Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 30-37. âyetlerinde kitap ehlinin çeşitli yanlışlıklarını, tevhide aykırı davranışlarını, insanların mallarını haksız yere yiyen din adamlarını, akıbetlerini ve ilahi yasada yılın içindeki ayların sayısının 12 olduğunu, savaş yapmanın haram olduğu ayların yerini değiştirmenin küfür olduğunu bildirmektedir.

a) Kitap Ehlinin Olumsuz Kabulleri

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde Yahudilerin “Üzeyr Allah’ın oğludur”, Hıristiyanların da “Mesîh (İsa) Allah’ın oğludur” dediklerini, bunun onların ağızlarıyla geveledikleri sözler olduğunu, sözlerini daha önce kâfir olmuş kimselerin sözlerine benzettiklerini, laneti hak ettiklerini ve gerçeklerden çevrildiklerini bildirmekte, bunun yanında Yahudilerin hahamlarını, Hıristiyanların da rahiplerini ve Meryem oğlu Mesîh’i (İsa’yı) Allah’ın peşi sıra rabler edindiklerini, hâlbuki kendilerine ancak tek ilâha kulluk etmelerinin emrolunduğunu, çünkü O’ndan başka hiçbir ilah olmadığını, onların ortak koşmalarından münezzeh olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, bu kişilerin ağızlarıyla Yüce Allah’ın nûrunu söndürmek istedikleri, hâlbuki kâfirler istemeseler de Allah’ın nûrunu tamamlamaktan asla vazgeçmeyeceği, Allah’ın, müşrikler hoşlanmasalar da kendi dinini bütün dinlere üstün kılmak için Rasûlü’nü hidâyet ve Hak Din ile gönderdiği beyan edilmektedir.

ı. Yüce Allah’a Çocuk İsnatları

وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌۨ ابْنُ اللّٰهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَس۪يحُ ابْنُ اللّٰهِ ذٰلِكَ قَوْلُهُمْ بِاَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِؤُ۫نَ قَوْلَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللّٰهُ اَنّٰى يُؤْفَكُونَ “(Bazı) yahudiler, ‘Üzeyir Allah’ın oğludur.’ demişlerdi. (Bazı) hristiyanlar da ‘Mesih (İsa) Allah’ın oğludur.’ demişlerdi. Bu, onların ağızlarındaki (anlamsız) sözleridir. Onlar daha önce kâfir olanların sözünün aynısını söylüyorlar. Allah onları kahretsin! Nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorlar!”

Âyettekiوَقَالَتِ ve kâlet fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; الْيَهُود el-yehûdü kelimesi “Yahudiler”; عُزَيْرٌۨ ‘uzeyru kelimesi “Üzeyir”; ابْنُ اللّٰهِ i’bnullâhi tamlaması “Allah’ın oğlu(dur)”;وَقَالَتِ ve kâlet fiili “ve yine (şöyle) demişlerdi”; النَّصَارَى en-nesârâ kelimesi “Hıristiyanlar”; الْمَس۪يحُ el-mesîhu kelimesi “Mesih, İsa”; ابْنُ اللّٰهِ ibnullâhi tamlaması “Allah’ın oğlu(dur)”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu (sözleri)”; قَوْلُهُمْ kavlühum tamlaması “onların (şu) sözleridir”; بِاَفْوَاهِهِمْ bi efvâhihim ifadesi “onların ağızlarındaki”; يُضَاهِؤُ۫نَ yudâhiûne fiili “tam olarak benzetiyorlar, tıpkısını söylüyorlar”; قَوْلَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا kavlellezîne keferû tamlaması “kafir olanların, inkâr etmiş kişilerin sözüne”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önceki”; قَاتَلَهُمُ kâtelehum ifadesi “onları kahretsin”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”; يُؤْفَكُونَ yü’fekûne edilgen fiili ise “(gerçeklerden) çevriliyorlar” demektir.

Burada Yüce Allah’a çocuk isnadında bulunan Yahudilerin ve Hıristiyanların kınanması gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌۨ ابْنُ اللّٰهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَس۪يحُ ابْنُ اللّٰهِ “(Bazı) yahudiler, ‘Üzeyir Allah’ın oğludur.’ demişlerdi. (Bazı) hristiyanlar da ‘Mesih (İsa) Allah’ın oğludur.’ demişlerdi.” Yüce Allah, önceki âyette kendilerine kitap verilenlerin Allah’a ve âhirete inanmadıklarını beyan ettikten sonra, bu âyette söz konusu inançsızlığın nasıl olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çerçevede vahyin indirildiği dönemdeki Yahudilerin ve Hıristiyanların son derece sakıncalı ve çarpık bir Allah inancına sahip oldukları dile getirilmekte ve peygamberlerini Yüce Allah’ın oğlu sandıkları belirtilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen Hz. Üzeyir hakkında şu bilgileri aktarmakta yarar görmekteyiz:

“İslâm kaynaklarında açıkça ifade edilmemekle birlikte müslüman âlimlerin çoğunun Üzeyir’i yahudi geleneğindeki Ezrâ ile özdeşleştirdiği görülmektedir. Yahudi geleneği hakkında geniş bilgiye sahip bulunan İbn Hazm, Üzeyir ve Ezrâ isimlerinin aynı şahsa delâlet ettiğini açıkça söylememekle beraber eserlerindeki anlatımdan onun da bu yöndeki görüşü benimsediği anlaşılmaktadır…”

“Üzeyir’in peygamber olup olmadığı konusunda İslâm âlimleri arasında farklı görüşler vardır. İbn Abbas, Üzeyir’in peygamber olup olmadığını bilmediğini söyler. İbn Ebû Hâtim ondan Allah’ın peygamberi diye söz eder. İbn Kesîr, Üzeyir’in peygamberliğine dair görüşün İslâm âlimleri arasında yaygın olduğunu nakleder. Buna göre Üzeyir, Dâvûd ile Süleyman veya Zekeriyyâ ile Yahyâ arasında yaşamıştır…” 

“Kur’an’ın indiği dönemdeki Hicaz bölgesi yahudilerinde böyle bir inanç vardı ve Hicaz yahudileri diğer yahudiler gibi bir kurtarıcı mesîh beklentisi içindeydi. Ancak ezoterik inanç yapısına sahip bu bölge yahudilerinin beklediği mesîh farklıydı. Muhtemelen onlar bu mesîhe “Tanrı’nın yardımcısı” anlamında İbrânîce Azaryahu yahut Ozer diyorlar ve onun Tanrı’nın oğlu olduğuna inanıyorlardı. Bu kelimeler Arapça’ya Üzeyir şeklinde aktarılmıştır. Buna göre Tevbe sûresindeki uzeyr kelimesi bir isim değil mesîhe verilen bir unvandır şeklinde düşünülebilir.”(1)

Âyette dile getirilen hususun bütün Yahudi ve bütün Hıristiyanları mı içerdiği açık değildir. En azından bir kısmının böyle olduğunu söylememizde herhangi bir sakınca yoktur; zaten ilgili kelimelerin başındaki eliflâm takıları cins manası verebileceği gibi özel bir kısmı manasını da mesaja katıyor olabilir.”

“Müfessirlerimiz burada bir kanaat ileri sürmüşler ve maksadın bütün Yahudiler olmadığını, vahyin indirildiği dönemde Medine ve civarında yaşamakta olan Sellâm b. Mişkem, Numan b. Evfâ, Şâs b. Kays, Finhâs b. Azûrâ, Mâlik b. es-Sayf gibi bir grup Yahudi olduğunu belirtmişlerdir.(2) Bunların Hz. Mûsâ’yı değil de Hz. Üzeyr’i Yüce Allah’ın oğlu saymalarının nedeni, Tevrât’ı ezberden yeniden yazdığına inanıldığı için ona ikinci Mûsâ demeleri olabilir.(3)

Bakara 2/116, Mâide 5/17-18, 72-73, Nahl 16/57, İsrâ’ 17/40, Kehf 18/4, Meryem 19/88, Necm 53/21, İhlâs 112/1-4 gibi Kur’ân’da pek çok âyetin tefsirinde geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, vahyin indirildiği dönemde gerek yakın gerekse uzak çevrelerde Allah inancına aykırı bazı şirk unsurlarının devrede olduğu, Allah’a çocuk isnadının yaygın bir kabul olduğu bilinmektedir. Bu çerçevede olmak üzere, Mekkeli müşrikler “Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları saymış ve O’na kız çocuklar isnat etmişlerdi. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.(4) Bir kısmı ise Yüce Allah ile cinler arasında nesep ilişkisi iddiasında bulunmuşlardı.(5)

Buna karşılık, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “bazı Yahudilerin Hz. Üzeyr’i, bazı Hıristiyanların ise Hz. İsâ’yı Yüce Allah’ın oğlu saydığı” ifade edilmekte, hatta Mâide 5/18’de “bütün Yahûdî ve Hıristiyanların kendilerinin Allah’ın oğlu olduklarını” iddia ettikleri bildirilmektedir.

2. ذٰلِكَ قَوْلُهُمْ بِاَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِؤُ۫نَ قَوْلَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ “Bu, onların ağızlarındaki (anlamsız) sözleridir. Onlar daha önce kâfir olanların sözünün aynısını söylüyorlar.” Yüce Allah kendisine oğul isnadında bulunan Yahudilerin ve Hıristiyanların bu sözlerinin sadece ve sadece ağızlarıyla yaptıkları bir yakıştırma ve geveleme olduğunu bildirmektedir.

a) Âyette geçen ذٰلِكَ قَوْلُهُمْ بِاَفْوَاهِهِمْ “Bu, onların ağızlarındaki (anlamsız) sözleridir” ifadesi tıpkı Mü’minûn 23/100’de geçen “muhakkak ki o, onun söylediği bir sözden ibarettir” ifadesine benzemekte, esasında sözün içeriğinin olmamasına, dolayısıyla da yalanlığına dikkat çekilmektedir.(6)

b) يُضَاهِؤُ۫نَ قَوْلَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ “Onlar daha önce kâfir olanların sözünün aynısını söylüyorlar.” Bu ifade şöyle de tercüme edilmektedir: “(Sözlerini) daha önce kâfir olanların sözlerine benzetiyorlar.” Yüce Allah kendisine çocuk isnadından bulunan Yahudi ve Hristiyanların bu sözleriyle daha önce kâfir olanların sözlerini taklit ettiklerini dile getirmektedir. Yüce Allah’a cinlerden kızlar ve erkekler nispet eden, dahası melekleri Allah’ın kızları sanan müşrikler de bu durumda aynı küfür sözlerini söylemiş, inkârcılığa düşmüşlerdi.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُضَاهِؤُ۫نَ yüdâiûne fiili “benzetiyorlar”, “özeniyorlar”, “öykünüyorlar”, “uyduruyorlar”(7) şeklinde anlamlandırılıyor olsa da bu fiil aslında “tıpatıp, tamamen aynısını söylemek” manasını içermekte,(8) böylece onların atalarının younun aynısını takip ettikleri şekildeki taklitçiliğine gönderme yapılmaktadır. Bu kelimenin ş-b-h kökünden bir fiil ile değil de d-h-e kökünden bu şekilde beyan edilmesi anlamının da farklı olduğunu göstermekte ve şirk ve küfür içerikli söz ve kabullerin aynılık içerdiğini ortaya koymaktadır.

3.قَاتَلَهُمُ اللّٰهُ اَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Allah onları kahretsin! Nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorlar!” Aynısı Münâfikûn 63/4’te de geçen bu ifadeyi iki başlıkta ele alacağız.

a) Yüce Allah kendisine çocuk isnat eden Yahudilere ve Hıristiyanlara yönelik olarak قَاتَلَهُمُ اللّٰهُ kâtelehumullâhu buyurarak bir beddua/talep ifadesi kullanmaktadır.(9) “Allah onları kahretsin”, “Allah onların canlarını alsın”, “Allah onlara lanet etsin”(10) buyurarak, bu kişilerin laneti hak ettiklerini ve lanet üzere kalacaklarını haber vermiş olmaktadır. Kur’ân’da Müddessir 74/19-20’de peşpeşe iki kez yer aldığı üzere, قُتِلَ kutile edilgen fiillerinin kullanıldığı bazı âyetlerde(11) de bu türden bir beddua manası söz konusudur.

Kur’ân’da çeşitli şekillerde dua ve beddua formları vardır. Arapça’da dua veya beddua ifadeleri, her zaman emir kalıbında gelmeyebilir; zaman zaman fiil kalıbı kullanımları da tercih edilir ve bunun Kur’ân’da çeşitli örnekleri vardır. Bu bağlamda bazı örnek âyetler zikredelim:

عَفَا اللّٰهُ عَنْكَ “Allah seni affetsin…”;(12)

قَاتَلَهُمُ اللّٰهُ “Allah onları kahretsin”;(13)

يَغْفِرُ اللّٰهُ لَكُمْ “Allah sizi affetsin!”;(14)

قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ “Yalancılar kahrolsun”;(15)

قُتِلَ الْاِنْسَانُ مَآ اَكْفَرَهُ “Kahrolası insan, nasıl da nankörlük ediyor”;(16)

تَبَّتْ يَدَآ اَب۪ي لَهَبٍ وَتَبَّ “Ebû Leheb’in iki eli kahrolsun, kendisi de.”(17)

Bu âyetlerde yer alanعَفَا ‘afâ,قُتِلَ kutile ve /تَبَّتْ تَبَّ tebbet/tebbe fiilleri mazı (geçmiş zaman) kalıbında olsalar da beddua, kahır ve lanet içerikli bilgiler vermektedirler. Zaten İbn Abbas’tan gelen bir görüşe göre Kur’ân’daki bütünقُتِلَ kutile ifadeleri “lanet olsun” demektir.(18)

Yüce Allah’ın birilerine beddua etmesi, elbette başka ve -hâşâ- daha üstün (!) bir varlıktan yardım beklemek şeklinde olamaz; bu konudaki âyetler kesinlikle böyle anlaşılmamalıdır. Maksat, bu tür insanların laneti hak ettiklerini beyandır. Lanetlik iş yapanlar hem bu dünyada laneti hak ederler; hem de âhirette lanetin sonucu olarak ateş azabına terk edilirler.

ıı. اَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Nasıl da (gerçeklerden) çevriliyorlar!?” Âyette geçen bu kınama ifadesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmekte,(19) muhatapların inkârcılar, müşrikler, Yüce Allah’a çocuk isnat eden Yahudi ve Hıristiyanlar gibi yanlış inanç sahipleri ve münafıklar olduğu görülmektedir.

Âyette geçen اَنّٰى يُؤْفَكُونَ ifadesi “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorlar!” şeklinde de tercüme edilebilir. Buradaki اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”, “hangi sebepten dolayı” gibi anlamlar vermektedir. Bu edatın “hayret” manası da elbette vardır ve burada o mana da hesaba katılarak şu tercüme de doğru kabul edilebilir: “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorlar!”

“Yalanlamak” anlamına gelen e-f-k/ifk kökünden türetilen يُؤْفَكُونَ yü’fekûne fiili “yalanlamak” manasında yorumlanmaktadır. Buna göre cümlenin manası “bütün kâinatı Allah’ın yarattığını bilmelerine rağmen neden yalanlıyorlar?” şeklini almaktadır.

Bu kelimenin “döndürülmek” manası da vardır.(20) Bu durumda cümleye “nasıl oluyor da tevhidden şirke döndürülüyorlar!” manası verilebilir. Âyetteki يُؤْفَكُونَ yü’fekûne edilgen fiili “iftira atmak” şeklindeki asıl manasına uygun olarak “nasıl da iftiraya uğratılıyor, iftiraya kurban ediliyorlar” şeklinde de anlaşılabilir.

Yûnus 10/31’de “gökten ve yerden size kim rızık veriyor” diye onlara sorulduğunda “Allah rızıklandırıyor” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Bu itirafa rağmen, nasıl oluyor da hakikati kabulden döndürüldükleri, gerçeklerden savruldukları ve Yüce Allah’a kulluktan ayrılıp şirke bulaştıkları soruya konu edinilmekte, “hayret ki ne hayret” manası kast edilmektedir.

ıı. Din Adamlarını Rab Edinmeleri

اِتَّخَذُوٓا اَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ اَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَالْمَس۪يحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَآ اُمِرُوٓا اِلَّا لِيَعْبُدُوٓا اِلٰهًا وَاحِدًا لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ “(Yahudiler) hahamlarını (bilginlerini), (hristiyanlar) da rahiplerini ve Meryem oğlu Mesih’i (İsa’yı) Allah’ın peşi sıra rabler edinmişlerdi. (Oysa) onlara ancak tek bir ilaha kulluk etmeleri emrolunmuştu. O’ndan başka ilah yoktur. O, onların ortak koştuklarından yücedir.”

Âyetteki اِتَّخَذُوا ıttehazû fiili “edinmişlerdi”; اَحْبَارَهُمْ ahbârahum tamlaması “onların (kendi) hahamlarını”; وَرُهْبَانَهُمْ ve ruhbâneyum tamlaması “ve onların (kendi) rahiplerini”;اَرْبَابًا erbâben sözcüğü “rabler”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra, Allah’ın astında”; وَالْمَس۪يحَ ابْنَ مَرْيَمَ ve’l-mesîha’bne meryeme tamlaması “ve Meryem’in oğlu Mesîh’i de”; وَمَآ اُمِرُوا ve mâ ümirû edilgen fiili “ve (halbuki) emrolunmamışlardı”;اِلَّا لِيَعْبُدُوا illâ li ya‘büdû istisnası “ibadet etmekten başka”; اِلٰهًا وَاحِدًا ilâhen vâhıden tamlaması “tek bir ilaha, Allah’a”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; سُبْحَانَهُsünhânehû ifadesi “O münezzeh ve uzaktır”; عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi ise “onların ortak koştuklarından” demektir.

Burada hahamların, rahiplerin ve Hz. İsa’nın rab edinilmesi ve buna karşılık Yüce Allah’ın şirkten münezzeh oluşu gündeme getirilmektedir.

1. اِتَّخَذُوٓا اَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ اَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَالْمَس۪يحَ ابْنَ مَرْيَمَ “(Yahudiler) hahamlarını (bilginlerini), (hristiyanlar) da rahiplerini ve Meryem oğlu Mesih’i (İsa’yı) Allah’ın peşi sıra rabler edinmişlerdi.” Yüce Allah kendisine çocuk isnat eden Yahudilerin ve Hıristiyanların aslında bir anlamda şirk içerisinde bulunduklarını beyan etmekte ve onların din adamları olan hahamlarını ve rahiplerini, ayrıca Hıristiyanların da Meryem’in oğlu Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın peşi sıra rabler edindiklerini ifade etmektedir ki bu tür bir kabul, âyetin sonundaki beyandan da anlaşılacağı üzere apaçık bir şirktir.

a) Âyetin iniş sebebi olarak pek çok tefsirde yer aldığı üzere şöyle bir olay nakledilmektedir:

“Müfessirlerin çoğu şöyle demişlerdir: Bu ayette yer alan اَرْبَاب erbâb ‘rabler’den maksad, o Yahudi ve Hıristiyanların, âlim ve ruhbanlarının âlemin ilahları olduklarına inanmaları manası olmayıp, aksine o ahbar ve ruhbanlarına her türlü emir ve yasaklarında itaat etmeleridir. Rivayet olunduğuna göre, Adiyy b. Hâtim, henüz Hıristiyanken (boynunda bir haç varken) bir gün Hz. Peygamber’e gelmişti.”(21)

“Hz. Peygamber o esnada Berâe (Tevbe) suresini okuyordu. Bu âyete, yani Tevbe 9/31. âyete gelince Adiyy ‘Ben Peygamber’e ‘Biz, onlara tapmıyoruz ki?’ dedim.’ Bunun üzerine Hz. Peygamber şöyle buyurdu: ‘Onlar, Yüce Allah’ın helal kıldığını haram kılmıyorlar mı; bundan dolayı siz de onları haram kabul etmiyor musunuz? Yine o ruhban ve ahbar, Yüce Allah’ın haram kıldığı şeyleri helal saymıyorlar mı; böylece de sizler onları helal kabul etmiyor musunuz?’ Ben de ‘Evet’ cevabını verince Hz. Peygamber ‘İşte bu, onlara ibadet etmek demektir’ buyurdu’ demiştir.”(22)

b) Kur’ân’da dört kez(23) geçen اَحْبَار/الْاَحْبَار ahbâr/el-ahbâr sözcüğü ise “yüksek din bilginleri” manasında din âlimleri yani hahamlar demektir. Mâide 5/82 ve Tevbe 9/34’te de geçen رُهْبَان/الرُّهْبَان ruhbân/er-ruhbân kelimelerine gelince, bu sözcük râhib kelimesinin çoğuludur. Bazıları ruhbân kelimesinin müfred olup, cemisinin ise rehâbîn şeklinde geldiğini bildirmişler, aslının ise “korku” mânasına gelen er-rahbeh kelimesi olduğunu söylemişlerdir.

Bu arada Hıristiyanlarla ilgili bir pasajda yer almak üzere Hadîd 57/27’de geçen ve “korkmak” anlamındaki rehebe kökünden türetilen رَهْبَانِيَّة rahbâniyyeh kelimesi de “büyük bir korku hissiyle çekilip dünya lezzetlerini terk ederek zühd ve nefsin isteklerine karşı çıkmak suretiyle ibadette aşırı gitmek” demektir.(24) Özetle ruhbân denen kişilerin âhiret korkusuyla manastırlarda nefislerini ezen, ibadetle meşgul olan, dünyayı ve lezzetlerini terk eden zahit kişiler olduğu söylenebilir.(25)

c) Bu âyetin güne dair mesajları bağlamında asırlar önce yapılmış bir yorumu ve değerlendirmeyi burada özellikle aktarmak ve güne dair sonuçlar çıkarmak istiyoruz:

“Rebî‘ de şöyle der: Ben, Ebu’l-Âliye’ye ‘İsrailoğulları arasındaki o rab edinme nasıl olmuş?’ diye sorduğumda o şöyle demişti: Hıristiyan ve Yahudiler çoğu kez, Yüce Allah’ın kitabında, âlimlerinin ve ruhbanlarının sözlerine muhalif sözler görüyorlardı; ama buna rağmen onların sözlerini alıyor ve Allah’ın kitabındaki hükmü kabul etmiyorlardı.”

“Muhakkik âlimlerin ve müctehidlerin sonuncusu hocamız ve üstadımız şöyle demiştir: Fakihleri taklid eden bir grup kimse müşahade etmiştim. Onlara bazı meseleler hakkında Kur’an’dan pek çok ayet okudum. Onların inanç ve mezhebleri bu ayetlere uymuyordu. Onlar bu ayetleri kabul etmediler ve âyetlere iltifat etmediler. Bana şaşıp kaldılar. Adeta onlar ‘Selefimizden bunların aksine gelen rivayetlere rağmen, nasıl bu ayetlerin zahirleri ile amel edilebilir?’ diyorlardı. Sen, gerçekten iyice düşünürsen, bu hastalığın dünyada yaşayanların çoğunun damarlarına sirayet etmiş olduğunu görürsün...”

“Âyette bahsedilen ‘Rab edinme’ ile ilgili ikinci bir tefsir de şöyledir: Câhiller ve Haşviyye, şeyhlerine ve imamlarına (önderlerine) saygıda çok ileri gittikleri için, bazen onların tabiatları hulûl (Allah’ın bir kula girmesi, O’nda görünmesi) ve ittihâd (Allah’ın o kulla birleşmesi) inancına meyletmektedir. Bu şeyh, dünya peşinde ve dinden uzak biri ise, kendisine uyanlara, işin onların dediği ve inandığı gibi olduğu fikrini vermektedir. Ben, dinden uzak bazı düzenbaz şeyhlerin, tâbî olanlara ve taraftarlarına, kendisine secde etmelerini emrettiğini ve onlara ‘Sizler benim kullarımsınız’ dediğini gördüm.”

“İşte böylece o, taraftarlarına, hulûl ve ittihâd fikrini telkin ettiğini, özellikle kendisine tabi olan bazı ahmaklarla başbaşa kaldığında çoğu zaman ulûhiyyet yani ilahlık iddiasında bile bulunduğunu tespit ettim. Bu nedenle, bu husus, bu ümmet içerisinde bile müşahade edilip dururken, böyle bir şeyin geçmiş ümmetlerde bulunmuş olması nasıl yadırganır ki!?”(26)

İşte bu değerlendirmenin bugün ne kadar yaygın bir şekilde müslüman dünyayı sardığını görmemek mümkün değildir. Demek ki asırlar öncesinde de aynı durum söz konusuydu; yani Kur’ân’ı değil, âlimlerin sözlerini esas alıyor, âyetlerin açık anlamlarına itibar etmiyorlardı. Aslında şaşılacak olan halleri ortada dururken vahye itibar edenlere şaşmaları hayretler vericidir. Ama şükür ki asırlar öncesinde vahyi insan görüşlerinin önünde gören ve vahyi hayatının birinci önceliği haline getiren yiğitler de vardı. Yüce Allah hepsinden ebediyyen razı olsun ve rahmetine onları garketsin.

2. وَمَآ اُمِرُوٓا اِلَّا لِيَعْبُدُوٓا اِلٰهًا وَاحِدًا لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ “(Oysa) onlara ancak tek bir ilaha kulluk etmeleri emrolunmuştu. O’ndan başka ilah yoktur. O, onların ortak koştuklarından yücedir.” Âyetin bu kısmında iki farklı bilgiye yer verilmektedir:

a) وَمَآ اُمِرُوٓا اِلَّا لِيَعْبُدُوٓا اِلٰهًا وَاحِدًا لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “(Oysa) onlara ancak tek bir ilaha kulluk etmeleri emrolunmuştu. O’ndan başka ilah yoktur.” Yüce Allah âyetin devamında bu türden davranışlar ortaya koyanların korkunç bir hata içerisinde olduklarını ifade edercesine, onların bu durumunun aslında başkalarını ilah edinmek gibi olduğunu göstermektedir. Çünkü âyette “Oysa tek ilâha kulluk etmekle emrolunmuşlardı ki O’ndan başka hiçbir ilah yoktur” buyrulmaktadır. Bu ifadenin bir benzeri Beyyine 98/5’te zikredilmekte, evrensel olarak bütün ilahi öğretilerde tevhidin esas olduğuna dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O’ndan başka hiçbir ilah yoktur” şeklindeki beyanı gereği kendisinden başka hiçbir üstün gücün bulunmadığını ilan etmekte, başka herhangi bir ilah kabulünü şiddetle reddedip dışlamaktadır. Bakara 2/255’te de ifade ettiğimiz gibi Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(27) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

b) سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ “O, onların ortak koştuklarından yücedir.” Yüce Allah bu beyanı gereği, diğer davranışın şirk olduğunu belirterek, onların ortak koşmalarından uzak ve münezzeh olduğunu bildirmektedir.

Rûm 30/40 ve Zümer 39/67’de de geçen ifadeler gereği, Yüce Allah Yahudi ve Hıristiyan muhaplarının ortak koştuğu şeylerden münezzeh olduğunu ilan etmektedir. Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmekte(28) ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Şanı yüce ve (eksikliklerden) münezzeh olan (Allah), onların söylediklerinden yücedir; uludur.” Yüce Allah, Bu ve benzer âyetlerde kendisinin kullarının ileri sürdüğü şirk unsurlarından uzak olduğunu ifade etmektedir. Esasında Yüce Allah’a yönelik tesbîh, O’nu kendisine yakışmayan şeylerden tenzih etmektir.

ııı. İslâm’ı Söndürme Girişimleri

يُر۪يدُونَ اَنْ يُطْفِؤُ۫ا نُورَ اللّٰهِ بِاَفْوَاهِهِمْ وَيَاْبَى اللّٰهُ اِلَّآ اَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ هُوَ الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدٰى وَد۪ينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ “Onlar ağızlarıyla Allah’ın nurunu söndürmek istiyorlar. (Oysa) kâfirler istemeseler de Allah nurunu tamamlamaktan asla vazgeçmez. Müşrikler istemese de (dinini) bütün din(ler)e üstün kılmak için Elçisini bir rehber ve gerçek din ile gönderen O’dur.”

Buradaki يُر۪يدُونَ yürîdûne fiili “istiyorlar”; اَنْ يُطْفِؤُ۫ا en yutfiû ifadesi “söndürmeyi”; نُورَ اللّٰهِ nûrallâhi tamlaması “Allah’ın nurunu”; بِاَفْوَاهِهِمْ biefvâhihim ifadesi “onların (kendi) ağızlarıyla”; وَيَاْبَى ve ye’bâ fiili “ve (oysa) geri durmaz”; اللّٰهُ allâhu kelimsi “Allah”; اِلَّآ اَنْ يُتِمَّ illâ en yütimme istisnası “tamamlamaktan başka”; نُورَهُ nûrahû tamlaması “O’nun nurunu”; وَلَوْ كَرِهَ ve lev kerihe ifadesi “istemese de”; الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesi “inkâr edenler”; هُوَ hüve zamiri “O (Allah ise)”; الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ ellezî arsele ifadesi “göndermiştir, gönderendir”; رَسُولَهُ rasûlehû tamlaması “O’nun Elçisi’ni”; بِالْهُدٰى bi’l-hüdâ ifadesi “hidayetle”; وَد۪ينِ الْحَقِّ ve dîni’l-hakkı ifadesi “ve hak dinle”; لِيُظْهِرَهُ li yuzhirahû ifadesi “onu üstün kılsın, ortaya çıkarsın diye”;عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ ‘ale’d-dîni küllihî ifadesi “bütün din(ler)e, bütünüyle dini”; وَلَوْ كَرِهَ ve lev kerihe ifadesi “istemese de”; الْمُشْرِكُونَ el-müşrikûne kelimesi ise “şirk koşanlar, ortak koşanlar” demektir.

Burada ilahi nuru söndürmek isteyenlerin çabaları ve Hz. Peygamber’in gönderiliş amacı gündeme getirilmektedir.

1.يُر۪يدُونَ اَنْ يُطْفِؤُ۫ا نُورَ اللّٰهِ بِاَفْوَاهِهِمْ وَيَاْبَى اللّٰهُ اِلَّآ اَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ “Onlar ağızlarıyla Allah’ın nurunu söndürmek istiyorlar. (Oysa) kâfirler istemeseler de Allah nurunu tamamlamaktan asla vazgeçmez.” Benzeri Saff 61/8’de geçen bu âyette Yüce Allah kitap ehlinden olan ve Allah’a peygamberleri çocuk olarak isnat eden, ayrıca hahamlarını, rahiplerini ve Meryem’in oğlu Mesîh’ı Yüce Allah’ın peşi sıra rabler edinenlerin müşrik olduğunu ifade ettikten sonra, bunların Allah’ın nurunu ağızlarıyla söndürmeye çalıştıklarını bildirmektedir. Ancak bu kâfirler istemeseler de Yüce Allah’ın, nurunu tamamlamaktan asla ve asla geri durmayacağı, bundan vazgeçmeyeceği âyette açıkça ilan edilmektedir.

Burada bağlam gereği muhataplar kitap ehlinden inkârcılar olsa da mesajın evrensel olduğunda şüphemiz yoktur. Çünkü ağızlarıyla hakikati söndürmeye, bastırmaya çalışanların öncelikle Mekkeli müşrikler olduğu Fussilet 41/26’da dile getirilmektedir. Onlar ve bu gibilerin izinden giden herkes, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin kapsamında yer almakta, kâfirler istemeseler de sonucun değişmeyeceği ve Yüce Allah’ın nurunu tamamlayacağı belirtilmek istenmektedir.

“Allah’ın nurunu söndürmek” ifadesi bazen İbrâhim 14/9’da belirtildiği gibi, “elçilerin ağızlarına ellerini tıkamakla” gerçekleşmiştir. Ayrıca Hz. Nûh’un da benzer bir tepki ile karşılaştığı Nûh 71/7’de beyan edilmektedir. Demek ki hak ve hakikate karşı duran küfür tek millettir; aynı hatadan ve metottan beslenmektedir.

Mâide 5/64’te geçen atfee fiiliyle bir kez de Saff 61/8’de geçen يُطْفِؤُ۫ا yutfiû fiilleri “söndürmek” manasına gelmektedir. Aynı şekilde bir kez de Saff 61/8’de yer alan نُورَ اللّٰهِ nûrallâhi tamlamasından maksat elbetteki vahyidir, Kur’ân’dır. Çünkü en-nûr veya nûr kelimeleri Kur’ân’da farklı anlamlarda 43 yerde geçmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi 10 âyette(29) ise Kur’ân’ın ismi olarak kullanılmaktadır. Bu arada âyette zikredilen ve “ağızlar” manasına gelen اَفْوَاه efvâh kelimesi de bağlam gereği biyolojik manada “ağızlar”dan ziyade “boş ve anlamsız laflar”, “üfürükler” şeklinde yorumlanabilir.

Âyette verilmek istenen mesaj, kitap ehlinden kâfirlerin ve genelde bütün inkârcıların Yüce Allah’ın tevhid ve İslam davetini etkisiz ve geçersiz kılmak, iptal etmek için çabaladıkları, ancak bu çabaların hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyeceği, çünkü inkârcılar istese de istemese de Yüce Allah’ın nurunu tamamlayacağı beyan edilmektedir.

2. هُوَ الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدٰى وَد۪ينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ “Müşrikler istemese de (dinini) bütün din(ler)e üstün kılmak için Elçisini bir rehber ve gerçek din ile gönderen O’dur.” Benzeri Feth 48/28’de, aynısı bir kez de Saff 61/9’da geçen bu âyette, Yüce Allah elçisi Hz. Peygamber’i hidayetle yani hak ve hakikat yolunu göstermek, hak dini tebliğ etmek, böylece hak dini her yönüyle ortaya koyup tamamına erdirmek için gönderdiğini beyan etmekte ve müşrikler istemese de bunun gerçekleşeceğini bildirmektedir. Benzer bir beyan daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/48’de de zikredilmektedir.

a)هُوَ الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدٰى وَد۪ينِ الْحَقِّ “Elçisini bir rehber ve gerçek din ile gönderen O’dur.” Âyette geçen بِالْهُدٰى bi’l-hüdâ ifadesi “hidayet ile” yani hak ve hakikat yolunu göstermek, insanlara o yolun ne olduğuna dair rehberlik etmesi için manasına gelmektedir. Bunun ardından kullanılan د۪ينِ الْحَقِّ dîni’l-hakk ifadesi ise “Hakk’ın yani Yüce Allah’ın dini” manasında “hak, gerçek din”, “haniflik dini”(30) anlamında öncesinde geçen “hidayet”i açıklamaktadır.

“Hidâyet” denen şey “hak din”le buluşmaktır. Bu nedenle “hidayet hak dindir; hak din de hidayettir.” Bakara 2/120, Âl-i İmrân 3/73 ve En‘âm 6/71’de de belirtildiği gibi “gerçek olan hidayet Yüce Allah’a aittir; zatenYûnus 10/32’de belirtildiği gibi haktan öte geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmamaktadır.

b) لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ “Müşrikler istemese de (dinini) bütün din(ler)e üstün kılmak için.” Âyette zikredilen لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ ifadesi Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i hidayet ve hak din ile görevlendirmesinin gerekçesini ortaya koymakta ve maksadın hak dinin “bütün (bâtıl) dinlere üstün kılınması” olduğunu göstermektedir.(31) Çünkü Âl-i İmrân 3/19, 83 ve 85’te de belirtildiği gibi “Allah katında tek din İslâm”dır ve “İslâm’ın dışındaki din edinme arayışları kesinlikle kabul edilmeyecektir.”

Bu ifade, “başka bütün dinlere üstünlük sağlamak” manasında değil de “hak dini kendi bütünlüğü içinde tamamen ortaya koymak”(32) veya “hak dini her yönüyle ortaya koyup tamamına erdirmek”(33) şeklinde de yorumlanmaktadır ki bu yorumlar önceki âyette zikredilen “kâfirler istemese de Allah nurunu tamamlayıcıdır” beyanıyla da uyum arz etmektedir.

Yüce Allah’ın Kur’ân’da üç kez yer verdiği bu ifade yani “dinin üstün kılınması” aslında Mâide 5/3’te ve Nûr 24/55’te de beyan edildiği gibi, tamamlanmış yani gerçekleşmiştir. Vahyin inişi tamamlandığına göre, geriye bu tevhid dini olan İslâm’ın diğer bütün dinlere, öğretilere üstünlük sağlaması kalmaktadır. Bugün dünya üzerinde görülen durum bu haysiyetli görevin müslümanlar tarafından gerçekleştirilmeyi beklediğini ortaya koymaktadır.

Yüce Allah “risalet öğretilerini” diğer öğretilerden üstün kılmak için gönderdiğini beyan ettiğine göre, bugün dünya üzerinde henüz bu ideal sağlanmamışsa müslümanların bu görevi hakkıyla yapmadıkları anlaşılmaktadır. En‘âm 6/19’da da belirtildiği gibi, şimdilerde ve sonralarda ilahi vahyi ulaşabildiği kim varsa onlara ulaştırmaya çalışmak ümmetin fertleri olarak teker teker hepimizin görevidir.

b) Kitap Ehlinin İstismarları ve Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 34-35. âyetlerinde müminlere hitap etmekte, hahamlardan ve râhiplerden birçoğunun insanların mallarını haksız yollarla yediğini, insanları Allah’ın yolundan engellediğini, altın ve gümüşü yığıp da onları Allah yolunda harcamayanlara elem verici bir azabı müjdelemesini Hz. Peygamber’e emrettiğini bildirmekte, o gün cehennem ateşinde (bu biriktirilen altın ve gümüş sikkelerin) üzerinin kızdırılacağını, bu sikkelerle onların alınlarının, yanlarının ve sırtlarının dağlanacağını ve kendilerine “İşte bu kendiniz için biriktirdiğiniz (servet)tir. Artık yığmış olduğunuz şeylerin (azabını) tadın!” deneceğini bildirmektedir.

ı. İnsanların Mallarını Haksız Yere Yemeleri

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّ كَث۪يرًا مِنَ الْاَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَاْكُلُونَ اَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالَّذ۪ينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “Ey iman edenler! (Bilin ki) hahamlardan ve rahiplerden birçoğu insanların mallarını batıl yollarla yiyorlar ve (insanları) Allah yolundan engelliyorlar. Altın ve gümüş yığıp da onları Allah yolunda infak etmeyenler (vermeyenler) var ya, işte onlara elem verici bir azabı müjdele!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِنَّ كَث۪يرًا inne kesîran ifadesi “muhakkak ki çoğu, pek çok”; مِنَ الْاَحْبَارِ mine’l-ahbâri ifadesi “hahamlardan”; وَالرُّهْبَانِ ve’r-ruhbâni kelimesi “ve rahipler(den çoğu)”; لَيَاْكُلُونَ le ye’külûne fiili “muhakkak ki yiyorlar”; اَمْوَالَ النَّاسِ emvâle’n-nâsi tamlaması “insanların mallarını”; بِالْبَاطِلِ bi’l-bâtıli ifadesi “haksız bir şekilde”; وَيَصُدُّونَ ve yesuddûne fiili “ve engelliyorlar”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah yolundan”; وَالَّذ۪ينَ يَكْنِزُونَ vellezîne yeknizûne ifadesi “biriktirenler”; الذَّهَبَ ez-zehebe kelimesi “altın”; وَالْفِضَّةَ ve’l-fıddate ifadesi “ve gümüş”; وَلَا يُنْفِقُونَهَا ve lâ yunfikûnehâ fiili “ve onları infak etmezler, etmeyenler”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; فَبَشِّرْهُمْ fe beşşirhum emri “onları müjdele”; بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ bi ‘azâbin elîmin tamlaması ise “elem verici bir azapla” demektir.

Burada hahamların ve rahiplerin çoğunun insanların mallarını bâtıl şekilde yedikleri, servet biriktirip bunu Yüce Allah yolunda infak etmemelerinin azap sebebi olacağı gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّ كَث۪يرًا مِنَ الْاَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَاْكُلُونَ اَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “Ey iman edenler! (Bilin ki) hahamlardan ve rahiplerden birçoğu insanların mallarını batıl yollarla yiyorlar ve (insanları) Allah yolundan engelliyorlar.” Yüce Allah Tevbe 9/31. âyette Yahudilerin hahamlarını, Hıristiyanların ise rahiplerini ve Meryem’in oğlu Mesîh’ı rabler edinmeleri şirkini reddettikten sonra, onların rab edindikleri hahamların ve rahiplerin pek çoğunun insanların mallarını bâtıl yani haksız yollarla yediklerini, böylece de insanları Allah yolundan engellediklerini haber vermektedir.

Burada genellemeci bir tavır değil, ayrıştırıcı bir üslup tercih edilerek, din adamlarının içinden bu türden yanlışlıklara düşmeyenlerin bulunduğuna da dikkat çekilmiş olmaktadır. Çünkü âyette yer alan كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çoğu”, “çoğunluğu” manasına gelmektedir.

a) Âyette zikredilen الْاَحْبَار el-ahbâr ve الرُّهْبَان er-ruhbân kelimeleri hakkında Tevbe 9/31. âyette bilgi vermiş ve bunların Yahudilerin din adamları olan “hahamlar” ile Hıristiyan din adamları olarak kabul edilen “rahipler” olduğunu ifade etmiştik. İşte elbette hepsi değil, ancak pek çoğunun insanların mallarını haksız yollarla yedikleri ifade edilmekte, bu noktada onların da beşeri zaaflara sahip insanlar oldukları, dahası hiçbir şekilde rab edinilmemeleri gerektiği ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyette dile getirilen husus, pek çok Yahudi ve Hıristiyan din adamının yaptığının yanlış olduğudur. Yüce Allah iman edenlere hitap ederek, bunların “harama bulaşarak, tefecilik, faiz, rüşvet, gasp, hırsızlık, dolandırıcılık, bir şeye mecbur bırakılma, her türlü haksızlık, hainlik, kumar, sefihlik, israf, yalan, yalan şahitlik, yalan yere yemin” vs. şeklinde insanların mallarını bâtıl yollarla yediklerini dile getirmek istemekte, bunun yanlış olduğuna dikkat çekmektedir.

Buradaki الْبَاطِل el-bâtıl sözcüğü “zulüm, haksızlık, yalan, mubah olmayan şekil, meşru olmayan biçim”(34) gibi olumsuz içerikte manalar içermekte, haksız her bir işlemi kapsamına almaktadır. Âyette belirleyici olan husus, malları meşru olmayan yollarla yememektir ki meşru olmayan her şey “bâtıl” kapsamında yer almaktadır.

Âyette sözü edilen din adamlarının “insanların mallarını bâtıl yollarla yedikleri ve Yüce Allah’ın yolundan alıkoydukları” ifade edilmektedir. Bu konuda yani haksız mal edinmenin ve insanları Allah yolundan engellemenin çok kötü bir eylem olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(35) Yüce Allah Zuhruf 43/36-37’de bu tiplerin vahiyden yüz çevirdiklerini, bu yüzden başlarına şeytanın musallat edildiğini, daha sonra kendilerini hidayet üzere sanarak insanları Yüce Allah yolundan saptırdıklarını beyan etmektedir. Görevini böyle algılayıp insanları hak yoldan saptıran bu tiplerin daha tehlikeli olanı Yüce Allah adına yalan iftira edenlerdir.

Hûd 11/18-19’da belirtildiği gibi, onlar için mahşerde özel bir yargılanma yaşanacak ve mahşerin şahitleri bu kişilerin lanetlenmişler olduğunu beyan ettikten sonra, bunların dünyada insanları Yüce Allah yolundan alıkoyup o yolu eğri gösterdiklerini ve âhirete karşı da kâfir davrandıklarını haber vermiş olacaklardır. Yüce Allah’a yalan isnat edenler hakkı ve hakikati gizledikleri için, insanları Allah’ın yolundan engellediklerini de unutmamalıdırlar.

b) Bu âyette verilmek istenen mesaj ile daha sonraki dönemlerde karşılaşılan durumlar ve âyetin günümüze mesajı noktasında Râzî’nin bir değerlendirmesini aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah, Yahudi ve Hıristiyanların önderlerini, âlim ve rahiblerini, kibirli, zorba olmak, rablık iddiasında bulunmak ve insanlara tepeden bakmak gibi sıfatlarla nitelendirince, kibirli ve zorba olmanın, rububiyyet iddiasında bulunmanın maksadının, haksız bir şekilde insanların mallarını almak olduğuna dikkat çekmek amacıyla, bu ayette de onların, halkın mallarını almaya düşkün olduklarını bildirmiştir.”

“Yemin ederim ki, kim manastırdakilerle zamanımızdaki düzenbazların hallerini iyice düşünürse, bu ayetlerin sanki sırf bu gibilerin durum ve hallerini açıklamak için indirildiğini görür. Bu nedenle, sen, onlardan her birinin dünyaya iltifat etmediğini, dünyadaki hiçbir şeyle asla ilgilenmediğini, temizlik ve masumiyyette tıpkı mukarreb melekler gibi olduğunu iddia ettiğini görürsün. Ama durum, bir yufkayı, bir ekmeği elde etmeye varıp dayandığında, sen onun canı pahasına ona atıldığını ve onu elde etmek uğruna, zillet ve alçaklığın en aşağısına bile katlandığını müşahade edersin.”(36)

2. وَالَّذ۪ينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “Altın ve gümüş yığıp da onları Allah yolunda infak etmeyenler (vermeyenler) var ya, işte onlara elem verici bir azabı müjdele!” Yüce Allah âyetin ilk kısmında hahamların ve ruhbanların pek çoğunun durumunu ele alıp hatırlattıktan sonra, buradaki asıl amacın bu noktada evrensel bilgi vermek olduğunu, altın ve gümüş gibi ekonomik değerleri biriktirmenin, onları Allah yolunda infak etmemenin sonuçta elem verici bir azaba neden olacağını haber vermektedir.

Bir sonraki âyette de aynı kökten kalıplarda geçen يَكْنِزُونَ yeknizûne fiili “biriktirmek”, “bir araya getirmek” manasına gelmekte, dünya hayatında altın, gümüş vs. türden ekonomik değerleri biriktirmenin sakıncasına dikkat çekilmektedir. Mal insana verimiş bir emanettir; onu veriliş amacı doğrultusunda infak etmek gerekmektedir.

Kur’ân’da üzerinde en çok durulan konulardan birisi olan “infak” kavramını Bakara 2/215’te oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Sadece bir hadisin meâlini, diğerinin mesajını aktarmakla yetineceğiz: “Veren el, alan elden daha hayırlıdır.”(37) Yine Hz. Peygamber zekâtı verilmiş olan fazla malın kenz olmadığını, zekâtı verilmeyen az malın bile kenz yani biriktirme olduğunu bildirmektedir.(38)

ıı. Mahşerdeki Feci Akıbetleri

يَوْمَ يُحْمٰى عَلَيْهَا ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوٰى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هٰذَا مَا كَنَزْتُمْ لِاَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ “O gün cehennem ateşinde (bu biriktirilen şeylerin) üzeri kızdırılacaktır ve bu (birikim)lerle onların alınları, yanları ve sırtları dağlanacaktır. (Kendilerine şöyle denecektir): İşte bu, kendiniz için biriktirdiğiniz (servet)tir. Artık yığmış olduğunuz şeylerin (azabını) tadın!”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “işte o gün”; يُحْمٰى yuhmâ edilgen fiili “kızartılacak, kızdırılacak”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “(bu biriktirilen şeylerin) üzerinde”; ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ fî nâri cehenneme tamlaması “cehennem ateşinde; فَتُكْوٰى fe tükvâ edilgen fiili “dağlanacak”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”; جِبَاهُهُمْ cibâhuhum ifadesi “onların önleri”; وَجُنُوبُهُمْ ve cünûbuhum ifadesi “ve onların yanları da”; وَظُهُورُهُمْ ve zuhûruhum ifadesi “ve onların sırtları da”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; مَا كَنَزْتُمْ mâ keneztüm ifadesi “biriktirmiş olduğunuz şeylerdir”; لِاَنْفُسِكُمْ li enfüsiküm ifadesi “sizin nefisleriniz için, kendiniz için”; فَذُوقُوا fe zûkû emri “(şimdi) tadın (bakalım)”; مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ mâ küntüm teknizûne emri ise “biriktirmiş olduğunuz şeyleri, onların karşılıklarını” demektir.

Burada dünyada biriktirilip Yüce Allah yolunda infak edilmeyen servetin mahşerde ateşe dönüşeceği gündeme getirilmektedir.

1.يَوْمَ يُحْمٰى عَلَيْهَا ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوٰى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ “O gün cehennem ateşinde (bu biriktirilen şeylerin) üzeri kızdırılacaktır ve bu (birikim)lerle onların alınları, yanları ve sırtları dağlanacaktır.” Yüce Allah önceki âyette Yahudi ve Hıristiyan din adamlarının pek çoğunun insanların mallarını haksız yere yediklerini, insanları Allah yokundan engellediklerini, altın, gümüş gibi değerleri biriktirdiklerini, onları Allah yolunda infak etmediklerini ifade ettikten sonra, böylelerini elem verici bir azabın beklediğini beyan etmekte ve işte bu âyette o azabın zamanına değinmektedir.

Bu çerçevede söz konusu kişilerin biriktirdikleri altın ve gümüşler üzerinde ateşin kızdırılacağı, yani ateşin bu değerler üzerinde tutuşturulup kızgın bir hale getirileceği bildirilmekte, sonrasında ise bu kızgın altın ve gümüş sikkelerle söz konusu kişilerin alınlarının, yanlarının ve sırtlarının dağlanacağı ifade edilmektedir.

Alın, insanın en güzel uzvu olan yüzün en gözde kısmıdır; yanlar ve sırt ise en kuvvetli vucut kesitleri olarak bilinir. Bu nedenle, âyette bu üç organın zikredilmesinin muhtemel sebebi, sözü edilen kişilerin hem güzelliklerinin hem de güç ve kuvvetlerinin yok olup gitmesidir. Ayrıca “parçayı anarak bütünü kast etme metodu” gereği, bazı organlar sayılsa da maksat vucudun tamamıdır; ateşte bütün vucut organları dağlanacaktır ki Nisâ’ 4/56, Mü’minûn 23/104 ve Müddessir 74/28-29 gibi âyetlerde verilen bilgiler de bu istikamettedir.

Ayrıca şunu da belirtelim ki “mal kazanmanın gayesi, yüzlerde etkisi görülen kalbî bir ferahlığın, böğürleri dolduran bir tokluğun ve sırtlara giyilen ve övünç vesilesi olan bir giyimin elde edilmesidir. Bu nedenle, insanlar, bu üç uzvun süslü olmasını istedikleri için, cehennemdeki bu dağlama da onların alınları, böğürleri ve sırtları üzerine olacaktır.”(39)

Âyette geçen يُحْمٰى yuhmâ edilgen fiili “kızdırılmak”, “kızgın hale getirilmek” manasına gelmekte, Kâri‘a 101/11’de geçen hâmiyeh kelimesiyle aynı doğrultuda bir mana içermektedir. Bu fiil ve ilgili kelime, cehennem ateşinin yoğunluğunu, şiddetini ve dayanılmazlığını ortaya koymakta, Allah yolunda infak edilmeyen malların ve servetin kişinin her tarafını etkileyecek şekilde bir ateşe dönüşeceği bildirilmek istenmektedir.

Bu durum Âl-i İmrân 3/180’de şöyle ifade edilmektedir: “Allah’ın, kereminden kendilerine verdiklerini (infakta) cimrilik gösterenler, bunun kendileri için hayırlı olduğunu sanmasınlar; aksine bu onlar için şerdir. Cimrilik ettikleri şey de kıyamet gününde boyunlarına dolanacaktır. (Hâlbuki) göklerin ve yerin mirası sadece ve sadece Allah’a aittir. Allah bütün yaptıklarınızdan haberdardır.” Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, cimrilik yapıp Yüce Allah yolunda mallarını infak etmeyenleri nasıl bir akıbetin beklediği kolayca kavranabilecektir.

2. هٰذَا مَا كَنَزْتُمْ لِاَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ “(Kendilerine şöyle denecektir): İşte bu, kendiniz için biriktirdiğiniz (servet)tir. Artık yığmış olduğunuz şeylerin (azabını) tadın!” Yüce Allah sözünü ettiği kişilere uygulayacağı pek şiddetli azabın mahşerde gerçekleşeceğini haber verdikten sonra, muhatapların sadece yanmakla bırakılmayacaklarını, kendilerine dünyada yapıp ettikleri bu türden davranışların hatırlatılacağını da bildirmektedir.

Dünya şartlarında mal ve servet biriktirip bunları Allah yolunda infak etmemenin en önemli sebebi, Hümeze 104/1-3’te de belirtildiği gibi mal ve servetin kişiyi ebedi yaşatacağına dair sahip olunan kanaattir. İşte Yüce Allah bu kanaatin yanlış olduğunu beyan ederek, istismarcı ve cimri insanların dünyada kendileri için biriktirdikleri şeylerin mahşerde ateşe dönüşeceğini ve bunların ateş azabında tadılmasının kendilerinden isteneceğini haber vermektedir.

c) İlâhî Yasada Aylar

Yüce Allah sûrenin 36-37. âyetlerinde gökleri ve yeri yarattığı günde Allah’ın kitabına (yasasına, ölçüsüne) göre Allah katında ayların sayısının on iki, bunlardan dördünün haram aylar olduğunu, doğru dinin yani doğru hesap, kanun, yasa ve takvimin bu şekilde belirlendiğini, bu yasayı Allah’ın koyduğunu, o aylardaki yasağı çiğneyerek haram aylar konusunda kendilerine zulmetmemeleri gerektiğini ve müşrikler müslümanlarla nasıl topyekün savaşıyorlarsa müslümanların da onlara karşı aynı şekilde savaşmasını emrettiğini beyan etmektedir.

Ardından, Haram ayları ertelemenin veya arttırmanın sadece ve sadece küfürde bir artış sebebi olduğu, çünkü böyle davranmanın sonucunda kâfir olanların saptırılacağı, haram ayını bir yıl helal, bir yıl haram saydıkları, sebebini ise “Allah’ın haram kıldığının sayısını denk getirmeleri ve (böylece) Allah’ın haram kıldığını helâl kılmaları” şeklinde belirledikleri, sonuçta onların kötü işlerinin kendilerine güzel gösterildiği bildirilmektedir.

ı. Yılın On İki Ay Oluşu ve Haram Aylarda Savaş Yasağı

اِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّٰهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ مِنْهَآ اَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا ف۪يهِنَّ اَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِك۪ينَ كَآفَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَآفَّةً وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّق۪ينَ “Gökleri ve yeri yarattığı günde Allah’ın kitabına (yasasına) göre Allah katında ayların sayısı on iki olup, bunlardan dördü haram aylardır. İşte bu doğru dindir (yasadır). Onlarda (haram aylar konusunda) kendinize haksızlık etmeyin ve onlar nasıl sizinle topyekûn savaşıyorlarsa siz de müşriklerle topyekûn savaşın! Bilin ki Allah muttakîlerle (duyarlı olanlarla) beraberdir.”

Âyetteki اِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ inne ‘ıddete’ş-şuhûri tamlaması “muhakkak ki ayların sayısı”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا isnâ ‘aşera şehran ifadesi “12 ay(dır)”; ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ fî kitâbillâhi tamlaması “Allah’ın yasasında”; يَوْمَ خَلَقَ yevme haleka ifadesi “yarattığı gün, yarattığı günde, günde(n beri), dönemde, evrede”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri,”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeri, yeryüzünü”; مِنْهَآ minhâ ifadesi “onlardan, o aylardan (şöylesi) vardır”; اَرْبَعَةٌ حُرُمٌ erbe‘atün hurumun tamlaması “dört tane haram aylar”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o”; الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ ed-dînu’l-kayyimu tamlaması “sapasağlam bir hesaptır”; فَلَا تَظْلِمُوا fe lâ tazlimû emri “haksızlık etmeyin”; ف۪يهِنَّ fîhinne ifadesi “onlarda”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm kelimesi “sizin nefsinize, kendinize”; وَقَاتِلُوا ve kâtilû emri “ve savaşın”; الْمُشْرِك۪ينَ el-müşrikîne kelimesi “o müşriklerle, ortak koşanlarla”; كَآفَّةً kâffeten emri “topluca (savaşın)”; كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ kemâ yukâtilûneküm ifadesi “onlar sizlerle savaştıkları gibi”; كَآفَّةً kâffeten kelimesi “topluca”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “bilin ki”;اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مَعَ الْمُتَّق۪ينَ me‘a’l-muttakîne ifadesi ise “takvâ sahipleriyle, duyarlı olanlarla beraber(dir)” demektir.

Burada yılın 12 aydan oluştuğu ve dört ayının da haram aylar diye belirlendiği, o aylarda haksızlıktan özellikle kaçınılması gerektiği, ancak o dönemde bir saldırı olursa saldırıya karşılık verilmesinin zorunlu olduğu gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّٰهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ مِنْهَآ اَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ “Gökleri ve yeri yarattığı günde Allah’ın kitabına (yasasına) göre Allah katında ayların sayısı on iki olup, bunlardan dördü haram aylardır. İşte bu doğru dindir (yasadır).” Yüce Allah bu cümlelerde evrene koyduğu bir yasasına dair bilgiler vermekte ve insanları bu konuda bilgilendirip uyarmaktadır.

a) Bu âyetin mesajından anlaşılıyor ki, müşrikler, Yahudiler ve Hıristiyanlar tarafından senenin ayları üzerinde oynamalar yapılıyor, belli bazı görevlerin zamanında yapılmamasına sebep oluyorlardı. Özellikle hac zamanlarında yaptıkları nesî’ denen çeşitli zaman “erteleme”leri nedeniyle, bazı yılların on üç ay olmasına neden oluyorlar, haccın yapılması gereken Zilhıcce ayının yerini oynatıyorlardı.(40) Bunun sebebi, haccın aynı zamanda bir ticaret ortamı olmasıydı.

Kameri yıl hesabı Güneş yılına göre biraz daha az bir süre aldığı için, haccın yapılış zamanı senenin içerisinde mevsim mevsim dolaşmaya sebep oluyordu ve bu durum bazılarına zor geliyordu. Güneş yılındaki fazla günleri belli yıllar toplayarak ilave bir ay elde etme çabasına girişmişlerdi. Kendilerince ticarete uygun görmedikleri mevsimlerde haccın yapılması ticari manada olumsuzluklara neden olduğu için, bazı yıllar seneyi bir ay daha uzatarak kendilerince bir ayarlama yapmışlardı.

Yüce Allah bütün bunları ortadan kaldırmak ve zamanı 12 ay üzerinden algılamak için yaratılışın en başından beri yani “göklerin ve yerin yaratıldığı günde Allah’ın yasasının bu olduğunu” bildirmekte, bundan sonra da böyle kabul edilip uygulanması gerektiğini beyan etmektedir. Arapların ilk zamanlarındaki metodu, yılın “şemsî/Güneş hesabına” değil, “kamerî/Ay hesabına” göre olmasıydı. Bu durum onların Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’den vâris aldıkları bir hükümdü.(41)

Ancak Yahudilerde ve Hıristiyanlarda ise durum ve uygulama böyle değildi. Daha sonra Arapların bir kısmı Yahudi ve Hıristiyanların takip ettiği şemsî hesabı tercih etmeye başladılardı ki âyette bunun yanlışlığına dikkat çekilmektedir.(42)

Yüce Allah Yûnus 10/5’te Güneş’i dıyâ’ yani ışık ve ısı kaynağı, Ay’ı da nûr yapıp ona belli menziller takdir ettiğini beyan ederken, gerekçesini “yılların sayısını ve hesabı bilmek” diye belirlediğini dile getirmektedir. Bakara 2/189’da Ay’ın hallerinden sorulmasından söz edilerek, bunun insanların bazı yararları ve hac için vakit belirleme vesilesi olduğuna dikkat çekilmektedir.

b) Âyette zikredilen ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ “Allah’ın kitabında” ifadesi “Allah’ın yasası, düzeni, sistemi, ölçüsü” manasına gelmekte, yaratılışta kevnî âyetlere dair bir işlemi içermektedir. Bazı âlimlerimiz bu ifadeye “Levh-i Mahfûz”,(43) bazıları “Kur’ân” manası verirken, Ebû Müslim el-Isfehânî ise bunun Bakara 2/178, 183, 216, En‘âm 6/54 gibi âyetlerde de geçtiği üzere “Allah’ın farz kıldığı ve hükmettiği şekilde” manasına geldiğini belirtmiştir.(44)

c) Âyette geçen مِنْهَآ اَرْبَعَةٌ حُرُمٌ “Onlardan dördü haram (aylar)dır” ifadesi ise bu 12 ayın içinden Zilkade, Zilhıcce, Muharrem ve Receb aylarından oluşan(45) dört tanesinin diğerlerine göre özellikler içerdiğini, bazı ilave yasaklar ve değerlerle donanımlı kabul edildiklerini ortaya koymaktadır. Bakara 2/197 ve 217’de bu ayların saygınlığına, onlarda savaşın çok büyük bir günah olduğuna dair çeşitli bilgiler verilmektedir. Zaten devam eden cümlede de bu noktada bir buyruk zikredilmektedir.

Bu aylarda işlenen günahlar diğer zamanlarda işlenenlere göre daha sakıncalı, sevaplar da daha çok karşılığı olan davranışlar olarak kabul edilmektedir.(46) Buna benzer şekilde diğerlerine göre daha önemli kabul edilen bazı zamanlar olduğunu bilmekteyiz. Meselâ Kadir gecesinin 1000 aydan daha hayırlı oluşu,(47) Ramazan’da vahyin indirilmesi,(48) Cum‘a gününe özel gönderme yapılması(49) bu noktada özellikle hatılanabilir.

d) Âyette yer alan ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ “doğru, sapasağlam din budur” ifadesi, “doğru hesabın bu olduğunu”, önceleri yapılan nesî’ yani “erteleme” uygulamalarının yanlışlığını ortaya koymaktadır. Buradaki الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ ed-dînu’l-kayyimu tamlaması “doğru hesap”, “doğru kanun”, “doğru takvim”, “doğru yasa”(50) gibi anlamlar içermektedir. Bu hesaba yani ayların sayısının 12 olduğu gerçeğine göre hareket edip, dini emirlerin uygulanması gerektiğine özellikle dikkat çekilmekte, ayların yerini değiştirmenin yaratılış ilkelerine aykırı davranmak olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

“Câhiliye döneminde bile “haram aylar” saygın kabul edilir, bu aylarda savaş yapmaktan özellikle kaçınılırdı. Hatta bir kişi yakınını öldüren bir katili görse ona saldırmaz, kötü söz bile söylemezdi. Nesî’ denen değişiklik, yani erteleme ihdas edilinceye kadar bu yasağa saygı bir dindarlık ve geleneğe bağlılık üzere sürüp gidiyordu. Yerli yerinde, zamanı zamanında bu yasağa saygı ibadet ve itaat olarak yeniden geçerli olmak üzere haccın Zilhıcce’de yapılması gerekmekteydi, nitekim de öyle oldu.”(51)

Konuyla ilgili bir rivayette Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu aktarılmaktadır: “Bir sene 12 aydır; bunlardan dördü haram aylardır. Üçü art arda gelen Zilkade, Zilhicce ve Muharrem’dir; biri de Mudar kabilesinin Receb’idir ki o da Cemaziyelâhar ile Şaban ayı arasındadır.”(52)

2.فَلَا تَظْلِمُوا ف۪يهِنَّ اَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِك۪ينَ كَآفَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَآفَّةً “Onlarda (haram aylar konusunda) kendinize haksızlık etmeyin ve onlar nasıl sizinle topyekûn savaşıyorlarsa siz de müşriklerle topyekûn savaşın!” Yüce Allah önceki cümlede “Allah’ın gökleri ve geri yarattığı günde belirlediği yasa ve ölçüye göre ayların sayısının 12” ve “içlerinden dört tanesinin hurum yani ‘haram aylar’ olduğunu” belirttikten sonra, işte bu dört haram ayın içerisinde yanlış hareket ederek müslümanların kendilerine zulmetmemesi gerektiğine dikkat çekmektedir. Buna göre, sözü edilen dört haram ayda savaş yapılmaması gerektiğine dolaylı olarak işaret edirek, Bakara 2/217’de verilen bilgiye bir anlamda gönderme yapılmış olmaktadır.

a) فَلَا تَظْلِمُوا ف۪يهِنَّ اَنْفُسَكُمْ “Onlarda (haram aylar konusunda) kendinize haksızlık etmeyin!” Âyette yer alan bu ifade gereği, anlaşılıyor ki bunların zamanı hakkında oynamalar gerçekleştiriliyordu. Aktarıldığına göre, her sekiz yıllık dönemde sırasıyla üçüncü, altıncı ve sekizinci yıllarda aylara bir ay ilave ederek o yılları 13 aya çıkarıyorlardı ve böylece hem haccın hem Ramazan ayının hem de kurbanın vs. zamanında bir sabitlemeye girişiliyordu. Kendilerince ya hep kolayı ya da hep zoru seçerek sünnetullâh denilen ilâhi sisteme karşı bir hareket geliştirmişlerdi.(53)

İşte Yüce Allah haram aylar konusunda yanlış yaparak veya yanlışa katkı sunarak, yanlışı uygulayarak kendilerine haksızlık etmemelerini müslümanlara emretmektedir.(54) Sırf müşrikler bu ayları haram ay sayıyor diye buna inanmamak doğru değildir; eğer aksine bir davranış ortaya konulursa bu kendine zulmetmek manasına gelmektedir.(55)

b) وَقَاتِلُوا الْمُشْرِك۪ينَ كَآفَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَآفَّةً “Onlar nasıl sizinle topyekûn savaşıyorlarsa siz de müşriklerle topyekûn savaşın!” Yüce Allah haram aylara dair özel hatırlatmasını yaptıktan sonra, müşrikler eğer haram aylarda topluca kendilerine saldırırlarsa müslümanların da o saldırılara topluca karşılık vermesini emretmekte, bir anlamda saldırgan taraf olmamaları gerektiğine de dolaylı yoldan işaret etmiş olmaktadır.

Müşrikler haram aylardaki saldırmazlık prensibini fırsat bilerek, haram-helal tanımayan yapıları gereği eğer o aylarda topyekün hareket edip müslümanlara saldırırlarsa, Yüce Allah müslümanların da bu saldırıya topyekün karşılık vermesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/194’te söyle buyrulmaktadır: “Haram ay(lar) haram ay(lar)a karşılıktır. Hürmetler (dokunulmazlıklar) karşılıklıdır. Kim size saldırırsa siz de ona misilleme olacak kadar saldırın! Allah’a karşı duyarlı olun ve bilin ki Allah takvâlı (duyarlı) olanlarla beraberdir.”

Bazı âlimlerimiz buradaki maksadı genel manada senenin bütün aylarını içerecek şekilde izah etmiş olsa da,(56) yorumunu yapmakta olduğumuz Tevbe 9/36. âyet genel olarak diğer zamanlardaki saldırganlıkları içermemektedir. Aksine özel manada “haram aylara” dikkat çekildiği için, haram aylarda saldırgan tarafa karşılık verilmesi özellikle o haram aylardaki yasağı dikkate almak gerektiği içindir; yoksa genel olarak saldırganlık yapanlara karşılık verilmesiyle ilgili olarak Bakara 2/190-193, Nisâ’ 4/89-91, Nahl 16/126, Hacc 22/39, 60 gibi âyetlerde beyanlar yer almaktadır.

Bu âyetlerde de ifade edildiği gibi, haram ayların dışındaki zamanlarda müslümanlar herhangi bir saldırıya uğrarlarsa kendilerini savunma hakkına elbette sahiptirler. Nitekim daha önce yorumladığımız Tevbe 9/5, 12, 13,14’te de belirtildiği üzere, Yüce Allah müşriklerden antlaşma yeminlerini bozanlarla ve daha önce verdikleri sözlerin gereğini yerine getirmeyenlerle savaşılması gerektiğini hükme bağladığını beyan etmektedir. İşte bütün bu hususlar çerçevesinde düşünüldüğünde, anlaşılıyor ki “saldırganlık yapılmaz; ancak saldırganlık cevapsız da bırakılamaz.”

3. وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّق۪ينَ “Bilin ki Allah muttakîlerle (duyarlı olanlarla) beraberdir.” Aynısı Tevbe 9/123’te de geçen bu cümlede Yüce Allah kendisinin belirlediği yasası gereği, ayların sayısının en baştan beri 12, içlerinden dört tanesinin haram yani savaş yapılmayan saygın aylar olduğunu, o aylarda haramları ihlal ederek müslümanların kendilerine yazık etmemeleri gerektiğini, ancak o dönemleri fırsat bilerek müslümanlara karşı toplu bir saldırıya geçen müşriklere aynı şekilde karşılık verilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

İşte bu beyanların ardından, Yüce Allah kimlerin O’nun belirlediği hükümlere riayet ettiğini gayet iyi bildiğini ve bu itinayı gösterenlerle birlikte olduğunu, onlara yardım ve destek vereceğini bildirmektedir.

Yüce Allah aynı konuyu ele aldığı Bakara 2/194’in sonunda da benzer bir ifadeyi kullanarak şöyle buyurmaktadır: “Allah’a karşı duyarlı olun ve bilin ki Allah müttakîlerle beraberdir.” Yüce Allah savaş hukuku noktasında da müslümanların nelere dikkat etmeleri gerektiğini beyan ederek, verdiği hükümlere itibar etmeleri gerektiğini ifade bağlamında kendilerini takvâya çağırmakta, muttaki olmalarını istemektedir. Bunu daha da pekiştirmek için koyduğu hükümlere itibar edenlerle yani duyarlı davrananlarla beraber olduğunu, onları sevip desteklediğini hatırlatmaktadır.

ıı. Haram Ayları Ertelemenin Küfür Oluşu

اِنَّمَا النَّس۪يٓءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِؤُ۫ا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللّٰهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللّٰهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوٓءُ اَعْمَالِهِمْ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ “(Haram ayları) ertelemek (sayısını artırmak), sadece küfürde bir artış (sebebi)dir. Onunla, kâfir olanlar saptırılır. (Müşrikler) o (haram ayı)nı bir yıl helal sayarlar, bir yıl haram sayarlar ki Allah’ın haram kıldığının sayısını denk getirsinler ve (böylece) Allah’ın haram kıldığını helal kılsınlar. (Bu şekilde) onların kötü işleri kendilerine güzel gösterilmiştir. Allah kâfirler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki اِنَّمَا النَّس۪يٓءُ inneme’n-nesîu ifadesi “mutlak surette ertelemek (denen şey)”; زِيَادَةٌ ziyâdetün kelimesi “fazlalaşmak(tır), ilerlemek(tir)”; فِي الْكُفْرِ fi’l-küfri ifadesi “küfürde”; يُضَلُّ yudallü edilgen fiili “saptırılır”; بِهِ bihî ifadesi “onunla”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkâr etmiş kişiler, kâfir olanlar”; يُحِلُّونَهُ yuhıllûnehû ifadesi “onu helal sayıyorlar(dı)”; عَامًا ‘âmen kelimesi “bir yıl”; وَيُحَرِّمُونَهُ ve yuharrimûnehû fiili “ve onu haram sayıyorlar(dı), ve onu haram kılarlar(dı)”; عَامًا ‘âmen kelimesi “bir yıl”; لِيُوَاطِؤُ۫ا li yuvâtıû fiili “denkleştirmeleri için”; عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللّٰهُ ‘ıddete mâ harramellâhu tamlaması “Allah’ın haram kıldığı sayıya”; فَيُحِلُّوا fe yuhıllû fiili “(böylece) helal kılmak üzere”; مَا حَرَّمَ mâ harrame ifadesi “haram kıldığı şeyleri”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; زُيِّنَ züyyine edilgen fiili “süslenmişti, süslü gösterilmişti”; لَهُمْ lehum ifadesi onlar için”; سُوٓءُ اَعْمَالِهِمْ sûu a‘mâlihim tamlaması “onların yaptıkları kötülükler, çirkin şeyler”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayete erdirmez, doğru yola iletmez”; الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ el-kavme’l-kâfirîne tamlaması ise “kâfirler toplumunu, kâfirler kavmini” demektir.

Burada nesî’ denen haram ayları erteleme veya arttırmanın helali haram sayma noktasında küfür olduğu, bu sebeple inkârcıların daha da saptırıldığı gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّمَا النَّس۪يٓءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “(Haram ayları) ertelemek (sayısını artırmak), sadece küfürde bir artış (sebebi)dir. Onunla, kâfir olanlar saptırılır.” Yüce Allah önceki âyette gökleri ve yeri yarattığı günden bu zamana kadar ayların sayısının 12, içlerinden dördünün ise haram aylar olduğunu, o konuda insanların kendilerine yazık etmemeleri gerektiğini, müşriklerin topluca müslümanlarla savaştığı gibi müslümanların da onlara karşı topyekün savaşmalarını emrettiğini bildirdikten sonra, ayların sayısı ve düzeniyle ilgili oynamalar yapmanın bir küfür artışı olduğunu beyan etmektedir.

a) اِنَّمَا النَّس۪يٓءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ “(Haram ayları) ertelemek (veya arttırmak), sadece ve sadece küfürde bir artış (sebebi)dir.” Yüce Allah müşriklerin ayların bazısının yerini oynatmak, böylece hem haram aylardaki yasakları delmek, hem de haccın zamanını istedikleri döneme çekmek için nesî’ denen bir uygulama gerçekleştirdiklerini, bunun mutlak sûrette küfürde ileri gitmek manasına geldiğini ifade etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen النَّس۪يٓء en-nesî’ kelimesi “geciktirmek, ertelemek”, ikinci bir yorum olarak da “arttırmak, ilave etmek” olarak anlamlandırılmaktadır. Bu çerçevede “ertelemek” manasına göre Muharrem ayının yerinin Safer ayıyla değiştirilmesi şeklinde haram ayların yerinin değiştirilip ertelenmesi kast edilmekte,(57) “arttırmak” anlamında ise yılın ay sayısını 13’e çıkarmak şeklinde kullanılmaktadır.

Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı cümleyi “vurgulu” hale getirmekte ve böyle bir işlemin mutlak sûrette “küfürde artmak” manasına geldiğini göstermektedir. Bunu yapanlar başka küfürleri ve inkârları da bulunan kişiler oldukları için, onların yaptığı bu erteleme işlemi küfürlerini ilerletmeleri, arttırmaları anlamına gelmektedir. Bu yapılanın neden küfür olduğunun gerekçesi ise devam eden bir sonraki cümlede de zikredildiği gibi Yüce Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını ise helal kılmaya çalışmalarıdır.

Müşriklerin bu anlamda neler yaptığıyla ilgili olarak şu bilgiler aktarılmaktadır:

“Müşrik Araplar, hesaplarını ‘kamerî aya’ göre düzenlemeleri halinde, hac zamanının bazen kışa, bazen de yaza geleceğini biliyorlardı. Bu zamanlarda hac yolculuğuna çıkmak kendilerine zor geliyordu. Onlar, bu durumdaki alışverişlerinden ve ticaretlerinden kendilerince yeterince faydalanamıyorlardı. Çünkü diğer beldelerden gelen başka insanlar, ancak uygun ve elverişli zamanlarda Mekke’de bulunabiliyorlardı. Böylece o müşrik Araplar, bu durumu, ‘kameri yıla’ göre ayarlamanın dünyevi menfaat ve çıkarlarını haleldar ettiğini anlamışlardı.”

“Bundan dolayı da ‘ay takvimi’ni bırakarak ‘güneş takvimi’ni dikkate almaya başlamışlardı. Güneş yılı, belli bir miktar ay yılından daha fazla olunca da onlar, Şubat ayına bir gün ilave etme ihtiyacını duydular. Bu ilaveden dolayı bazı yılları 13 ay kabul etmeye başlamışlardı. Böylece hac mevsimi, malum olan hac aylarından çıkıp, onların dışındaki diğer aylara aktarılmış oldu. Bu sebeple hac, bazı yıllar Zilhicce’de, ondan sonra Muharrem’de, ondan sonra da Safer ayında oldu ki bu dönüşüm tekrar Zilhicce’ye gelinceye kadar devam edip gitmişti.”

“İbâdetleri kameri yıla göre yapmak, dünyevî menfaatleri haleldar eder. O ibadetleri güneş yılına göre yapmak da dünyevî menfaatlerin dikkate alındığını ifade eder. Hâlbuki Yüce Allah, Hz. İbrahim ve Hz. İsmail zamanından beri, işlerin ay yılına göre ayarlanmasını emretmiştir. Bu nedenle, onları dünyevi menfaatlerini dikkate aldıkları için, Yüce Allah’ın kameri yılın dikkate alınması yolundaki emrini terketmiş, güneş yılına itibar etmeye başlamışlar, böylece hac ibadetini, haram ayların dışındaki başka bir ayda yapmışlardır.”

“İşte bu sebeple Yüce Allah onları kınamış ve bunu, onların küfürlerinin artmasının bir sebebi saymıştır. Çünkü Yüce Allah onlara, hac ibadetlerini haram aylarda yapmalarını emretmiş, onlarsa Şubat ayına bir gün ilave etmeleri sebebiyle hac ibadetlerini bilinen ayların dışında yapmışlar ve kendilerine tabi olanlara da vâcib olanın onların yaptığı bu iş olduğunu, haccı ‘kameri’ aylara göre yapmanın vâcib olmadığını telkin etmişlerdir. Böylece bu durum onların bile bile Allah’ın hükmünü kabul etmeyip O’nun hükmüne karşı koyma olmuştur ki bu da bütün müslümanların ittifakıyla küfrü gerektirir. Bu sebeple onların nesî’ hususunda yaptıkları bu işin küfürlerinde bir artışa yol açtığı sabit olur…”

“Müfessirler, bu ertelemenin sebebi hususunda bir başka gerekçe olarak da şunu zikretmişlerdir: Araplar, dört ayı haram kabul ediyordu. Bu, Hz. İbrahim ve Hz. İsmail’in zamanından beri yürürlükte olan meşhur bir hüküm idi. Hâlbuki Araplar, savaşçı ve baskın yapan kimselerdi. Bunun için savaşmadıkları art arda gelen üç ayı beklemek onlara zor geliyordu.(58) Bu yüzden ‘Eğer hiçbir nasibimiz olmayan üç haram ay art arda gelirse biz ölürüz, helak oluruz’ diyorlar, böylece Muharrem ayının haramlığını Safer ayına erteliyor, bu sebeple Safer ayını haram, Muharrem ayını da helâl sayıyorlardı…”

“Âlimler şu görüşte ittifak etmişlerdir: Hz. Peygamber Veda Haccı’nı yaptığı sene, hac yapmak istediğinde hac (tabii olarak) Zilhicce ayına rastlamıştı. Bunun üzerine Hz. Peygamber, ‘İyi biliniz ki zaman dönüp dolaşıp Yüce Allah’ın gökleri ve yeri yarattığı gündeki durumuna geldi. Sene 12 aydır’ buyurarak,(59) bu ifadesiyle haram ayların eski yerlerine döndüğünü kasdetmiştir.”(60)

Vahyin indirildiği dönemle ilgili tarihsel bilgiler olması sebebiyle Râzî’nin bu beyanlarını aktarmayı gerekli gördük; dahası bunlara ilave edilecek herhangi ilave bir bilgi vermemeyi tercih etmekteyiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu âyetlerde verilmek istenen güncel mesaj kanaatimizce şudur: Yüce Allah’ın kâinat kitabına yetleştirdiği kanunları, ölçüleri ve yasaları değiştirmeye kalkışmak bir küfür sebebidir; yapanını da inananını da itibar edeni de küfre götürür. Tevbe 9/124-125’te de belirtildiği gibi, bu sûre bazılarının imanını arttırdığı gibi bazılarının ise küfrünü arttırmaktadır.

b)يُضَلُّ بِهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “(Çünkü) onunla, kâfir olanlar saptırılır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde, öncesinde sözünü ettiği النَّس۪يٓء en-nesî’ denen “haram ayları erteleme” işleminin küfürde ilerlemek olduğunu beyan ettikten sonra, bu işlem nedeniye kâfirlerin saptırıldığını haber vermektedir.

Âyette geçen يُضَلُّ yudallü edilgen fiili bu okunuşa göre “onunla kâfirler saptırılırlar” manasını verirken, bu fiil eğer يُضٍلُّ yudıllü şeklinde ma‘lûm yani etken kalıpta okunursa bu durumda anlam “onunla kâfirler saparlar” veya “onunla kâfirler başkalarını saptırırlar” veya “kâfirler onunla (kendilerine itibar eden kâfirleri) saptırır(lar)” şeklini alır. Bu cümlede verilmek istenen mesaj her üç ihtimale göre de esaslı bir değişikliğe uğramamakta, nesî’ denen “haram ayları” ertelemeyi yapanların kendileri saptığı gibi zaten kâfir olan başkalarını da daha da saptırdıkları ifade edilmek istenmektedir.

2. يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِؤُ۫ا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللّٰهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللّٰهُ “(Müşrikler) o (haram ayı)nı bir yıl helal sayarlar, bir yıl haram sayarlar ki Allah’ın haram kıldığının sayısını denk getirsinler ve (böylece) Allah’ın haram kıldığını helal kılsınlar.” Yüce Allah müşriklerin haram ayları ertelemeyi bir yıl helal sayıp bir yıl da haram saydıklarını beyan etmektedir. Müfessirler onların helal saydıkları yılın Muharrem ayında savaşmak istedikleri yıl, haram saydıkları yılın ise Muharrem ayında savaşmayı haram saymak istedikleri yıl olduğunu belirtmişlerdir.(61) Bunun sebebi, hac ayı olan Zilhıcce’de hac yaptıktan sonra sürekli savaşmaya alışkın olan Arapların bu zamanı fazla görmeleridir.

Âyetin başında yer alan “küfürde ilerlemeleri”nin sebebi işte burada zikredilmekte ve Yüce Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını ise helal kılma çabasının küfür olduğu ortaya konulmaktadır.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen لِيُوَاطِؤُ۫ا li yuvâtıû fiili “denkleştirmek”, “ittifak sağlamak”, “uygunluk temin etmek”(62) gibi anlamlar vermekte, müşriklerin bir yıl helal, bir yıl haram saymadaki gerekçelerini ortaya koymaktadır. Böyle yaparak helal saydıkları aylardan birini haram, haram saydıkları aylardan da birini helal sayarak dört rakamını elde ederek kendilerince sayıyı tutturmaya çalışıyorlardı.

3. زُيِّنَ لَهُمْ سُوٓءُ اَعْمَالِهِمْ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ “(Bu şekilde) onların kötü işleri kendilerine güzel gösterilmiştir. Allah kâfirler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Yüce Allah âyetin sonunda inkârcıların yapa geldikleri bu erteleme işleminin bizzat kendi kararları olduğu için birbirleri tarafından kâfirlere güzel gösterildiğini ifade etmektedir. Yapılanların kötülüğünün onlara süslenmesi bir “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise söz konusu iişleri yapanların bu yaptıkları şeyleri kendilerinin iyi, güzel ve doğru sanmalarıdır.

Yüce Allah ayetin sonunda kâfir yani inkârcılığı tercih etmiş topluluğa hidayet etmeyeceğini haber vermektedir ki bu kişiler zaten inkâra şartlanmış kişiler oldukları için hidayetten yana herhangi bir tavrın ve tercihin içerisinde değillerdi. Küfrü tercih edeneler hidayeti reddedenler oldukları için onlara Yüce Allah’ın hidayet etmemesi bir haksızlık değil, ilgili inkârcı kişilerin inkârlarına izin vermesidir.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Tevbe 9/19’da ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Dipnotlar

• 1 - Baki Adam, “Üzeyir” md., DİA, XXII, 401-402.
• 2 - Taberî, age., X, 110; Zemahşerî, age., II, 255; Râzî, age., XVI, 33. 3 - Semerkandî, age., II, 53; Yazır, age., IV, 316. 4 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 5 - En‘âm 6/100-101; Sâffât 37/153-159.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 En‘âm 6/101 Sâffât 37/159
• 6 - Semerkandî, age., II, 53.
• 7 - Semerkandî, age., II, 54; Taberî, age., X, 112. 8 - Muhammed b. Ahmed b. Ezher, Tehzîbu’l-Luğa, VI, 361.
• 9 - Zemahşerî, age., IV, 529. 10 - Semerkandî, age., III, 451. 11 - Zâriyât 51/10; Müddessir 73/19, 20; ‘Abese 80/17; Burûc 85/4.
  • Zâriyât 51/10 Müzzemmil 73/19 Müzzemmil 73/20 ‘Abese 80/17 Burûc 85/4
• 12 - Tevbe 9/43. 13 - Tevbe 9/30; Münâfikûn 63/4. 14 - Yûsuf 12/92. 15 - Zâriyât 51/10. 16 - ‘Abese 80/17. 17 - Tebbet 111/1. 18 - Kurtubî, age., XIX, 189.
  • Tevbe 9/43 Tevbe 9/30 Münâfikûn 63/4 Yûsuf 12/92 Zâriyât 51/10 ‘Abese 80/17 Tebbet 111/1
• 19 - Mâide 5/75; En‘âm 6/95; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Fâtır 35/3; Mü’min 40/62; Zuhruf 43/87; Münâfikûn 63/4.
  • Mâide 5/75 En‘âm 6/95 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Fâtır 35/3 Mü'min 40/62 Zuhruf 43/87 Münâfikûn 63/4
• 20 - Râzî, age., XXVI, 4.
• 21 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Tevbe, 10. 22 - Mukâtil b. Süleyman, Tefsîr, II, 165; Semerkandî, age., II, 54; Taberî, age., X, 114; Zemahşerî, age., II, 256; Râzî, age., XVI, 37.
• 23 - Mâide 5/44, 63; Tevbe 9/31, 34. 24 - Râzî, age., XXIX, 245; Yazır, age., VII, 443. 25 - Semerkandî, age., I, 412; Zemahşerî, age., I, 655; Yazır, age., III, 325.
  • Mâide 5/44 Mâide 5/63 Tevbe 9/31 Tevbe 9/34
• 26 - Râzî, age., XVI, 37-38.
• 27 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 28 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 29 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbun 64/8.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8
• 30 - Zemahşerî, age., IV, 514.
• 31 - Semerkandî, age., III, 444; Taberî, age., XXVIII, 88; Zemahşerî, age., IV, 514.
• 32 - İslâmoğlu, age., s. 1120. 33 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 623.
• 34 - Semerkandî, age., I, 126; Zemahşerî, age., I, 231.
• 35 - Âl-i İmrân 3/99; Nisâ’ 4/55, 167; A‘râf 7/45, 86; Enfâl 8/47; Tevbe 9/9, 34; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3; Nahl 16/88, 94; Hacc 22/25; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38; Zuhruf 43/37; Muhammed 47/1, 32, 34; Mücâdile 58/16; Münâfikûn 63/2, 5.
  • Âl-i İmrân 3/99 Nisâ 4/55 Nisâ 4/167 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Enfâl 8/47 Tevbe 9/9 Tevbe 9/34 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3 Nahl 16/88 Nahl 16/94 Hacc 22/25 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Zuhruf 43/37 Muhammed 47/1 Muhammed 47/32 Muhammed 47/34 Mücâdele 58/16 Münâfikûn 63/2 Münâfikûn 63/5
• 36 - Râzî, age., XVI, 41.
• 37 - Buhârî, Vesâyâ, 3; Müslim, Zekât, 94-97. 38 - Buhârî, Zekât, 4.
• 39 - Râzî, age., XVI, 48.
• 40 - Râzî, age., XVI, 49-50.
• 41 - Zemahşerî, age., II, 261.
• 42 - Semerkandî, age., II, 56; Râzî, age., XVI, 50. 43 - Semerkandî, age., II, 56. 44 - Râzî, age., XVI, 51.
• 45 - Semerkandî, age., II, 56; Taberî, age., X, 124-125; Zemahşerî, age., II, 260. 46 - Râzî, age., XVI, 52. 47 - Kadr 94/3. 48 - Bakara 2/185. 49 - Cum‘a 62/9.
  • İnşirâh 94/3 Bakara 2/185 Cum‘a 62/9
• 50 - Semerkandî, age., II, 56; Taberî, age., X, 126. 51 - Yazır, age., IV, 327.
• 52 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Tevbe, 8; Bed’u’l-Halk, 2; Meğâzî, 77; Edâhî, 5; Tevhîd, 24; Müslim, Kassâme, 29; Ebû Dâvûd, Menâsik, 67; Ahmed b. Hanbel, V, 37, 73.
• 53 - Esed, age., s. 358’de 54. not. 54 - Semerkandî, age., II, 57. 55 - Taberî, age., X, 127.
• 56 - Semerkandî, age., II, 57.
• 57 - Semerkandî, age., II, 57; Taberî, age., X, 130.
• 58 - Zemahşerî, age., II, 261
• 59 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Tevbe, 8; Bed’u’l-Halk, 2; Meğâzî, 77; Edâhî, 5; Tevhîd, 24; Müslim, Kassâme, 29; Ebû Dâvûd, Menâsik, 67; Ahmed b. Hanbel, V, 37, 73. 60 - Râzî, age., XVI, 56.
• 61 - Râzî, age., XVI, 58.
• 62 - Semerkandî, age., II, 58; Taberî, age., X, 132.