İsrâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen “gece yürütmek” anlamındaki اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesinden alan İsrâ’ sûresi, inişe göre 68, resmî sıralamada ise 17. sûredir. 2-8 ve 101-104. âyetlerinde ele alınan konu gereği bu sûreye Benî İsrâil sûresi de denmektedir.

İsrâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Nahl sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerinden söz edilmekte (İsrâ’ 13; Nahl 10-16), öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenler kınanmakta (İsrâ’ 49-51; Nahl 38), şeytanın insanları etkilemeye çalışacağı (İsrâ’ 62-65; Nahl 98-100), Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşu (İsrâ’ 40; Nahl 56-60), Allah’a ortak koşan müşriklerin şirkinden O’nun yüce ve münezzeh olduğu (İsrâ’ 43; Nahl 1) gibi konular iki sûrenin ortak içerikleri arasında yer almaktadır. İsrâ’ sûresi, isrâ’ denen olayı ifadeyle başlamakta, İsrailoğullarının nankörlüğüne dikkat çekilmekte, Kur’ân’ın tek gerçek yola ileticiliğine, mahşerde yaşanacak hakikatlere gönderme yapılmaktadır.

22. âyetten itibaren, tevhid vurgusu başta olmak üzere, ana-babaya iyilikten Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşuna varıncaya kadar pek çok prensip gündeme getirilmektedir. Daha sonra kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih ettiği, öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerin hatalı inanışları, mucize beklentilerinin reddediliş gerekçeleri ele alınmaktadır.

61. âyetten itibaren, Hz. Âdem için İblis’in secdeden kaçınması, sonrasında insanları saptırmaya çalışacağını söylemesi, Yüce Allah’ın insanlara pek çok ihsanı ve ikramı dile getirildikten sonra, müşriklerin Hz. Peygamber’i rahatsız etmeye çalışmaları ve sonrasında onlara verilen cevaplar ele alınmaktadır.

78. âyetten itibaren, namaz ibadeti, gece Kur’ân okuyuşları, vahyin inançsızlıklara karşı şifa oluşu, ruhun insan idrakini aşan yönü ile insanların ve cinlerin Kur’ân’ın bir benzerini getiremeyecekleri bilgisi ifade edilmektedir.

90. âyetten itibaren, muhatapların Hz. Peygamber’den sıra dışı beklentileri ve bunlara verilen cevaplar, mahşeri inkâr edenlerin oradaki diriltiliş biçimi ile Yüce Allah’ın kudretine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

100. âyetten itibaren, İsrailoğullarına verilen dokuz delil ile Firavun’un Hz. Mûsâ’yı suçladığı cümlelere yer verilmekte, vahyin peyderpey okunması gerekliliği ile ona gönül verenlerin ayırt edici hassasiyetleri beyan edilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Yüce Allah’ın hamde layık yegâne kudret oluşu, çocuk edinmediği, yaratmada ortağının bulunmadığı, acizliğe düşmediği, bu yüzden de yardımcıya ihtiyaç hissetmediği dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 40-52. âyetlerinde şirkin çirkinliğini, vahyin indiriliş amacını, kâinattaki her bir varlığın tesbihini, vahiyden istifade etmek istemeyenlerin psikolojik şartlanmışlıklarını, inkârcıların Hz. Peygamber’e yönelik suçlamalarını ve mahşerdeki diriltilmeyi inkârlarını, nihayet onlara verdiği cevapları dile getirmektedir.

a) Tevhid ve Kur’ân Birlikteliği

Yüce Allah, sûrenin 40-43. âyetlerinde melekleri Allah’ın kızları sanarak Allah’a çocuk isnadının korkunç bir iddia olduğunu beyan ettikten sonra, gerçekler hatırlansın diye Kur’ân’da her şeyin detaylarıyla açıklandığını, ancak inkârcıların sadece nefretlerinin arttığını bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah ile birlikte başka ilahlar olması durumunda her birinin Allah’a ulaşmak için çareler aramak zorunda kalacakları, onların bu türden şirk içerikli sözlerinden Yüce Allah’ın münezzeh olduğu haber verilmektedir.

ı. Allah’a Çocuk İsnadının Korkunçluğu

اَفَاَصْفٰيكُمْ رَبُّكُمْ بِالْبَن۪ينَ وَاتَّخَذَ مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ اِنَاثًا اِنَّكُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظ۪يمًا “Kendisi meleklerden kız çocuklar edinmiş (!) olarak, Rabbiniz erkek çocukları size mi ayırmış! Şüphesiz ki siz (sorumluluğu) çok ağır bir söz söylüyorsunuz.”

Âyettekiاَفَاَصْفٰيكُمْ efeasfâküm sorusu “size mi seçti, sizin için mi ayırdı”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”;بِالْبَن۪ينَ bi’l-benîne kelimesi “erkek çocukları”; وَاتَّخَذَ vettehaze fiili “ve (kendisi de) edindi (mi)”;مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ mine’l-melâiketi kelimesi “meleklerden”;اِنَاثًا inâsen sözcüğü “kız çocuklar”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”;لَتَقُولُونَ letekûlûne fiili “elbette diyorsunuz”; قَوْلًا عَظ۪يمًا kavlen ‘azîmen tamlaması ise “(vebali) büyük, ağır söz” demektir.

Burada tevhidi bozan inanç bozukluklarından birisi olan Yüce Allah’a kız çocuklar isnadı gündeme getirilmektedir.

1. اَفَاَصْفٰيكُمْ رَبُّكُمْ بِالْبَن۪ينَ وَاتَّخَذَ مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ اِنَاثًا “Kendisi meleklerden kız çocuklar edinmiş (!) olarak, Rabbiniz erkek çocukları size mi ayırmış!” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Nahl 16/57, Sâffât 37/153, Zuhruf 43/16 ve Necm 53/21 gibi âyetlerde yer almaktadır. Yüce Allah tevhid dini olan İslam inanışıyla taban tabana zıt olan bir konuyu ele almakta ve Mekkeli müşriklerin ileri sürdüğü bir iftirayı dikkatle sunmaktadır.

Kendilerine layık görmedikleri kızları yani kız olduklarını düşündükleri melekleri yaratıcı olarak kabul ettikleri Yüce Allah’a reva görmekte, bu arada çok değerli kabul ettikleri erkek çocukları ise kendilerine layık görmektelerdi. Bu durum elbette anlaşılamaz bir tutum olarak ortaya konulmaktadır. Konu istismar edildiği ve yanlış anlamalara kapı araladığı için belli başlı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

a) Mekkeli müşriklerin en önemli inanç bozukluklarının başında Yüce Allah’a çocuk isnat etmeleri gelmekteydi. Necm 53/21. âyetinde genişçe ele alacağımız üzere, Mekkeliler, “Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.(1)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncelikle hitap edilenler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır. Öte yandan, Sâffât 37/158. âyette de cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100’de bunlar hakkında bilgiler mevcuttur. Dahası bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(2) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(3) hatta bazı Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(4) Mekkeli müşriklerin en temel problemi bu noktada şekillenmekte ve Yüce Allah’ın kızları olduğunu sanmaktalardı.

Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Bu konuda pek çok âyette açık ifadeler yer almaktadır.(5) Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey(6) de eşi(7) de yoktur. Bu gerçeğe rağmen, konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir. Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(8) Hz. Peygamber, “eğer -hâşâ- Allah’ın herhangi bir çocuğu olsaydı ona ilk kul olanın kendisi olacağını” beyan etmektedir.(9)

b) Mekkelilerin, Yüce Allah’ın kız çocukları olduğu iddilarıyla ilgili Nahl 16/57-59. âyetleri hatırlatmakla yetineceğiz. “Onlar, kızların Allah’a ait olduğunu iddia ediyorlar. Hâşâ! Allah bundan münezzehtir. Beğendikleri de (erkek çocuklar) kendilerinin oluyor. Onlardan birine kız müjdelendiği zaman öfkelenmiş olarak yüzü kapkara kesilir. Kendisine verilen müjdenin kötülüğünden dolayı kavminden gizlenir. Onu, aşağılık duygusu içinde yanında mı tutsun, yoksa toprağa mı gömsün! Bakın ki, verdikleri hüküm ne kadar kötüdür!”

Bu âyet grubunda müşriklerin beğenmedikleri kız çocuklarını Yüce Allah’a nispet edip, erkek çocuklarını kendilerine uygun görmeleri kınanmaktadır. Ayrıca kız çocuklarına karşı bu tutumları onların nasıl bir gaddarlık, yanılgı ve sapkınlık içinde olduklarını göstermektedir.

Bir taraftan kendileri kız çocuklarıyla anılmak istememektelerdi; diğer taraftan da yaratıcı kabul ettikleri Yüce Allah’ın kızları olduğunu sanarak anlaşılmaz bir tutum sergilemişlerdir. Onlara göre Yüce Allah’ın kızları sandıkları melekler onlara Allah katında şefaat edecekler. Yüce Allah bu iddiayı da Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te şiddetle reddetmektedir.

c) Yüce Allah Sâffât 37/149-160’ta şöyle buyurmaktadır: “Kızlar Rabbinin de erkekler onların mı? Yoksa onların gözü önünde melekleri kız olarak mı yaratmışız! Dikkat edin, kesinlikle yalan uydurarak ‘Allah çocuk edindi’ diyorlar. Onlar şüphesiz yalancıdırlar. (Allah) kızları oğullara tercih mi etmiş! Ne oluyor size? Nasıl hükmediyorsunuz? (Gerçeği) hiç düşünmüyor musunuz? Yoksa sizin açık bir deliliniz mi var? Doğru sözlülerden iseniz kitabınızı getirin! O (Allah) ile cinler arasında da bir soy birliği uydurdular. Andolsun ki cinler de (Allah’ın huzurunda) hazır kılınacaklarını bilirler. Allah’ın ihlâslı kulları müstesna, Allah onların isnat edegeldiklerinden münezzehtir.”

Konuyla ilgili çok açık bilgi içeren âyet gruplarından birisi de Zuhruf 43/15-20’dir: “Onlar, kullarından bir kısmını, O’nun bir parçası kıldılar. Gerçekten insan apaçık bir nankördür. Yoksa Allah, yarattıklarından kızları kendisine aldı da oğulları size mi ayırdı?! Onlardan biri, Rahmân’a isnat ettiği kız çocuğuyla müjdelenince, hiddetlenerek yüzü simsiyah kesilir. Süs içinde yetiştirilip savaş edemeyecek olanı mı istemiyorlar? (Onları Allah’ın parçası mı sayıyorlar?) Onlar, Rahmân’ın kulları olan melekleri de dişi saydılar. Acaba meleklerin yaratılışlarını mı görmüşler! Bu şahitlikleri yazılacak ve sorguya çekileceklerdir. Dediler ki: Rahmân dileseydi biz onlara tapmazdık. Onların bu hususta bir bilgileri yoktur. Onlar sadece yalan söylüyorlar.”

Bu âyet grubunda da dile getirildiği gibi, Yüce Allah müşriklerin bu anlamsız ve saçma tutumunu susturucu ifadelerle reddedip, Allah’ın kızları sandıkları meleklerin yaratılışına şahid kılınmadıkları için iftira ettiklerini beyan etmekte ve bundan dolayı sorgulanacaklarını bildirmektedir. Bu konuyla ilgili Kur’ân-ı Kerîm’de pek çok âyet bulunduğunu tekrar hatırlatmakla yetinelim.(10)

2. اِنَّكُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظ۪يمًا “Şüphesiz ki siz (sorumluluğu) çok ağır bir söz söylüyorsunuz.” Yüce Allah kendisine kız çocukları isnat eden Mekkeli müşriklerin bu yakıştırmalarının son derece haddini aşan bir mahiyet arz ettiğini ve bunun çok büyük bir söz olduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah Kehf 18/5’te “bu konuda müşriklerin hiçbir bilgilerinin bulunmadığını” bildirmektedir. Yüce Allah kendisine çocuk isnat edenlerin de benzer kabullere sahip olanların da hiçbir bilgilerinin bulunmadığını beyan etmektedir. Burada sözü edilenlerin başta Mekkeli müşrikler olmak üzere önceden yaşamış benzer kabullerin sahipleri olduğu anlaşılmaktadır. Daha çok Hıristiyanların bu noktadaki ısrarları, papalarının Yüce Allah’a çocuk isnatları ve onların peşinden gidenlerin tutumları burada kınanmakta, kendilerinin bilgisiz cahiller olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

Meryem 19/88-89’da müşriklerin çok çirkin bir isnatta bulundukları, korkunç bir cür’et gösterdikleri Kur’ân’da sadece Meryem 19/89’da kullanılan اِدّ idd kelimesiyle de ortaya konulmaktadır. اِدّ idd kelimesi “büyük, tehlikeli, yalan ve çirkin söz” demektir.(11) Nitekim konuyla ilgili bir bağlamda bu kelimenin karşılığı olarak yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ 17/40’ta kavl-i ‘azîm yani “büyük söz”, Kehf 18/5’te ise kebürat kelimeten “büyük (maksadını aşan) söz” ve kezib yani “yalan” ifadesi kullanılmaktadır. Bütün bu ifadeler, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir hata olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir yalan ve iftira olduğuyla ilgili olarak Meryem 19/88-95. âyetlerin mealini vermeyi gerekli görmekteyiz: “(Müşrikler), ‘Rahmân çocuk edindi’ dediler. Gerçekten siz, çok çirkin bir şey ortaya attınız. Rahmân’a çocuk isnat etmeleri nedeniyle neredeyse gökler çatlayacak, yer yarılacak ve dağlar yıkılıp düşecekti! Oysa çocuk edinmek Rahmân’a yakışmaz. Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir. Muhakkak ki (Allah), onları(n hepsini bilgisiyle) kuşatmıştır ve teker teker onları sayıp tespit etmiştir. Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir.”

Mealini verdiğimiz ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten de anlaşılacağı gibi, konu bu kadar önemlidir ve insanlar bu noktada mutlak surette haddini bilmeye davet edilmektedir. Gökleri ve yeri yaracak düzeyde bir küstahlık içeren bu yaklaşım her ne türlü dile getirilmiş olursa olsun, hiçbir insana yakışmaz; Rabbimiz böyle korkunç bir isnadı şiddetle reddetmektedir. Bu nedenledir ki, Nisâ’ 4/48 ve 116’da Rabbimizin bağışlamayacağını ilan ettiği günah da “şirk” yani şirk üzere ölmek olarak belirlenmiş olmaktadır.

ıı. Vahyin İndiriliş Amacaı ve İnkârcıların Nefreti

وَلَقَدْ صَرَّفْنَا ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ لِيَذَّكَّرُوا وَمَا يَز۪يدُهُمْ اِلَّا نُفُورًا “Yemin olsun ki biz bu Kur’an’da (gerçeği) hatırlasınlar diye (her şeyi) türlü şekillerde sayıp dökmüşüzdür. (Fakat bu), onların sadece nefretini artırıyor.”

Âyetteki صَرَّفْنَا وَلَقَدْ ve lekad sarrafnâ fiili “yemin olsun ki tekrar tekrar sayıp döktük”; ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ fî haze’l-kur’âni ifadesi “bu Kur’ân’da”;لِيَذَّكَّرُوا liyezzekkerû fiili “(gerçeği) hatırlasınlar diye”; وَمَا يَز۪يدُهُمْ ve mâ yezîdühum fiili “(bu durum) onları arttırmaz”; اِلَّا نُفُورًا illâ nufûran istisnası ise “kaçıştan başka” demektir.

Burada vahyin özelliği ve ona karşı nankör insanın olumsuz tutumu gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ صَرَّفْنَا ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ لِيَذَّكَّرُوا “Yemin olsun ki biz bu Kur’an’da (gerçeği) hatırlasınlar diye (her şeyi) türlü şekillerde sayıp dökmüşüzdür.” Âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi bu anlatma işleminin tekrar tekrar ve ayrıntılı olarak yapıldığını “yeminli bir cümleye” dönüştürmektedir. Yüce Allah benzerleri İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54 ve Furkân 25/50’de de geçen âyetin bu cümlesinde Kur’ân’da her türden konuyu çeşitli vesilelerle tekrar tekrar örneklendirdiğini beyan etmektedir. Önemine binaen daha önce defalarca beyan etmeye çalıştığımız bu konuyu burada yeniden ele almak istiyoruz.

Kehf 18/54’te de zikredildiği üzere, bu cümle, müşriklere daha önce de çeşitli örnekler verildiğinin bir delilidir. Kur’ân’da altı kez(12) geçen صَرَّفْنَا sarrafnâ ve dört kez(13) geçen نُصَرِّفُ nusarrifu fiilleri “tekrar tekrar yapmak, sayıp dökmek” manasına gelmektedir. Çünkü Yüce Allah, müşriklerin şüphelerine pek çok açıdan tekrar tekrar cevap vermiştir. Bu yeterli cevaplara, uygun misallere rağmen, kâfirler o bâtıl mücadelelerini bırakmamışlardır. Aynı manayı içermekte olması bakımından darabnâ fiilinin kullanıldığı Rûm 30/58 ve Zümer 39/27’yi de hatırlamak gerekmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verdiğini çeşitli âyetlerde beyan etmektedir. Bu bağlamda En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Rûm 30/58, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

A‘râf 7/52’de de ifade ettiğimiz üzere, vahiy her şeyi açıklayan bir mahiyette gönderilmiştir. İlgili âyetin meali şöyledir: “Yemin olsun ki onlara (engin) bilgiyle açıkladığımız ve inanan bir toplum için yol gösterici ve rahmet olan bir kitap getirmiştik/göndermiştik.” Bu âyetle, A‘râf 7/2. âyetindeki mesaja gönderme yapılmaktadır. İlgili âyet mealen şöyledir: “Kendisiyle (insanları) uyarman ve müminlere gerçeği hatırlatsın diye sana indirilen bu kitaptan dolayı kalbinde hiç bir sıkıntı olmasın.”

Yüce Allah’ın kitap göndermesi, “kitabı ulaştırması, indirmesi” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kitap derin bir bilgiye dayalı olarak Allah tarafından açıklanmış, meseleler açıkça ortaya konulmuştur. Bu ifade Hûd 11/1-2’deki şu mesajla birebir uyumludur: “Elif, lâm, râ. Bu, âyetleri sapasağlam güvenceye kavuşturulmuş, sonra da her hükmünde hikmetli olup her şeyi bilen (Allah) tarafından açıklanmıştır ki Allah’tan başkasına kulluk yapmayasınız.” Bu bağlamda Fussılet 41/3-4’teki bilgiler de konuyla aynı mesajı içeriktedir: “(Bu), bilen bir toplum için âyetleri açıklanmış, müjdeleyici ve uyarıcı olarak Arapça okunan bir kitaptır.”

Ayrıca Fussılet 41/44’te de benzer bir mesaj şu şekilde yer almaktadır: “Eğer onu (Kur’ân’ı) yabancı bir dilde Kur’ân yapsaydık şöyle derlerdi: ‘Âyetleri (anlayabileceğimiz) bir dille açıklanmalı değil miydi? Araba yabancı söz mü (geliyor)?’ De ki: O, inananlar için bir yol gösterici ve (gönüllerdeki inançsızlık hastalığı için) şifadır.” En‘âm 6/38’de “Kur’ân’da hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı”, A‘râf 7/174’te “âyetlerin detaylı bir şekilde açıklandığı”, İsrâ’ 17/12’de ise “her şeyin açık açık anlatıldığı” beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın gönderdiği kitap kapalı, muğlak, anlaşılamaz, karmakarışık, çelişkilerle dolu bir kitap değil, aksine ele aldığı konuları açıklayan ve bunu derin bir bilgiyle gerçekleştiren bir yapı arz etmektedir. Kur’ân el-mübîn(14) sıfatı gereği “açıklayıcı, apaçık” bir mahiyet arz etmekte, hiçbir şekilde eğrilik ve pürüz içermemektedir.(15) Bu yönüyle Kur’ân hakikatın yegâne ölçüsü ve kaynağıdır.

İnsanlar vahye bu gözle bakmalı, gerçeğin izini vahiyde aramalıdır. Çünkü Kur’ân’da her şeyin örneği defalarca açıklanmış, insanların dikkatleri vahye çekilmek istenmiştir. Bu gerçeğe rağmen nankör insanın farklı bir tutum izlediği âyetin devam eden cümlesinde şu şekilde söz konusu edilmektedir:

2. وَمَا يَز۪يدُهُمْ اِلَّا نُفُورًا “(Fakat bu), onların sadece nefretini artırıyor.” Âyetin sonunda yer alan نُفُور nufûr kelimesi Kur’ân’da beş kez(16) geçmekte ve “nefret” manası vermektedir. Yüce Allah Kur’ân’da her konuyu detaylandırarak ele almış olmasına, her türden örnek sunmasına rağmen, bunun inkârcıların sadece ve sadece nefretini arttırdığını beyan etmektedir.

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası vererek inkârcıların kararlılıkları ortaya konulmaktadır. Benzer bir ifade İsrâ’ 17/82. âyette Kur’ân’ın zalimlerin sadece ve sadece ziyanlarını arttırdığı şeklinde geçmektedir. Bu ifadeler Tevbe 9/124-125’teki mesajla uyum arz etmekte, vahyin bazı insanların imanlarını arttırdığını, bazılarının ise küfrünün artmasına neden olduğunu göstermektedir. Âyetin bu cümlesi aynı zamanda Hz. Nûh’un tebliğinde kavmi için söylediği “Onları davetim her defasında kaçışlarını artırdı”(17) ifadeyle de uyum arz etmektedir.

ııı. Başka İlah Kabülleri Ve Çaresizlikleri

قُلْ لَوْ كَانَ مَعَهُٓ اٰلِهَةٌ كَمَا يَقُولُونَ اِذًا لَابْتَغَوْا اِلٰى ذِي الْعَرْشِ سَب۪يلًا “De ki: Söyledikleri gibi O’nunla birlikte başka ilahlar olsaydı, arşın sahibine (Allah’a ulaşmak için) elbette bir yol ararlardı.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;لَوْ كَانَ lev kâne fiili “(şöyle) olsaydı”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “O’nunla birlikte”; اٰلِهَة âlihetün kelimesi “ilahlar”; كَمَا يَقُولُونَ kemâ yekûlûne ifadesi “onların dedikleri gibi”; اِذًا izen ifadesi “o takdirde”;لَابْتَغَوْا te’bteğav fiili “elbette ararlardı”;اِلٰى ذِي الْعَرْشِ ilâ zi’l-‘arşi tamlaması “Arş’ın sahibine”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “bir yol” demektir.

Burada Yüce Allah’ın dışında başka herhangi bir ilah bulunması durumunda ne tür bir olayın yaşanacağı gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ لَوْ كَانَ مَعَهُٓ اٰلِهَةٌ كَمَا يَقُولُونَ “De ki: Söyledikleri gibi O’nunla birlikte başka ilahlar olsaydı.” Yüce Allah muhatapların şirkten uzaklaşmaları veya şirke hiç bulaşmamaları için bir varsayımı dile getirmekte, “eğer Allah ile birlikte başka ilahlar olsaydı” cümlesine yer vermektedir.

Bu ifadenin bir benzeri Enbiyâ’ 21/22’de şu şekilde geçmektedir: “Eğer oralarda (yer ile göklerde) Allah’tan başka ilahlar olsaydı (yer ve gökler) bozulur, yok olurlardı.” Buna Kelam ilminde Burhân-ı Temânu‘ yani “iki zıddın birlikte bulunmalarının mümkün olmamasına dair delil” adı verilmektedir. Eğer kâinatta Yüce Allah’ın dışında veya O’nunla birlikte başka ilahlar da olsaydı kâinattaki bütün düzen bozulur, korkunç bir fesat ve yok oluş yaşanırdı.

Konuyla ilgili bir başka âyet ise Mü’minûn 23/91’dir: “Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir; O’nunla beraber hiçbir ilâh da yoktur. Aksi takdirde her ilâh kendi yarattığını sevk ve idare eder; mutlaka onlardan biri diğerine galebe çalardı. Allah, onların (müşriklerin) yakıştırdıkları şeylerden münezzehtir.” Bu âyette de Yüce Allah’ın çocuk edinmekten münezzeh olduğu beyan edilmekte, aksi bir durum olsaydı her ilâhın kendi yarattığını götüreceği, ona sahip çıkacağı, onun mülkünü diğerinden ayırmaya kalkacağı bildirilmektedir. Bütün bunların bir şirk unsuru içerdiği, bu nedenle Yüce Allah’ın da insanların yaptığı bu tür yakıştırmalardan uzak ve münezzeh olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah kâinatın yegâne yaratıcısı ve sahibidir. Yaratmada da idare etmede de herhangi bir ortağı söz konusu değildir. Ra‘d 13/16, Fâtır 35/40 ve Ahkâf 46/4 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın kâinatın yaratıcısı olduğu ve bu noktada herhangi bir ortağının bulunmadığı, dolayısıyla yaratanların veya yaratılanların birbirine karıştırılmasının söz konusu olamayacağı ifade edilmektedir.

2. اِذًا لَابْتَغَوْا اِلٰى ذِي الْعَرْشِ سَب۪يلًا “O takdirde arşın sahibine (Allah’a ulaşmak için) elbette bir yol ararlardı.” Burada yer alan ذِي الْعَرْشِ zi’l-‘arşi ifadesi “tahtın sahibi” manasına gelmekte, yorum olarak da “bütünüyle kâinatın egemenliğini elinde tutan kudret” anlamını içermektedir. Âyetin bu bölümünde Yüce Allah’tan başka ilahlar olsaydı her bir ilahın Arş’ın sahibine yol arayacağı beyan edilmektedir. Âyetin bu ikinci kısmı şu şekillerde anlaşılabilir:

a) Müşrikler yaratıcı kudret olarak Yüce Allah’ı kabul ettikleri(18) için, âyetin bu bölümüne şöyle bir mana vermek bizce daha uygundur. Eğer Allah’tan başka ilahlar olsaydı kendi acizlikleri sebebiyle onlar da tıpkı mahlûklar gibi Allah’ın zatından kuvvet ve kudret elde edemeden hiçbir şey yapamayacaklarını bilirlerdi. Bu nedenle, hepsi Yüce Allah’a yaklaşmak için bir yol ararlar, O’ndan kuvvet ve izzet elde etmeye çalışırlardı.(19)

Demek ki başka bir ilah anlayışı beyhudedir; İsrâ’ 17/57’de de belirtildiği gibi, başka ilahlar olsaydı bile onlar da Allah’ın izzetine ulaşmanın yollarını aramak zorunda kalırlardı. İşte bu ifade şirkin ne kadar boş bir inanış olduğunu ve sahiplerini korkunç bir akıbete doğru götürdüğünü ortaya koymaktadır.

Zümer 39/3’te de beyan edildiği gibi, müşrikler putlara tapma gerekçelerini beyan ederken “kendilerini Allah’a yaklaştırmalarını” öne sürmüşlerdi. İşte buna cevap olarak Yüce Allah “onların başkalarını Allah’a yaklaştırmaları bir tarafa, bizzat kendileri Allah’a ulaşmanın yollarını arar, yüksek derecelere ulaşmayı ve yüksek makamlar elde etmeyi arzu ederlerdi” buyurarak, şirkin aciz yüzünü ortaya koymuş olmaktadır. Kendileri Allah’a giden yolu bulamayan putların başkalarını Yüce Allah’a ulaştıracaklarını ummak aldanmaktan ve şaşkınlıktan başka bir şey değildir.

b) Âyetteki maksat olumsuz içerikte de düşünülebilir. Buna göre ifade “O takdirde Arş’ın sahibine (Allah’a) karşı olmak, O’nunla mücadele etmek için bir yol ararlardı” şeklinde anlaşılabilir. Bu yaklaşımda, var olduğu sanılan ilahların Yüce Allah’a karşı bir meydan okumanın veya mücadelenin tarafı oldukları kabul edilmiş olur. Kâinatta Yüce Allah’ın mutlak kudret ve otoritesini kabul etmedikleri için tapındıkları ilahlarının Allah’tan rol çalmaya, rol bölüşmeye veya rol kapmaya çalışacakları beyan edilmiş olur.

c) Bazı müfessirlerimiz buradaki kastı “Allah’tan başka ilahlar olsaydı onların da Allah’ın durumu gibi bir hal elde etmek için çalışırlardı” şeklinde yorumlamışlardır. Bu yaklaşımda maksat, var olduğu sanılan ilahların Arş’ın mutlak sahibi ve hâkimi olan Yüce Allah’a özenecekleri, O’nun gibi olmaya çalışacakları manasında anlaşılmaktadır.(20) Bu üç yaklaşım da metin itibariyle doğru olsa da, bizce en doğru olan ilk yaklaşımdır; zira Mekkeli müşriklerin Allah inancı bunu öncelememizi gerektirmektedir.

ıv. Yüce Allah’ın Şanının Büyüklüğü

سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يَقُولُونَ عُلُوًّا كَب۪يرًا “O (Allah) onların söylediklerinden büyük bir ululuk şeklinde yücedir ve büyüktür.”

Âyettekiسُبْحَانَهُ sübhânehû kelimesi “O’nun şanı eksikliklerden münezzehtir”; وَتَعَالٰى ve te‘âlâ fiili “ve yücedir”;عَمَّا يَقُولُونَ ‘ammâ yekûlûne fiili “onların dediklerinden”; عُلُوًّا كَب۪يرًا ‘uluvven kebîran tamlaması ise “çok çok büyük, çok ulu” demektir.

Burada Yüce Allah’ın şirk unsurlarından uzak ve münezzeh oluşu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, kendisinin kullarının ileri sürdüğü şirk unsurlarından uzak olduğunu beyan etmektedir. Esasında Yüce Allah’a yönelik tesbîh, Yüce Allah’ı kendisine yakışmayan şeylerden tenzih etmektir.

Âyetin öncesinde yer alan ifadelerde sıklıkla tevhid vurgusu ve çeşitli konulara dair ilahi prensipler gündeme getirilmiş, sonunda Allah’a kız çocuk isnadının korkunç bir iftira olduğu beyan edilmiş, en sonunda ise başka ilahlar bulunması ihtimalinde nasıl bir kaosun meydana geleceği bildirilmişti. İşte bütün bunların sonrasında Yüce Allah’ın kendisine yönelik kız çocuk isnadından da bütün şirk iddialarından da uzak ve münezzeh olduğu işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilmektedir.

Rabbimizin müte‘âl yani “aşkın” olması manasında âyette hem تَعَالٰى te‘âlâ fiili, hem de عُلُوًّا كَب۪يرًا ‘uluvv-i kebîr tamlaması kullanılmaktadır. Bu iki ifade Yüce Allah’ın elbetteki mekân olarak değil, makam olarak yüceliğini vurgulamaktadır. Yüce Allah insanların tasavvurlarından da isnatlarından da hem yüceler yücesidir; hem de büyükler büyüğüdür.(21) Yücelikte ve ululukta onların söyleyegeldiklerinden sonsuza kadar ötededir; sonsuza kadar aşkındır.(22) Çünkü O’nun benzeri gibi bile hiçbir şey de yoktur; hiçbir şey O’nun dengi de değildir.(23)

Yüce Allah’a mekân isnadı O’nun zatına ve sıfatlarına yakışmaz. Aynı şekilde Rabbimiz için “yükseklikten” değil de “yücelikten” söz etmek gerekmektedir. Yükseklik daha çok üç boyutlu nesneler için kullanılan bir mukayese ifadesidir. Bu nedenle, Yüce Allah için “yükseklikten” değil “yücelikten”, “mekânından” değil “makamından” söz etmek gerekmektedir. Rabbimiz makam olarak insanların söz ve iddialarından yücedir; yakıştırmalarından da uzak ve münezzehtir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet benzer konuların yer aldığı âyetlerdeki “Allah onların şirk koşmalarından ve nitelendirmelerinden münezzehtir”(24) cümlelerinin daha da vurgulu şeklidir. Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmekte(25) ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

b) Tesbih ve İnkârcıların Vahye Karşı Tutumları

Yüce Allah, sûrenin 44-48. âyetlerinde yedi kat göğün, yeryüzünün ve içindekilerin hamd ile tesbih ettiğini, insanların bunu anlamadıklarını, buna rağman Allah’ın bağışlayıcı ve merhamet sahibi olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, Kur’ân kıraat edildiğinde Hz. Peygamber ile âhirete inanmayanlar arasına gizli bir perde çekildiği, gerçeği anlama noktasında onların kalplerine kılıflar ve kulaklarına da ağırlıklar yerleştirildiği, Yüce Allah’ı tek ilah olarak anınca inkârcıların nefret içinde arkalarını dönüp gittikleri bildirilmektedir.

Daha sonra, inkârcıların Hz. Peygamber’i nasıl önyargılarla dinledikleri, zalimlerin gizli bir şekilde “büyülenmiş bir kişiye uyuyorsunuz” dedikleri, bu şekilde çirkin misaller getirdikleri, sonuçta saptıkları ve nihayet doğru yolu bulmaya güçlerinin de yetmeyeceği haber verilmektedir.

ı. Tesbih: Kâinattaki İlâhî Koro

تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰوَاتُ السَّبْعُ وَالْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهِنَّ وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِه۪ وَلٰكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْب۪يحَهُمْ اِنَّهُ كَانَ حَل۪يمًا غَفُورًا “Yedi (kat) gök, yer ve bunlardaki herkes, O’nu (Allah’ı) tesbih eder (yüceltir). Hiçbir şey yoktur ki O’nu hamdiyle (övgüyle) tesbih ediyor (yüceltiyor) olmasın. Ancak siz onların tesbihini (yüceltmesini) anlayamıyorsunuz. Şüphesiz ki O, halîm’dir (azapta aceleci değildir); ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır).”

Âyetteki تُسَبِّحُ tüsebbihu fiili “tesbih etmektedir, tesbih eder”; لَهُ lehû ifadesi “O’nu, O’nun için”; السَّمٰوَاتُ السَّبْعُ es-semâvâtü’s-seb‘u tamlaması “yedi (kat) gök”; وَالْاَرْضُ ve’l-ardu kelimesi “ve yeryüzü”;وَمَنْ ف۪يهِنَّ ve men fîhinne ifadesi “ve içindeki kişiler”; وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ ve in min şey’in ifadesi “hiçbir şey yoktur ki”; اِلَّا يُسَبِّحُ illâ yüsebbihu istisnası “tesbih ediyor olmasın”; بِحَمْدِه bihamdihî kelimesi “O’nun hamdi ile, övgü ile”; وَلٰكِنْ ve lâkin kelimesi “ve lakin, ancak”; لَا تَفْقَهُونَ lâ tefkahûne fiili “anlamazsınız”; تَسْب۪يحَهُمْ tesbîhahum tamlaması “onların tesbihini”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olan(dır)”; حَل۪يمًا halîmen sıfatı “halim, yumuşak(tır)”; غَفُورًا ğafûran sıfartı ise “çok bağışlayan(dır)” demektir.

Burada kâinatın tesbihe kodlanmış olduğu ve inkârcıların bunu fark etmek istememeleri gündeme getirilmektedir.

1. تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰوَاتُ السَّبْعُ وَالْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهِنَّ “Yedi (kat) gök, yer ve bunlardaki herkes, O’nu (Allah’ı) tesbih eder (yüceltir).” Âyette geçen السَّمٰوَاتُ السَّبْعُ es-semâvâtü’s-seb‘u “yedi gök” ifadesi bütün uzay cisimlerini içermektedir. Zira burada geçen السَّبْع es-seb‘u kelimesi rakamsal anlamda “yedi” manasına gelebileceği gibi “çokluk” anlamı da verebilir.

Âyetteki الْاَرْض el-ard kelimesi de “yeryüzü” manasına gelmekte, böylece bu iki ifade bütün cansız mahlûkatı içermektedir. Âyette yer alan مَنْ ف۪يهِنّ men fîhinne ifadesi ise göklerde ve yerde bulunan canlı ve ruhlu varlıklar manasında melekleri, cinleri ve insanları içermektedir. Bu haliyle söz konusu üç kullanım bütünüyle iradeli mahlûkatı içermektedir.

Âyette sözü edilen tesbîh, göklerin, yeryüzünün ve ikisinde bulunanların Rabbimizin yüceliğini, kudretini ve eşsizliğini anması veya varlıklarını O’nun belirlediği amaca göre sürdürmesi manasına gelmektedir. Canlı ve bilinçli varlıklar gibi cansız ve bilinçsiz varlıklar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler ki onların tesbihi varlıklarını Yüce Allah’ın belirlediği yasalara göre sürdürmeleridir. Esasında gezegenlerin hareketinden söz eden âyetlerde geçen yesbehûne fiili(26) de tesbih kelimesiyle aynı kökten gelmekte ve hem “hareket etmek, varlıklarını sürdürmek, yüzmek”, hem de varlıklarını sürdürerek “tesbih etmek” manasını içermektedir. “Tesbih” kavramıyla ilgili detaylı bilgileri Bakara 2/30’da verdiğimiz için burada ayn şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِه۪ وَلٰكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْب۪يحَهُمْ “Hiçbir şey yoktur ki O’nu hamdiyle (övgüyle) tesbih ediyor (yüceltiyor) olmasın. Ancak siz onların tesbihini (yüceltmesini) anlayamıyorsunuz.” Yüce Allah önceki cümlede verdiği mesajı değişik bir ifadeyle bu cümlede bir kez daha yinelemekte, varlık kazanan her bir mahlûkun hamd ve övgü ile Allah’ı tesbih ettiğini haber vermektedir.

a) وَاِنْ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِه۪ “Hiçbir şey yoktur ki O’nu hamdiyle (övgüyle) tesbih ediyor (yüceltiyor) olmasın.” Her bir varlık kendisini var eden kudrete şükran duyarak O’nu tesbih etmekte, O’nu övmektedir. Sadece insanoğlu ve inkârcı cinler bu noktada nankörlük içerisine girmeyi tercih etmişlerdi. Mahlûkat limâ hulika leh denen “yaratılış gayesine uygun olarak” lisân-ı hâliyle Yüce Allah’ı tesbih etmektedir. Üstelik bu tesbihin içeriğinde yine mahiyetini bizim bilemeyeceğimiz bir de hamd yani övgü vardır. “Varlık bir dildir; O’nu söyler; bir kitaptır O yazar ve O’nu yazar; âlem bir şahittir, O’na şehadet eder.”(27)

“Rablerini hamd ile tesbih etmek” ifadesi çeşitli âyetlerde geçmektedir.(28) Bilindiği üzere tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(29) Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır.

b) وَلٰكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْب۪يحَهُمْ “Ancak siz onların tesbihini anlayamıyorsunuz.” Mahlûkatın tesbihinin anlaşılamaması ifadesi eğer bütün insanlığa yönelik ise bunun anlamı, mahlûkatın gerçekleştirdiği tesbihin mahiyetini hiç kimsenin bilemeyeceğidir. Yani hangi varlığın Yüce Allah’ı nasıl tesbih etmekte olduğunu O’ndan başkası bilemez; buna imkân bulamaz. Çünkü mahlûkatın sayısını bilmeye imkân olmadığına göre, onların tesbihini anlamak da mümkün değildir denebilir. İnsanoğlu varlıkları tanıyabildiği noktada haklarında fikir yürütebilir; tanıyıp bilemedikleriyle ilgili herhangi bir şey söylemesi, fikir yürütmesi doğru değildir, mümkün de değildir.

Bu cümlenin muhatabı vahyin indirildiği dönemdeki inkârcılar, yani müşrikler de olabilir ki(30) zaten âyette geçen لَا تَفْقَهُونَ lâ tefkahûne fiili muhatap kalıpta getirilmiştir. Onlar yaratıcı olarak Yüce Allah’ı kabul etmiş olmalarına rağmen O’na ortak koşmakta, başka ilah arayışlarına girmekte, çeşitli varlıkları Allah’a ortak koşmaktalardı. Yüce Allah bu inkârcı zihniyeti reddetmek üzere onların aracı koştukları varlıkların da içinde bulunduğu bütün gökler, yeryüzü ve içindekilerin aslında Yüce Allah’ı tesbih ettiğini beyan ederek, onların bu çıkışının yersiz ve tehlikeli olduğunu ortaya koymaktadır.

Aracı kılınan varlıklar da sahipleri olan Yüce Allah’ı tesbih ettiğine göre, asıl kudrete teslim olmayıp aracılar edinmenin korkunç bir yanlış olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Âyetin sonunda Yüce Allah’ın zikrettiği iki sıfat da bu anlamı diğerine göre daha öncelemektedir.

3. اِنَّهُ كَانَ حَل۪يمًا غَفُورًا “Şüphesiz ki O, halîm’dir (azapta aceleci değildir); ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır).” Âyette geçen حَل۪يم halîm sıfatı “Yüce Allah’ın insanların günahlarına karşı müsamahalı oluşu, azapta acele etmemesi”(31) manasına gelirken, غَفُور ğafûr oluşu da kendisine yönelenler için hem çok bağışlayıcı olduğunu, hem de sürekli bağışladığını ifade etmektedir.

Âyetin bu iki sıfatla bitişi elbette âyetteki mesajla yakın mana ilişkisine sahip oluşları nedeniyledir. Demek ki mahlûkatın tesbihini anlamak istemeyen ve bu nedenle de Yüce Allah’a ortak koşanlar bu halleriyle çok büyük bir hata işlemiş oldukları için suçlu ve günahkâr duruma düşmüşlerdi. İşte Yüce Allah bu durumda insanları aceleyle cezalandırmadığını, onlara yumuşak davranıp müsamaha gösterdiğini, kendilerine zaman tanıdığını, çünkü çok bağışlayıcının da sadece kendisi olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Konuyla ilgili Râzî şunları belirtmiştir:

“Müşrikler tevhid, adalet, nübüvvet ve ahiretin delillerinin çoğundan habersizdiler. Bu nedenle, ayetteki ‘Fakat siz, onların tesbihini anlayamazsınız'’ ifadesi ile bu mana kast edilmiştir. Durum böyle olduğuna göre, ayetin sonundaki ‘Muhakkak ki O, halîm’dir (azapta aceleci değildir); ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır)’ cümlesi de ikinci yaklaşımın doğru olduğuna delalet etmektedir. O sebeple diyoruz ki, bu ayette halîm ve ğafûr sıfatlarının getirilmesi, o kâfirlerin kâinattaki varlıkların tesbihini anlayamamalarının büyük bir suç olduğunu gösterir.”

“Bunun bir suç olması ancak buradaki tesbih ile kastedilenin, ‘onların Allah’ın kudret ve hikmetinin mükemmel olduğuna delâlet etmesi, sonra da onların gaflet ve cahilliklerinden ötürü o delillerin buna nasıl delalet ettiğini bilememeleri’ manası kastedildiği zaman söz konusu olur. Fakat bu tesbihi, o cansız varlıkların, sözlü olarak dilleriyle Allah'ı tesbih etmeleri manasına alırsak, bu tesbihleri insanın anlayamaması bir suç ve günah olmaz. Bu bir suç ve günah olmayınca da, ‘Muhakkak ki O, halîm’dir (azapta aceleci değildir); ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır)’ cümlesinin bu ayetin sonunda getirilmesi uygun’ olmazdı. Bu nedenle, söz konusu durum tercih ettiğimiz görüşü destekleme hususunda güçlü bir destektir.”(32)

ıı. Hz. Peygamber ile İnkârcılar Arasındaki Perde

وَاِذَا قَرَاْتَ الْقُرْاٰنَ جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ حِجَابًا مَسْتُورًا “Kur’an okuduğun zaman, seninle ahirete inanmayanların arasına gizlenmiş bir örtü çekeriz.”

Âyettekiوَاِذَا قَرَاْتَ ve izâ kara’te fiili “ve kıraat ettiğin, anlayarak okuduğun zaman”; الْقُرْاٰن el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “yaptık, kıldık”; بَيْنَكَ beyneke ifadesi “senin aranla, seninle”; وَبَيْنَ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ve beynellezîne lâ yü’minûne ifadesi “ve inanmayanlar arasında”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati kelimesi “âhirete”; حِجَابًا hıcâben sözcüğü “örtü”; مَسْتُورًا mestûran kelimesi ise “örtülü, görünmeyen” demektir.

Burada hakikati anlamak istemeyenlerle vahyin arasında nasıl bir engel bulunduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün zamanların müminlerine hitap etmekte, vahyi kıraat edenlerle âhirete inanmayanların arasına görünmeyen bir perde çektiğini haber vermektedir. Bu âyetin, Hz. Peygamber namazda veya namaz dışında Kur’ân kıraat ettiğinde Ebû Leheb, hanımı, Ebu’l-Buhterî, ‘Amr b. el-Esved, Süheyb ve Huvaybıt gibi Kureyşlilerin durumu hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(33)

Rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber beraberinde Hz. Ebû Bekir olduğu halde oturuyordu. Derken, Ebû Leheb’in karısı, avucunda bir taşla birlikte, Hz. Peygamber'i takip ederek çıkageldi ve şöyle dedi: “Kınayarak geldik, dinini terk edip buğzettik ve emrine de isyan ettik.” Bunun üzerine Hz. Ebû Bekir, “Ey Allah’ın Rasulü, elinde taş var; onun zarar vermesinden korkarım!” dedi. Hz. Peygamber de bu ayeti okudu. Ebû Leheb’in karısı gelince de Hz. Peygamber’i göremedi ve “Kureyş, benim onların efendilerinin kızı olduğumu ve senin arkadaşının da beni hicvettiğini bilmektedir” deyince, Ebu Bekir, “Hayır, bu Kâ‘be’nin Rabbine andolsun ki, o seni hicvetmedi’ cevabını verdi.(34)

Âyetin iniş sebebi olarak bu ve benzer rivayetler nakledilmektedir. Ancak âyetin metni ve mesajı gayet net bir şekilde anlaşılmakta ve Kur’ân kıraat edildiğinde inanmayanlarla inananlar arasında bir perdenin çekildiği anlaşılmaktadır. Zira vahyin anlaşılması şeklindeki Kur’ân okumalarında inananların gönül vermesine karşılık, inanmayanların inatçı ve düşmanca tutumları çok net bir şekilde ortaya çıkmaktadır.

Nitekim Hacc 22/72’de de şöyle buyurulmaktadır: “Âyetlerimiz açık açık kendilerine okunup aktarıldığında, kâfirlerin suratlarında hoşnutsuzluk sezersin. Onlar, kendilerine âyetlerimizi okuyanların neredeyse üzerlerine saldırırlar. De ki: Size bundan (bu öfke ve huzursuzluğunuzdan) daha kötüsünü bildireyim mi? Cehennem! Allah, onu kâfirlere (ceza olarak) bildirdi. O, ne kötü sondur!”

Âyette geçen حِجَابًا مَسْتُورًا hıcâb-ı mestûr tamlaması “gizlenmiş, görünmeyen, manevi perde” manasına gelmektedir. Taberî, buradaki görünmeyen perdenin müşriklerin küfrünün bir karşılığı olduğunu ve kendilerine bir ceza olarak okunan Kur’ân’ı anlamalarının ve ondan yararlanmalarının engellendiğini belirtmiştir.(35) Esasında bu tamlamanın açıklamasının Fussılet 41/5’te ve bununla bağlantılı olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonrasında gelen âyette detaylandırıldığını belirtmek gerekmektedir.

Vahyin anlaşılması şeklindeki okumaların inkârcı muhataplarda meydana getirdiği görüntü budur. Yaşadığımız ortamlarda da bazı müminlerin vahye karşı takındıkları tavır maalesef böyle bir mahiyet arz etmekte, başka bilgiler vahyin önüne geçirilmekte, vahyi önceleyenler dışlanabilmektedir. Böyle bir tutum Müslümanların hayatında kesinlikle gözlemlenmemeli, her ne türlü bilgi olursa olsun, vahyin onayına sunulmadan kabul edilmemelidir.

Bu âyetin yorumu bağlamında önceki âyetle birlikte düşündüğümüzde şunu söyleyebiliriz: Yüce Allah’ı tesbihe kodlanan yedi gök, yeryüzü ve içindeki canlı ve ruhlu varlıkların teslimiyetini görmeyen bir zihniyetin Yüce Allah’ın vahyettiği kitaba da itibarının olmayacağı ortaya konulmaktadır. Kâinat kitabını okumayanların vahyedilen kitabı da okumayacağı, onu anlamaya yanaşmayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Kâinatın dilini işitmeyen birinin vahyin dilini işitmesi de beklenemez.(36)

ııı. İnkârcıların Kalplerindeki Perde ve Nefretleri

وَجَعَلْنَا عَلٰى قُلُوبِهِمْ اَكِنَّةً اَنْ يَفْقَهُوهُ وَف۪يٓ اٰذَانِهِمْ وَقْرًا وَاِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْاٰنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلٰىٓ اَدْبَارِهِمْ نُفُورًا “(İnkârcıların) onu (Kur’an’ı) anlamalarıyla ilgili kalplerine bir kapalılık ve kulaklarına bir (s)ağırlık veririz. Kur’an’da O’nu (Allah’ı tek ilah olarak) andığında, nefret ederek arkalarını dön(üp gid)erler.”

Âyettekiوَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yaptık, kıldık”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalplerine”; اَكِنَّة ekinneten kelimesi “kapalılık”; اَنْ يَفْقَهُوهُ en yefkahûhu ifadesi “onu anlamalarıyla ilgili”;وَف۪يٓ اٰذَانِهِمْ ve fî âzânihim tamlaması “ve onların kulaklarında vardır”; وَقْرًا vakran kelimesi “ağırlık”; وَاِذَا ذَكَرْتَ ve izâ zekerte fiili “ve zikrettiğin, andığın zaman”; رَبَّكَ rabbeke tamlaması “senin Rabbini”; فِي الْقُرْاٰنِ fi’l-kur’âni sözcüğü “Kur’ân’da”; وَحْدَهُ vahdehû ifadesi “tek başına”; وَلَّوْا vellev fiili “döndüler, dönerler”; عَلٰىٓ اَدْبَارِهِمْ ‘alâ edbârihim ifadesi “onların arkalarına”; نُفُورًا nufûran sözcüğü ise “nefret ederek” demektir.

Burada Kur’ân kıraat edilirken inkârcıların kalplerinde ve kulaklarında meydana gelen değişiklik ile tevhid çağrısı yapıldığındaki tavırları gündeme getirilmektedir.

1. وَجَعَلْنَا عَلٰى قُلُوبِهِمْ اَكِنَّةً اَنْ يَفْقَهُوهُ وَف۪يٓ اٰذَانِهِمْ وَقْرًا “(İnkârcıların) onu (Kur’an’ı) anlamalarıyla ilgili kalplerine bir kapalılık ve kulaklarına bir (s)ağırlık veririz.” Yüce Allah vahyi anlamak istemeyenlerin kalplerinde kapalılık olduğunu ve kulaklarında da ağırlık bulunduğunu beyan etmekte, Kur’ân’ı kıraat ederken bir anlamda şartlanmışlıklarının sonucunun bu halde şekillendiğini bildirmektedir.

Kehf 18/57’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde vahyinden yüz çevirip kendi elleriyle yaptıklarını unutanların nasıl bir akıbetle karşılaşacaklarını, nasıl bir sonla buluşturulacaklarını haber vermektedir. Vahiyden yüz çevirmenin sonuçları konusunu Tâhâ 20/124’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece bu âyette dikkat çekilen hususları aktarmakla yetineceğiz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin benzerleri En‘âm 6/25, Kehf 18/57 ve Fussılet 41/5’te yer almaktadır. Rabbimiz vahyi anlamamaları için özellikleri sayılan inkârcı nankörlerin kalplerineاَكِنَّة ekinneh yani mecazi veya manevi anlamda “perdeler, örtüler, kapaklar” koyup yerleştirdiğini, kulaklarına da وَقْر vakr yani “sağırlık veya sağırlık” koyduğunu bildirmektedir. Perdeler de ağırlıklar da “sebep” değil, vahiyden yüz çevirmenin “sonuç”larıdır.

Bu âyete bakarak hiç kimse kalplerinin mühürlü olduğunu, dolayısıyla hakkı ve hakikati anlamaktan menedildiklerini söyleyemez. Konuyla ilgili bütün âyetler “sebep-sonuç ilişkisi” üzerinden anlaşılmalıdır. Kur’ân’da pek çok âyette insanların hakikati anlamları kendilerine emredilmektedir; çünkü onlara akıl ve irade verilmesinin, kitap gönderilmesinin ve peygamber görevlendirilmesinin temel sebebi de budur. Gerçek bu şekilde ortada olmasına rağmen âyetlerin mesajlarını yanlış yorumlamanın hiçbir anlamı yoktur.

“Hidayet ve dalalet” meselesini etraflı bir şekilde ele aldığımız Fâtiha 1/6’da konu hakkında gerekli açıklamaları yaptığımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: İnsanların vahyi anlamamaları için kalplerine perdeler, kulaklarına da ağırlıklar konulması onların kaderi değil, kendi tercihlerinin sonucudur. Nitekim Yüce Allah bu tür nankörlerin inkârdaki kararlılıklarını ve nefretlerini âyetin son cümlesinde de hatırlatmaktadır.

Önceki âyetlerde âhirete inanmadıkları ve çeşitli varlıkları Yüce Allah’a ortak koştukları, dahası Allah’a kız çocukları isnat ettikleri beyan edilen bu inkârcıların kalplerindeki kapalılık ve kulaklarındaki ağırlıklar Yüce Allah’ın onlar için önceden belirlediği bir durum değil, sebep-sonuç bağlamında inkârcılık ve putperestlik noktasında kendi tercihlerinin sonuçları olarak görülmelidir. Tek Allah inancı, âhirete iman ve risalet konularındaki olumsuz tutumları onların pozisyonunu belirlemede etkili ve belirleyici olmuştur. Nitekim devam eden cümlede verilen mesaj da bu gerçeğin değişik bir ifadesidir.

2. وَاِذَا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْاٰنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلٰىٓ اَدْبَارِهِمْ نُفُورًا “Kur’an’da O’nu (Allah’ı tek ilah olarak) andığında, nefret ederek arkalarını dön(üp gid)erler.” Âyetin sonunda yer alan نُفُور nufûr kelimesi Kur’ân’da beş kez(37) geçmekte ve “nefret” manası vermektedir. Burada söz konusu kelime gizli bir nâfirîne kelimesinin mef‘ûl-u mutlakı olabileceği gibi, nâfir kelimesinin çoğulu olarak hâl makamında da kabul edilebilir. Her iki durumda da tevhidi duyan müşriklerin içerisinde bulundukları nefreti ifade etmektedir.(38)

Yüce Allah Hz. Peygamber’in Kur’ân’ı kıraat ettiğinde Rabbini tek ilah olarak zikrettiğinde, yani lâ ilâhe illallâh dediğinde inkârcıların veya müşriklerin nefretlerinin arttığını ve bu şekilde arkalarını dönüp gittiklerini haber vermektedir.(39) Bu durum, şirk içerisinde bulunanların tevhidden ne kadar ürktüklerini, nasıl bir nefret içerisinde bulunduklarını açıkça göstermektedir. Bu arada belirtelim ki Rabbimizin tekliği manasındaki وَحْدَه vahdehû ifadesi Kur’ân’da 6 kez(40) yer almaktadır.

Yüce Allah konuyla ilgili olarak Müddessir 74/49-51’de şöyle buyurmaktadır: “Böyle iken, onlara ne oluyor da, âdeta aslandan korkan yaban merkepleri gibi bu tezkirah’tan (Kur’ân’dan) yüz çeviriyorlar?” İşte müşriklerin problemi bu şekilde beyan edilmekte, tek ilah anlayışına ne kadar mesafeli oldukları ortaya konulmaktadır. Benzer bir mukayese Zümer 39/45’te şu şekildedir: “Allah, tek olarak anıldığı zaman, âhirete inanmayanların içlerine sıkıntı basar. Ama Allah’tan başkası anıldığı zaman hemen yüzleri güler.” Bu âyetlerin hepsinde bir müşrik psikolojisi tahlili yapılmakta, tek ilah algısına karşı nasıl bir tepki verdikleri açıkça görülmektedir.

Yüce Allah’ın Kur’ân’da tek ilâh olarak zikredilmesinin ardından müşriklerin içini bir sıkıntının kapladığı, büyük bir nefret içerisinde arkalarını dönüp gittikleri, vahye itibar etmedikleri; Allah ile beraber başka varlıkların zikredilmesi durumunda da sevindikleri, birbirlerini müjdeleyecek şekilde mutlu oldukları haber verilmektedir.

ıv. İnkârcıların Hz. Peygamber’i Suçlaması

نَحْنُ اَعْلَمُ بِمَا يَسْتَمِعُونَ بِه۪ٓ اِذْ يَسْتَمِعُونَ اِلَيْكَ وَاِذْ هُمْ نَجْوٰىٓ اِذْ يَقُولُ الظَّالِمُونَ اِنْ تَتَّبِعُونَ اِلَّا رَجُلًا مَسْحُورًا “Biz onların seni dinlerken onu (Kur’an’ı ne amaçla) dinlediklerini, kendi aralarında fısıldaşırlarken zalimlerin ‘Siz büyülenmiş bir adamdan başkasına uymuyorsunuz!’ dediklerini çok iyi bileniz.”

Âyetteki نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(iz)”; بِمَا يَسْتَمِعُونَ bimâ yestemi‘ûne ifadesi “onların kulak verdikleri şeyi, dinlediklerini”; بِه bihî ifadesi “kendisine”; اِذْ يَسْتَمِعُونَ iz yestemi‘ûne ifadesi “kulak verdikleri, dinledikleri zaman”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “seni, sana”;وَاِذْ هُمْ ve iz hum ifadesi “ve hani onlar (şöyle idi)”; نَجْوٰى necvâ kelimesi “gizli, başbaşa (olduklarında)”;اِذْ يَقُولُ iz yekûlü fiili “hani derlerdi”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi “o zalimler, haksızlık edenler”;اِنْ تَتَّبِعُونَ in tettebi‘ûne fiili “siz tâbi olmuyorsunuz, siz uymuyorsunuz”; اِلَّا رَجُلًا مَسْحُورًا illâ raculen meshûran istisnası ise “büyülenmiş bir kişiden başkasına” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’i ve vahyi dinlerken nasıl bir tutum içerisinde bulundukları gündeme getirilmektedir.

1. نَحْنُ اَعْلَمُ بِمَا يَسْتَمِعُونَ بِه۪ٓ اِذْ يَسْتَمِعُونَ اِلَيْكَ “Biz onların seni dinlerken onu (Kur’an’ı ne amaçla) dinlediklerini çok iyi bileniz.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahyi dinlemek istemediklerini, Hz. Peygamber’i dinlerken ne tür duygular içerisinde bulunduklarını gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Âyette geçen بِه۪ bihî ifadesindeki zamir onların dinledikleri şey manasında konu gereği “vahiy”(41) olarak anlaşılmalıdır. Yüce Allah müşriklerin vahyi dinlerken hangi maksatlarla ve tür bir alaycılık içerisinde dinlediklerini ve onların kötü niyetli olduklarını gayet iyi bildiğini ifade etmektedir.

Bu konuda benzer âyetler bağlamında özellikle En‘âm 6/25, Yûnus 10/42 ve Muhammed 47/16’yi hatırlatmak istiyoruz. Zira Hz. Peygamber’in onların gizli buluşmalarında neler konuştuklarını, dahası kalplerinden neler geçirdiklerini bilemeyeceği belirtilmek istenmektedir. Esasında âyetin başında bulunan نَحْنُ اَعْلَمُ nahnu a‘lemu “Biz gayet iyi bilmekteyiz” ifadesi bir taraftan Hz. Peygamber’e ve müminlere moral verirken, diğer taraftan da karşıtlarına gözdağı vermeyi de amaçlamaktadır. Çünkü Yüce Allah’ın “Biz gayet iyi bilmekteyiz” demesi, onların bu nedenle sorgulanacaklarını, düşünceleri ve eylemleri nedeniyle de cezalandırılacaklarını dolaylı olarak belirtmesi demektir.

2. وَاِذْ هُمْ نَجْوٰىٓ اِذْ يَقُولُ الظَّالِمُونَ اِنْ تَتَّبِعُونَ اِلَّا رَجُلًا مَسْحُورًا “Kendi aralarında fısıldaşırlarken zalimlerin ‘Siz büyülenmiş bir adamdan başkasına uymuyorsunuz!’ dediklerini (gayet iyi bileniz).” Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’i dinlerlerken kendi aralarında fısıldaştıklarını haber vermekte ve bu zalimlerin çevrelerinde bulunanları ayıpladıklarını, kendilerince onları uyardıklarını bildirmektedir. Başta Velîd b. Muğîra olmak üzere, müşriklerin Dâru’n-Nedve denen yerde bir araya gelip kendi aralarında fısıldaştıkları beyan edilmektedir.(42)

Anlaşılıyor ki müşrikler Hz. Peygamber’i dinlediklerinde muhataplarını ayıplamak ve vahyi yalanlamak için özel bir çaba içerisine girmişlerdi. Burada geçen نَجْوٰى/ النَّجْوٰى necvâ/en-necvâ kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(43) geçmekte ve “gizli konuşma, fısıldaşma” manasına gelmektedir. Benzer bir gizli toplantıyı Firavun’un yaptığı Tâhâ 20/62’den anlaşılmaktadır.

Yüce Allah bu müşrik zalimlerin müminlere yönelik olarak uyarılarda bulunduklarını ve Hz. Peygamber için “büyülenmiş adam” dediklerini haber vermektedir. Âyette geçen رَجُلًا مَسْحُورًا racül-i meshûr tamlaması “aklı döndürülmüş, aldatılmış, büyülenmiş” manasına gelmektedir. Çünkü مَسْحُور meshûr kelimesi hile ve büyü ile aldanmış olmak manasını içermektedir.(44)

Bilindiği üzere müşrikler Hz. Peygamber’e çeşitli suçlamalarda bulunmuşlardı. Keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan Hz. Muhammed, ne zaman ki peygamberlikle buluşturuldu, müşriklerin düşmanlığı da o zaman başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişti. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmuyorlardı.

Onların düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti. Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(45) “öncekilerin masalları”,(46) “geçmişten gelen büyü”,(47) “açık bir büyü”(48) veya “bir beşer sözü”(49) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(50) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(51) “onu şeytanların indirmediği”ni,(52) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(53) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(54)

Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(55) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(56) “şâ‘ır (şâir)”,(57) “sâhır (büyücü)”,(58) “meshûr (büyülenmiş)”,(59) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(60) “müfterî (iftiracı)”,(61) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(62) “kezzâb (çok yalancı)”,(63) “dâllûn (sapkın(lar)”(64) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(65) diyorlardı.

İşte bu suçlamalardan birisi olarak “büyülenmiş kişi” ifadesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dile getirilmekte ve Hz. Peygamber’in hem büyülenmiş hem de büyüleyen birisi olduğunu ifade etmeye çalışmışlar, çevrelerinde bulunanları kendilerince uyarmaya gayret etmişlerdi.

v. İnkârcıların Kötü Misalleri ve Sapkınlıkları

اُنْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْاَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ سَب۪يلًا “Baksana; senin için ne türlü benzetmeler yapıp (haktan) saptılar; bu yüzden asla (doğru) yolu bulamazlar.”

Âyetteki اُنْظُرْ unzur emri “bak, gör”; كَيْفَ keyfe soru edatı “nasıl?”; ضَرَبُوا darabû fiili “örnek verdiler, veriyorlar”; لَكَ leke ifadesi “sana, senin için”; الْاَمْثَالَ el-emsâle kelimesi “misaller”;فَضَلُّوا fe dallû fiili “ve (böylece) saptılar, sapıyorlar”; فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ fe lâ yestetî‘ûne fiili “güç yetiremiyorlar, güç yetiremezler”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “hiçbir yola, yolu bulmaya” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber için yönelttiği suçlamalar kınanmakta ve yola gelmeyecekleri gündeme getirilmektedir.

Furkân 25/9’da da aynısı geçen bu âyette Yüce Allah Mekkeli müşriklerin peygamberlik kurumuna dair ileri sürdükleri sıfatları eleştiri konusu yapmakta, verdikleri örneklerin aslında kendi sapkınlıklarını arttırmaktan başka bir işe yaramadığını, sonrasında da hakikate dönmelerini engelleyeceğini haber vermektedir. Gerçekten de âyetin nüzul sebebi rivayetlerinde adı geçen şahısların hiçbirisi bu âyetler indirildiği dönemde de sonrasında da iman etmemişler ve küfür üzere ölmüşlerdi.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber için “büyülenmiş adam” şeklindeki suçlamalarını kınamakta, bu tür suçlamalar sonucunda kendilerinin saptığını ve böyle devam ederlerse artık hakikat yolunu bulamayacaklarını haber vermektedir. Âyetteki hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e olsa da, maksat bütün muhataplardır ve konuyla ilgilenen her bir ferdin Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber için dile getirdikleri suçlamaları düşünmeleri ve kınamaları istenmektedir.

Âyette geçen الْاَمْثَال el-emsâl kelimesinin çoğul kalıpta getirilmesi, müşriklerin Hz. Peygamber için birden fazla yakıştırma ve suçlamada bulunduklarını göstermektedir. Önceki âyette de saydığımız üzere, onların suçlamaları “altı” konuda toplandığı için buradaki beyan çoğul getirilmekte ve diğer suçlamaların da burada söz konusu edildiği ortaya konulmaktadır.

Hz. Peygamber için bu yakıştırma ve suçlamalarda bulunanların bizzat kendilerinin saptıkları âyetteki ضَلُّوا dallû fiiliyle ortaya konulmakta, bunun sonucunda da artık bu şekilde devam etmeleri durumunda gerçeğin yolunu bulmaya güçlerinin yetmeyeceği haber verilmekte, bir anlamda müşrikler uyarılmaktadır. فَضَلُّوا fe dallû ifadesindeki fâ/fe harfi cümleye müşriklerin bu tür suçlayıcı cümleler söylemelerinin hemen peşinden saptıklarını gösteren bir anlam katmaktadır.

Âyetin sonunda gelen لَا يَسْتَط۪يعُونَ lâ yestetî‘ûne fiili ise yakın gelecekte onların hakikat yolunu bulamayacakları haber verilmekte, ancak len edatı kullanılmadığı için de bu yol ebediyyen iptal edilmiş olmamaktadır. Eğer bu inatçı tavırlarından vazgeçerlerse yine de bir süre sonra doğru yolu bulmalarının önü ebediyyen kapatılmamakta, bir anlamda tevbe kapısının açık olduğu bildirilmiş olmaktadır.

Bu ve benzer âyetlerin nüzul sebebi rivayetlerinde adı geçen Velîd b. Muğîra, Nadr b. Hâris, Ahnes b. Şüreyk, Ebû Cehil, Ebû Leheb gibi elebaşların iman etmedikleri ve şirk üzere öldükleri bilinmektedir. Her ne kadar nüzul sebebi rivayetlerindeki şahıslar özel ise de mesajın genel ve evrensel olduğunu bilip ona göre ayetleri hayatımıza taşımamız gerektiğini hiçbir şekilde akıldan çıkarmamalıyız.

c) Diriltilmeyi İnkârlar ve Onlara Verilen Cevaplar

Yüce Allah, sûrenin 49-52. âyetlerinde inkârcıların öldükten sonra, yani kemik ve toz toprak haline geldiklerinde mahşerde diriltilmeye inanmayıp onunla alay ettiklerini hatırlatmakta, buna karşılık kendilerine “İster taş olun (taşa dönüşün), ister demir(e). İsterse gönüllerinizde büyüyen (abarttığınız varlıklardan) herhangi bir yaratık olun (yaratığa dönüşün)!” diyeceğini, “Bizi kim yeniden yaratacakmış ki?” diyenlere de “Sizi ilk kez yaratan (kudret diriltecektir)” şeklinde cevap vereceğini, dolayısıyla diriltileceklerini, bunun zamanının da oldukça yakın olduğunu haber vermektedir.

Ardından, mahşer günü Yüce Allah’ın herkesi çağıracağıyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Allah’ın) sizi çağıracağı o gün, kendisine (zorunlu olarak) hamdederek çağrısına (hemen) uyacaksınız ve (dünyada) çok az kaldığınızı anlayacaksınız.”

ı. Diriltilmeyle Alay Edişleri

وَقَالُوٓا ءَاِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَد۪يدًا “Şöyle dediler: Biz kemik ve ufalanmış toprak olmuşken mi yepyeni bir varlık olarak mı diriltilecekmişiz?”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) dediler”; ءَاِذَا كُنَّا eizâ künnâ sorusu “biz (şöyle) olduğumuz zaman mı”;عِظَامًا ‘ızâmen kelimesi “kemik”;وَرُفَاتًا ve rufâten sözcüğü “ve toz toprak (olduğumuz zaman mı)”;ءَاِنَّا einnâ sorusu “biz mi”; لَمَبْعُوثُونَ lemeb‘ûsûne kelimesi “diriltilmiş (olacağız), diriltileceğiz”; خَلْقًا جَد۪يدًا halkan cedîden tamlaması ise “yeni bir yaratılışla” demektir.

Burada müşriklerin âhiretteki diriltilmeyle ilgili olumsuz tavırları ve alaycı cümleleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, müşriklerin şirk inanışlarını, vahiy ile olumsuz ilişkilerini ve Hz. Peygamber’i suçlamalarını hatırlattıktan sonra, bütün bunlar yetmiyormuş gibi bir de âhiretteki diriltilmeyle alay edişlerini dikkate sunmaktadır. Bir benzeri de İsrâ’ 17/98’de olmak üzere Kur’ân’da iki kez(66) geçen رُفَات rufât kelimesi ve “ufalanıp toz toprak olmak” manasına gelmektedir.

İsrâ’ 17/49, 98’de “kemik ve ufalanmış toprak”, Yâsîn 36/78 ve Nâzi‘ât 79/11’de “çürümüş kemikler”, Ra‘d 13/5, Mü’minûn 23/35, 82, Neml 27/67, Sâffât 37/16, 53, Kâf 50/3 ve Vâkı‘a 56/47’de “toprak”, “toprak ve kemik” gibi ifadeler kullanılan bu konuda Sebe’ 34/7’de bu anlamların hepsini içerecek şekilde “çürüyüp paramparça olmak” beyanı geçmektedir. Bütün inkarcıların bu konudaki maksatları öldükten sonra diriltilmenin imkansız olduğunu ortaya koymak istemeleridir.

Yâsîn 36/78 ve Kâf 50/3, 15 gibi âyetlerde de beyan edildiği üzere, Mekkeli müşriklerin büyük bir bölümü, öldükten sonra diriltilmeyi kabul etmedikleri gibi bu inançla da alay ediyorlar, yeni bir yaratılışta diriltilmeyle dalga geçiyorlardı. Kâf 50/3’te yer aldığı üzere, kâfirler “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, akla uzak bir dönüştür” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı.

Hem bu âyette hem de daha pek çok âyette(67) müşriklerin inkâr ettikleri konunun “kıyâmet ve mahşerdeki diriltilme” olduğu beyan edilmektedir. Oysa insanın çürüyüp toprak olması onun yok olması değildir. Nitekim Kâf 50/4’te de ifade edildiği gibi, toprak her şeyi yok etmemekte, insanın bedeninin bir kısmı kalmaktadır.

Müşrikler, yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ 17/97’de de geçen bu sözleriyle yeniden diriltilmenin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini alaycı sorularıyla vurguluyorlardı. Kemikler dâhil vücudun bütün zerrelerinin toprak haline gelmesi müşrikler için bir yok oluş şeklinde anlaşıldığı için, onlar bu tür karşı çıkışlarını “kemik yığını ve ufalanmış toz toprak olmak” üzerinden gerçekleştirmekteydiler. Yüce Allah onların öldükten sonra mahşerdeki diriltilmeyle alay etmelerinin cevabını devam âyetlerde vermektedir.

ıı. Onlara Verilen Cevap

قُلْ كُونُوا حِجَارَةً اَوْ حَد۪يدًا اَوْ خَلْقًا مِمَّا يَكْبُرُ ف۪ي صُدُورِكُمْ “De ki: İster taş olun, ister demir! İsterse göğüslerinizde (kalplerinizde) büyüyen (abarttığınız varlıklardan) herhangi bir yaratık olun!”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; كُونُوا kûnû emri “(şöyle) olun”; حِجَارَة hıcâraten kelimesi “taş”; اَوْ حَد۪يدًا ev hadîden sözcüğü “veya demir”; اَوْ خَلْقًا ev halkan kelimesi “veya bir yaratık”; مِمَّا يَكْبُرُ mimmâ yekburu ifadesi “büyük gördüklerinden, büyüyenlerden”; ف۪ي صُدُورِكُمْ fî sudûriküm tamlaması ise “sizin gönüllerinizde” demektir.

Burada diriltilmeyi inkâr edip onunla alay edenlere meydan okunmakta ve sonucun değişmeyeceği gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ كُونُوا حِجَارَةً اَوْ حَد۪يدًا “De ki: İster taş olun, ister demir!” Yüce Allah, mahşerdeki diriltilmeyi inkâr eden ve bununla alay eden müşriklere cevap vermektedir. Onlar insan vucudundaki derilerin olduğu gibi kemiklerin de bir daha kesin olarak diriltilemeyeceğini söylerek gerekçelerini kemiklerin sert oluşlarına bağlamışlardı. 57. sûreye de adını veren حَد۪يد/ الْحَد۪يد el-hadîd/hadîd kelimesi çeşitli âyetlerde(68) geçmekte ve “demir” manasına gelmektedir.

Nitekim Kıyâmet 75/3’te de beyan edildiği gibi “İnkârcı insanlar, Yüce Allah’ın onların kemiklerini bir daha bir araya getiremeyeceğini sandıkları” beyan edilmişti. Bu doğrultuda Kıyâmet 75/4’te ise kendilerine cevap verilmekte ve “Evet evet; Biz, onun parmak uçlarını bile (yeniden) düzenlemeye kâdiriz” buyrulmaktadır. Parmak uçlarının ifade edilmesi en küçük zerrelere varıncaya kadar Yüce Allah’ın insanları mahşerde dirilteceğini vurgulamayı amaçlamaktadır.

Yüce Allah bu gerçeklerin değişik bir ifadesi olarak inkârcı ve alaycı müşriklere cevap vermeye devam etmekte ve ister taş, isterse demir olsunlar, sonucun değişmeyeceğini ve Yüce Allah’ın insanları mahşerde yeniden dirilteceğini haber vermektedir. Taş veya demir olmaktan kasıt, öldükten sonra diriltilme öncesinde insan bedeninin dönüşeceği maddeler olarak anlaşılabileceği gibi, insanların yaşarken de taş veya demir gibi birer maddeden oluşması durumunda da mahşerde diriltilecekleri şeklinde de yorumlanabilir.(69) Her iki yorum doğru görünse de mahşerde taşa veya demire dönüşmüş olmanın kast edilmesi daha öncelikli görünmektedir.

Burada taş ve demirin söylenmesinin nedeni, müşriklerin kemiklerin sert oluşlarına sığınarak diriltilmenin olamayacağına inanmalarının reddedilmesidir. Kemikten çok daha katı ve sert olan taşların da demirin de diriltilebileceğini, Yüce Allah’ın bütün bunlara gücünün yeteceğini beyan etmektedir. Kemikler her ne kadar sert olsalar da sonuçta insan bedeninin bir parçasıydılar ve canlılığın bir unsurunu oluşturmuşlardı.

Taşlar ve demirler ise vücudun bir parçası olmadıkları gibi herhangi bir hayat unsuru içerisinde de yer almamışlardı. İşte buna rağmen Yüce Allah taşı ve demiri bile yeniden diriltebileceğini söyleyerek kemiklerin ve toz toprak olmuş insanların yeniden yaratılmasının son derece kolay olduğunu ortaya koymuş olmaktadır.

2. اَوْ خَلْقًا مِمَّا يَكْبُرُ ف۪ي صُدُورِكُمْ “İsterse göğüslerinizde (kalplerinizde) büyüyen (abarttığınız varlıklardan) herhangi bir yaratık olun!” Yüce Allah müşrikleri cevaplamaya ve inkârcılıklarını reddetmeye devam etmektedir. Bu bağlamda önceki âyette dile getirdiği “ister taşa dönüşün, isterse demire” buyrulduktan sonra, müşriklerin akıllarında yeniden diriltilmesini imkânsız gördükleri ne varsa onu düşünebilecekleri beyan edilerek, her ne olursa olsun, insan öldükten sonra neye dönüşmüş olursa olsun, durumun değişmeyeceği belirtilmiş olmaktadır.

Bazı âlimlerimiz bu ifadede kast edilenlerin “gökler, yeryüzü ve dağlar” olabileceği görüşlerini nakletmiş olsalar da(70) sonuçta âyette isim verilmemesi maksadı genel olarak anlamamızı gerektirmektedir.

ııı. Diriltilmenin Yakın Oluşu

فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُع۪يدُنَا قُلِ الَّذ۪ي فَطَرَكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَيُنْغِضُونَ اِلَيْكَ رُؤُ۫سَهُمْ وَيَقُولُونَ مَتٰى هُوَ قُلْ عَسٰىٓ اَنْ يَكُونَ قَر۪يبًا “(Müşrikler) ‘Bizi tekrar (hayata) döndürecek (olan) kimmiş?’ deyince, (onlara) de ki: ‘Sizi ilk kez yaratan.’ Onlar, sana (alaycılıkla) başlarını sallayarak ‘O (diriltilme) ne zamanmış!’ diyecekler. De ki: Belki de çok yakındır.”

Âyetteki فَسَيَقُولُونَ fe seyekûlûne fiili “(şöyle) diyecekler”; مَنْ يُع۪يدُنَا men yu‘îdünâ sorusu “bizi kim geri döndürecekmiş, kim diriltecekmiş”; قُلِ kul emri “de ki”; الَّذ۪ي فَطَرَكُمْ ellezî fetaraküm ifadesi “sizi yoktan var eden”; اَوَّلَ مَرَّةٍ evvele merratin ifadesi “ilk defa”;فَسَيُنْغِضُونَ fe seyunğıdûne fiili “ileride sallayacak”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; رُؤُ۫سَهُمْ ruûsehum tamlaması “onların kendi başlarını”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve diyecekler ki”; مَتٰى metâ edatı “ne zamanmış”; هُوَ huve zamiri “o”; قُلِ kul emri “de ki”; عَسٰى ‘asâ fiili “umulur ki, belki de”; اَنْ يَكُونَ en yekûne ifadesi “olması, olur”; قَر۪يبًا karîben kelimesi “yakın” demektir.

Burada müşriklerin alaycılıkları ve kendilerine verilmesi istenen cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُع۪يدُنَا “(Müşrikler) ‘Bizi tekrar (hayata) döndürecek (olan) kimmiş?’ diyeceklerdir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin mahşerdeki diriltilmeyi inkâr etmelerini cevapladıktan ve bunun mutlak sûrette gerçekleşeceğini beyan ettikten sonra, inkârcıların yine alay ederek “bizi hayata iade edecek olan kimmiş!” diyeceklerini haber vermektedir. Âyette geçen يُع۪يدُ yu‘îdü fiili Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(71) öldükten sonra diriltilmeyi ifade etmektedir. Burada da konu bağlam gereği mahşerdeki diriltilmeyle ilgili olduğu için maksat öldükten sonra diriltilmektir.

2. قُلِ الَّذ۪ي فَطَرَكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ “(Onlara) de ki: ‘Sizi ilk kez yaratan.’ (diriltecektir).” Âyette geçen فَطَرَ fetara fiili “yoktan var etmek” manasına gelmekte ve Yüce Allah’ın hem fetara kalıbında bir fiili,(72) hem de fâtır kalıbında sıfatı(73) olarak kullanılmaktadır.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin alaycı sözlerinin cevabını Hz. Peygamber’e bırakmamakta, cevabı bizzat kendisi verdirmektedir. Bilindiği üzere, Mekkeli müşrikler kâinatı yoktan var edenin Yüce Allah olduğunu kabul ediyorlardı.(74) İşte Yüce Allah onların kabul ettiği gerçeği kendilerine hatırlatmakta ve ilk başta hangi kudret kendilerini yaratmışsa aynı kudretin onları yeniden dirilteceğini beyan etmektedir.

Bu konunun ele alındığı ve detaylı bir şekilde açıklamaya çalıştığımız Yâsîn 36/77-83’te şu bilgiler yer almaktadır: “(İnkârcı) insan, kendisini nutfeden (zigottan) yarattığımızı görmedi mi ki, şimdi (kalkmış) apaçık bir tartışmacı oluvermiş. Kendi yaratılışını unutarak bir de bize örnek vermeye kalkışmış da, ‘Çürümüş kemikleri kim diriltebilir ki!’ demişti. De ki: ‘Onları ilk defa yoktan var eden diriltecektir. O, her türlü yaratmayı çok iyi bilendir. Yeşil ağaçtan sizin için ateş çıkaran (yapan) da O’dur. İşte ondan tutuşturuyorsunuz. Gökleri ve yeri yaratan (Allah), insanların benzerlerini (yeniden) yaratmaya kâdir değil midir? Elbette (kâdirdir). O, her türlü yaratabilendir; her şeyi hakkıyla bilendir. Bir şey istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘Ol’ demekten ibarettir. O da hemen olmaya başlar. Her şeyin hükümranlığı (yetkisi) elinde olan (Allah) ne kadar yücedir! Hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz.”

Rabbimizin gayet net ve etraflı bir şekilde ele alıp açıkladığı bu konuda sözü daha fazla uzatmaya gerek olmadığı ve gerekli bilgilendirmeleri ilgili âyetlerde yapacağımızı beyan etmekle yetinmek istiyoruz.

3. فَسَيُنْغِضُونَ اِلَيْكَ رُؤُ۫سَهُمْ وَيَقُولُونَ مَتٰى هُوَ “Onlar, sana (alaycılıkla) başlarını sallayarak ‘O (diriltilme) ne zamanmış!’ diyecekler.” Yüce Allah müşriklerin alaycılığa devam ettiğini ve başlarını alaycı bir şekilde sallayarak bu diriltilmenin zamanını soracaklarını haber vermektedir. Âyette geçen يُنْغِضُونَ yunğıdûne fiili Kur’ân’da sadece burada geçmekte ve müşriklerin başlarını aşağı yukarı sallayarak “alaycılıklarını”(75) ifade etmektedir.

Başlarını alay ederek yukarı aşağı sallayan bu müşrikler, alaycı tavırlarıyla diriltilmenin zamanını soruya konu edinmişlerdi. Esasında bu ve benzer âyetlerde müşriklerin dile getirdikleri soruların amacı cevabın beklenmesi değil, konuyla alay edişleridir.

Anlaşılıyor ki, bu insanlar Yüce Allah’ın önceki ifadelerde dile getirdiği “ister taşa dönüşün, isterse demire veya gönüllerinizde büyüyen başka bir yaratığa” demesine rağmen, onlar ikna olmamışlar, alaycılıklarına devam etmişler, “bunu kim yapabilecekmiş ki!” diyerek alaycılıkta daha da ileri gitmişlerdi. Bunun sonrasında da “zamanını” dillerine dolayarak alay etmeye devam etmişlerdi.

“Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” mealinde Kur’ân’da altı kez(76) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak”, “sormak” ve “alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

4. قُلْ عَسٰىٓ اَنْ يَكُونَ قَر۪يبًا “De ki: Belki de çok yakındır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e diriltilmenin zamanını alaycı bir şekilde soranlara cevabı bizzat kendisi vermekte ve ilgili zamanın muhtemelen “yakın” olduğunu bildirmesini ondan istemektedir.

Daha önce sûrenin sekizinci âyetinde de belirttiğimiz üzere, عَسٰى ‘asâ fiili Yüce Allah’a nispet edildiğinde ihtimal değil, gereklilik manasına gelir.(77) Burada söz konusu fiil Yüce Allah’a nispet edilmediği için “umulur ki” manası vermek durumundayız; zira konu mahşerin zamanıdır ve bunu Rabbimizden başka hiç kimse bilmemektedir.

Esasında Enbiyâ’ 21/109’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer yüz çevirirlerse de ki: (Bana emrolunanı) hepinize açıkladım. Artık size vaadolunan şey (mahşerde toplanma zamanınız) yakın mı uzak mı, bilmiyorum.” Benzer bir ifade de Cinn 72/25’te şöyledir: “De ki: Tehdit edildiğiniz (azap veya kıyamet) yakın mıdır, yoksa Rabbim onun için uzun bir süre mi koyar onu ben bilemem.”

Nâzi‘ât 79/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Son Saat’le ilgili bilgi hiç kimseye verilmemiş, Rabbimiz bunu gaybın konusu olarak sadece kendisine saklamıştır. Neml 27/65’te beyan edildiği gibi, “Göklerde ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez.” Gaybın en önemli konularından birisi olan Son Saat, kıyâmet ve âhiret süreciyle ilgili bilgi sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır.

Me‘âric 70/6-7 ve Nebe’ 78/40’ta geçen bilgiler mahşer hayatının aslında yakın olduğunu ortaya koymaktadır. Esasında geleceği kesin olan her şey yakın sayılır.(78) A‘râf 7/187, Tâhâ 20/15, Lokmân 31/34, Ahzâb 33/63, Şûrâ 42/17, Muhammed 47/18, Nâzi‘ât 79/42-46 gibi âyetlerde bu konudaki bilginin sadece Yüce Allah’ta olduğu bildirilmektedir.

Bütün bu bilgilerden hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’den inkârcılara söylemesi istenen mesaj şudur: Son Saat’in ve sonrasında yaşanacak olan kıyamet-âhiret sürecinin zamanını hiç kimse bilemez. Dolayısıyla bu vakit esasında bir insanın ölümü kadar yakın olabilir vesselâm. Hz. Peygamber’in iki parmağını yan yana getirerek “Ben (siz) ve Son Saat yan yana iki parmak gibiyiz”(79) buyurmasındaki mana da budur. Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da en doğruyu sadece kendisi bilmektedir.

ıv. İlâhî Davete İcabet ve Dünya Hayatının Kısalığı

يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَج۪يبُونَ بِحَمْدِه۪ وَتَظُنُّونَ اِنْ لَبِثْتُمْ اِلَّا قَل۪يلًا “(Allah’ın) sizi çağıracağı o gün, kendisini överek çağrısına uyacak ve (dünyada çok) az (bir süre) kaldığınızı anlayacaksınız.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَدْعُوكُمْ yed‘ûküm fiili “sizi çağıracak”; فَتَسْتَج۪يبُونَ fe testecîbûne fiili “siz de karşılık vereceksiniz”;بِحَمْدِه bihamdihî tamlaması “O’na hamd ile, övgü ile”; وَتَظُنُّونَ ve tezunnûne fiili “ve anlayacaksınız, sanacaksınız”; اِنْ لَبِثْتُمْ in lebistüm ifadesi “siz kalmadınız”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası ise “çok azın dışında, az bir zamandan başka” demektir.

Burada müşriklerin inkâr etiği mahşer günü hakkında kısa bir bilgi gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَج۪يبُونَ بِحَمْدِه۪ “(Allah’ın) sizi çağıracağı o gün, kendisini överek çağrısına uyacaksınız.” Âyetin başındaki يَوْم yevm kelimesi önceki âyetin sonunda yer alan قَر۪يب karîb kelimesinden bedel olmakta, dolayısıyla yakınlığı açıklamaktadır.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin sürekli olarak inkâr ettikleri, hatta alay ederek müminleri kınayıp ayıpladıkları kıyamet-âhiret süreci hakkında bilgi vermekte ve o gün hesaba çekmek üzere kendilerini çağıracağını, onların da zorunlu bir şekilde O’nu överek çağrısına cevap vereceklerini, icabet edeceklerini haber vermektedir. Âyetteki فَتَسْتَج۪يبُونَ fe testecîbûne fiilinin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasına geldiği için, bu icabetin hemen gerçekleşeceği belirtilmek istenmektedir.

Âyette sözü edilen hamdden maksadın “Allah’ı tanımak ve O’na itaat etmek” olduğu, ancak bu hamdin sahibine fayda vermeyeceği de anlaşılmaktadır; çünkü buradaki muhataplar öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerdir. Bu nedenle, söz konusu hamdin bir anlamda zorunlu bir şekilde gerçekleşeceğini söyleyebiliriz. İnsanlar kabirlerinden çıkınca kendilerine çağıran davetçiye(80) doğru yönelecekler ve bunu Yüce Allah’ın emri ve O’nun kudreti gereği yerine getireceklerdir.(81) İnsanlar mahşer şartlarında çok büyük bir teslimiyet ve boyun büküş içerisinde davranacaklar, dünyada yaptıkları gibi hiçbir şekilde bir isyan içerisine giremeyeceklerdir.(82)

2. وَتَظُنُّونَ اِنْ لَبِثْتُمْ اِلَّا قَل۪يلًا “(Dünyada çok) az (bir süre) kaldığınızı anlayacaksınız.” Bu ifade mahşerde diriltilenlerin dünyada çok az bir süre kaldıklarını sanacakları manasını vermektedir. Kur’ân’da bu konuda benzer âyetler yer almaktadır. Bu bağlamda Mü’minûn 23/112-114’te şöyle buyrulmaktadır: “(Allah inkârcılara) ‘Yeryüzünde kaç yıl kaldınız?’ diye soracaktr. (Onlar da) ‘Bir gün veya günün bir kısmı kadar kaldık. İşte sayanlara sor’ diyecekler. (Sonra Allah şöyle) buyuracaktır: Sadece az bir süre kaldınız; keşke siz (bunu) bilmiş olsaydınız!”

Aynı konuyla ilgili olarak Nâzi‘ât 79/46’da şu bilgiler zikredilmektedir: “(Kıyamet) gününü gördüklerinde (dünyada) sadece bir akşam vakti ya da kuşluk zamanı kadar kaldıklarını sanırlar.” Dünya da içindekiler de elbetta âhirete göre çok azdır ve dünya hayatı süre olarak da çok kısadır. Bu yüzden, mahşeri inkâr edenlerin orada diriltildiklerinde dünyada çok az kaldıklarını sanmaları son derece normaldir; âyette dikkat çekilen nokta da budur.

Âyette sözü edilen durumun kabirde kalış süresiyle ilgili olduğu görüşlerinin(83) sağlam bir delili olmadığını bu vesileyle beyan etmekle yetinelim. Çünkü Kur’ân’a göre hayat dünya ve âhirette olmak üzere iki çeşit olarak sunulmakta, üçüncü bir hayata gönderme yapılmamaktadır. Esasında hayat denen şey beden ve ruh birlikteliğiyle yaşanan zaman olduğu için konuyu kabirle ilişkilendirmek doğru olmasa gerektir. Allah en iyisini bilir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 2 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 3 - Tevbe 9/30. 4 - Mâide 5/18.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 5 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Cinn 72/3. 6 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4. 7 - En‘âm 6/101. 8 - Zümer 39/4. 9 - Zuhruf 43/81.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 En‘âm 6/101 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81
• 10 - Nisâ’ 4/171; İsrâ’ 17/40, 111; Kehf 18/4; Meryem 19/88-92; Enbiyâ’ 21/26, Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3.
  • Nisâ 4/171 İsrâ 17/40 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Nisâ 4/171 İsrâ 17/40 Kehf 18/4 Sâffât 37/153 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3
• 11 - Semerkandî, age., II, 405; Taberî, age., XVI, 129; Zemahşerî, age., III, 42.
• 12 - İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 13 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/58.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/58
• 14 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 15 - Kehf 18/1; Zümer 39/28.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Kehf 18/1 Zümer 39/28
• 16 - İsrâ’ 17/41, 46; Furkân 25/60; Fâtır 35/42; Mülk 67/21. 17 - Nûh 71/6.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/46 Furkân 25/60 Fâtır 35/42 Mülk 67/21 Nûh 71/6
• 18 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25; Zümer 39/38; Zuhruf 43/9, 87. 19 - Taberî, age., XV, 91; Zemahşerî, age., II, 643.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25 Zümer 39/38 Zuhruf 43/9 Zuhruf 43/87
• 20 - Semerkandî, age., II, 328.
• 21 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 328. 22 - Esed, age., s. 567. 23 - Şûrâ 42/11; İhlâs 112/4.
  • Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4
• 24 - En‘âm 6/100; Sâffât 37/159; Zümer 39/67; Tûr 52/43; Haşr 59/23. 25 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • En‘âm 6/100 Sâffât 37/159 Zümer 39/67 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 26 - Enbiyâ’ 21/33; Yâsîn 36/40.
  • Enbiyâ 21/33 Yâsîn 36/40
• 27 - İslâmoğlu, age., s. 537’de 5. not.
• 28 - Bakara 2/30; Ra‘d 13/13; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/44, 52; Tâhâ 20/130; Furkân 25/58; Secde 32/15; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Şûrâ 42/5; Kâf 50/39; Tûr 52/48; Nasr 110/3. 29 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
  • Bakara 2/30 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 İsrâ 17/52 Tâhâ 20/130 Furkân 25/58 Secde 32/15 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Şûrâ 42/5 Kâf 50/39 Tûr 52/48 Nasr 110/3
• 30 - Zemahşerî, age., II, 643.
• 31 - Semerkandî, age., II, 329; Zemahşerî, age., II, 643.
• 32 - Râzî, age., XX, 219.
• 33 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, İsrâ’ 45. âyet. 34 - Semerkandî, age., II, 329.
• 35 - Taberî, age., XV, 93.
• 36 - İslâmoğlu, age., s. 537’de 7. not.
• 37 - İsrâ’ 17/41, 46; Furkân 25/60; Fâtır 35/42; Mülk 67/21. 38 - Taberî, age., XV, 94; Zemahşerî, age., II, 644. 39 - Semerkandî, age., II, 329-330; Taberî, age., XV, 94. 40 - A‘râf 7/70; İsrâ’ 17/46; Zümer 39/45; Mü’min 40/12, 84; Mümtehıne 60/4.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/46 Furkân 25/60 Fâtır 35/42 Mülk 67/21 A‘râf 7/70 İsrâ 17/46 Zümer 39/45 Mü'min 40/12 Mü'min 40/84 Mümtehine 60/4
• 41 - Semerkandî, age., II, 330.
• 42 - Taberî, age., XV, 95.
• 43 - Nisâ’ 4/114; Tevbe 9/78; İsrâ’ 17/47; Tâhâ 20/62; Enbiyâ’ 21/3; Zuhruf 43/80; Mücâdele 58/7, 8, 10, 12, 13. 44 - Semerkandî, age., II, 330.
  • Nisâ 4/114 Tevbe 9/78 İsrâ 17/47 Tâhâ 20/62 Enbiyâ 21/3 Zuhruf 43/80 Mücâdele 58/7 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/10 Mücâdele 58/12 Mücâdele 58/13
• 45 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 46 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 47 - Müddessir 74/24. 48 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 49 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 50 - Furkân 25/4-6. 51 - Tekvîr 81/25. 52 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 53 - Hâkka 69/41-42. 54 - Târık 86/14. 55 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 56 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 57 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 58 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 59 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 60 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 61 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 62 - Dühân 44/14. 63 - Sâd 38/4. 64 - Mutaffifûn 83/32. 65 - Sebe’ 34/43.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14 A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 66 - Semerkandî, age., II, 330; Taberî, age., XV, 97.
• 67 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Secde 32/10; Yâsîn 36/87; Sâffât 37/16, 53; Dühân 44/35; Kâf 50/3, 15; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Secde 32/10 Yâsîn 36/87 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Duhân 44/35 Kâf 50/3 Kâf 50/15 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 68 - İsrâ’ 17/50; Kehf 18/96; Hacc 22/21; Sebe’ 34/10; Kâf 50/22; Hadîd 57/25.
  • İsrâ 17/50 Kehf 18/96 Hacc 22/21 Sebe' 34/10 Kâf 50/22 Hadîd 57/25
• 69 - Semerkandî, age., II, 331.
• 70 - Semerkandî, age., II, 331; Taberî, age., XV, 99; Zemahşerî, age., II, 645.
• 71 - Yûnus 10/4, 34; İsrâ’ 17/51; Neml 27/64; Ankebût 29/19; Rûm 30/11, 27; Burûc 85/13. 72 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 73 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11.
  • Yûnus 10/4 Yûnus 10/34 İsrâ 17/51 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/19 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Burûc 85/13 En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11
• 74 - Mü’minûn 23/84, 89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25.
  • Mü'minûn 23/84 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25
• 75 - Semerkandî, age., II, 331; Taberî, age., XV, 100.
• 76 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 77 - Semerkandî, age., II, 331; Taberî, age., XV, 101.
• 78 - Semerkandî, age., II, 331.
• 79 - Buhârî, Talâk, 25; Ahmed b. Hanbel, III, 223. Ayrıca bk. Taberî, age., XV, 101.
• 80 - Kâf 50/41-42; Kamer 54/6. 81 - Semerkandî, age., II, 331; Taberî, age., XV, 101. 82 - Zemahşerî, age., II, 645.
  • Kâf 50/42 Kamer 54/6
• 83 - Semerkandî, age., II, 331.