Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 127-134. âyetlerinde kadınlar ve yetimlerle ilgili sorulan sorulara verilmesi gereken cevapları, kocasının boşanma arayışına girmesinden korkan kadınların neler yapacağını, ne kadar özenilse de kadınlar arasında adaletin sağlanamayacağını, mahlûkatın her birinin Allah’a aidiyetini, insanların vazgeçilmez olmadığını dile getirmektedir.

a) Kadınlar, Yetimler, Evlilikler, Ayrılmalar

Yüce Allah, sûrenin 127-130. âyetlerinde kadınlar hakkındaki sorulara verilmesi gereken cevaplarla ilgili şu bilgilere yer vermektedir: “De ki, onlarla ilgili fetvayı size Allah (şöyle) vermektedir: Kitap’ta, kendileri için yazılmışı (farz kılınan miras, mehir vs hakkı) vermeyip nikâhlamak istediğiniz kadınların yetimleri, zayıf bırakılmış (çaresiz) çocuklar ve yetimlere karşı âdil davranmanız hakkında size aktarılmakta olan âyetler (Allah’ın hükmünü apaçık ortaya koymakta)dır. Her ne hayır (yardım) yaparsanız muhakkak ki Allah onu bilendir.”

Ardından, eğer bir kadın kocasının geçimsizliğinden yahut kendisinden yüz çevirmesinden endişe ederse, aralarında tam anlamıyla bir sulh yapmalarında onlara hiçbir günah olmadığı, barışın daima hayırlı olduğu, nefislerin kıskançlığa hazır kılındığı, güzel davranır, iyi geçinir ve takvâlı yani duyarlı olurlarsa Allah’ın onların yaptıklarından haberdar olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, kadınlar arasında adaletin sağlanamayacağı, o nedenle bir tanesine meyledip diğerlerini muallakta bırakmamak gerektiği, eğer ıslah eder, durumu düzeltir ve takvâlı (duyarlı) davranırlarsa Allah’ın onları bağışlayacağı bildirilmekte, her şeye rağmen boşanırlarsa da Allah’ın her iki tarafı birbirine muhtaç olmayacak şekilde lutfuna mazhar kılacağı beyan edilmektedir.

ı. Kadınlar ve Yetimlerle İlgili Adalet Uyarısı

وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَآءِ قُلِ اللّٰهُ يُفْت۪يكُمْ ف۪يهِنَّ وَمَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ ف۪ي يَتَامَى النِّسَآءِ الّٰت۪ي لَا تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ اَنْ تَنْكِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَف۪ينَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَاَنْ تَقُومُوا لِلْيَتَامٰى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَاِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِه۪ عَل۪يمًا “Senden kadınlar hakkında fetva istiyorlar. De ki: Onlarla ilgili fetvayı Allah size şöyle vermektedir: Kitapta, kendileri için yazılmışı (farz kılınan mirası, mehri) vermeyip, (bir de üstelik) nikâhlamak istediğiniz kadınların yetimleri, zayıf bırakılmış (çaresiz) çocuklar ve yetimlere karşı adil davranmanız hakkında size tilâvet edilmekte (okunup aktarılmakta) olan ayetler (Allah’ın hükmünü apaçık ortaya koymakta)dır. Her ne hayır (yardım) yaparsanız şüphesiz ki Allah onu bilendir.”

Âyetteki وَيَسْتَفْتُونَكَ ve yesteftûneke fiili “ve senden fetva soruyorlar, fetva istiyorlar”; فِي النِّسَآءِ fi’n-nisâi ifadesi “kadınlar hakkında”; قُلِ kul emri “de ki”; اللّٰهُ َ allâhu kelimesi “Allah”; يُفْت۪يكُمْ yüftîküm ifadesi “size fetva veriyor”; ف۪يهِنّ fîhinne ifadesi “onlar hakkında, onlarla ilgili”; وَمَا يُتْلٰى ve mâ yütlâ edilgen fiili “ve aktarılmakta olan şeyi”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi ifadesi “kitapta”; ف۪ي يَتَامَى النِّسَآءِ fî yetâme’n-nisâi tamlaması “kadınların yetimleri hakkında”; الّٰت۪ي لَا تُؤْتُونَهُنَّ ellâtî lâ tü’tûnehunne ifadesi “ki onlara vermedikleriniz”; مَا كُتِبَ mâ kütibe ifadesi “yazılmış, farz kılınmış olan şeyi”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onlar için”;وَتَرْغَبُونَ ve terğabûne fiili “ve istiyorsunuz”; اَنْ تَنْكِحُوهُنَّ en tenkihûhunne ifadesi “onları nikâhlamanızı”; وَالْمُسْتَضْعَف۪ينَ ve’l-müstad‘afîne kelimesi “ve zayıf bırakılanlar”; مِنَ الْوِلْدَانِ mine’l-vildâni ifadesi “çocuklardan”; وَاَنْ تَقُومُوا ve en tekûmû ifadesi “ve ayakta tutmanız, yerine getirmeniz”; لِلْيَتَامٰى li’l-yetâmâ ifadesi “yetimler için, yetimlerle ilgili”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi “adalati (sağlamanızı)”; وَمَا تَفْعَلُوا ve mâ tef‘alû ifadesi “her ne işlerseniz, yaparsanız”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “her bir hayır türünden”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; بِه bihî ifadesi “o şeyle ilgili”; ۪ عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada kadınlar, yetimler ve çocuklarla ilgili miras ve mehir konuları ile yetimlere âdil davranılması gerektiğine dair ilahi uyarılar gündeme getirilmektedir. Bu sureye “Nisâ” sûresi isminin verilme sebeplerinden birisi de surenin ilk âyetindeki nisâ’ kelimesiyle bu ayette geçen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesidir.

1. وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَآءِ قُلِ اللّٰهُ يُفْت۪يكُمْ ف۪يهِنَّ “Senden kadınlar hakkında fetva istiyorlar. De ki: Onlarla ilgili fetvayı Allah size şöyle vermektedir:” Bu ifade kadınlarla ilgili soruların cevabı bağlamında onlara ait hükmü Yüce Allah’ın açıkladığı ifade edilmektedir.

Yüce Allah sûrenin başından itibaren fert ve toplum hayatıyla ilgili hükümler bağlamında “yetimler”, “miras”, “fuhuş”, “nikâh”, “malların haksız yere yenmemesi”, “mal ve servet kazanma meselesi”, “ayrılmak isteyen kadınlarla ilgili ilahi buyruklar”, “hakemlik kurumu”, “tevhide sarılmak”, “şirkten uzak durmak”, “ana-babaya, fakir olan yakınlara, yakın ve uzak komşulara iyilik” vs. konularda çeşitli hükümleri zikrettikten sonra, “kitap ehli ve münafıklarla ilgili bilgiler” vermiş, daha sonra “Allah yolunda savaşla ilgili detaylı bilgiler”, “insan öldürmenin cezası”, “cephede namazın nasıl kılınacağı” gibi konulardan sonra yeniden “kadınlar, yetimler ve adalet konuları”na değinmektedir ki böyle bir ifade biçimi Kur’ân’da uygulanan bir eğitim ve öğretim metodudur.

a) Bu âyetin iniş sebebiyle ilgili olarak şu bilgileri aktarmak istiyoruz:

ı. “Araplar, kadınlara ve çocuklara mirastan hiçbir pay vermiyorlardı. Bu âyet, onların da vâris kılınması için inmiştir.”

ıı. “Bu âyet, kadınlara mehirlerini tam olarak verme hususunda nazil olmuştur. Yetim kız, bir adamın himayesinde bulunur, güzel ve zengin de olursa, o adam onunla evlenir ve malını yerdi. Ama yetim kız çirkin ise adam onunla evlenmek isteyen başkalarına engel olur ve kız ölünce de onun malına konardı. İşte bundan dolayı Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.”(1)

Âyetin kapsamına bakıldığında bu nüzul sebebi rivayetlerinin “kısmen” doğru olabileceğini, çünkü âyetin muhtevasının burada akratılanlardan daha geniş olduğunu söylemeliyiz.

b) Âyette geçen يَسْتَفْتُونَ yesteftûne fiili “fetva sormak”, “fetva istemek” anlamına gelmekte, sahâbîlerden bir kısmının Hz. Peygamber’e çeşitli konularda olduğu gibi kadınlarla ilgili olarak da soru sorup fetva istedikleri, Yüce Allah’ın o konuda kendisinin fetvayı cevapladığı beyan edilmektedir.

Kur’ân’da 15 kez(2) geçen يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke “sana soruyorlar” ifadesi gibi bir kez de Nisâ’ 4/176’da geçen يَسْتَفْتُونَ yesteftûne “fetva soruyorlar” fiili, dinde fetva vermenin Yüce Allah’a ait olduğunu, kişilerin din adına kendi kafalarına göre fetva vermemeleri gerektiğini, çünkü soruların cevabını bizzat Yüce Allah’ın Kur’ân’da dile getirdiğini göstermektedir. Kur’ân’da yer alan konularda mutlak sûrette “Kur’ân’dan fetva vermek”, Kur’ân’da olmayan konularda ise “vahye aykırı olmama ölçüsünü bilmek ve uygulamak” gerektiği kesinlikle unutulmamalıdır.

2. وَمَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ ف۪ي يَتَامَى النِّسَآءِ الّٰت۪ي لَا تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ اَنْ تَنْكِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَف۪ينَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَاَنْ تَقُومُوا لِلْيَتَامٰى بِالْقِسْطِ “Kitapta, kendileri için yazılmışı (farz kılınan mirası, mehri) vermeyip, (bir de üstelik) nikâhlamak istediğiniz kadınların yetimleri, zayıf bırakılmış (çaresiz) çocuklar ve yetimlere karşı adil davranmanız hakkında size tilâvet edilmekte (okunup aktarılmakta) olan ayetler (Allah’ın hükmünü apaçık ortaya koymakta)dır.” Yüce Allah kadınlar, yetimler ve onların hakkıyla ilgili sorulan sorulara nasıl cevap verilmesi gerektiğini ele almaktadır.

a) وَمَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ “Kitap’ta size tilavet edilmekte (aktarılmakta) olan.” Âyetin bu cümlesinin ne anlama geldiği, âyetin içeriği noktasında nasıl bir konumda bulunduğu oldukça tartışılmıştır. Biz bu derin tartışmalara girmeyecek, ancak kısa bazı ihtimalleri aktarmakla yetineceğiz:

ı. “Buradaki مَا mâ ism-i mevsûlü mübtedâ ‘başlangıç’ makamındadır. Buna göre ifadenin takdiri şöyledir: ‘De ki: O kadınlara dair fetvayı Allah size veriyor ve kitapta okunan şeyler de size onlar hakkında fetva veriyor.’(3) Kitapta okunan bu şey Nisâ’ 4/3. âyettir.” Sözün özü şudur: Müslümanlar, kadınların pek çok halleri hakkında soru sormuşlardı. Bu hallerden hükmü açıklanmamış olanlar hakkında Yüce Allah’ın onlara fetva vereceği zikredilmiş, daha önceki âyetlerde hükmü açıklanmış olanlarla ilgili olarak da okunmakta olan o âyetlerin müslümanlara fetva verdiği, yol gösterdiği belirtilmiştir. Böylece Kur’ân’ın o hükme delalet etmesi, kitap tarafından bir fetva olarak kabul edilmiştir. ‘Bize bu hükmü Allah’ın kitabı açıkladı, bize bu fetvayı Allah’ın kitabı verdi’ sözü de böyledir.”

ıı. “Âyetteki وَمَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ ‘Size tilavet edilmekte olan’ ifadesi “mübteda”, فِي الْكِتَابِ ‘kitaptadır’ ifâdesi ise “haber”dir ve bu beyan bir ara cümle durumundadır. Buradaki el-Kitâb’da maksat, “Levh-i Mahfûz”dur. Bu ifadenin gayesi, onlara okunan âyetlerin durumunun yüceliğini belirtmek, yetimlerin hakları hususunda adaletli ve insaflı davranmanın Allah katında riayet edilmesi ve gözetilmesi gereken büyük işler cümlesinden olacağına ve bunları ihlal edenlerin Yüce Allah’ın yüceltip önemli kıldığı şeyi küçük görerek zulmetmiş kimse olacağına dikkat çekmektir.”

ııı. “Bu ifade, yemin olduğu için mecrur yani kesra okunma makamındadır. Sanki şöyle denilmektedir: ‘De ki: Allah, o kadınlar hakkında fetva veriyor. Size el-Kitâb’da okunup duran (âyet)lere yemin olsun ki.’ Yemin de yücelik ifadesidir.”

ıv. “Bu tabir âyetteki ف۪يهِنَّ fîhinne ifadesindeki هنَّ hunne zamiri üzerine atfedilmiştir. Buna göre mana şöyle olur: De ki: Allah, o kadınlar ve kitapta yetim kadınlar (kızlar) hakkında okunan şeyler hususunda size fetva veriyor.”(4)

Konuyla ilgili bu dört görüşün özellikle ilk ve dördüncü sıradakiler diğerlerine göre daha doğru gözükmektedir. Buna göre anlam ya “Size Allah ve kitapta size tilavet edilenler fetva veriyor” şeklindedir veya “Allah kadınlar hakkında ve bir de mehirlerini (miraslarını) vermeyip nikâhlamak istediğiniz kadınların yetimleri hakkında size fetva veriyor” şeklinde olur.

Bu bilgilendirmenin ardından şimdi âyeti bu iki ihtimale göre iki çeşit tercüme etmek istiyoruz:

- “Senden kadınlar hakkında fetva istiyorlar. De ki, onlarla ilgili size Allah ve kitapta size tilâvet edilenler fetva vermektedir: Kendileri için yazılmışı (farz kılınan miras, mehir vs hakkı) vermeyip nikâhlamak istediğiniz kadınların yetimleri, zayıf bırakılmış (çaresiz çocuklar) ve yetimlere karşı âdil davranmanız hakkında (Allah hükmünü apaçık ortaya koymakta)dır. Her ne hayır (yardım) yaparsanız muhakkak ki Allah onu bilendir.”

- “Senden kadınlar hakkında fetva istiyorlar. De ki, onlarla ve bir de Kitap’ta, kendileri için yazılmışı (farz kılınan miras, mehir vs hakkı) vermeyip nikâhlamak istediğiniz kadınların yetimleri, zayıf bırakılmış (çaresiz) çocuklar ve yetimlere karşı âdil davranmanız hakkında size aktarılmakta olanlarla ilgili fetvayı size Allah vermektedir. Her ne hayır (yardım) yaparsanız muhakkak ki Allah onu bilendir.”

b) ف۪ي يَتَامَى النِّسَآءِ الّٰت۪ي لَا تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ اَنْ تَنْكِحُوهُنَّ “Kendileri için yazılmışı (farz kılınan miras, mehir vs hakkı) vermeyip nikâhlamak istediğiniz kadınların yetimleri (hakkında).” Yüce Allah kendileri hakkında fetva istenen kadınlarla ilgili olarak fetva bağlamında aynı zamanda o kadınların yetimleriyle ilgili olarak da hükmünü vermektedir. Bu çerçevede kendilerine verilmesi farz kılınan miras veya mehir verilmeyip de onlarla evlenilmesi istenen kadınları dile getirmektedir. Nüzul sebebi rivayetinde de geçtiği üzere, herhangi bir yetim kız, bir adamın himayesinde bulunur, güzel ve zengin de olursa, o adam onunla evlenir ve malını yerdi. Ama yetim kız çirkin ise adam onunla evlenmek isteyen başkalarına engel olur ve kız ölünce de onun malına konardı. İşte Yüce Allah o kadınların yetimlerine haklarını vermeyip bir de kendilerine mehir vermeden nikâhlanmak istenen yetim kızlara miraslarının ve haklarının verilmesini, mehirlerinin de ödenmesini dolaylı olarak beyan etmektedir.

c) وَالْمُسْتَضْعَف۪ينَ مِنَ الْوِلْدَانِ “Zayıf düşürülmüş (çaresiz) çocuklar.” Araplar kadınlara olduğu gibi çocuklara da mirastan pay vermiyorlardı. Oysa Nisâ’ 4/11-12’de onlar için de belirlenmiş miras paylarının bulunduğu beyan edilmektedir.

d) وَاَنْ تَقُومُوا لِلْيَتَامٰى بِالْقِسْطِ “Yetimlerle ilgili âdil davranmanız.” Yüce Allah kadınlar, kadınların yetimleri ve çocuklara mirastan ve mehirden haklarının verilmesini dile getirdikten sonra, bir de Nisâ’ 4/2, 3, 6, 8, 9, 10’da beyan ettiği şekillerde yetimlerle ilgili mutlak manada adaletli davranmaları gerektiğini önemine binaen bir kez daha dile getirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet esasında Nisâ’ 4/1-14’te ele alınan konulara dair yeni bir hatırlatmadır ve oradaki ilahi buyrukların yerine getirilmesi gerektiğine dair çok önemli bir uyarı oluşturmaktadır.

3.وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَاِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِه۪ عَل۪يمًا “Her ne hayır (yardım) yaparsanız şüphesiz ki Allah onu bilendir.” Bu cümlenin benzerleri Bakara 2/215, 273 ve Âl-i İmrân 3/92’de de geçmektedir.

Yüce Allah, kadınlar, kadınların yetimleri, zayıf bırakılmış çocuklarla ilgili miras ve mehir konuları ile yetimlere adaletle davranılması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu noktalarda dikkatli davrananlara moral vermekte, mutlak nekralık içeren مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi gereği, ne türden ve ne miktarda olursa olsun her kim ne hayır yaparsa onu bildiğini bir müjde ifadesi olarak bildirmektedir. Böylece sosyal sorumluluk olan bu türden konulara riayet eden kişilerin bu duyarlılıklarının en önemli mahşer azığı olacağına da dikkat çekilmiş olmaktadır. Çünkü bir şeyi Allah’ın bildiğinin veya gördüğünün söylenmesi, yapılanların mahşerde ilgili kişiyle mutlak sûrette buluşturulacağı manasını içermektedir.

ıı. Boşanmamak İçin Barış Çabaları

وَاِنِ امْرَاَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا اَوْ اِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ اَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَاُحْضِرَتِ الْاَنْفُسُ الشُّحَّ وَاِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَاِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرًا “Bir hanım, kocasının geçimsizliğinden veya (kendisinden) yüz çevirmesinden endişe ederse, aralarında tamamen bir barış yapmalarında onlara hiçbir vebal yoktur. Barış hayırlı olandır. Zaten nefisler kıskançlığa hazır kılınmıştır. Güzel davranır (iyi geçinir) ve takvâlı (duyarlı) olursanız, şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki وَاِنِ امْرَاَةٌ ve inimraetün ifadesi “eğer herhangi bir kadın”; خَافَتْ hâfet fiili “korkarsa”; مِنْ بَعْلِهَا min ba‘lihâ ifadesi “onun, kendi eşinden dolayı, eşiyle ilgili”; نُشُوزًا nüşûzen kelimesi “başkaldırmasından”;اَوْ اِعْرَاضًا ev ı‘râdan sözcüğü “veya yüz çevirmesinden”; فَلَا جُنَاحَ ٓ fe lâ cünâha ifadesi “herhangi bir günah, sorumluluk yoktur”; عَلَيْهِمَا ‘aleyhimâ ifadesi “onlara, o ikisine de”; اَنْ يُصْلِحَا en yuslihâ ifadesi “sulh etmeleri konusunda”; بَيْنَهُمَا beynehumâ ifadesi “onların arasını”; صُلْحًا sulhan kelimesi “tam anlamıyla islah konusunda”; وَالصُّلْحُ ve’s-sulhu kelimesi “ve barış, sulh, anlaşma”; خَيْرٌ hayrun sözcüğü “hayırlı olandır”; وَاُحْضِرَتِ ve uhdırat edilgen fiili “ve hazır kılınmıştır”; الْاَنْفُسُ el-enfüsü sözcüğü “nefisler”; الشُّحَّ eş-şuhha kelimesi “kıskançlığa”;وَاِنْ تُحْسِنُوا ve in tuhsinû ifadesi “eğer güzel davranırsanız”; وَتَتَّقُوا ve tettekû fiili “ve takvâlı, duyarlı olursanız”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızdan, yaptıklarınızla ilgili”; خَب۪يرًا habîran kelimesi ise “haberdar(dır), haberdar olan(dır)” demektir.

Burada erkeklerin başka arayışlara girip eşlerinden yüz çevirmeleri durumunda yapılması gerekenler dile getirilmektedir.

1. وَاِنِ امْرَاَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا اَوْ اِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ اَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ “Bir hanım, kocasının geçimsizliğinden veya (kendisinden) yüz çevirmesinden endişe ederse, aralarında tamamen bir barış yapmalarında onlara hiçbir vebal yoktur. Barış hayırlı olandır.” Yüce Allah aile kurumuna dair daha önce yorumladığımız boşanma girişimiyle ilgili konuya yeniden dönmekte, Nisâ’ 4/34-35’teki konunun zıddına bu defa erkeğin nuşûz’una dair bir konuya değinmektedir. Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli olaylar nakledilmektedir;(5) ancak biz bunları aktarmaktan ziyade, metnin manasını ve mesajını anlamaya çalışacağız.

a) وَاِنِ امْرَاَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا اَوْ اِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَآ اَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا “Bir hanım, kocasının geçimsizliğinden veya (kendisinden) yüz çevirmesinden endişe ederse, aralarında tamamen bir barış yapmalarında onlara hiçbir vebal yoktur.” Yüce Allah evli bir kadının eşi nedeniyle kocasının nüşûz’undan veya yüz çevirmesinden korkması durumunda, aralarını ıslah için eşlerin çalışmalarında herhangi bir günah veya olumsuz sorumluluk olmadığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da evlilikle ilgili oldukça detaylı denebilecek bilgiler verilmektedir. Bu nedenle, konunun önemini tekrar tekrar ortaya koymak amacıyla hemen hemen her türlü ayrıntıya yer verilmektedir. Nisâ’ 4/34’te kadının ayrılmasından endişe edilmesi durumunda yapılması gerekenler ele alınmışken bu defa erkeğin aynı durumu dile getirilmektedir.

Nisâ’ 4/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Başkaldırmasından endişe ettiğiniz kadınlara gelince, onlara öğüt verin; onları yataklarda yalnız bırakın ve kendilerini darp edin.” Yüce Allah burada ayrılmanın eşiğine gelen kadınlardan söz etmekte ve onlara nasıl davranılması gerektiğine dair bilgiler vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bu defa ayrılmanın eşiğine gelen erkeklerden söz edilmekte, nüşûz’undan korkulan erkeklere keyfe göre değil, Yüce Allah’ın belirlediği esaslar çerçevesinden muamelede bulunmak gerekmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(6) geçen بَعْلِ ba‘l ve bunun çoğulu olan bu‘ûl kelimesi(7) “erkek eş, koca” manasına gelmektedir. نُشُوز nuşûz kelimesi ise Nisâ’ 4/34’te de belirttiğimiz üzere âyetin bağlamına ve Kur’ân’daki kullanımlarına(8) bakıldığında “kalkmak, (başın) kalkması” veya “bakışların yükselmesi” gibi bir anlam içermektedir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kast edilen şey “kocaların ayrılma”yı düşünmeleri olsa gerektir. Evliliği bitirmeyi düşününce demek ki artık evlilik sorumluluklarının yerine getirilmemesi, kötü niyetlerle hareket etmek söz konusu olmaktadır.

Âyette dikkat çekilen nokta, kocaların nüşûz’u (başkaldırması) veya ı‘râd’ı yani yüz çevirmeleridir. Evliliği bitirme noktasına yaklaşan erkekler artık başlarını başka arayışlar için kaldırınca bu durum onların hanımlarından yüz çevirmelerini de beraberinde getirmiş olmaktadır. Erkeklerin hanımlarından yüz çevirmeleri, onların artık eşlik görevlerini yerine getirmemeleri manasını içermektedir. İşte böyle bir durumda öncelikli olarak yapılması gereken şey, eşlerin yani kadının ve eşinin bu kötü gidişatı durdurmak için islah faaliyetlerinde bulunmalardır. Yüce Allah evliliğin bitmemesi için eşlerin islahı için çalışmasında hiçbir günah veya sorumluluğun bulunmadığını dile getirmektedir. Zaten Nisâ 4/34’te dile getirilen “nasihat etmek” fiili de buradaki sulhü, yani barışı içeren bir işlemdir.

Âyette يُصْلِحَا yuslihâ yani ıslâh kelimesi kullanıldığı için, aralarında sulh edilebilir bir durumun bulunduğu düşünülebilir. Bu konu büyütülmemesi gereken bir problem olabileceği gibi arada ekonomik içerikli hususlar da söz konusu olabilir. İşte bu türden problemlerin halledilebilmesi için tarafların çaba sarfetmesinde herhangi bir uygunsuzluğun ve günah sorumluluğunun bulunmadığı beyan edilmektedir.

b) وَالصُّلْحُ خَيْرٌ “Sulh (daima) daha hayırlıdır.” Bu ifadenin bir benzeri, ıslâh kelimesi kullanılarak yetimlerin mallarıyla ilgili olarak Bakara 2/220’de geçmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette iki kez geçen صُلْح/الصُّلْح sulh/es-sulh kelimeleri “düzelmek, anlaşmak” manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki ayrılma nedeniyle meydana gelecek olan fesat yani bozulma, yerini ıslaha yani düzgün ve olması gereken türden evliliğin devamına, barış ve huzura terk etmelidir. Çünkü bunun ayrılmaktan daha hayırlı olduğu bildirilmektedir.

2. وَاُحْضِرَتِ الْاَنْفُسُ الشُّحَّ “Zaten nefisler kıskançlığa hazır kılınmıştır.” Bu ifade insanın yaratılışında cimrilik ve bencililiğin bulunduğunu göstermektedir. Yüce Allah erkeğin eşinden ayrılma istemesi nedeniyle başka arayışlara girmesi veya eşinden yüz çevirmesi durumunda ıslah için çalışmak gerektiğini, barışın yani evliliği sürdürmenin çok daha hayırlı olduğunu beyan ettikten sonra, aradaki problemin ekonomik içerikli olması durumunda bunu yerine getirmekten kaçınabileceklerini, çünkü cimrilik ve bencilliğin kendilerini mağlup edebileceğini bildirmektedir. İnsanın hamurunda cimrilik daima vardır ve insan diğer insanlarla olan olumlu iletişimlerinde bu duygusunu bastırmakla yükümlüdür. Konu evlilik olunca bunu sürdürmek için cimrilik ve bencillikten kaçınmak gerektiğine özellikle dikkat çekilmekte, yuvanın kurtarılması için karşılıklı fedakârlığın esas olduğu ifade edilmek istenmektedir.

Konunun bu aşamasında cimrilikten cömertliğe uzanan yolda bazı kavramların bulunduğunu Nisâ’ 4/54’te aktarmıştık. Âyette evliliği sürdürmeye engel olarak görünen şuhh denen “cimrilik” başkasının elindekine göz dikmektir. Buhl kendi elindekini başkasından esirgemek, şuhh ise başkasının malına göz dikmektir. Evliliği kurtarabilmek için şuhh denen “cimrilik ve bencillik”ten kurtulmak gerekmektedir. Nitekim âyetin devam eden cümlesinde dolaylı da olsa bu noktaya işaret edilmektedir.

3. وَاِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَاِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرًا “Güzel davranır (iyi geçinir) ve takvâlı (duyarlı) olursanız, şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah evlilikle ilgili olarak güzel davranılırsa yani takvâlı (duyarlı) olunursa bunun daha hayırlı olacağını bildirmek istemekte ve nihayetinde yapıp edilen ne varsa Allah’ın hepsinden haberdar olduğunu bildirmektedir.

a) Âyette geçen تُحْسِنُوا tuhsinû fiili “iyilik yapmak”, “güzel davranmak” anlamına gelmekte, bağlam gereği evliliğin yürütülebilmesi için karşılıklı olarak anlayışlı, olması gerektiği gibi davranmak demektir. Zaten beraberinde kullanılan تَتَّقُوا tettekû fiili de “muttakice davranmak”, yani “takvâlı olmak, duyarlılık göstermek, sorumluluğunu bilip ona göre sorumlu davranmak” demektir ki her iki fiilin birlikte vermek istediği mana, evliliğin yürütülebilmesi için gereken hassasiyeti göstermek, yanlış hareketlerden behemehâl korunmaktır.

b) Kur’ân’da Yüce Allah’ın خَب۪ير habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(9) İnsanlar, bağlam gereği özellikle de eşler bu noktada her ne yapıp ederlerse Yüce Allah’ın onu hakkıyla bildiği, yapılıp edilenlerden hakkıyla haberdar olduğu âyetin sonunda zikredilmekte, böylece eşlerin çok daha dikkatli ve duyarlı davranmaları gerektiği ifade edilmek istenmektedir.

ııı. Adalet Sağlanamaması ve Ayrılmanın Sonuçları

وَلَنْ تَسْتَط۪يعُوٓا اَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَآءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلَا تَم۪يلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ وَاِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَاِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا وَاِنْ يَتَفَرَّقَا يُغْنِ اللّٰهُ كُلًّا مِنْ سَعَتِه۪ وَكَانَ اللّٰهُ وَاسِعًا حَك۪يمًا “Ne kadar uğraşsanız da kadınlar arasında adil davranmaya asla güç yetiremezsiniz; (bu durumda eşlerinizin birisine) tamamen yönelip (diğerini) askıdaymış gibi bırakmayın! Kendinizi düzeltir ve takvâlı (duyarlı) davranırsanız, şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir). (Eşler birbirlerinden) ayrılırlarsa, Allah bol nimetinden her birini zenginleştirir. Allah vâsi‘dir (imkânı ve lütfu geniştir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).”

Buradaki وَلَنْ تَسْتَط۪يعُوا ve len testetî‘û fiili “ve gücünüz asla yetmeyecek”; اَنْ تَعْدِلُوا en ta‘dilû ifadesi “adaletli davranmaya”; بَيْنَ النِّسَآءِ beyne’n-nisâi ifadesi “kadınlar arasında”; وَلَوْ حَرَصْتُمْ ve lev harastüm ifadesi “ne kadar uğraşsanız da”; فَلَا تَم۪يلُوا fe lâ temîlû emri “(bari) meyletmeyin, yönelmeyin”; كُلَّ الْمَيْلِ külle’l-meyli emri “tam anlamıyla meylederek”; فَتَذَرُوهَا fe tezerûhâ ifadesi “(yoksa) onları bırakmış olursunuz”; كَالْمُعَلَّقَةِ ke’l-mu‘allakati ifadesi “askıda gibi”;وَاِنْ تُصْلِحُوا ve in tuslihû ifadesi “ve eğer ıslah ederseniz”; وَتَتَّقُوا ve tettekû fiili “ve takvâlı, duyarlı davranırsanız”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.وَاِنْ يَتَفَرَّقَا ve in yeteferrakâ fiili “ve eğer ayrılırlarsa”; يُغْنِ yuğni fiili “zenginleştirir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; كُلًّا küllen kelimesi “her birini”;مِنْ سَعَتِه۪ min se‘atihî ifadesi “O’nun imkânından, gücünden”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَاسِعًا vâsi‘an kelimesi “imkânı geniş(tir)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada eşler arasında mutlak adaletin sağlanamayacağı, yanlıştan kaçınılması gerektiği ve bir ayrılık meydana gelirse nelerin olacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَنْ تَسْتَط۪يعُوٓا اَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَآءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلَا تَم۪يلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ وَاِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَاِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Ne kadar uğraşsanız da kadınlar arasında adil davranmaya asla güç yetiremezsiniz; (bu durumda eşlerinizin birisine) tamamen yönelip (diğerini) askıdaymış gibi bırakmayın! Kendinizi düzeltir ve takvâlı (duyarlı) davranırsanız, şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah boşanmak isteyen erkeklerle ilgili olarak eşlerin aralarını ıslaha çalışmanın çok daha hayırlı olduğunu bildirdikten sonra, çok eşliliğin hüküm sürdüğü bir toplumda eşler arasındaki adaletsizliklere değinmekte, muhatapları sorumlu davranmaya davet etmektedir. Esasında bir önceki âyetle bağlantılı olarak düşünüldüğünde, bu türden davranışların evliliği bitirmeye yönelik problemlerden olduğu ve sorunları hallederek evliliği kurtarmanın istendiği anlaşılmaktadır. Çünkü sonuçta karşımızda bir insan vardır ve onun da hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmaması ve mağdur edilmemesi için çalışılması, gereken tedbirlerin alınması gerekmektedir.

a) وَلَنْ تَسْتَط۪يعُوٓا اَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَآءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ “Ne kadar uğraşsanız da kadınlar arasında adil davranmaya asla güç yetiremezsiniz.” Yüce Allah Kur’ân’ın indirildiği toplumda çok evliliğin devam ettiği şartlarda erkekleri uyarmakta ve “ne kadar üzerine düşseler, ne kadar çaba sarf etseler de kadınlar arasında ebediyyen adaleti sağlayamayacakları”nı haber vermektedir.

ı. Yüce Allah Nisâ’ 4/3’te dile getirdiği “Adaletli olamamaktan korkarsanız bir tane ile yani sahip olduğunuzla (yetinin)! Bu (davranış), adaletten ayrılmamanız için en uygun olanıdır” ifadesini bu âyette açıklığa kavuşturmuş olmakta, eşler arasında adaletsizlikten korkulursa tek eşle yetinilmesi gerektiğini dile getirmekte, bu âyette de ne kadar istenirse ve çaba sarf edilirse edilsin, kadınlar arasında ebediyyen adaletin sağlanamayacağını belirtmektedir. Bu âyetteki mesaja dikkat edildiğinde, Kur’ân’ın çok eşlilikle ilgili bakışının olumsuz olduğu ve bunu imkânsız bir şarta bağladığı görülmektedir.

Âyette yer alan وَلَوْ حَرَصْتُمْ ve lev harastüm ifadesinin benzerleri Yûsuf 12/103 ve Nahl 16/37’de de geçmekte ve “çok istemek”, “üzerine çok düşmek”, “çok çaba sarf etmek” gibi anlamlar içermektedir. Dahası âyetin başında yer alan لَنْ len edatı geniş zaman kalıbının önüne geldiği için imkânsızı, gelecekte bir şeyin kesinlikle gerçekleşmeyeceği manasını fiilin anlamına katmaktadır. Bu yüzden Yüce Allah çok eşli erkeklerin eşleri arasında ebediyyen adaleti sağlayamayacaklarını dile getirmektedir.

ıı. Denebilir ki “Kur’ân’da mademki çok eşliliğe sıcak bakılmıyor, o halde neden çok eşlilikle ilgili konulardan söz edilmektedir?” Bunun cevabı açıktır ve çok basittir. Şöyle ki: Kur’ân’ın indirildiği dönemde çok eşlilik bir hayat gerçekliği ve geniş çaplı bir uygulamaydı. İnsanlar çok eşli oldukları için onların hayatına dair bazı düzenlemeler getirilmeliydi. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden cümlesi bunu içermektedir. Çok eşliliğin hâkim olduğu o toplumda oldukça fazla sayıda kadın yaşıyordu; çok eşliliğin yasaklanması durumunda bu kadınların nasıl bir çaresizliğe itilecekleri tahmin edilebilir. Bu yüzden, mevcutların daha insanca bir düzende hayatlarını sürdürmeleri için belli düzenlemeler gerekmekteydi ve bu nedenle Yüce Allah erkekleri bu noktada uyarmaktadır.

Çok eşlilik “vahyin indirildiği dönemde” bir hayat gerçeği olduğu ve yasaklanması durumunda pek çok kadın mağdur olacağı için, nihayetinde yasaklanmamış, ancak konuya dışardan bakanların kolayca fark edebileceği gibi Yüce Allah çok eşliliği imkânsız denebilecek bir şarta bağlamıştır. “Kadınlar arasında adalet” çok eşliliğin olmazsa olmaz şartıdır ve Yüce Allah da hiçbir erkeğin bunu başaramayacağını kesin bir ifadeyle muhataplarına iletmiş olmaktadır. Anlamak isteyen için yorumunu yapmakta olduğumuz âyet gayet açık bir mesaj vermekte ve tek eşliliğin esas olduğunu insanlara öğretmek istemektedir. İlk insan olarak kabul edilen Hz. Âdem’in de “eşlerinden” değil de “eşinden” söz edilmesi fıtratın bu olduğunun apaçık bir göstergesidir.

b) فَلَا تَم۪يلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ “(Bu durumda eşlerinizin birisine) tamamen yönelip (diğerini) askıdaymış gibi bırakmayın!” Yüce Allah eşler arasında adaletin kesinlikle sağlanamayacağını ifade ettikten sonra, bu defa çok eşliliğin hüküm sürdüğü ortamda çok eşli olan erkeklere seslenmekte ve mevcut hanımları arasında herhangi birisine meyledip diğerlerini muallakta bırakmamalarını emretmektedir. Burada sözü edilen “muallakta bırakmamak” ifadesi, bir eşe tamamen yönelim olduğunda diğer eşlerin evli değilmiş gibi ortalıkta, boşlukta ve sahipsiz bırakılmamaları demektir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُعَلَّقَة el-mu‘allakah kelimesi “asılı”, “ne yerde ne havada”, “bir yere tutunamamış” gibi anlamlar içermekte, ihmal edilmiş eşin veya eşlerin durumunu ifade etmektedir. Çok eşli olunduğunda bir eşe gereğinden fazla ihtimam, ilgi ve sevgi beslenip, nafaka, pay vs. konularda diğerlerinin adeta uluorta bırakılmamaları gerektiğine dair özellikle uyarıda bulunulmaktadır.

c) وَاِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَاِنَّ اللّٰهَ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Kendinizi düzeltir ve takvâlı (duyarlı) davranırsanız, şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah eşler arasında adaletsizlik yapmamak için çıkabilecek problemleri ıslah eden, bozulan aile içi düzeni yeniden kurup ıslahı gerçekleştirenler, ayrıca takvâlı davranan yani sorumluluğunu bilip sorumlu ve duyarlı davrananları yine de işleyecekleri hatalar noktasında bağışlayabileceğini ifade etmektedir.

Âyette geçen تُصْلِحُوا tuslihû fiili “ıslah etmek”, “düzeni sağlamak”, “bir fesadı (bozulmayı) gidermek”, “çıkan problemlerde sulhu gerekleştirmek”, “arayı bulmak” gibi anlamlar içermektedir ki peşinden zikredilen تَتَّقُوا tettekû fiili de bunun takvâ yani “muttakîlik”, sorumluluk ve duyarlılık gereği olduğunu ortaya koymaktadır. Böyle davranılırsa evlilik kurumu muhtemel zedelenmelerden uzaklaştırılmış ve sorunlar asgariye indirilsin diye çaba sarf edilmiş olur.

Bu arada âyetin sonunda zikredilen غَفُور ğafûr ve رَح۪يم rahîm sıfatları da bu süreçte ne kadar dikkatli davranılsa da yine de hataların, eksikliklerin olabileceğini, bu yüzden Yüce Allah’ın mağfiretine ve rahmetine sığınmak gerektiğini, nihayetinde Yüce Allah’ın çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu göstermekte, O’nun rahmet ve merhametinden ümit kesmemek gerektiğini beyan etmiş olmaktadır.

2. وَاِنْ يَتَفَرَّقَا يُغْنِ اللّٰهُ كُلًّا مِنْ سَعَتِه۪ وَكَانَ اللّٰهُ وَاسِعًا حَك۪يمًا “(Eşler birbirlerinden) ayrılırlarsa, Allah bol nimetinden her birini zenginleştirir. Allah vâsi‘dir (imkânı ve lütfu geniştir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).” Yüce Allah bu âyette herhangi bir şekilde bir ayrılık meydana gelirse bununla ilgili olarak bilinmesi gerekenleri dile getirmektedir.

a) وَاِنْ يَتَفَرَّقَا يُغْنِ اللّٰهُ كُلًّا مِنْ سَعَتِه۪ “(Eşler birbirlerinden) ayrılırlarsa, Allah bol nimetinden her birini zenginleştirir.” Yüce Allah her türlü önlem alınmasına rağmen bir evlilik yürümüyorsa ve eşler birbirinden ayrılmak durumunda kalıyorlarsa, nihayetinde bunun da bir hayat gerçeği olduğunu belirtmekte ve sınırsız imkân, ihsan ve lütfun sahibi olarak eşlerin her birini zengileştireceğini yani onların her birini diğerine muhtaç olmaktan kurtarıp yaşatacağını beyan etmektedir.

Âyette yer alan يَتَفَرَّقَا yeteferrakâ fiili, kullanıldığı tefe‘‘ul kalıbı gereği her iki tarafın da aynı kararda bu işi belli bir süreç halinde gerçekleştirmeleri gerektiğini, sonuçta boşansalar da din kardeşi olduklarını, düşman olmadıklarını, dolayısıyla birbirlerini cezalandırmaya çalışmamaları gerektiği manalarını da dolaylı olarak içermektedir. Sonuçta nimetlerin sahibi olan Yüce Allah herkesi yaşatmaya, boşanmış eşlere daha sonra çeşitli şekillerde daha geniş imkânlar vermeye de elbette kadirdir.

Bir sonraki âyette de belirtildiği gibi, nihayetinde göklerde ve yerde ne varsa hepsi O’nundur. Nûr 24/32’de “bekârların evlendirilmesi gerektiği beyan edildikten hemen sonra, onların fakirliklerinin problem edinilmemesi gerektiği, çünkü Yüce Allah’ın kendi lütfundan fakirleri zenginleştireceği” bildirilmektedir. Öyleyse, boşananlar için de aynı durum söz konusudur. Dahası, yine boşanmanın ele alındığı Talâk 65/2-3’te “her kim Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı davranırsa Allah’ın onun için bir çıkış yolu yaratacağı, hiç hesap etmediği yerden onu rızıklandıracağı” ifade edilmektedir. Demek ki tüm çarelere başvurulmasına rağmen bir boşanma yaşanmışsa bu dünyanın sonu değildir; zira Yüce Allah sorumlu ve duyarlı davranan kullarını çaresiz ve sahipsiz bırakmaz.

b) وَكَانَ اللّٰهُ وَاسِعًا حَك۪يمًا “Allah vâsi‘dir (imkânı ve lütfu geniştir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).” Yüce Allah âyetin sonunda konuyla uyumlu olacak şekilde iki sıfatına yer vermekte ve hem وَاسِع vâsı‘ yani imkânlarının çok geniş, hem de حَك۪يم hakîm yani verdiği hükümlerde hikmet sahibi olduğunu ifade etmektedir. Yüce Allah’ın imkânı, rızkı, ilmi, kudreti, rahmeti, mağfireti vs. geniştir; dolayısıyla kime ne vereceğinin kararını kendisinin belirleyeceğini ve nihayetinde bu kararında yani verdiği hükümde de elbette hikmet sahibi olduğunu, hikmetsiz herhangi bir iş yapmayacağını beyan etmiş olmaktadır.

b) Yüce Allah’ın Mutlak Hükümranlığı

Yüce Allah, sûrenin 131-134. âyetlerinde göklerde ve yerde ne varsa hepsinin sadece Allah’a ait olduğunu, daha önce kendilerine kitap verilenlere de müslümanlara da “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun” diye emrettiğini bildirmekte, eğer inkâr ederlerse göklerde ve yerde ne varsa hepsinin sadece Allah’ın olduğunu ve vekil olarak kendisinin yettiğini beyan etmektedir.

Ardından, insanların vazgeçilmez olmadığı ve beklenen sevaplarla ilgili şöyle buyrulmaktadır: “(Ey inkârcı ve nankör) insanlar! Allah dilerse sizi giderir (yok eder) ve (yerinize) başkalarını getirir; Allah buna kadirdir. Kim dünya mükâfatını isterse (bilsin ki) dünyanın da ahiretin de mükâfatı Allah katındadır. Allah semî’dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).”

ı. Evrensel Çağrı: Takvâ

وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَلَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَاِيَّاكُمْ اَنِ اتَّقُوا اللّٰهَ وَاِنْ تَكْفُرُوا فَاِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَكَانَ اللّٰهُ غَنِيًّا حَم۪يدًا وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلًا “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir. Yemin olsun ki sizden önce kendilerine Kitap verilenlere de size de ‘Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!’ diye emrettik. İnkâr ederseniz (bilin ki) göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir. Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); hamîd’dir (hamde lâyık olandır). Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır. Vekîl (güven kaynağı ve makamı) olarak Allah yeter.”

Buradaki وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah içindir, Allah’a aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde olan her şey”; وَلَقَدْ وَصَّيْنَا ve lekad vessaynâ fiili “yemin olsun ki emretmiştik”; الَّذ۪ينَ ellezîne edatı “(şu) kişilere”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilmiştir”; الْكِتَابَ e-kitâbe kelimesi “kitap”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; وَاِيَّاكُمْ ve iyyaküm ifadesi “ve size de”; اَنِ اتَّقُوا eni’ttekû emri “takvâlı, duyarlı olun diye”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَاِنْ تَكْفُرُوا ve in tekfurû ifadesi “ve eğer inkâr ederseniz”; فَاِنَّ لِلّٰهِ fe inne lillâhi ifadesi “şüphesiz ki sadece Allah içindir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde olan her şey”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; غَنِيًّا ğaniyyen kelimesi “zengindir”; حَم۪يدًا hamîden kelimesi “övgüye layıktır”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah içindir, Allah’a aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde olan her şey”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah yeterlidir”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi ise “vekil olarak” demektir.

Burada mahlûkatın yegâne sahibinin Yüce Allah olduğu, bunun evrensel bir mesaj olarak önceki ilahi kitaplarda da bulunduğu, nankörlük edenlerin kendilerine zarar verecekleri ve nihayet güven kaynağı olarak Yüce Allah’ın yeteceği gündeme getirilmektedir.

1. وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَلَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَاِيَّاكُمْ اَنِ اتَّقُوا اللّٰهَ وَاِنْ تَكْفُرُوا فَاِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَكَانَ اللّٰهُ غَنِيًّا حَم۪يدًا “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir. Yemin olsun ki sizden önce kendilerine Kitap verilenlere de size de ‘Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!’ diye emrettik. İnkâr ederseniz (bilin ki) göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir. Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); hamîd’dir (hamde lâyık olandır).” Yüce Allah evlilikler ve boşanma durumlarıyla ilgili çeşitli detayları verdikten sonra, her şeyin O’na ait olduğunu ve bu konulardaki hükümlerin önceki şeriatlarda da aynı şekilde uygulandığını dile getirmektedir.

a) وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah konu gereği yani bağlama göre boşanan eşlere kendi lütfundan ikram edip onları zengileştireceğini bildirdikten sonra, imkânlarının geniş olduğunu ve hükmünde hikmet sahibi olduğunu ifade etmekte, gerekçesini de bu cümlede şu şekilde vermektedir: “Göklerde ve yerde her ne varsa hepsi sadece ve sadece Yüce Allah’ındır.” Öyleyse O’nun dediği gibi yaşayanların herhangi bir şekilde sıkıntıya düşmesi söz konusu olamaz.

Öte yandan, Nisâ’ 4/126’da da geçtiği üzere, Yüce Allah mutlak hükümrandır ve evrende mahlûk olan her bir şey kendisine aittir. Bu mutlak hükümranlığının gereği olarak Allah’ın imkânı, kudreti ve bilgisi sınırsızdır; dilediğine dilediği gibi muamele eder; bu uygulamalarının her biri de elbette sayısız hikmetlerle doludur.

b)وَلَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَاِيَّاكُمْ اَنِ اتَّقُوا اللّٰهَ “Yemin olsun ki sizden önce kendilerine Kitap verilenlere de size de ‘Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!’ diye emrettik.” Yüce Allah özelde evlilik ve boşanma hukuku, genelde ise dile getirdiği bütün prensiplerle ilgili olarak evrensel manada bütün risalet öğretilerini aynı içerikte şekillendirdiğini bildirmekte, burada da hem müslümanlardan önce kendilerine kitap verilen Yahudi ve Hıristiyan gibi kitap ehline, hem de bu son ilahi mesajın muhatabı olan müminlere yönelik olarak “Allah’a karşı muttaki olmaları” gerektiğini bildirdiğini ifade etmektedir. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki biz, ‘Allah’a kulluk edin ve Tâğut’tan sakının’ diye (emretmeleri için) her ümmete bir elçi göndermiştik. Allah, onlardan bir kısmını doğru yola iletmiştir; bir kısmı da sapıklığı hak etmişlerdi. Yeryüzünde dolaşın; sonra yalanlayanların sonunun nasıl olduğuna bakın!”

Bütün peygamberlerde tebliğin öncelikli konularından birisi Yüce Allah’a kulluk ve O’na karşı takvâ yani sorumluluk bilinci olarak belirlenmiştir. Takvâ sahibi olmak yaratılışın vazgeçilmez amacıdır. Bu husus son peygamber Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği mesajlarda geniş bir yer kaplamakta ve elbette Yüce Allah’ın bütün peygamberlere emrettiği evrensel bir görev olarak tanıtılmaktadır.(10) Önemine binaen Yüce Allah Hucürât 49/13’te “kulların en değerli olanını en muttakî olanı” diye ilan etmektedir ki bu şekilde başka övünç ölçülerinin doğru olmadığı kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bizce mesele bir tek cümle ile ortaya konulabilir: “Kur’ân’ın ve dolayısıyla bütün ilahi öğretilerin temel amacı muttakî insan yetiştirmektir” vesselâm.

c)وَاِنْ تَكْفُرُوا فَاِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “İnkâr ederseniz (bilin ki) göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah evrensel manada bütün ilahi öğretilerin temeline Allah’a karşı takvâyı yani duyarlı olmayı yerleştirdiğini beyan ettikten sonra, eğer insanlar inkâr edecek veya nankörce davranacak olurlarsa, bunun Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceğini, sonuçta Nisâ’ 4/126 ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinde de geçtiği üzere, “göklerde ve yerde her ne varsa, yani yaratılmış olan ne varsa hepsinin sadece Allah’a ait olduğunu” bildirmektedir. İnkâr eden veya nankörlük yapan sadece kendisine zarar vermiş olur; başkalarına, özellikle de Yüce Allah’a hiçbir şekilde zararı dokunamaz.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer inkâr ederseniz, muhakkak ki Allah, size muhtaç değildir.” İnsanların nankörlüklerine karşılık Yüce Allah’ın bundan zengin olduğu, yani küfrün O’na hiçbir şekilde zararının olamayacağı, Yüce Allah’ın insanların imanına muhtaç olmadığı çeşitli âyetlerde beyan edilmektedir. Bu çerçevede Lokmân 31/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur. Nankörlük eden de (bilsin ki) muhakkak ki Allah zengindir (hiçbir şeye muhtaç değildir); hamîd’dir (her türlü övgüye lâyıktır).”

Yüce Allah kulların şükretmelerinin karşılığının yine kendilerine olacağını beyan ettikten sonra, onların küfrü tercih etmeleri halinde kendisine hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini, çünkü kendisinin gerçek zengin ve hamdedilmeye layık yegâne kudret olduğunu haber vermektedir. Yüce Allah gerçek zengin ve müstağnî olandır; yani kullarının hiçbir şeyine muhtaç değildir.(11) Zira ğaniyy yani gerçek zengin olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır; bütün insanlar ise O’na muhtaçtır.(12)

Neml 27/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Kâfir olana gelince, (o da bilsin ki) Rabbim ihtiyaçsızdır; çok ikram sahibidir.” İbrâhim 14/7’de şu ifadeler geçmektedir: “Eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir! diye bildirmişti.” Rûm 30/44’te ise şu bilgiler zikredilmektedir: “Her kim nankörlük ederse nankörlüğü kendi aleyhinedir.” İşte bu ve benzer âyetlerden de anlaşıldığı gibi kişiler yaptıkları kötülükleri ancak kendi aleyhlerine işler;(13) sonuçta hak ettikleri akıbetle de karşılaşırlar.

İnsan davranışlarının kişilerle ilişkisi bağlamında Kur’ân’da geçen “Kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(14) manasına gelebilecek âyetler konunun anlaşılmasında önemli mesajlar içermektedir. Kur’ân’a göre davranışlar yapanlarıyla ilişkilidir; iyilik yapanların iyiliklerinin kendileri için olduğu gibi kötülük yapanların kötülüklerinin de kendilerine yönelik olacağı evrensel bir hakikat olarak zihinlere kazınmak istenmektedir.

d) وَكَانَ اللّٰهُ غَنِيًّا حَم۪يدًا “Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); hamîd’dir (hamde lâyık olandır).” Bu cümlenin mana olarak benzerleri başka âyetlerde(15) de yer almaktadır. Yüce Allah, Kur’ân’da asıl ve gerçek zenginin kendisi olduğunu beyan ederek, dünya hayatındaki zenginlik görüntülerinin birer imtihan aracı olduğunu belirtmektedir. Fâtır 35/15’te “Ey insanlar, hepiniz Allah’a muhtaçsınız; zengin olan ve övgüye layık olan ise sadece Allah’tır” buyrularak, insanların ihtiyaç sahibi varlıklar olduğu belirtilmiş olmaktadır. Muhtaç olan insandır; ihtiyaçları karşılayan ise sadece Yüce Allah’tır. Muhammed 47/38’de de “Zengin olan Allah’tır; sizler fakirsiniz, (yani O’na muhtaçsınız)” buyrularak benzer mesajlar verilmektedir. Teğâbun 64/6’da belirtildiği gibi Yüce Allah gerçek zengin ve müstağnî olandır; yani kullarının hiçbir şeyine muhtaç değildir.

Bu ve benzer âyetlerde Yüce Allah’ın insanların inkâr ve nankörlüklerinden etkilenmeyeceği, bundan zarar görmeyeceği, çünkü gerçek zenginin de övgüye layık olanın da kendisi olduğu beyan edilmekte, kendilerini vazgeçilmez sananları helak ederek gerçek ihtiyaçsız olanın kendisi olduğu ortaya konulmuş olmakta, imanın da inkârın da Allah’a değil, insana yönelik sonuçlarının olacağı ifade edilmek istenmektedir. Yüce Allah gerçek zenginliğin yanında aynı zamanda sınırsız cömerttir ve ikram sahibidir. O’nun hamîd oluşu ise verdiği sayısız nimetlere karşılık her zaman hamde layık oluşunu, kendini övmesini ve insanlar hamdetmese de mahlûkat içerisinde hamde ve tesbihe programlanmış varlıkların hal lisanlarıyla O’nu övmesini içermektedir.(16)

2. وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلًا “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır. Vekîl (güven kaynağı ve makamı) olarak Allah yeter.” Yüce Allah önceki âyette iki kez zikrettiği gibi mülkün ve mahlûkatın gerçek ve tek sahibinin kendisi olduğunu yeniden hatırlatmakta, âyetin sonunda ise vekîl olarak kendisinin yeteceğini bildirmektedir. Yüce Allah’ın vekîl yani “güven kaynağı ve güven makamı” olarak yeteceğiyle ilgili olarak Nisâ’ 4/81’de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. İnsanların Vazgeçilmezliği

اِنْ يَشَاْ يُذْهِبْكُمْ اَيُّهَا النَّاسُ وَيَاْتِ بِاٰخَر۪ينَ وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى ذٰلِكَ قَد۪يرًا “Ey insanlar! (Allah) dilerse sizi giderir (yok eder) ve (yerinize) başkalarını getirir; Allah’ın buna gücü yeter.”

Âyetteki اِنْ يَشَاْ in yeşe’ fiili “eğer (Allah) dilerse”; يُذْهِبْكُمْ yüzhibküm ifadesi “sizi giderir”; اَيُّهَا النَّاسُ eyyühennâsü hitabı “ey insanlar”; وَيَاْتِ ve ye’ti fiili “ve getirir”; بِاٰخَر۪ينَ biâharîne ifadesi “başkalarını”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى ذٰلِكَ ‘alâ zâlike ifadesi “buna”; قَد۪يرًا kadîran kelimesi ise “gücü yeter, gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak manada hükümdar oluşuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir. Yüce Allah insanların kendisi için vazgeçilmez olmadığını, dilemesi halinde onları giderip başkalarını getirebileceğini, buna gücünün yeteceğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhîm 14/19-20 ve Fâtır 35/16-17’de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) dilerse sizi yok eder ve yeni bir halk getirir. Bu, hiçbir şekilde Allah’a güç değildir.” Benzer bir mesaj Tevbe 9/39’da da yer almaktadır. Bu âyetlerde genelde insanlara, özelde ve bağlam gereği inkârcı nankörlere seslenilmekte ve Allah için vazgeçilmez olmadıkları beyan edilmek istenmektedir. Yüce Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; Allah’ın hiçbir şeye ihtiyacı yoktur; İhlâs 112/2’de zikredildiği üzere es-Samed oluşunun manası da budur. Öyleyse sınırsız gücün sahibi olan Yüce Allah insanları yok edebilir ve yerlerine yenilerini elbette yaratabilir. Bu âyetin mesaj ve metin bakımından benzeri En‘âm 6/133’te şu şekilde geçmektedir: “(Allah) dilerse sizi yok eder ve sizi başka bir kavmin zürriyetinden yarattığı gibi sizden sonra yerinize dilediği bir kavmi yaratır.”

Kâf 50/15’te de zikredildiği üzere, müşrikler yeniden diriltilme konusunda şüphedeydiler; hatta bazıları bu noktada alay da ediyorlardı.(17) Mâide 5/54’te ve Muhammed 47/38’de ifade edildiği gibi Yüce Allah hem “inkârcıların veya dinden dönenlerin yerine başka topluluklar yaratmaya, hem de insan türünü giderip başka varlıklar yaratmaya kadirdir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اٰخَر۪ينَ âharîne “diğerleri” kelimesi İbrâhim 14/20 ve Fâtır 35/20’de halk-ı cedîd “yeni bir yaratık” şeklinde zikredilmektedir ki bu tamlama hem başka insanlar, hem de başka yaratıklar manasına gelebilir. Her iki durumda da sonuç inkârcılar aleyhinde bir tehdide ve onlara gözdağı verilmesine dayalıdır. Önceki âyette de vurguladığımız gibi, Yüce Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; eğer kendilerini yeterli ve ihtiyaçsız görürlerse Allah onların yerine başkalarını da yaratabilir; başka türden varlıklar da meydana getirebilir; üstelik bu durum O’nun için hiç de zor değildir. Âyetin sonunda yer alan وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى ذٰلِكَ قَد۪يرًاifadesinin vermek istediği mesaj bundan başkası değildir.

Yaratma konusunda Yüce Allah’a hiçbir şekilde acizlik veya yorgunluk isnat edilemez. Rabbimiz “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin altı evrede yaratılması”ndan söz eden Kâf 50/38’de “Hiç bir yorgunlukla da karşılaşmadık” cümlesine yer vermekte, hem yaratmada hem de Bakara 2/255’te beyan edildiği gibi, onları muhafaza etmede herhangi bir yorgunluktan söz edilmemektedir. Herhangi bir şeyin olmasını istediğinde Rabbimizin işi sadece o şeye “ol” demesidir; o da hemen olmaya başlar.(18)

ııı. Dünya ve Âhiretin Sevabının Yüce Allah’a Aidiyeti

مَنْ كَانَ يُر۪يدُ ثَوَابَ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللّٰهِ ثَوَابُ الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَكَانَ اللّٰهُ سَم۪يعًا بَص۪يرًا “Kim dünya sevabını (ödülünü) isterse (bilsin ki) dünyanın da ahiretin de sevabı (ödülü) yalnızca Allah katındadır. Allah semî’dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).”

Âyetteki مَنْ كَانَ يُر۪يدُ men kâne yürîdü ifadesi “her kim isterse, dilerse”; ثَوَابَ الدُّنْيَا sevâbe’d-dünyâ tamlaması “dünyanın sevabını”; فَعِنْدَ اللّٰهِ fe ‘ındellâhi tamlaması “Allah’ın katındadır”; ثَوَابُ الدُّنْيَا sevâbu’d-dünyâ tamlaması “dünyanın sevabı, nimeti”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhirati kelimesi “ve âhiretin (sevabı)”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; سَم۪يعًا semî‘an kelimesi “işiten(dir)”; بَص۪يرًا basîran kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada insanların sadece dünya için değil, hem dünya hem de âhiret için çalışmaları gerektiği gündeme gtirilmektedir.

1. مَنْ كَانَ يُر۪يدُ ثَوَابَ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللّٰهِ ثَوَابُ الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Kim dünya sevabını (ödülünü) isterse (bilsin ki) dünyanın da ahiretin de sevabı (ödülü) sadece Allah katındadır.” Yüce Allah gerek savaşları yaparken bunu dünyevi ganimet beklentisiyle yapanları, gerekse hayat olarak sadece dünya hayatını bilip ona göre yaşayanları eleştirmektedir.

Âyette geçen ثَوَاب sevâb kelimeleri “sevap”, “ödül” manasına gelmektedir. Ayrıca فَعِنْدَ اللّٰهِ fe ‘ındellâhi ifadesinin cümlede önde getirilmesi, hasr/kasr denen “vurgulu” cümle tektiğini içermekte, başka hiç kimsenin dünya ve âhiret sevabı vermeye gücünün olmadığını, sadece Yüce Allah’ın bu nimetleri verebileceği mesajını içermektedir.

Dünya sevabını verecek olan başkaları değil, yine Yüce Allah’tır. Bunun için de Allah’a ve Allah’ın kanunlarına müracaat etmek gerekmektedir. Fakat bunun karşısında bir de âhiret sevabı vardır. Bu nedenle Allah’a müracaat edip de yalnız dünya dünya sevabına göz dikmek son derece yanlıştır, kadir kıymek bilmemektir. Bu konuda Bakara 2/200’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlardan öyleleri var ki ‘Ey Rabbimiz! Bize (vereceğini) dünyada ver’ derler. Böylesinin ahiretten hiçbir payı yoktur.” Şûrâ 42/20’de verilen bilgilere göre, âhiret mahsülünü isteyenlere mahsüllerinin arttırılacağı, sadece dünya ürününü isteyenlere de bunun bir kısmının verileceği, ancak âhirette nasiplerinin olmayacağı bildirilmektedir.

İnsanlar sadece dünyalık için değil, hem dünya hem de âhiret için Yüce Allah’tan isteklerde bulunmalıdır. Bu noktada Bakara 2/201’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlardan bir kısmı da ‘Ey Rabbimiz! Bize dünyada da iyilik ver; ahirette de iyilik ver. Bizi cehennem azabından koru!’ diye dua ederler.” Yüce Allah böyle dua edenlerin dualarına icabet edeceğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/145’te de şöyle buyurmaktadır: “Her nefis belirlenmiş (tayin edilmiş) bir kitap (ilahi yasa) halinde sadece ve sadece Allah’ın izniyle ölür. Her kim dünya nimetini isterse, kendisine ondan veririz; kim de ahiret sevabını isterse, ona da bundan veririz. Biz şükredenleri yakında (zamanı gelince) mükâfatlandıracaktır.”

İsrâ’ 17/19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Her kim de âhireti diler ve (Allah’a) inanan ve (O’na güvenen) olarak gayret sarfederse, işte asıl bunların çalışmaları değerlidir.” Şûrâ 42/23’te de benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz.” Âl-i İmrân 3/148’de dünyada ve âhirette verilenlerle ilgili şu bilgiler zikredilmektedir. “Allah da onlara dünya nimetini ve (daha da önemlisi,) ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, iyi davrananları sever.”

İsrâ’ 17/18’de de şöyle buyrulmaktadır: “Her kim bu çarçabuk geçen (dünyayı) isterse, ona, yani (helakini) dilediğimiz kimseye (isteğinin tamamını değil), dilediğimiz kadarını dünyada hemen veririz. Sonra da onu, kınanmış ve kovulmuş olarak gireceği cehenneme sokarız.” Bu konuda Hûd 11/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Kim, (yalnız) dünya hayatını ve zinetini istemekte ise, işlerinin karşılığını orada onlara tam olarak veririz ve orada onlar hiçbir zarara uğratılmazlar.” Konuyla ilgili âyetleri birlikte düşündüğümüzde Yüce Allah’ın her isteyene istediğini değil, hak ettiğini vereceğini anlamaktayız.

2. وَكَانَ اللّٰهُ سَم۪يعًا بَص۪يرًا “Allah semî’dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).” Yüce Allah herkese hak ettiğini vereceğini beyan bağlamında her şeyi hakkıyla işittiğini ve her şeyi hakkıyla gördüğünü bildirmektedir. Yüce Allah’ın bu sıfatları kullanması, bu dünya hayatında yapıp edilen her ne varsa hepsinin mahşerde hesabını soracağı mesajını vermeyi amaçlamakta, muhatapların daha bir bilinçli yaşamaları gerektiğini tenbihlemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XI, 62. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 343; Taberî, age., V, 298-304; Zemahşerî, age., I, 558.
• 2 - Bakara 2/189, 215, 217, 219, 220, 222; Mâide 5/4; A‘râf 7/187; Enfâl 8/1; İsrâ’ 17/85; Kehf 18/83; Tâhâ 20/105; Nâzi‘ât 79/42.
  • Bakara 2/189 Bakara 2/215 Bakara 2/217 Bakara 2/219 Bakara 2/220 Bakara 2/222 Mâide 5/4 A‘râf 7/187 Enfâl 8/1 İsrâ 17/85 Kehf 18/83 Tâhâ 20/105 Nâzi‘ât 79/42
• 3 - Semerkandî, age., I, 343.
• 4 - Taberî, age., V, 298; Zemahşerî, age., I, 558; Râzî, age., XI, 62-63.
• 5 - Semerkandî, age., I, 344; Taberî, age., V, 306-310; Zemahşerî, age., I, 559.
• 6 - Nisâ’ 4/128; Hûd 11/72. 7 - Bakara 2/228; Nûr 24/31. 8 - Bakara 2/259; Nisâ’ 4/34, 128; Mücâdele 58/11.
  • Nisâ 4/128 Hûd 11/72 Bakara 2/228 Nûr 24/31 Bakara 2/259 Nisâ 4/34 Nisâ 4/128 Mücâdele 58/11
• 9 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 10 - Nisâ’ 4/131; Şu‘arâ’ 26/108, 110, 126, 131, 132, 144, 150, 163, 179, 184; Nûh 71/3.
  • Nisâ 4/131 Şu‘arâ 26/108 Şu‘arâ 26/110 Şu‘arâ 26/126 Şu‘arâ 26/131 Şu‘arâ 26/132 Şu‘arâ 26/144 Şu‘arâ 26/150 Şu‘arâ 26/163 Şu‘arâ 26/179 Şu‘arâ 26/184 Nûh 71/3
• 11 - Teğâbun 64/6. 12 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38.
  • Teğâbun 64/6 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38
• 13 - Bakara 2/134, 141, 286; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15. 14 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrâhim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şura 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 15 - Bakara 2/267; Nisâ’ 4/131; İbrâhim 14/8; Hacc 22/64; Lokmân 31/12, 26; Hadîd 57/24; Mümtehıne 60/6; Teğâbun 64/6.
  • Bakara 2/267 Nisâ 4/131 İbrâhîm 14/8 Hacc 22/64 Lokmân 31/12 Lokmân 31/26 Hadîd 57/24 Mümtehine 60/6 Teğâbun 64/6
• 16 - Taberî, age., XXI, 68; Zemahşerî, age., III, 478.
• 17 - Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Secde 32/10; Sebe’ 34/7; Kâf 50/15.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Secde 32/10 Sebe' 34/7 Kâf 50/15
• 18 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68