Şu‘arâ Suresi

Mekke’de risâletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 227 âyetten oluşan, adını 224. âyetinde “şairler” anlamındaki الشُّعَرَآء eş-şu‘arâ’ kelimesinden alan Şu‘arâ’ sûresi, inişe göre 51, resmî sıralamada ise 26. sûredir.

Şu‘arâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Furkân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de çeşitli peygamber kıssalarının bulunması bir ortak yöndür. Ayrıca her iki sûrede de iyi insanların özellikleri ele alınmakta, kurtuluşun nasıl mümkün olacağı üzerinde durulmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresi, vahyin apaçıklığı mesajıyla başlamakta, müşriklerin alaycılığına ve hakikatlerden yüz çeviriciğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekmek için yeryüzünde çeşitli bitkilerin yaratılmasında nice ibretlerin bulunduğu, ancak insanların çoğunluğunun iman etmemesi dile getirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın kıssasına geçilmekte, onun azgın Firavun’un kavmine gönderilme emrine karşılık Hz. Musa’nın eski bir suçu nedeniyle çekinmesi dile getirilmekte, bu nedenle Hz. Hârûn’a risâlet verilmesi isteğinin ardından Firavun’la olan geçmişe dair birtakım konuşmaları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, Firavun’un Yüce Allah hakkındaki alaycı sorusuna Hz. Musa’nın verdiği etraflı cevaplar dile getirilmekte, ddaha sonra büyücülerle ilgili pasaj yer almakta, Hz. Musa karşısında mağlup olan ve sonuçta iman ettiklerini ilan eden büyücülere yönelik Firavun’un tehditlerinden, büyücülerin muhteşem teslimiyetinden söz edilmektedir. Kıssanın son bölümünde Hz. Musa’nın beraberindeki İsrailoğullarıyla birlikte denizden geçirilmesi ve bu esnada Firavun ve adamlarıın yarılan denizin içerisinde boğulmaları hatırlatılmaktadır.

69. âyetten itibaren, Hz. İbrâhîm’in kıssası başlamakta, onun “tevhîd ilanı” diyebileceğimiz çok önemli hatırlatmaları şu şekilde dile getirilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Allah’tır).” Daha sonra çeşitli dua cümlelerine yer verilmekte ve karşıtlarının mahşerdeki feci akıbeti ele alınmaktadır.

105. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssaları ana hatlarıyla ve benzer içerikleriyle gündeme getirilmektedir. Sûrenin 192-196. âyetlerde vahyin çok nefis bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Kuşkusuz o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbinin indirmesidir. Uyarıcılardan olasın diye Kur’ân’ı apaçık Arapça diliyle er-Rûhu’l-Emîn (Güvenilir Rûh/Cebrail) senin kalbine indirmiştir. Kur’ân, daha öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.” Buna karşılık müşriklerin alaycılıkları ifade edilmekte, vahye şeytanların herhangi bir müdahalesinin olamayacağı, bundan engellendikleri gibi konular ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise söz sûreye adını veren “şairler”e getirilmekte, onların peşinden gidenlerin azgınlıkları hatırlatılmakta, ancak bütün şairlerin kötü olmadığı, iman edip sâlih amel sahibi olanlarının bulunduğu beyan edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde âyetlerine dikkat çekmekte, Hz. Peygamber’in inanmayanların bu durumuna üzüldüğünü hatırlatmakta, dilemesi durumunda onları helak edebileceğini, müşriklerin her yeni hatırlatmadan yüz çevirdiklerini ve kâinat kitabından “bitkiler” başlığını kısaca dile getirmektedir.

a) Müşriklerin Vahye Karşı Duyarsız Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde apaçık Kitâb’ın âyetlerine ve inanmıyorlar diye Hz. Peygamber’in kendine yazık etmesine, dilemesi durumunda üzerlerine gökten bir âyet (delil, mucize) indirebileceğine, onların ise boyunlarının eğik kalacağına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Ardından, kendilerine, Rahmân’dan her yeni mesaj geldiğinde mutlak sûrette ondan yüz çevirdikleri, muhakkak ki (bu mesajı) da yalanladıkları, fakat alay edip durdukları şeylerin haberlerinin yakında kendilerine geleceği beyan edilmektedir.

ı. Vahyin Apaçık Âyetleri

طٰسٓمٓ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “Tâ. Sîn. Mîm. İşte şu(nlar), apaçık Kitabın ayetleridir.”

Buradaki طٰسٓمٓ tâ sîn mîm ifadesi “mukatta‘a harfleri”; تِلْكَ tilke kelimesi “işte şu(nlar)”; اٰيَات âyâtü sözcüğü “âyetleri(dir)”; الْكِتَابِ الْمُب۪ينِ el-kitâbi’l-mübîni tamlaması ise “apaçık kitabın” demektir.

Burada mukatta‘a harflerinden bir örnek kullanım ve ilâhî mesajların apaçıklığı gündeme getirilmektedir.

1. طٰسٓمٓ Tâ. Sîn. Mîm. Bakara 2/1’de mukatta‘a harflerin sayısı, kullanım gerekçeleri, muhtemel anlamları noktasında detaylı bilgiler vermiştik. Burada sadece bu üç mukatta‘a harfi hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz:

Âyetteki طٰسٓمٓ tâ, sîn, mîm harfleri “mukatta‘a, teheccî veya hecâ harfleri” olarak isimlendirilmektedir. Kesin olarak bilinemiyor olsa da birer ihtimal olarak Yüce Allah bu harflere yemin ediyor olabileceği gibi, sûrede ele alınan peygamber kıssaları veya onların risâlet öğretileri sembolize ediliyor da olabilir.

Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, önceki bir ilâhî mesaja dikkat çekiyor da olabilir. Vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı ve dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilirler.

Yüce Allah bu harflere yemin ederek bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Zemahşerî, bu harflerin sûrenin ismi olduğu kanaatindedir.(1) Müfessirlerimiz müteşâbih olarak nitelendirdikleri bu harflerin manası hakkında bilgi sunulamayacağını söylemiş olsalar da pek çoğunun bu noktada birtakım görüşler ileri sürdükleri bilinmektedir.(2)

İlk konusu Hz. Mûsâ ile ilgili olan Şu‘arâ’ ve Neml sûrelerinin, ayrıca içerdiği tek kıssa Hz. Mûsâ’dan oluşan Kasas sûresinin başındaki tâ sîn mîm ve tâ sîn harfleri “Tûr-i Sînâ” veya “Mûsâ’nın vahiy aldığı Tûr-i Sînâ” manasına alınabilir. Yüce Allah en iyisini ve en doğrusunu bilir.

Ayrıca bu harfler Yüce Allah’ın çeşitli sıfatlarının bir kısmının simgesi de olabilir. Bu bağlamda âyettekiطٰ tâ/tı harfi insanların yakıştırdığı şeylerden tâhir “temiz”; سٓ sîn harfi insanların Allah adına yakıştırdıklarının sami‘ı yani “işiteni”; مٓ mîm harfi ise O’ndan bir şey istediklerine karşı mâcid yani “cömert” oluşunu temsil etmektedir. Dahası “tâ/tı “Tâlût”u, sîn “Hz. Süleyman”ı, mîm ise “Hz. Muhammed”i sembolize etmektedir” diyen ve Yüce Allah’ın bu üç kişiye yemin ettiğini belirten alimlerimiz de vardır.(3)

Müfessirlerimiz müteşâbih olarak nitelendirdikleri bu harflerin manası hakkında bilgi sunulamayacağını söylemiş olsalar da pek çoğunun bu noktada birtakım görüşler ileri sürdükleri de bilinmektedir.(4)

2. تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “İşte şu(nlar), apaçık Kitabın ayetleridir.” Cümlenin başındaki تِلْكَ tilke kelimesi “şunlar” manasındaki hâülâi kelimesinden farklı olarak “şu(nlar)” şeklinde tercüme edilmelidir. Çünkü tilke kelimesi “şu” veya “o” manasındaki zâlike kelimesinin müennes yani “dişil” kalıbıdır. Yüce Allah burada sözünü edeceği prensiplerin “apaçık kitabın âyetleri” olduğunu beyan etmektedir. Bu vesileyle “âyet”, “kitâb” ve “mübîn” kavramlarına kısaca değinmek istiyoruz:

a) Yâsîn 36/33’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, “âyet kavramı” kapsamı oldukça geniş bir alanı içermektedir. Âyet ve âyât kelimeleri Kur’ân’da 382 yerde geçmekte ve “vahiy cümleciği”,(5) “alâmet, delil”,(6) “ibret, ders”,(7) “mucize”,(8) “sembol”,(9) “ilâhî yasalar”(10) ve “risâlet”(11) anlamlarına gelmektedir.(12) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اٰيَات âyât kelimesi ise “vahiy cümlecikleri” anlamına gelmektedir.

b) Tefsirimizin ilk cildinin Giriş bölümünde “Kur’ân-ı Kerîm’in Kur’ân’daki İsimleri” başlığında da ele aldığımız üzere, “yazmak, yazılan şeyler, yazı tomarı” gibi anlamlarda kullanılan el-kitâb,(13) kütüb,(14) mektûb(15) kelimeleri Kur’ân’da 262 kez geçmektedir. الْكِتَاب el-kitâb kelimesi Kur’ân’ın Kur’ân’da en çok kullanılan isimlerindendir. Bir kısmında farklı anlamlar söz konusu olsa da, bu kelime büyük çoğunlukla “Kur’ân”ı ifade etmektedir.

Başında el takısı olarak da olmayarak da tekil kalıpta el-kitâb/kitâb, çoğul kalıpta kütüb kelimelerinin pek çok âyette “Hz. Mûsâ’ya ve İsrailoğulları’na verilen ilahi mesaj, Tevrât”;(16) bazı âyetlerde ise genel manada “ilâhî öğreti”, “vahiy”, “yasa”(17) anlamında zikredilmektedir.

Ayrıca söz konusu kelimelerin “amel defteri”,(18) “yazı, kitap”,(19) “süre, zaman”,(20) “Levh-i Mahfûz”,(21) “anlaşma”(22) anlamlarında da kullanıldığı bilinmektedir. Bu arada bir âyette(23) mektûb kalıbında “yazılı şey” manasında zikredilmektedir. Bütün bu kullanımların ortak noktası “ilâhî mesaj” oluşlarıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki الْكِتَاب el-kitâb kelimesinden maksat ise “Kur’ân-ı Kerîm”dir.

c) Tefsirimizin ilk cildinin Giriş bölümünde “Kur’ân-ı Kerîm’in Kur’ân’daki Sıfatları” başlığında da ele aldığımız üzere, الْمُب۪ينِ el-mübîn sıfatı, Kur’ân’ın hem “açıklayıcı” olduğunu, hem de “apaçık” özelliğini ifade eder.(24) الْمُب۪ينِ el-mübîn kelimesi, Kur’ân’ın isimlerinden olan el-beyân ve el-beyyine kelimelerinin sıfat halidir.

Yüce Allah vahyini kolaylaştırdığını,(25) dolayısıyla onun da kolay olduğunu(26) beyan etmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’ın “apaçık Arapça bir dil”de indirildiği,(27) böyle olmasının anlaşılmasıyla gerekçelendirildiği belirtilmektedir.(28) Kur’ân’ın mübîn oluşu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de diğerlerinde de vahyin hem “gerçekleri açıklayıcılığını” hem de “apaçıklığını, anlaşılabilirliğini ve kolay olduğunu” ortaya koymaktadır.

Esasında Kur’ân âyetlerinin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı gerçeği vurgulanan hususlar arasında yer almaktadır.(29) Demek ki bu sûrede ve diğerlerinde anlatılacak konular gayet kolay anlaşılabilecek bir nitelik arz etmektedir.

Kur’ân’ın açıklayıcılığı ve meseleleri ayrıntılarıyla ortaya koyuculuğu noktasında çeşitli âyetler vardır. Yüce Allah’ın “kitap indirmesi”, esasında “kitabı göndermesi, ulaştırması, vahyetmesi, ikram etmesi, tenezzül buyurması” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kitap derin bir bilgiye dayalı olarak Allah tarafından açıklanmış, meseleler açıkça ortaya konulmuştur. Bu ifade Hûd 11/1-2, Fussilet 41/3 ve 44’te açıkça ifade edilmektedir.

En‘âm 6/38’de bu “kitapta hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı”, En‘âm 6/114’te bütünüyle “Kitâb”ın, ayrıca A‘râf 7/174’te “âyetler”in detaylı bir şekilde açıklandığı, İsrâ’ 17/12’de ise “her şeyin açık açık anlatıldığı” beyan edilmektedir. Dahası Nahl 16/89’da da Kur’ân’ın “herşeyin açıklaması” olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verdiğini de çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Bu bağlamda En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Rûm 30/58, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

İşte bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde, En‘âm 6/114. âyettekiمُفَصَّلًا mufassalen “açıklanmış olarak” ifadesindeki maksadı anlamamız kolaylaşmaktadır. Bu kelimeyi âlimlerimiz “emrin ve nehyin, hakkın ve bâtılın âyet âyet, sûre sûre açıklanması”(30) veya “Hz. Peygamber’in risâletinin hak, karşıtlarının ise bâtıl oldukları”(31) şeklinde izah etmişlerdir.

Demek ki Yüce Allah’ın gönderdiği kitap kapalı, muğlak, anlaşılamaz, karmakarışık, çelişkilerle dolu bir kitap değil, aksine ele aldığı konuları açıklayan ve bunu derin bir bilgiyle gerçekleştiren bir yapı arz etmektedir. Kur’ân el-mübîn(32) sıfatı gereği “açıklayıcı, apaçık” bir mahiyet içermekte, hiçbir şekilde eğrilik ve pürüz içermemektedir.(33) Bu yönüyle Kur’ân hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır, vesselâm.

Sonuç olarak şu hususu tekrar hatırlatmalıyız: Kur’ân pek çok âyette el-mübîn olduğunu bildirmektedir ki bu sıfat önce “açıklayıcı” manasına gelmektedir. Bu haliyle bazı âyetler mübeyyin’dir, yani “açıklayıcıdır”; bunun sonucunda bazı âyetler de mübeyyen’dir, yani açıklanmıştır. Buna göre el-mübîn olan Kur’ân önce açıklayıcıdır; sonrasında ise açıklanmış, apaçık bir hale getirilmiştir ki bunu bizzat Yüce Allah gerçekleştirmiştir. Zaten Furkân 25/33’teki “en güzel tefsir” de Yüce Allah’a nispet edilmektedir.

ıı. Hz. Peygamber’in Üzüntüsü

لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ اَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِن۪ينَ “Onlar iman etmiyor diye neredeyse kendine yazık edeceksin!”

Âyettekiلَعَلَّكَ le‘alleke edatı “belki, nerdeyse sen”; بَاخِع bâhı‘un kelimesi “helak edensin, kıyacaksın”; نَفْسَك nefseke tamlaması “senin nefsine, kendine”; اَلَّا يَكُونُواellâ yekûnû ifadesi “(şöyle) olmuyorlar diye”; مُؤْمِن۪ين mü’minîne kelimesi “müminler, inananlar” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in inkârcı muhataplarıyla ilgili bir tutumu gündeme getirilmektedir.

Benzeri Kehf 18/6’da da geçen bu âyette, müşrik muhataplarının iman noktasındaki olumsuzluklarından dolayı Hz. Peygamber’in yaşadığı sıkıntı ortaya konulmaktadır. Âyetteki بَاخِع bâhı‘un kelimesi “zarar vermek”, “helak etmek”, “kıymak”, “tükenmek” gibi anlamlar vermektedir. Kelimenin anlam alanında “öldürmek” manası varsa da,(34) bu fiziksel bir eylemi ifade etmez. Burada manevi/psikolojik bir sıkıntıya dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah konuyla ilgili olarak Fâtır 35/8’de şöyle buyurmaktadır: “O halde (ey Peygamber), onlar için üzülerek kendini helak etme.” Bu âyetin tefsirinde de belirteceğimiz gibi, Hz. Peygamber, çevresindeki Mekkeli müşriklerin Kur’ân’a ve dolayısıyla onun risâletine inanmamalarına çok üzülüyor, adeta kendini perişan ediyordu. Yüce Allah Kehf 18/6’da ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, inanma veya inanmamanın onun elinde olmadığını kendisine bildirmektedir.

Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/41, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

İsteyen inanır, istemeyen inanmaz.(35) Çünkü hidayet de dalalet de insan iradesinin sonucudur.(36) Bu durumda inanmak istemeyenler için kendini helak etmeye gerek yoktur. Peygamberimize, “Sen onlara üzülme ve görevine devam etmene bak” denmek istenmektedir.

Yüce Allah çeşitli ayetlerde onu teselli etmekte, “onun, istediği ve sevdiği kişileri hidayete erdiremeyeceğini, ancak Allah’ın isteyenlere yani layık gördüklerine hidayet edeceğini” haber vermektedir.(37) Kâfirlikten yana olmayı tercih edenlerden Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı beyan edilerek,(38) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu noktada kendisine zarar vermemesi gerektiği ifade edilmektedir.

ııı. Müşriklere Yönelik Azap tehdidi

اِنْ نَشَاْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَآءِ اٰيَةً فَظَلَّتْ اَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِع۪ينَ “Dilesek, üzerlerine gökten bir ayet (mucize) indiririz de ona boyunları eğik (bükülü) kalır.”

Âyetteki اِنْ نَشَاْ in neşe’ fiili “eğer dilersek”; نُنَزِّلْ nünezzil fiili “indiririz”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “üzerlerine”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yükseklikten”; اٰيَةً âyeten sözcüğü “âyet, delil, mucize”; فَظَلَّتْ fe zallet fiili “devam etmiş olur, oluşur”; اَعْنَاقُهُمْ a‘nâkuhum kelimesi “onların boyunları”; لَهَا lehâ ifadesi “ona”; خَاضِع۪ينَ hâdı‘îne sözcüğü ise “boyun bükenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın erişilmez ve eşsiz kudreti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklere hitap ederek, vahye ve risâlete karşı tutumlarını cezalandırmak üzere, dilemesi halinde üzerlerine yukarıdan bir felaket indirebileceğini, dolayısıyla hepsinin o felakete boyun bükmüş olacağını beyan etmektedir. Bu delil onları imana mecbur edecek tepeden inme olacağı için hikmete uygun değildir. Çünkü bu durumda aklın, iradenin, peygamber görevlendirmenin, kitap göndermenin ve hayatı bir imtihan alanı olarak belirlemenin hiçbir anlamı kalmazdı. Oysa Yüce Allah insanın serbest iradesiyle hakkı ve hakikati kabul etmesini öngörmektedir.

Âyette bir şart cümlesi tercih edildiği için, maksadın Yüce Allah’ın kudretine gönderme olduğu anlaşılmaktadır. İstemesi halinde inkârcılara gökten bir mucize indirebileceği, bunun sonucunda muhatapların boyun eğmek zorunda kalacağı ifade edilmektedir. Burada geçen اٰيَة âyeh kelimesi “ayet, mucize, delil, alamet” gibi anlamlara gelmekte, ilâhî iradenin istemesi durumunda insanları bir şeylere mecbur bırakacak güçte olduğu ifade edilmek istenmektedir.

Yüce Allah İsrâ’ 17/59’da mucize gönderme gerekçesini “korkutmak” şeklinde belirlemekte, önceki milletler mucizeleri reddettikleri ve sonuçta helak edildikleri için artık mucize göndermediğini haber vermektedir. ‘Ankebût 29/50-51’de konuyla ilgili son derece önemli bir bilgi verilmekte, bütün mucizelerin Yüce Allah’ın kontrolünde olduğu ve muhataplara mucize olarak Kur’ân’ın yeteceği ifade edilmektedir.

Tûr 52/44’te “Gökten bir parçanın düştüğünü görseler, ‘üst üste yığılmış bulutlardır’ diyerek (inkâra devam ederler)” buyrulmaktadır. Ayrıca Kamer 54/2’de de “Eğer bir mucize görseler, ‘(bu), süre gelen bir büyüdür’ derler” ifadesi yer almaktadır. Demek ki inkârda ısrarcılara mucize göndermenin sonucu değiştirmeyeceği, bu durumun helakten başka bir işe yaramayacağı gösterilmektedir.

Âyette geçen اِنْ نَشَاْ “Dilersek” ifadesi cümlenin şart kısmı, نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَآءِ اٰيَةً “Gökten bir ayet (delil, mucize) indirirdik” kısmı ise cevap bölümüdür. Bütün bunun sonucunda فَظَلَّتْ اَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِع۪ينَ “Boyunları ona eğik kalakalır” cümlesi ise işin akıbetini oluşturmaktadır. Âyetten de anlaşılabileceği gibi, bu tür cümlelerde sadece bir mesaj verilmesi, bir duyarlılık oluşturulması amaçlanmaktadır. Yüce Allah bu ve benzer âyetlerde her şeye gücünün yeteceğini beyan ederek, inkârcı insanları uyarmakta, onların kendi iradeleriyle hakka ve hakikate teslim olmaları gerektiğini bildirmektedir.

Bu âyetin son kısmında geçen فَظَلَّتْ اَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِع۪ينَ “Boyunları ona eğik kalakalır” ifadesinin her bir müşrikle ilgili değil de, müşriklerin büyüklerine ve elebaşlarına yönelik olduğu da iddia edilmektedir.(39) Mana nasıl ve kime yönelik olursa olsun, bir meselede imanın anlamlı olması onun önceden kabul edilmesine bağlıdır. Bir şeyi gördükten sonra ona inanmak iman diye tanımlanamaz. Cehennemi gören bir inkârcının orayı gördükten sonra inanmasının bir anlamı yoktur; zaten böyle bir durum imtihanın anlam ve amacına da aykırıdır. Bu durum ölüm anında kabül edileyen iman ve tevbe için de söz konusudur.

ıv. Müşriklerin Alaycılıkla Yüzçevirmesi

وَمَا يَاْت۪يهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمٰنِ مُحْدَثٍ اِلَّا كَانُوا عَنْهُ مُعْرِض۪ينَ فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَاْت۪يهِمْ اَنْبٰٓؤُ۬ا مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Kendilerine Rahmân’dan her yeni mesaj geldiğinde ondan yüz çevirirler. Elbette (bu mesajı) da yalanladılar; (fakat) alay edip durdukları şeylerin haberleri yakında kendilerine gelecektir.”

Buradaki وَمَا يَاْت۪يهِمْ ve mâ ye’tîhim fiili “ve onlara gelmez ki”; مِنْ ذِكْرٍ min zikrin kelimesi “hiçbir hatırlatma, herhangi bir zikir”; مِنَ الرَّحْمٰنِ mine’r-rahmâni sözcüğü “merhametin kaynağından, Allah’tan”; مُحْدَثٍ muhdesin kelimesi “sonradan”; اِلَّا كَانُوا illâ kânû istisnası “onlar (şöyle) olmasınlar”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan, o hatırlatmalardan”; مُعْرِض۪ينَ mu‘rıdîne kelimesi “yüz çevirmiş olanlar, mutlaka ondan yüz çevirmiş olurlar(dı)”; فَقَدْ كَذَّبُوا fe kad kezzebû fiili “muhakkak ki yalanlamışlardı”; فَسَيَاْت۪يهِمْ fe seye’tîhim fiili “onlara yakında gelecektir”; اَنْبٰٓؤُ۬ا enbâu kelimesi “haberleri”; مَا كَانُوا mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyler”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla, kendisiyle”; يَسْتَهْزِؤُ۫نَ yestehziûne fiili ise “alay etmektedirler, alay etmiş oldukları şeyler(in)” demektir.

Burada inkârcıların ilâhî öğretileri nasıl yalanlayıp onlara sırt çevirdikleri ve sonucun ne olacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا يَاْت۪يهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنَ الرَّحْمٰنِ مُحْدَثٍ اِلَّا كَانُوا عَنْهُ مُعْرِض۪ينَ “Kendilerine Rahmân’dan her yeni mesaj geldiğinde ondan yüz çevirirler.” Yüce Allah müşriklerin durumunu deşifre etmekte, kendilerine gelen her yeni hatırlatmadan yüz çevirmekte olduklarını haber vermektedir.

Âyette ذِكْر zikr kelimesinin getirilme sebebi, vahyin sunduğu prensiplerin fıtrata uygun olduğunu, Yüce Allah’ın fıtrata yazdığı esasların hiçbirini saf insan aklının ve iradesinin yadırgamayacağını göstermektir. Hatırlatılan şeyler önceden bildirilen şeyler olduğu için âyette başka bir kelime değil de zikr kelimesi tercih edilmiştir. Ayrıca hem bu âyetteki الرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi, hem de Enbiyâ’ 21/2’deki رَبِّهِمْ rabbihim “onların Rabbi” tamlaması Yüce Allah’ın zikr gönderirken kullarına olan merhametini ve sahipleniciliğini ortaya koymaktadır.

Bu arada âyette geçen مُحْدَث muhdes kelimesi de vahiy akışının devam ettiğini, harf, kelime ve cümle halindeki Kur’ân kelimelerinin de mahlûk, yani yaratılmış olduğunun bir delilidir. İlâhî kelâm olan Kur’ân Yüce Allah’ın ezelî bir sıfatıdır; yani sonradan yaratılmış değildir. Ancak bu kelamın lafız dediğimiz sese veya şekle dönüşmüş hali yaratılmıştır; bunun ilâhî kelamın ezeli oluşuna aykırı bir durumu da kesinlikle söz konusu değildir.

Kur’ân’ın mahlûk olup olmadığı meselesinde yaşanan derin tartışmaların çok da anlamlı olmadığı bu şekilde ortaya çıkmaktadır. Kelâmullah olarak vahiy ezelidir, mahlûk değildir; ancak bunun lafza, sese ve kelimelere dönüşmüş hali ise insan ve dil mahluk olduğu için mahlûktur. Çünkü مُحْدَثٍ muhdes kelimesi “yeni, sonradan olan” manasına gelmektedir; gerçeği Yüce Allah bilir.

Mekkeli müşriklerle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/2’de bu konuyla ilgili şöyle bir beyan vardır: “Onlara Rablerinden gelen her yeni hatırlatmayı mutlak surette eğlenerek dinlerler.” İki âyeti birlikte düşündüğümüzde, müşrik kafanın gerçeklere itibar etmediği ve alay ettiği görülmektedir.

Nitekim Enbiyâ’ 21/3’te bunların kalplerinin eğlencede olduğu, Hz. Peygamber’le ilgili olarak aralarında gizlice “Bu (Muhammed de) sizin gibi beşerden başka bir şey mi ki!” dedikleri haber verilmektedir. Müşrikler ilâhî öğretiler kendilerine tebliğ edilirken ya hiç dinlememişler ya da alay ederek dinlemişlerdi. İki durumda da sonuç değişmemiş, gerçeklerden yüz çevirmişlerdi.

Mekkeli inkârcı müşrikler her hakikati ellerinin tersiyle itiyor, hiçbir öğretiye itibar etmiyorlardı. Âyetteki... اِلَّا مَا mâ … illâ ile yapılan hasr/kasr ifade tekniği bunu göstermektedir. En‘âm 6/4-5 ve Yâsîn 36/30, 46. âyetlerde de geçen benzer ifadeler onların şirkteki kararlılıklarının, âyeti, mesajı ve hakikati yalanlayıp alay edişlerinin, gerçeklerden yüz çevirmelerinin birer delili olarak görülmelidir. Demek ki müşrikler her yeni mesaja karşı yeni bir karşı çıkış üretmiş ve sapmışlardı.

Bu noktada konuyla ilgili iki âyeti daha mutlak surette hatırlatmakta yarar vardır. Bu bağlamda Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/10’da müşriklerin şirkte ve küfürde kararlı oldukları, kendilerini uyarıp uyarmamanın onlarda herhangi bir değişiklik meydana getirmediği, çünkü iman etmeyecekleri beyan edilmektedir.

Küfürde ısrarcı olmalarının sonucunda kalpleri ve kulakları mühürlenmiştir; gözlerine de perdeler çekilmiştir. Mühür ve perde “sonuç”tur; “sebep” ise onların küfürdeki kararlılıklarıdır. İnkarcıların çeşitli konularda bu türden yüz çevirmeleri çeşitli âyetlerde dile getirilmekte ve bu durum kınanmaktadır.(40)

2. فَقَدْ كَذَّبُوا فَسَيَاْت۪يهِمْ اَنْبٰٓؤُ۬ا مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Elbette (bu mesajı) da yalanladılar; (fakat) alay edip durdukları şeylerin haberleri yakında kendilerine gelecektir.” Bir benzeri de En‘âm 6/4-5’te geçtiği gibi, Yüce Allah yalanlayan müşriklerin alaylarını karşılıksız bırakmayacağını tehditkâr bir üslupla dile getirmektedir.

a) فَقَدْ كَذَّبُوا “Muhakkak ki (bu mesajı) da yalanladılar.” Bu ifadedeki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye, kad edatı ise “muhakkaklık” manası vermekte ve müşriklerin her yeni hatırlatma geldiğinde onu hemen ve tereddütsüz bir şekilde yalanladıklarını açıkça göstermektedir. Yalanladıkları ve alay ettikleri şeyler En‘âm 6/33’te de beyan edildiği gibi “Allah’ın âyetleri”dir. Bu nedenle karşılığını da Yüce Allah’tan alacaklardır. İşte âyetin ikinci kısmı buna dikkat çekmektedir.

b) فَسَيَاْت۪يهِمْ اَنْبٰٓؤُ۬ا مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Alay edip durdukları şeylerin haberleri yakında kendilerine gelecektir.” Bu haberlerin yakında gelmesi, ya Bedir’de olduğu gibi dünyada başlarına azap inmesi şeklinde olmuştur; ya da mahşerde cehennem azabını tam müşahede etmeleri esnasında olacaktır. Ölüm esnasında yaşanan felaketler veya iktidarı kaybetmenin verdiği derin hüzün bu haberlerin dünyevî kısmını oluşturmaktadır.

Nebe’ 78/4-5 ve Tekâsür 102/3-4’te de belirtildiği gibi, müşrikler yalanlayıp alay ettikleri “Son Saat”, “kıyâmet-âhiret süreci”, “hesap” ve “azap” gibi gerçekleri zamanı gelince mutlak surette görmüş olacaklardır. İşte âyetteki sîn edatı, mananın gelecekle ilişkisini göstermekte, dolayısıyla hem dünyada, hem de mahşerde yaşanacak sıkıntıların haberini vermektedir.

b) Kâinat Kitabı ve Muhatapların İlgisiziliği

Yüce Allah, sûrenin 7-9. âyetlerinde yeryüzünde her değerli (güzel) çiftten nice (bitkiler) yetiştirdiğini hiç görmediklerini, bitkileri yaratmasında nice dersler olduğunu, ancak çoğunluğun inanmayacağını, nihayet mutlak üstün ve merhamet sahibi olduğunu haber vermektedir.

ı. Bitkilerin Gerçek Sahibi

اَوَلَمْ يَرَوْا اِلَى الْاَرْضِ كَمْ اَنْبَتْنَا ف۪يهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَر۪يمٍ “Yerde her değerli çiftten nice (bitkiler) yetiştirdiğimizi hiç mi görmediler?”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yeravv sorusu “görmediler mi, bakmadılar mı, bilmiyorlar mı, hiç mi düşünmediler, hiç mi bakmadılar”;اِلَى الْاَرْضِ ile‘l-ardı kelimesi “arza, toprağa, araziye”; كَمْ kem edatı “nice, pek çok”; اَنْبَتْنَا enbetnâ fiili “bitirmiştik, yetiştirmiştik”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مِنْ كُلِّ زَوْجٍ min külli zevcin ifadesi “her bir çiftten”; كَر۪يمٍ kerîmin kelimesi ise “güzel, değerli” demektir.

Burada toprağa ve orada yetiştirilen bitki çiftlerine dair Yüce Allah’ın kudreti gündeme getirilmektedir.

Âyette geçen اَوَلَمْ يَرَوْا “Görmezler mi? Görmediler mi hiç?” ifadesi, akıl gözüyle bakıp incelemeyi, ilgili şey hakkında kafa yormayı, yani düşüncenin devreye sokulmasını isteyen bir anlam vermektedir.

Söylenmek istenen şudur: “Toprağın bu özelliğine baksınlar ve Yüce Allah’ın kudretini kabul edip mahşerdeki diriltilmeye de iman etsinler.” Buradaki كَمْ kem edatı topraktan yetiştirilen bitkilerin sayısının çokluğuna işaret etmekte, زَوْج zevc kelimesi de “çift” manasına gelmektedir.

Âyette زَوْج zevc kelimesinin sıfatı olarak kullanılan كَر۪يم kerîm kelimesi ise “değerli” demektir. Bu kelime, kendi türünde ve konusunda beğenilen ve övülen her şey için kullanılır. Nitekim güzelliği ve yakışıklılığı açısından beğenilen yüze “vech-i kerîm”; faydaları ve ihtiva ettiği manalar açısından beğenilen kitaba, “Kitâb-ı kerîm” denilir. “Nebât-ı kerîm” ise, kendisinde bulunan faydalardan ötürü beğenilen bitki demektir.(41)

Rabbimiz Kâf 50/7 ve Zâriyât 51/49’da beyan ettiği gibi “her şeyden çiftler” yaratmış, Yâsîn 36/35’te ise “toprağın bitirmekte olduğu şeylerden, insanlardan ve henüz insanoğlunun bilemediği varlıklardan oluşan bütün çiftleri” de O var etmiştir. Yaratılan bütün çiftler elbette O’nun eseridir ve bütün bunlar çok güzel ve çok değerlidir.

‘Alak 96/2 gibi çeşitli âyetlerde de vurguladığımız üzere, Yüce Allah’ın üç kitabı vardır: “Vahyedip indirdiği ve öğrettiği kitap”; “kâinat (mahlukat) kitabı” ve “insan kitabı”. İşte sûrenin ikinci âyetinde “vahyettiği apaçık kitabın âyetleri”ni hatırlattıktan sonra, şimdi de müşriklerin mahşeri inkârlarını cevaplamak üzere sözü “kâinattaki âyetlerinden birisine, bir sünnetine” getirmektedir.

Vahyedilen hakikatlere itibar etmeyenlerin dikkatleri, her gün göz önünde bulunan bir gerçeğe çevrilmekte, toprakta yaşanan günlük diriltilmeyi gözlemleyerek düşünmeleri istenmektedir. Buradakiasıl amaç hem Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dikkat çekmektir hem de o kudretin insanları mahşerde yeniden diriltebileceği bilgisini vermektir.

Yâsîn 36/33’te yer aldığı gibi, gökyüzünün,(42) yeryüzünün(43) ve çevredeki varlıkların incelenmesi,(44) insanın(45) ve gıdaların yaratılışının araştırılması,(46) göklerin ve yerin yönetimi ile yaratılmış her ne varsa hepsinin araştırılıp incelenmesi(47) ilâhî emirler arasında yer almaktadır. Bunun sonucunda Yüce Allah’ın insanlardaki ve ufuklardaki bütün âyetlerini insanlara göstereceği(48) ve insanların da bunları tanıyıp anlayacakları(49) beyan edilmektedir.

Hacc 22/5’te dile getirildiği gibi, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yöneltilen en önemli karşı delil, kâinat kitabından sunulan bu tür bilgilerdir. Gözünün önünde sayısızca gerçekleşen bu değişim ve dönüşümler, aklını kullanmak isteyenler için çok önemli dersler ve ibretler içermektedir. Makro ve mikro âlemdeki bu değişim ve dönüşümler, mevcut sistemin de bir gün değişeceğini ve yerini yeni bir sisteme terk edeceğini göstermektedir.

Tâhâ 20/53-54’te de yer aldığı üzere, yeryüzünün beşik yapılması, orada insanlara yollar açılması, gökten yağmur yağdırılması, bu sayede insanların ve hayvanların beslenmesi için çeşit çeşit bitkilerin yetiştirilmesi büyük mucizedir ve bu tür örneklerden oluşan kâinat kitabından dersler çıkartabilmek nühâ denen aklın bir özelliğidir.

Hacc 22/5, Zümer 39/21, Fussilet 41/39 ve Hadîd 58/20’de de yer aldığı üzere, “insanın yaratılışı” ve “ölü toprağın canlandırılması”, insanların mahşere inanmasını sağlayabilecek etkili örnekler arasında ilk sıralarda gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اَوَلَمْ يَرَوْا “Bakmazlar mı?” ifadesi dolaylı olarak Tâhâ 20/54’te sözü edilen ve en-nühâ denen aklın devreye sokulmasını istemekte, topraktan bitkilerin bitirilip yetiştirilmesinin Yüce Allah’ın kudretine ve âhirete imana götüren en önemli delillerden birisini oluşturduğunu ortaya koymaktadır.

ıı. Çoğu Muhatapların Ders Almaması

اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır. Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).”

Buradaki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten sözcüğü “nice ibret(ler), ders(ler)”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(Onlar şöyle) değildi, (şöyle) olmadılar”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “inananlar, müminler”;وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke tamlaması “ve muhakkak ki senin Rabbin”; لَهُوَ lehuve zamiri “mutlak surette O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür), izzetli(dir)”; الرَّح۪يمُ er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Bu iki âyet bu sûrede her bir kıssanın peşinden olmak üzere yedi kez daha yer almakta, bulunduğu her yerde söz konusu kıssa ile ilgili anlam bağına sahip manalar vermektedir.

1. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır.” Burada yer alan iki cümleye dair kısa açıklamalar yapmak istiyoruz.

a) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً “Muhakkak ki, bunda (nice) ders(ler) vardır.” Âyetteki ف۪ي ذٰلِكَ fî zâlike “bunda” ifadesi, “Allah’ın her türden güzel ve değerli bitkileri topraktan bitirip yetiştirmesinde” manasına gelmektedir. “Bunda âyet vardır” ifadesi ise اٰيَةً âyeh kelimesinin manasından hareketle “ibret”, “ders”, “delil”, “burhân” gibi anlamlar vermektedir.

Âyet kelimesi nekra, yani belirteç edatı olmadan geldiği için “nice nice deliller, dersler” manası verebilir. Bir şeyin delil oluşu, başka bir şeyi işaret etmesi demektir. Burada sözü edilen husus, bitkilerin yaratılışında Yüce Allah’ın varlığına ve kudretine dair delillerin varlığına işaret edilmesidir.

b) وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğunluğu inanmaz.” Burada sözü edilenler bağlam gereği ve ilk muhataplar açısından Mekkeli müşriklerdir. “Onların çoğunun inanmaması”, içlerinden inanacakların çıkacağı manasına alınmalıdır. Eğer kasıt mevcut hal ise o zaman bu âyete “hiçbiri inanmazlar” anlamı verilebilir.(50)

Kur’ân-ı Kerîm’de “çok, çoğu, çokluk” manasına gelen كَثْرَة kesrah kelimesi 2 kez;(51) كَث۪ير kesîr kelimesi 63 kez; “en çok, en çoğu” manasındaki اَكْثَر ekser kelimesi ise 80 kez geçmektedir. كَثْرَة kesrah ve كَث۪ير kesîr kelimeleri 32 yerde(52) bilinen anlamda “çok, çoğu” anlamında, 31 yerde(53) ise olumsuz içerikte ve yerilen manada kullanılmaktadır. اَكْثَر ekser kelimesi ise bazı âyetlerde bilinen anlamda “en çoğu, daha çoğu” manasında,(54) pek çok âyette(55) ise olumsuz içerikte kulanılmaktadır.

Kur’ân’da inanç konularında geçen kesîr ve ekser kelimelerinin olumsuz içerikte yer aldığı görülmektedir. Yûsuf 12/103’te beyan edildiği üzere “ne kadar istenirse istensin insanların çoğu inanmazlar.” Burada da müşrik muhatapların çoğunun Hz. Peygamberin tebliğ ettiği risâlet öğretilerine inanmamakta oldukları haber verilmektedir.

Konunun ileriki zamanla ilişkilendirilmesi, onların ileride de inanmayacağı manası sıkıntılı sonuçlara sebep olabilir. Âyetlerde mevcut durum gündeme getirilmekte ve her türlü bilgiyi vermesine rağmen Yüce Allah’ın yaptığı bilinçlendirmeye itibar etmedikleri ifade edilmektedir.

2. وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).” Burada Rabbimizin iki sıfatı hatırlatılmaktadır.

a) Bu âyettekiالْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi “güçlü”, “üstün”, “mağlup olmayı engelleyen güç”(56) anlamlarına gelmekte ve pek çok âyette “Yüce Allah’ın sıfatı” olarak kullanılmaktadır. Bu sıfat Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücünü ortaya koyduğu gibi, bütün izzet ve şerefin sadece O’na ait olduğunu anlam olarak içermektedir.

Bu âyette söz konusu sıfatın önce gelmesinin sebebi, meydan okuma amaçlıdır ve bütün zamanların inkârcılarına O’nun en üstün gücün ve alt edilemez bir kudretin sahibi olduğu kavratılmak istenmektedir. Belki bazı insanların sahip olduğu korkuların yersiz olduğu ve gerçek gücün sadece Yüce Allah’a ait olduğu bu şekilde vurgulanmış olmaktadır.

b) Fâtiha 1/1’de açıkladığımız üzere, âyetteki الرَّح۪يم er-rahîm sıfatı ise “çok merhametli” demektir. Burada el-‘azîz sıfatının ardından er-rahîm sıfatının getirilme sebebi, Yüce Allah’ın kullarına yönelik merhametini hatırlatmak ve rahmetinden ümit kesmemek gerektiğini öğretmek de olabilir. Rahmet sıfatı muhatapların iman edip tevbe ettikten sonra salih amellerle Yüce Allah’ın merhametini elde edebileceklerini onlara hatırlatmaktadır.

el-‘Azîz sıfatıyla Rabbimizin en üstün güç olduğu vurgulanmakta, insanların yersiz korkuları giderilmekte, ardından er-rahîm sıfatıyla da rahmet kapılarının ardına kadar açık olduğu bütün insanlara iletilmiş olmaktadır. Dilemesi durumunda inkârcılara dünyada da azap edebileceği hatırlatılmakta, ancak azapta acele etmemesinin de bir hikmete bağlı olduğu böylece ortaya konulmuş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 218. 2 - Semerkandî, age., II, 574.
• 3 - Semerkandî, age., II, 623.
• 4 - Semerkandî, age., II, 574; Taberî, age., XIX, 58; Râzî, age., 118. 5 - Bakara 2/39, 41, 44, 61, 99, 118, 129, 151, 187, 219, 221, 231, 242, 252, 266; Âl-i ‘Imrân 3/4, 7, 11, 19, 21, 58, 70, 98, 101, 103, 108, 112, 113, 118, 164, 199; Nisâ’ 4/56, 140, 155; Mâide 5/10, 75, 86, 89; En‘âm 6/4, 21, 27, 33, 39, 46, 49, 54, 55, 65, 68, 93, 97, 98, 105, 118, 126, 130, 150, 157; A‘râf 7/9, 32, 35, 36, 37, 40, 51, 58, 64, 72, 126, 136, 146, 147, 156, 175, 176, 177, 182; Enfâl 8/2, 31, 52, 54; Tevbe 9/9, 11, 65; Yûnus 10/1, 7, 15, 17, 24, 71, 73, 92, 95; Hûd 11/1, 59; Yûsuf 12/1; Ra‘d 13/1, 2; Hıcr 15/1; Nahl 16/104, 105; İsrâ’ 17/98; Kehf 18/56, 57, 105, 106; Meryem 19/58, 73, 77; Tâhâ 20/126, 127, 134; Enbiyâ’ 21/77; Hacc 22/16, 51, 52, 57, 72; Mü’minûn 23/58, 66, 105; Nûr 24/1, 18, 34, 46, 58, 59, 61; Furkân 25/36, 73; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 81, 82, 83, 84; Kasas 28/2, 45, 47, 59, 87; ‘Ankebût 29/23, 47, 49; Rûm 30/10, 16, 28, 53; Lokmân 31/2, 7, 32; Secde 32/15, 22, 24; Ahzâb 33/34; Sebe’ 34/5, 38, 43; Sâd 38/29; Zümer 39/59, 63, 71; Mü’min 40/4, 35, 56, 63, 69; Fussılet 41/3, 15, 28, 40, 44; Şûrâ 42/35; Zuhruf 43/47, 69; Câsiye 45/7, 8, 9, 11, 25, 31, 35; Ahkâf 46/7, 26; Kamer 54/42; Hadîd 57/9, 17, 19; Mücâdele 58/5; Cum‘a 62/5; Teğâbûn 64/10; Talâk 65/11; Kalem 68/15; Müddessir 74/16; Nebe’ 78/28; Mutaffifûn 83/13; Beled 90/19. 6 - Bakara 2/73, 145, 248, 259; Âl-i ‘Imrân 3/13, 41, 49, 50; Mâide 5/114; En‘âm 6/4, 25, 35, 158; A‘râf 7/26, 103, 106, 132; Yûnus 10/21; Hûd 11/96; Yûsuf 12/35, 105; İbrahîm 14/5; Hıcr 15/81; İsrâ’ 17/1, 12; Meryem 19/10; Tâhâ 20/23, 42, 47, 56; Enbiyâ’ 21/32, 37; Mü’minûn 23/45; Şu‘arâ’ 26/4, 15, 128, 197; Neml 27/13, 52; Kasas 28/35, 36; Rûm 30/20, 21, 22, 23, 24, 25, 46, 58; Lokmân 31/31; Yâsîn 36/33, 36, 37, 41, 46; Sâffât 37/14; Mü’min 40/13, 23, 81; Fussılet 41/37, 39; Şûrâ 42/29, 32; Zuhruf 43/46, 48; Dühân 44/33; Ahkâf 46/27; Necm 53/18. 7 - Bakara 2/164, 248; Âl-i ‘Imrân 3/49, 97, 190; En‘âm 6/99, 158; A‘râf 7/174; Yûnus 10/5, 6, 67, 92, 101; Hûd 11/103; Yûsuf 12/7; Ra‘d 13/3, 4; Hıcr 15/75, 77; Nahl 16/11, 12, 13, 65, 67, 69, 79; Tâhâ 20/54, 128; Mü’minûn 23/30; Furkan 25/37; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190; Neml 27/86; ‘Ankebût 29/15, 24, 35, 44; Rûm 30/21, 22, 23, 24, 37; Lokmân 31/31; Secde 32/26; Sebe’ 34/9, 15, 19; Zümer 39/42, 52; Şûrâ 42/33; Câsiye 45/3, 4, 5, 13; Feth 48/20; Zâriyât 51/20, 37; Kamer 54/15. 8 - Bakara 2/118, 211; En‘âm 6/37, 109; A‘râf 7/133, 146, 203; Yûnus 10/20, 75, 97; Ra‘d 13/7, 27, 38; İsrâ’ 17/59, 101; Kehf 18/9, 17; Meryem 19/21; Tâhâ 20/22, 133; Enbiyâ’ 21/5, 91; Mü’minûn 23/50; Şu‘arâ’ 26/154; Neml 27/12; ‘Ankebût 29/50, 51; Mü’min 40/78; Kamer 54/2; Nâzi‘ât 79/20. 9 - A‘râf 7/73; Hûd 11/64. 10 - Neml 27/92; Fussılet 41/53. 11 - Bakara 2/106; En‘âm 6/124. 12 - Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-y-e maddesi.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/41 Bakara 2/44 Bakara 2/61 Bakara 2/99 Bakara 2/118 Bakara 2/129 Bakara 2/151 Bakara 2/187 Bakara 2/219 Bakara 2/221 Bakara 2/231 Bakara 2/242 Bakara 2/252 Bakara 2/266 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/11 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/58 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/101 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/108 Âl-i İmrân 3/112 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/164 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/56 Nisâ 4/140 Nisâ 4/155 Mâide 5/10 Mâide 5/75 Mâide 5/86 Mâide 5/89 En‘âm 6/4 En‘âm 6/21 En‘âm 6/27 En‘âm 6/33 En‘âm 6/39 En‘âm 6/46 En‘âm 6/49 En‘âm 6/54 En‘âm 6/55 En‘âm 6/65 En‘âm 6/68 En‘âm 6/93 En‘âm 6/97 En‘âm 6/98 En‘âm 6/105 En‘âm 6/118 En‘âm 6/126 En‘âm 6/130 En‘âm 6/150 En‘âm 6/157 A‘râf 7/9 A‘râf 7/32 A‘râf 7/35 A‘râf 7/36 A‘râf 7/37 A‘râf 7/40 A‘râf 7/51 A‘râf 7/58 A‘râf 7/64 A‘râf 7/72 A‘râf 7/126 A‘râf 7/136 A‘râf 7/146 A‘râf 7/147 A‘râf 7/156 A‘râf 7/175 A‘râf 7/176 A‘râf 7/177 A‘râf 7/182 Enfâl 8/2 Enfâl 8/31 Enfâl 8/52 Enfâl 8/54 Tevbe 9/9 Tevbe 9/11 Tevbe 9/65 Yûnus 10/1 Yûnus 10/7 Yûnus 10/15 Yûnus 10/17 Yûnus 10/24 Yûnus 10/71 Yûnus 10/73 Yûnus 10/92 Yûnus 10/95 Hûd 11/1 Hûd 11/59 Yûsuf 12/1 Ra‘d 13/1 Ra‘d 13/2 Hicr 15/1 Nahl 16/104 Nahl 16/105 İsrâ 17/98 Kehf 18/56 Kehf 18/57 Kehf 18/105 Kehf 18/106 Meryem 19/58 Meryem 19/73 Meryem 19/77 Tâhâ 20/126 Tâhâ 20/127 Tâhâ 20/134 Enbiyâ 21/77 Hacc 22/16 Hacc 22/51 Hacc 22/52 Hacc 22/57 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/58 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 Nûr 24/1 Nûr 24/18 Nûr 24/34 Nûr 24/46 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Nûr 24/61 Furkân 25/36 Furkân 25/73 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/81 Neml 27/82 Neml 27/83 Neml 27/84 Kasas 28/2 Kasas 28/45 Kasas 28/47 Kasas 28/59 Kasas 28/87 ‘Ankebût 29/23 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Rûm 30/10 Rûm 30/16 Rûm 30/28 Rûm 30/53 Lokmân 31/2 Lokmân 31/7 Lokmân 31/32 Secde 32/15 Secde 32/22 Secde 32/24 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/5 Sebe' 34/38 Sebe' 34/43 Sâd 38/29 Zümer 39/59 Zümer 39/63 Zümer 39/71 Mü'min 40/4 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Mü'min 40/63 Mü'min 40/69 Fussilet 41/3 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Fussilet 41/40 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/35 Zuhruf 43/47 Zuhruf 43/69 Câsiye 45/7 Câsiye 45/8 Câsiye 45/9 Câsiye 45/11 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Câsiye 45/35 Ahkâf 46/7 Ahkâf 46/26 Kamer 54/42 Hadîd 57/9 Hadîd 57/17 Hadîd 57/19 Mücâdele 58/5 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Talâk 65/11 Kalem 68/15 Müddessir 74/16 Nebe' 78/28 Mutaffifîn 83/13 Beled 90/19 Bakara 2/73 Bakara 2/145 Bakara 2/248 Bakara 2/259 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/41 Âl-i İmrân 3/49 Âl-i İmrân 3/50 Mâide 5/114 En‘âm 6/4 En‘âm 6/25 En‘âm 6/35 En‘âm 6/158 A‘râf 7/26 A‘râf 7/103 A‘râf 7/106 A‘râf 7/132 Yûnus 10/21 Hûd 11/96 Yûsuf 12/35 Yûsuf 12/105 İbrâhîm 14/5 Hicr 15/81 İsrâ 17/1 İsrâ 17/12 Meryem 19/10 Tâhâ 20/23 Tâhâ 20/42 Tâhâ 20/47 Tâhâ 20/56 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/37 Mü'minûn 23/45 Şu‘arâ 26/4 Şu‘arâ 26/15 Şu‘arâ 26/128 Şu‘arâ 26/197 Neml 27/13 Neml 27/52 Kasas 28/35 Kasas 28/36 Rûm 30/20 Rûm 30/21 Rûm 30/22 Rûm 30/23 Rûm 30/24 Rûm 30/25 Rûm 30/46 Rûm 30/58 Lokmân 31/31 Yâsîn 36/33 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/37 Yâsîn 36/41 Yâsîn 36/46 Sâffât 37/14 Mü'min 40/13 Mü'min 40/23 Mü'min 40/81 Fussilet 41/37 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/32 Zuhruf 43/46 Zuhruf 43/48 Duhân 44/33 Ahkâf 46/27 Necm 53/18 Bakara 2/164 Bakara 2/248 Âl-i İmrân 3/49 Âl-i İmrân 3/97 Âl-i İmrân 3/190 En‘âm 6/99 En‘âm 6/158 A‘râf 7/174 Yûnus 10/5 Yûnus 10/6 Yûnus 10/67 Yûnus 10/92 Yûnus 10/101 Hûd 11/103 Yûsuf 12/7 Ra‘d 13/3 Ra‘d 13/4 Hicr 15/75 Hicr 15/77 Nahl 16/11 Nahl 16/12 Nahl 16/13 Nahl 16/65 Nahl 16/67 Nahl 16/69 Nahl 16/79 Tâhâ 20/54 Tâhâ 20/128 Mü'minûn 23/30 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Neml 27/86 ‘Ankebût 29/15 ‘Ankebût 29/24 ‘Ankebût 29/35 ‘Ankebût 29/44 Rûm 30/21 Rûm 30/22 Rûm 30/23 Rûm 30/24 Rûm 30/37 Lokmân 31/31 Secde 32/26 Sebe' 34/9 Sebe' 34/15 Sebe' 34/19 Zümer 39/42 Zümer 39/52 Şûrâ 42/33 Câsiye 45/3 Câsiye 45/4 Câsiye 45/5 Câsiye 45/13 Fetih 48/20 Zâriyât 51/20 Zâriyât 51/37 Kamer 54/15 Bakara 2/118 Bakara 2/211 En‘âm 6/37 En‘âm 6/109 A‘râf 7/133 A‘râf 7/146 A‘râf 7/203 Yûnus 10/20 Yûnus 10/75 Yûnus 10/97 Ra‘d 13/7 Ra‘d 13/27 Ra‘d 13/38 İsrâ 17/59 İsrâ 17/101 Kehf 18/9 Kehf 18/17 Meryem 19/21 Tâhâ 20/22 Tâhâ 20/133 Enbiyâ 21/5 Enbiyâ 21/91 Mü'minûn 23/50 Şu‘arâ 26/154 Neml 27/12 ‘Ankebût 29/50 ‘Ankebût 29/51 Mü'min 40/78 Kamer 54/2 Nâzi‘ât 79/20 A‘râf 7/73 Hûd 11/64 Neml 27/92 Fussilet 41/53 Bakara 2/106 En‘âm 6/124
• 13 - Bu kelimenin pek çok kullanım örneği vardır. 14 - Bakara 2/285; Nisâ’ 4/136; Enbiyâ’ 21/104; Sebe’ 34/44; Tahrîm 66/12; Beyyine 98/3. 15 - A‘râf 7/157. 16 - “Hz. Mûsâ’ya verilen mesaj”, “İsrailoğulları’na/ehl-i kitaba verilen mesaj” örnekleri için bk. Bakara 2/44, 53, 78, 79, 85, 87, 101, 105, 109, 113, 121, 144, 145, 146, 159, 174, 176; Âl-i İmrân 3/7, 19, 20, 23, 65, 69, 70, 71, 72, 75, 78, 98, 99, 100, 110, 113, 186, 187, 199; Nisâ’ 4/44, 47, 51, 54, 123, 131, 136, 153, 159, 171; Mâide 5/5, 15, 19, 48, 57, 59, 65, 68, 77; En‘âm 6/20, 91, 114, 154; A‘râf 7/169, 170; Tevbe 9/29; Yûnus 10/38; Hûd 11/17, 110; Ra‘d 13/36; İsrâ’ 17/2, 4; Mü’minûn 23/49; Furkân 25/35; Neml 27/40; Kasas 28/43, 52; ‘Ankebût 29/46, 47; Secde 32/23; Ahzâb 33/26; Mü’min 40/53; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14, 52; Câsiye 45/16; Ahkâf 46/12; Hadîd 57/16, 29; Haşr 59/2, 11; Müddessir 74/31; Beyyine 98/1, 4, 6; 17 - “İlâhî öğreti” veya “vahiy”, “yasa” anlamında bk. Bakara 2/177, 213; Âl-i İmrân 3/7, 64, 79, 81, 119, 184; Nisâ’ 4/24, 103; Mâide 5/44, 110; En‘âm 6/7, 89, 92; Enfâl 8/68, 75; Tevbe 9/36; Yûnus 10/61, 94; Hûd 11/6; Ra‘d 13/38, 39, 43; İsrâ’ 17/58, 93; Meryem 19/12, 30; Tâhâ 20/52; Enbiyâ’ 21/10; Hacc 22/8, 70; Neml 27/75; Kasas 28/49; ‘Ankebût 29/27, 48; Rûm 30/56; Lokmân 31/20; Ahzâb 33/6; Sebe’ 34/3, 44; Fâtır 35/11, 25, 40; Sâffât 37/117, 157; Mü’min 40/70; Zuhruf 43/4, 21; Ahkâf 46/4, 30; Kâf 50/4; Hadîd 57/22, 25, 26; Kalem 68/37; Nebe’ 78/29; Beyyine 98/3. 18 - “Amel defteri” manasındaki kullanım örnekleri için bk. İsrâ’ 17/13, 14, 71; Kehf 18/49; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Câsiye 45/28, 29; Hâkka 69/19, 25; Mutaffifûn 83/7, 9, 18, 20; İnşikâk 84/7, 10. 19 - “Yazı, kitap, kitaplar” anlamında bk. Bakara 2/285; Nisâ’ 4/136; Enbiyâ’ 21/104; Tahrîm 66/12 20 - “Süre” anlamında bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/145; Hıcr 15/4; 21 - “Levh-i Mahfûz” için bk. Vakı‘a 56/78. 22 - “Anlaşma” kullanımı için bk. Nûr 24/33. 23 - “Yazılı, yazılmış” manasında bk. A‘râf 7/157.
  • Bakara 2/285 Nisâ 4/136 Enbiyâ 21/104 Sebe' 34/44 Tahrîm 66/12 Beyyine 98/3 A‘râf 7/157 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/23 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/69 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/71 Âl-i İmrân 3/72 Âl-i İmrân 3/75 Âl-i İmrân 3/78 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/100 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/44 Nisâ 4/47 Nisâ 4/51 Nisâ 4/54 Nisâ 4/123 Nisâ 4/131 Nisâ 4/136 Nisâ 4/153 Nisâ 4/159 Nisâ 4/171 Mâide 5/5 Mâide 5/15 Mâide 5/19 Mâide 5/48 Mâide 5/57 Mâide 5/59 Mâide 5/65 Mâide 5/68 Mâide 5/77 En‘âm 6/20 En‘âm 6/91 En‘âm 6/114 En‘âm 6/154 A‘râf 7/169 A‘râf 7/170 Tevbe 9/29 Yûnus 10/38 Hûd 11/17 Hûd 11/110 Ra‘d 13/36 İsrâ 17/2 İsrâ 17/4 Mü'minûn 23/49 Furkân 25/35 Neml 27/40 Kasas 28/43 Kasas 28/52 ‘Ankebût 29/46 ‘Ankebût 29/47 Secde 32/23 Ahzâb 33/26 Mü'min 40/53 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14 Şûrâ 42/52 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/12 Hadîd 57/16 Hadîd 57/29 Haşr 59/2 Haşr 59/11 Müddessir 74/31 Beyyine 98/1 Beyyine 98/4 Beyyine 98/6 Bakara 2/177 Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/64 Âl-i İmrân 3/79 Âl-i İmrân 3/81 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/184 Nisâ 4/24 Nisâ 4/103 Mâide 5/44 Mâide 5/110 En‘âm 6/7 En‘âm 6/89 En‘âm 6/92 Enfâl 8/68 Enfâl 8/75 Tevbe 9/36 Yûnus 10/61 Yûnus 10/94 Hûd 11/6 Ra‘d 13/38 Ra‘d 13/39 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/58 İsrâ 17/93 Meryem 19/12 Meryem 19/30 Tâhâ 20/52 Enbiyâ 21/10 Hacc 22/8 Hacc 22/70 Neml 27/75 Kasas 28/49 ‘Ankebût 29/27 ‘Ankebût 29/48 Rûm 30/56 Lokmân 31/20 Ahzâb 33/6 Sebe' 34/3 Sebe' 34/44 Fâtır 35/11 Fâtır 35/25 Fâtır 35/40 Sâffât 37/117 Sâffât 37/157 Mü'min 40/70 Zuhruf 43/4 Zuhruf 43/21 Ahkâf 46/4 Ahkâf 46/30 Kâf 50/4 Hadîd 57/22 Hadîd 57/25 Hadîd 57/26 Kalem 68/37 Nebe' 78/29 Beyyine 98/3 İsrâ 17/13 İsrâ 17/14 İsrâ 17/71 Kehf 18/49 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Câsiye 45/28 Câsiye 45/29 Hâkka 69/19 Hâkka 69/25 Mutaffifîn 83/7 Mutaffifîn 83/9 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/20 İnşikâk 84/7 İnşikâk 84/10 Bakara 2/285 Nisâ 4/136 Enbiyâ 21/104 Tahrîm 66/12 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/145 Hicr 15/4 Vâkı‘a 56/78 Nûr 24/33 A‘râf 7/157
• 24 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 25 - Meryem 19/98; Dühân 44/58; Kamer 54/17, 22, 32, 40. 26 - Müzzemmil 73/20. 27 - Nahl 16/103; Şu‘arâ’ 26/195. 28 - Yûsuf 12/2; Zuhruf 44/3.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Meryem 19/98 Duhân 44/58 Kamer 54/17 Kamer 54/22 Kamer 54/32 Kamer 54/40 Müzzemmil 73/20 Nahl 16/103 Şu‘arâ 26/195 Yûsuf 12/2 Duhân 44/3
• 29 - Hûd 11/1-2; Fussılet 41/3.
  • Hûd 11/2 Fussilet 41/3
• 30 - Semerkandî, age., I, 477; Taberî, age., VIII, 8. 31 - Zemahşerî, age., II, 57. 32 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 33 - Kehf 18/1; Zümer 39/28.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Kehf 18/1 Zümer 39/28
• 34 - Semerkandî, age., II, 574; Taberî, age., XIX, 58; Zemahşerî, age., III, 290.
• 35 - Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/37, 55; İnsân 76/3, 29; ‘Abese 80/12; Tekvîr 81/28. 36 - Meryem 19/76; Hacc 22/16; Muhammed 47/17; Teğâbun 64/11; Müddessir 74/31. 37 - Kasas 28/56. 38 - Bakara 2/272; ‘Abese 80/7.
  • Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/37 Müddessir 74/55 İnsân 76/3 İnsân 76/29 ‘Abese 80/12 Tekvîr 81/28 Meryem 19/76 Hacc 22/16 Muhammed 47/17 Teğâbun 64/11 Müddessir 74/31 Kasas 28/56 Bakara 2/272 ‘Abese 80/7
• 39 - Semerkandî, age., II, 575; Zemahşerî, age., III, 291.
• 40 - Bakara 2/83; Âl-i İmrân 3/23; En‘âm 6/4; Enfâl 8/23; Tevbe 9/76; Yûsuf 12/105; Hıcr 15/81; Enbiyâ 21/1, 24, 32, 42; Mü’minûn 23/3, 71; Nûr 24/48; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/46; Sâd 38/68; Ahkâf 46/3; Müddessir 74/49.
  • Bakara 2/83 Âl-i İmrân 3/23 En‘âm 6/4 Enfâl 8/23 Tevbe 9/76 Yûsuf 12/105 Hicr 15/81 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/42 Mü'minûn 23/3 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/48 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/46 Sâd 38/68 Ahkâf 46/3 Müddessir 74/49
• 41 - Zemahşerî, age., III, 291.
• 42 - Mülk 67/3-5. 43 - Kâf 50/6-11. 44 - Ğâşiye 88/17-20. 45 - Târık 86/5-7. 46 - ‘Abese 80/24-32. 47 - A‘râf 7/185. 48 - Fussılet 41/53. 49 - Neml 27/93.
  • Mülk 67/5 Kâf 50/11 Ğâşiye 88/20 Târık 86/7 ‘Abese 80/32 A‘râf 7/185 Fussilet 41/53 Neml 27/93
• 50 - Semerkandî, age., III, 575. 51 - Mâide 5/100; Tevbe 9/25. 52 - Bakara 2/26, 269; Âl-i ‘Imrân 3/41, 146; Nisâ’ 4/1, 19, 82, 100; Mâide 5/15, 100; En‘âm 6/91; Enfâl 8/43, 45; Tevbe 9/25, 82; İsrâ’ 17/70; Tâhâ 20/33, 34; Hacc 22/18, 40; Furkân 25/14, 38, 49; Şu‘arâ 26/227; Neml 27/15; Ahzâb 33/21, 35, 41; Yâsîn 36/62; Sâd 38/24; Şûrâ 42/30, 34; Hucürât 49/12; Cum‘a 62/10. 53 - Bakara 2/26; Âl-i ‘Imrân 3/186; Nisâ’ 4/100, 114, 160; Mâide 5/32, 49, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81; En‘âm 6/119, 137, 179; Tevbe 9/34; Yûnus 10/92; Hûd 11/91; İbrâhim 14/36; Hacc 22/18; Furkân 25/38, 49; Rûm 30/8; Yâsîn 36/62; Fussılet 41/22; Şûrâ 42/30; Hucürât 49/7; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24. 54 - Nisâ’ 4/12; Tevbe 9/69; İsrâ’ 17/6; Kehf 18/34; Neml 27/76; Kasas 28/78; Rûm 30/9; Mü’min 40/82; Mücâdele 58/7. 55 - Bakara 2/100, 243; Âl-i ‘Imrân 3/110; Mâide 5/59, 103; En‘âm 6/37, 111, 116; A‘râf 7/17, 102, 131, 187; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8; Yûnus 10/36, 55, 60; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/44, 50; Şu‘arâ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 35, 36, 41; Yâsîn 36/7; Sâffât 37/71; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61; Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47.
  • Mâide 5/100 Tevbe 9/25 Bakara 2/26 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/41 Âl-i İmrân 3/146 Nisâ 4/1 Nisâ 4/19 Nisâ 4/82 Nisâ 4/100 Mâide 5/15 Mâide 5/100 En‘âm 6/91 Enfâl 8/43 Enfâl 8/45 Tevbe 9/25 Tevbe 9/82 İsrâ 17/70 Tâhâ 20/33 Tâhâ 20/34 Hacc 22/18 Hacc 22/40 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/49 Şu‘arâ 26/227 Neml 27/15 Ahzâb 33/21 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/41 Yâsîn 36/62 Sâd 38/24 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Hucurât 49/12 Cum‘a 62/10 Bakara 2/26 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/100 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 En‘âm 6/119 En‘âm 6/137 En‘âm 6/179 Tevbe 9/34 Yûnus 10/92 Hûd 11/91 İbrâhîm 14/36 Hacc 22/18 Furkân 25/38 Furkân 25/49 Rûm 30/8 Yâsîn 36/62 Fussilet 41/22 Şûrâ 42/30 Hucurât 49/7 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24 Nisâ 4/12 Tevbe 9/69 İsrâ 17/6 Kehf 18/34 Neml 27/76 Kasas 28/78 Rûm 30/9 Mü'min 40/82 Mücâdele 58/7 Bakara 2/100 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Mâide 5/59 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/187 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/35 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Sâffât 37/71 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47
• 56 - Isfehânî, age., s. 563.