesinin çoğuludur ve “tutunulacak şeyler” manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki bir kadın eğer dinden dönerse veya başlangıçtan itibaren kafirliği tercihe devam ediyorsa onunla nikah bağı sürdürülemez; onun nikah bağına tutunulamaz.

Yüce Allah müslüman erkeklerin evlendiği hanımlar eğer kafir olurlar ve kafirlerle evlenirlerse onlara evlilik öncesi verdikleri mehirlerini kafir kocalarından geri istemelerini emretmekte, aynı şekilde kafir kocalarından ayrılıp mümin erkeklerle evlenen kadınların eski kocalarının da daha önce verdikleri mehirlerini mümin kocalardan isteme hakkının bulunduğu bildirmektedir.

Kim evlilik öncesi mehir vermiş de bu evlilik küfür ve inkar nedeniyle sona ermişse, verdiği mehri alma hakkına sahiptir; ekonomik bir mağduriyet yaşanmaması sağlanmış olmaktadır. Bir takas hükmü hatırlatılmakta, alacaklı olan alacağını tahsil etmeli, borçlu olan da borcunu vermelidir.

5. ذٰلِكُمْ حُكْمُ اللّٰهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “İşte Allah’ın hükmü budur. O aranızda (böyle) hükmetmektedir. Allah ‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah hicret sonrasında yaşanan söz konusu duruma dair prensiplerini bu şekilde beyan ettiğini ifade etmekte, bu hükmü kendisinin verdiğini bildirmekte, gerekçesini ise عَل۪يم ‘alîm sıfatı gereği her şeyi hakkıyla bilmesi ve حَك۪يم hakîm sıfatı gereği de her hükmünde hikmet sahibi oluşu diye belirlemektedir.

ıı. Ekonomik Kayıpların Giderilmesi

وَاِنْ فَاتَكُمْ شَيْءٌ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ اِلَى الْكُفَّارِ فَعَاقَبْتُمْ فَاٰتُوا الَّذ۪ينَ ذَهَبَتْ اَزْوَاجُهُمْ مِثْلَ مَآ اَنْفَقُوا وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪يٓ اَنْتُمْ بِه۪ مُؤْمِنُونَ “Eşlerinizin kâfirlere (kaçması sebebiyle) herhangi bir kaybınız olursa, siz de sonuca ulaşır (galip gelir)seniz, eşleri gitmiş olanlara harcadıkları kadarını (ganimetten) verin! İnandığınız Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!”

Âyetteki وَاِنْ فَاتَكُمْ ve in fâteküm ifadesi “ve eğer sizin tarafınızdan kaybederseniz, kayıp olur, karşı tarafa geçerse”; شَيْءٌ şey’un ifadesi “herhangi bir şey”; مِنْ اَزْوَاجِكُمْ min ezvâciküm ifadesi “sizin eşlerinizden dolayı”; اِلَى الْكُفَّارِ ile’l-küffâri ifadesi “kafirlere, inkarcılara (doğru)”; فَعَاقَبْتُمْ fe ‘âkabtüm fiili “ve eğer üstün gelirseniz”; فَاٰتُوا fe âtû emri “verin”; الَّذ۪ينَ ذَهَبَتْ ellezîne zehebet ifadesi “gitmiş olanlara”; اَزْوَاجُهُمْ ezvâcuhum tamlaması “kendilerinin eşleri”; مِثْلَ مَآ اَنْفَقُوا misle mâ enfekû ifadesi “harcamış oldukları şeylerin benzerini”; وَاتَّقُوا vettekû emri “ve takvâlı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; الَّذ۪يٓ اَنْتُمْ ellezî entüm ifadesi “ki siz (şöylesiniz)”; بِه۪ bihî ifadesi “’Ona”; مُؤْمِنُونَ mü’minûne kelimesi ise “iman etmiş olanlar(sınız)” demektir.

Burada eşi kâfirler tarafına kaçıp giden Müslümanların harcamalarının ödenmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ فَاتَكُمْ شَيْءٌ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ اِلَى الْكُفَّارِ فَعَاقَبْتُمْ فَاٰتُوا الَّذ۪ينَ ذَهَبَتْ اَزْوَاجُهُمْ مِثْلَ مَآ اَنْفَقُوا “Eşlerinizin kâfirlere (kaçması sebebiyle) herhangi bir kaybınız olursa, siz de sonuca ulaşır (galip gelir)seniz, eşleri gitmiş olanlara harcadıkları kadarını (ganimetten) verin!” Yüce Allah müslüman toplumun içerisinde yaşanabilecek bir konuya daha değinmekte ve eğer içlerinden herhangi birisinin hanımı kafirlere kaçıp giderse bu durumda daha sonra yaşanacak bir savaşta galibiyet elde edilmesi durumunda alınacak ganimetten bu gibilerin daha önce verdikleri mehir kadar bir bedelin kendilerine verilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

a) Âyetin nüzul sebebi hakkında bazı bilgiler şu şekildedir:

“Zührî ve Mesrûk'un şöyle dedikleri rivayet edilmiştir: ‘Müslümanların, kâfirlerden müslüman bir kadın onlara iltica ettiğinde, mehrini istemeleri, kâfirlerin de onların kadınlarından birisi müslüman olarak bize iltica ettiğinde onun mehrini istemeleri Yüce Allah’ın verdiği bir hükümdü. Böylece müslümanlar, Allah’ın bu hükmünü kabullendiler, ama müşrikler kabul etmemişlerdi. Bunun üzerine bu âyet inmiştir.”

“Hasan ve Mukâtil bu ayetin, Ebû Süfyan’ın kızı Ümmü Hakîm hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir. Çünkü bu kadın dinden dönmüş ve kocası Abbâs b. Temîm et-Kureşî’yi bırakıp gitmişti. Kureyş’ten sadece bu kadın irtidât etmişti. Bu da daha sonra yeniden müslüman olmuştu.”(5)

b) Âyette geçen عَاقَبْتُمْ ‘âkabtüm fiili “ganimet elde etmek”, “zafer kazanmak”, “nöbeti ele geçirmek”, “galip gelmek” şeklinde yorumlanmaktadır ki maksat “sonuçta üstün gelip karşılık vermek” veya “karşılığını almak istemek” şeklinde anlaşılmaktadır.(6) Demek ki eşleri kâfirlere kaçan Müslümanların da mağdur edilmemesine dikkat gösterilmeli, harcadıkları mehrin benzeri bir miktar Müslümanlar tarafından kendilerine ödenmelidir.

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪يٓ اَنْتُمْ بِه۪ مُؤْمِنُونَ “İnandığınız Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah eşleri kafirler tarafına kaçıp giden müminlerin mağdur edilmemesini, onların harcamalarının kendilerine verilmesi gerektiğini beyan etmekte, eğer gerçekten Allah’a inanılıyor ve güveniliyorsa Allah’ın verdiği bu hükme karşı takvâlı yani duyarlı davranılması gerektiğini kendilerine bildirmektedir.

b) Biat Esasları ve Dost Edinilmemesi Gerekenler

Yüce Allah, sûrenin 12-13. âyetlerinde mümin hanımların “şirk koşmamak”, “hırsızlık yapmamak”, “zina etmemek”, “çocuklarını öldürmemek”, “çocuk iftira etmemek”, “iyilikte isyan etmemek” esaslarıyla biat etmeleri durumunda biatlarını kabul etmesini, bağışlanmaları için istiğfarda bulunmasını Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Ardından, sûrenin son âyetinde şu evrensel bilgiye ve uyarıya yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Kendilerine Allah’ın gazap ettiği (hiçbir) kavmi dost edinmeyin! (Zira) onlar, kâfirlerin kabirlerdekilerden ümit kestikleri gibi ahiretten ümit kesmişlerdir.”

ı. Biatın Altı Esası

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اِذَا جَآءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلٰىٓ اَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللّٰهِ شَيْـًٔا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْن۪ينَ وَلَا يَقْتُلْنَ اَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَاْت۪ينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَر۪ينَهُ بَيْنَ اَيْد۪يهِنَّ وَاَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْص۪ينَكَ ف۪ي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Ey Peygamber! İnanmış kadınlar, Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, çocuklarını öldürmemek, elleri ve ayakları arasında bir iftira uydurup getirmemek, iyi işlerde sana karşı gelmemek konusunda sana biat etmek üzere geldikleri zaman biatlarını kabul et! Onlar için Allah’tan bağışlanma dile! Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyühe’n-nebiyyu hitabı “ey peygamber”; اِذَا جَآءَكَ izâ câeke ifadesi “sana geldiği zaman”; الْمُؤْمِنَاتُ el-mü’minâtü kelimesi “mümin hanımlar”; يُبَايِعْنَكَ yubâyı‘neke ifadesi “sana biat etmek üzere”; عَلٰىٓ اَنْ لَا يُشْرِكْنَ ‘alâ en lâ yüşrikne ifadesi “şirk koşmamaya, ortak isnat etmemek üzere”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyi”; وَلَا يَسْرِقْنَ ve lâ yesrıkne fiili “ve hırsızlık yapmamaya”; وَلَا يَزْن۪ينَ ve lâ yeznîne fiili “ve zina etmemeye”; وَلَا يَقْتُلْنَ ve lâ yaktülne fiili “ve öldürmemeye”; اَوْلَادَهُنَّ evlâdehunne tamlaması “onların çocuklarını”; وَلَا يَاْت۪ينَ ve lâ ye’tîne fiili “ve getirmemeye, yapmamaya”; بِبُهْتَانٍ bi bühtânin ifadesi “iftira ile”; يَفْتَر۪ينَهُ yefterînehû ifadesi “onu iftira etmek üzere”; بَيْنَ اَيْد۪يهِنَّ beyne eydîhinne ifadesi “onların ellerinin arasındakini”; وَاَرْجُلِهِنَّ ve arcülihinne ifadesi “ve onların ayakları (arasında iftira ederek)”; وَلَا يَعْص۪ينَكَ ve lâ ya‘sîneke ifadesi “ve sana isyan etmemek üzere”; ف۪ي مَعْرُوفٍ fî ma‘rûfin ifadesi “iyi ve doğru işlerde”; فَبَايِعْهُنَّ fe bâyı‘hunne emri “onların biatını kabul et”; وَاسْتَغْفِرْ ve’stağfir emri “bağışlanma dileğinde bulun, af dile”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onlar için”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a, Allah’tan”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e gelen mümin hanımların biat etmeleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اِذَا جَآءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلٰىٓ اَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللّٰهِ شَيْـًٔا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْن۪ينَ وَلَا يَقْتُلْنَ اَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَاْت۪ينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَر۪ينَهُ بَيْنَ اَيْد۪يهِنَّ وَاَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْص۪ينَكَ ف۪ي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ “Ey Peygamber! İnanmış kadınlar, Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, çocuklarını öldürmemek, elleri ve ayakları arasında bir iftira uydurup getirmemek, iyi işlerde sana karşı gelmemek konusunda sana biat etmek üzere geldikleri zaman biatlarını kabul et!” Yüce Allah önceki iki âyette mümin hanımların Medine’ye hicret etmeleri durumunda kendilerinin imtihan edilmesini emrettikten sonra, bu âyette konuyu Hz. Peygamber’e biat etmelerine getirmektedir. Bu çerçevede tefirlerimizde bu âyetin iniş sebebi olarak Mekke’nin fethedildiği gün Rasûlüllah’ın erkeklerden biat aldıktan sonra kadınlardan da biat almasıyla ilişkili olarak Ebû Süfyân’nın eşi Utbe’nin kızı Hind’le ilgili uzunca bir olay aktarılmaktadır(7) ki konuyu detaylandırmama adına ilgili rivayeti aktarmaya gerek görmüyoruz.

a) يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اِذَا جَآءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ “Ey Peygamber! İnanmış kadınlar, sana biat etmek üzere geldikleri zaman.” Âyette sözü edilen biatla ilgili şartlar bağlamında altı konu zikredilmekte, biatın içeriği bunlarla doldurulmaktadır:

ı.اَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللّٰهِ شَيْـًٔا “Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamak üzere.” Yüce Allah, biatın şartlarının ilk sırasına şirk koşmama sözünü yerleştirmekte, hiçbir şeyin O’na ortak koşulmaması gerektiğini hükme bağlamakta, bunun korkunç bir hata, hatta affedilmeyecek tek günah olduğunu bildirmektedir.(8) Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin yer alma sebebi de budur.(9) Bu buyruk Yüce Allah’ın “Allah olmasının hakkı”dır.

ıı. وَلَا يَسْرِقْنَ “Hırsızlık yapmamak.” Toplumsal hayatta barışın en önemli dayanaklarından birisi “mal emniyeti”dir ki bunu zedeleyecek unsur hırsızlıktır. Bu yüzden Yüce Allah hırsıza ağır bir ceza uygulanmasını emretmekte,(10) bu vesileyle de biat esaslarının ikinci sırasına bu hususu yerleştirmektedir. Hırsızlık bilinen manada her türlü yolsuzluğu da elbette içermektedir. Bazı âlimlerimiz buradaki hırsızlık yapmamanın namaz gibi ibadetlerden çalıntı yapılmamasını, yani eksiklik yapılmamasını da içerdiğini belirtmişlerdir.(11)

ııı. وَلَا يَزْن۪ينَ “Zina etmemek.” Sosyal ve aile hayatının en önemli prensiplerinden birisi de gayrı meşru ilişki yaşamak manasında “zina etmemek”tir(12) ve biatın temel ilkelerinden birisi zina etmemekle ilişkilendirilmiştir.

ıv. وَلَا يَقْتُلْنَ اَوْلَادَهُنَّ “Çocuklarını öldürmemek.” Yüce Allah cana kıymayı şiddetle yasaklamakta, haksız yere bir cana kıymanın(13) bütün insanları öldürmekle eşdeğer olduğunu Mâide 5/32’de beyan etmektedir. Bu sebeple aynı kapsamda yer almak üzere rızık endişesiyle(14) veya başka nedenlerle kendi çocuklarını, özellikle de kız çocuklarını öldürmemek(15) gerektiği biatın ilkeleri arasında yer alamktadır.

v. وَلَا يَاْت۪ينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَر۪ينَهُ بَيْنَ اَيْد۪يهِنَّ وَاَرْجُلِهِنَّ “Elleri ve ayakları arasında bir iftira uydurup getirmemek.” Âyette sıralanan biat esaslarından bir diğeri, başkasına ait bir çocuğu bir başkasına nispet etmektir ki bu da nesil emniyetinin çökmesine, nikah, boşanma, mehir, miras, nafaka gibi konularda ilahi buyrukların karışmasına ve toplumsal hayatın zedelenmesine sebebiyet teşkil etmektedir.

Başkasının doğurduğu veya başka erkekten gayrı meşru kazandıkları bir çocuğu kocalarına nispet etmemek şeklinde bu husus belirlenmiştir. “Elleri ve ayakları arasında” ifadesi “gayrı meşru çocuk iftira etmek”, “hiç yoktan yalan uydurarak” gibi deyimsel bir ifadedir; çocukla ilgili her türlü iftirayı içermektedir.

vı. وَلَا يَعْص۪ينَكَ ف۪ي مَعْرُوفٍ “İyi işlerde sana karşı gelmemek hususunda.” Yüce Allah biatın son prensibini dini, ailevî ve toplumsal hayatta Hz. Peygamber’in vahyin buyrukları doğrultusunda uygulamaya koyduğu iyi, faydalı ve doğru işleri yerine getirmede ona isyan etmemek şeklinde belirlemektedir. Bu ifade Yüce Allah’a itaate uygun olan her şeyi içermekte ve o noktalarda isyan edilmemesi sözünün verilmesini hükme bağlamaktadır.

Kur’ân’da 39 kez(16) zikredilmekte olan الْمَعْرُوف/ مَعْرُوفel-ma‘rûf (ma‘rûf/ma‘rûfeh) kelimeleri “iyilik”, “bilinen iyi şey”, “meşru ve yararlı şey”, “güzel, faydalı, örfe uygun olan, yapılması gerekli olup yapılması yapılmamasından hayırlı her bir iş” manasına gelmektedir.(17) Bu kelime dar anlamda Kur’ân’da emredilen bütün buyrukları, geniş anlamda ise insanlık yararına her şeyi içerir.

b) فَبَايِعْهُنَّ “Biatlarını al (kabul et)!” Âyetteki prensiplerin sayılmasından sonra Yüce Allah Hz. Peygamber’e emrederek bu şartları kabul etmek suretiyle söz veren kadınların biatlarını almasını hükme bağlamaktadır.

Daha önce yorumladığımız Mümtehıne 60/10. âyette zikredilen “imtihan” edilmenin beraberinde bir devlet başkanı olarak Hz. Peygamber’e bu noktada yetki verilmekte, sonrasındaki dönemlerde de bu işi devlet başkanı konumundaki kişilerin üstlenmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Biatın nasıl alınacağıyla ilgili yapılan tartışmaları aktarmakta yarar görmüyoruz.(18)

Bu âyette sözü edilen biat, bir anlamda kadınların tercih ortaya koyma yani seçme hürriyetine sahip kılınmaları anlamında asırlar öncesinden belirlenmiş toplumsal bir yükümlülük ve vatandaşlık görevi olarak kabul edilmelidir.

“İslam’da kadınların seçme hakkı yoktu” diye dile getirilen görüş bu âyet ışığında bakıldığında hiçbir şekilde doğru değildir. Bu âyette sadece bilinçsiz bir şekilde oy vermek değil, ne yaptığını, neyi tercih ettiğini bilerek bir karar vermek manasında çok önemli bir duyarlılık öğretildiği, bu nedenle Kur’ân’daki bu uygulamanın günümüzdeki oy vermelerden çok daha ileri, anlamlı ve bilinçli bir işlem olduğu gözlerden uzak tutulmamalıdır.

2. وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Onlar için Allah’tan bağışlanma dile! Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah biatla ilgili esaları beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’in onların bağışlanması için dua etmesini emretmekte, bu vesileyle biat etse de muhatapların başkaca günahları bulunabileceğinden onların bağışlanması için duada bulunması durumunda Allah’ın çok bağışlayıcı ve merhamet edici olduğunu müjdelemektedir.

Hz. Nûh’un “kendisi, ana-babası ve mümin olarak evine gelen müminler ve bütün erkek ve kadın müminler için” dua ettiği Nûh 71/28’de haber verilmektedir. Ayrıca Bakara 2/126 ve İbrâhim 14/35-41’de Hz. İbrâhim’in “çeşitli duaları”, Muhammed 47/19’da Hz. Peygamber’in “bütün müminler için yapması emredilen dualar”, Mü’min 40/7 ve Şûrâ 42/5’te “meleklerin insanların bağışlanması için yaptığı istiğfar” Kur’ân’da zikredilmektedir. Dahası Nisâ’ 4/64 ve 110’da da bu konuda örnekler vardır.

Demek ki insanlar başkaları için istiğfarda bulunabilirler; ancak hiç kimse başkası için tevbe edemez; çünkü istiğfâr bir duadır; tevbe ise bizzat kişinin kendisinin gerçekleştirmesi gereken yöneliştir. Gerek yaşamakta olan insanların istikamet sahibi olmaları için, gerekse mümin olarak ölenlerin hatalarının bağışlanması için dua edilmesi bir duyarlılıktır ve müslümanlar bunu diğer müslüman kardeşlerinden esirgememelidir.

ıı. Gazap Edilenlerin Dost Edinilmemesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْاٰخِرَةِ كَمَا يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ اَصْحَابِ الْقُبُورِ “Ey iman edenler! Kendilerine Allah’ın gazap ettiği (hiçbir) topluluğu dost edinmeyin! Onlar, kâfirlerin mezarlar halkından (ölülerden) ümit kestikleri gibi elbette ahiretten ümit kesmişlerdir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَتَوَلَّوْا lâ tetevellev emri “sakın dost edinmeyin”; قَوْمًا kavmen emri “(şu) kavmi”; غَضِبَ ğadıbe fiili “gazap etmiştir, edecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, kendilerine”; قَدْ يَئِسُوا kad yeisû fiili “muhakkak ki ümit kesmişlerdi”; مِنَ الْاٰخِرَةِ mine’l-âhırati ifadesi “âhiretten”; كَمَا يَئِسَ kemâ yeise ifadesi “tıpkı ümit kestikleri gibi”; الْكُفَّارُ el-küffâru kelimesi “kâfirler, inkarcılar”; مِنْ اَصْحَابِ الْقُبُورِ min ashâbi’l-kubûri tamlaması ise “kabirlerdekilerden, kabir ehlinden” demektir.

Burada ilahi gazaba uğrayanların dost edinilmemesi gerektiğiyle ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ “Ey iman edenler! Kendilerine Allah’ın gazap ettiği (hiçbir) topluluğu dost edinmeyin!” Yüce Allah biatla ilgili hükümlerini beyan ettikten sonra, müminlere hitap etmekte ve Allah’ın kendilerine gazap ettiği kişileri dost edinmemeleri gerektiği noktasında uyarıda bulunmaktadır.

Burada ilk etapta sûrenin ilk âyetlerinde uyarıya konu Hatîb b. Ebî Belte‘a kast ediliyor olsa da hitap çoğul getirildiği için mesaj evrensel bir mahiyet arz etmekte, başta Yahudiler olmak üzere gazabı hak eden kim varsa onların dost edinilmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır. Âyetin mesajı Mücâdele 58/14’de de dolaylı olarak ele alınmaktadır.

Yüce Allah’ın kitap ehlinden sapkın ve inkârcı olanlara lanet ve gazap ettiğini beyan etmekte,(19) Mümtehıne 60/13’te ise Allah’ın gazap ettiği kişilerin dost edinilmemesini emretmekte, Feth 48/6’da dile getirildiği üzere, bu uyarıya itibar etmeyen münafıkların da aynı şekilde lanete ve gazaba uğratılmış olduklarını, olacaklarını haber vermektedir.

Bu konuda Âl-i İmrân 3/28, Nisâ’ 4/138-139, 144, Mâide 5/51, 57 gibi âyetlerde gerekli açıklamaları yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: İlâhî buyruklara itibar etmeyen kim varsa, bilinmelidir ki onlar Yüce Allah’ın gazabını hak edenlerdir. İşte hangi zaman ve şartta olursa olsun, onları dost edinmemek gerekmektedir. Bu yapısıyla sûrenin son âyeti ilk ve dokuzuncu âyetine mesaj olarak bağlanarak bir konu bütünlüğü sağlanmış olmaktadır.

2. قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْاٰخِرَةِ كَمَا يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ اَصْحَابِ الْقُبُورِ “Onlar, kâfirlerin mezarlar halkından (ölülerden) ümit kestikleri gibi elbette ahiretten ümit kesmişlerdir.” Yüce Allah kendilerine gazap ettiğini söylediği kişilerin âhiretle ilgili tutumunu ortaya koymakta ve onların kabir ehlinden ümit kesen kafirler gibi âhiretten ümitlerini kestiklerini haber vermektedir. Burada sözü edilen “âhiretten ümit kesme” işlemi, inkarcıların hem dünyada hem de mahşerde insanların diriltilmesine inanmamaları, ondan yana herhangi bir ümit beslememeleridir.

Konunun Yahudilerle ilgili boyutu ise şöyle yorumlanmaktadır: “Yahudiler, Hz. Peygamber’in, Yüce Allah’ın elçisi olduğunu bile bile onu yalanlamışlar ve bu sebeple ahiretlerini ifsat etmişlerdi. Böylece, kâfirlerin kabirde olanlardan ümit kesmeleri gibi onlar da ahiretten ümit kesmişlerdi. Ölen kâfirler, cennetten ve ahirette kendileri için bir hayır bulunacağından ümit kestikleri gibi inkârcı Yahudiler de aynı durumda olacaklardır.”(20)

İlahi gazaba uğratılanların âhiretten ümit kesmeleri, aslında Yüce Allah’ın kudretinden ve merhametinden ümit kesmeleri manasına geldiği için, Yûsuf 12/87 ve Hıcr 15/56’da beyan edildiği gibi kâfirlerden ve sapkınlardan başkası Yüce Allah’tan ve O’nun belirlediği prensiplerden ümit kesmez.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXIX, 305.
• 2 - Taberî, age., XXVIII, 67; Zemahşerî, age., IV, 504.
• 3 - Semerkandî, age., III, 438; Zemahşerî, age., IV, 505; Taberî, age., XXVIII, 69. 4 - Râzî, age., XXIX, 305.
• 5 - Râzî, age., XXIX, 307.
• 6 - Semerkandî, age., III, 440; Taberî, age., XXVIII, 75-76; Râzî, age., XXIX, 307.
• 7 - Semerkandî, age., III, 440; Taberî, age., XXVIII, 78-79; Zemahşerî, age., IV, 507-508; Râzî, age., XXVII, 307-308.
• 8 - Nisâ’ 4/48, 116. 9 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1. 10 - Mâide 5/38. 11 - Râzî, age., XXVII, 308.
  • Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1 Mâide 5/38
• 12 - İsrâ’ 17/32; Furkân 25/68. 13 - En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/33; Furkân 25/68. 14 - En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/31. 15 - Nahl 16/58-59; Zuhruf 43/17; Tekvîr 81/8-9.
  • İsrâ 17/32 Furkân 25/68 En‘âm 6/151 İsrâ 17/33 Furkân 25/68 En‘âm 6/151 İsrâ 17/31 Nahl 16/59 Zuhruf 43/17 Tekvîr 81/9
• 16 - Bakara 2/178, 180, 228, 229, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 240, 263; Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Nisâ’ 4/5, 6, 8, 19, 25, 114; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Hacc 22/41; Nûr 24/53; Lokmân 31/15, 17; Ahzâb 33/6, 32; Muhammed 47/21; Mümtehıne 60/12; Talâk 65/2, 6. 17 - Zemahşerî, age., I, 183. 18 - Semerkandî, age., III, 440; Râzî, age., XXVII, 308.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/228 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Bakara 2/232 Bakara 2/233 Bakara 2/234 Bakara 2/235 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/263 Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Nisâ 4/5 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/19 Nisâ 4/25 Nisâ 4/114 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Hacc 22/41 Nûr 24/53 Lokmân 31/15 Lokmân 31/17 Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/32 Muhammed 47/21 Mümtehine 60/12 Talâk 65/2 Talâk 65/6
• 19 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112; Mâide 5/60.
  • Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Mâide 5/60
• 20 - Râzî, age., XXVII, 309.