Saff Suresi

Medine’de hicrî 3. yılın sonu ile 4. yılın başında Uhud Savaşı’nın sonrasında ‘Al-i İmrân sûresinin hemen peşinden indirilmiş olması muhtemel olan, 14 âyetten oluşan, adını 4. âyette yer alan ve “sıra sıra”, “dizi dizi”, “saflar halinde” anlamındaki صَفّ saff kelimesinden alan Saff sûresi, inişe göre 99, resmî sıralamada ise 61. sûredir.

Saff sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Mümtehane sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “önceki peygamberlerin kıssalarından kısa kesitler ve onların örnekliğinden istifade edilmesi” (Mümtehıne 4-6; Saff 5-6) konusuna dikkat çekilmekte, toplumsal hayata dair temel prensipler üzerinden sunumlar yapılmaktadır.

Saff sûresi, gökler ve yerde ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği, O’nun belirlediği esaslara göre varlıklarını sürdürdükleri bildirilmekte, iman edenlerin yapmayacakları şeyleri söylememesi gerektiği, çünkü bunun Allah katında büyük bir günah olduğu bildirilmekte, bu arada Yüce Allah’ın belirlediği hakikat yolunda birlikte hareket etmenin gerekliliğine dikkat çekilmektedir.

5. âyetten itibaren, önce Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarıyla bir diyalogu, ardından Hz. İsa’nın kavmine yönelik Hz. Peygamber’in risaletini müjdelemesi zikredilmektedir. Ardından Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, bazılarının Allah’ın nurunu ağızlarıyla yani sözleriyle söndürmeye çalıştıkları, fakat onlar istemese de Yüce Allah’ın nurunu tamamlayacağı, bu amaçla Hz. Peygamber’i hidayetin rehberliği ve hak din ile gönderdiği beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, iman edenlere yönelik bir uyarıya yer verilerek, onları elem verici azaptan koruyacak bir ticaretten söz edilmekte, bunun Yüce Allah’a ve Elçisi’ne güvenmek, Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla fedakarlık olduğu bildirilmektedir. Eğer bu fedakarlıklar gerçekleştirilirse bunun kendileri için çok hayırlı olduğu, sonuçta Yüce Allah’ın onların günahlarını bağışlayacağı, altlarından ırmaklar akan cennetlere gidecekleri müjdelenmekte, bu arada çok daha fazla sevinilecek bir müjde olarak da kendilerini “yakın fetih”le ödüllendireceği dile getirilmektedir.

Sûrenin son âyetinde Hz. İsa’nın Yüce Allah’ın yolunda kendisine kimlerin yardımcı olacağını sorması, havarilerin olumlu cevap vermesi, İsrailoğullarından bir grubun iman ettiği, diğerlerinin ise inkâr ettiği, müminlerin düşmanlarına karşı Yüce Allah tarafından desteklendiği ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde mahlûkatın Allah’ı tesbih ettiğini, yapılmayacak şeyleri söylemenin büyük bir günah olduğunu, Hz. Musa ile Hz. İsa’nın kavimlerine hitaplarını, onların tepkilerini, Allah’a iftiranın en büyük zulüm olduğunu, Allah’ın nurunu söndürmek isteyenlere karşı bu nurun tamamlanacağını beyan etmektedir.

a) Tesbîh ve İlâhî Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde göklerde ve yerde bulunan her şeyin Allah’ı tesbih etmekte olduğunu ifade ettikten sonra müminlere yönelik şu çok önemli uyarısını dile getirmektedir: “Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz, Allah katında büyük bir nefretle karşılanır. Allah, kendi yolunda kenetlenmiş bir yapı gibi saf bağlayarak savaşanları sever.”

ı. Herşeyin Yüce Allah’ı Tesbihi

سَبَّحَ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ı tesbih eder (yüceltir). O, el-‘azîz’dır (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki سَبَّحَ sebbeha fiili “tesbih eder, tesbih etmektedir”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ı”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde ne varsa”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü kelimesi “güçlü(dür), üstün(dür)”; الْحَك۪يمُ el-hakîmu kelimesi ise “hükmünde hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih etmesiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. سَبَّحَ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ı tesbih eder (yüceltir).” Yüce Allah mahlûkatın hepsinin kendisini tesbih ettiğini beyan etmekte, bunun hiçbir istisnasının bulunmadığını kullandığı مَا mâ edatıyla ortaya koymaktadır ki bu edat mutlak umum ifade eder. “Göklerde ve yerde ne varsa” demek bütün mahlukat kast ediliyor demektir.

Hadîd sûresinin ilk âyetinde de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da سَبَّحَ sebbeha “geçmiş zaman” fiili kalıbıyla başlayan Hadîd, Haşr ve Saff sûrelerinin yanında, Cum‘a ve Teğâbun’da olduğu gibi يُسَبِّحُ yüsebbihu “geniş zaman” fiil kalıbıyla başlayan sûreler de vardır. Ayrıca A‘lâ sûresi aynı kökten olmak üzere سَبِّحِ sebbıh emir kalıbıyla, İsrâ’ sûresi ise سُبْحَانَ sübhâne kelimesiyle başlamaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki سَبَّحَ sebbeha fiilinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesi tesbih işleminin bittiğini değil, bir sistem halinde devam ettiğini göstermektedir. Nitekim يُسَبِّحُ yüsebbühu kalıbındaki kullanımlar da bunun dellilidir.(1) Bu nedenle, biz de âyetin tercümesini “tesbih etmektedir” şeklinde “geniş zaman” kalıbında vermeyi tercih ettik.

Bakara 2/30’da da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da ح ب س s-b-h kökünden kelimeler 92 yerde geçmekte ve “hareket etmek”,(2) “tesbih etmek”,(3) “eksikliklerden münezzeh olmak”(4) ve “meşguliyet”(5) gibi anlamlara gelmektedir.

Çeşitli âyetlerde belirttiğimiz üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insanlar için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(6)

Tesbîh, Allah’ın kötü şeyler işlemekten uzak olduğunu söylemektir. Takdîs de böyledir.(7) Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İnsan da Yüce Allah’a kulluk için yaratıldığına göre, bu amacı gerçekleştirmek için yaşamalıdır; âyetteki tesbîh ifadesinin bir amacı da budur.

Pek çok âyette belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah’ı kendi halleriyle tesbih etmektedir.(8) Diğer varlıkların tesbîhinde bilinç ve kelime tekrarı şart olmadığı için, bunların tesbîhini insanlar anlayamamaktadır. Esasında Yüce Allah’ın iradeli müslüman kulları olduğu gibi, iradesiz Müslüman kulları da vardır. İşte kâinatta insanlar ve cinler hariç diğer mahlûkat iradesiz kullardır.

İsrâ’ 17/44’te beyan edildiğine göre, onlar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler. Tesbih iradesiz varlıkları da içeren bir övgü eylemi olmasına karşın, zikirde özellikle bilinç şarttır. Tesbîh iradeli, iradesiz bütün yaratıkların; zikr ise iradeli ve akıllı varlıkların Yüce Allah’a yönelik övgüsüdür.

Bu durumda “tesbih”, kâinattaki iradesiz koroya iradeyle katılmak ve onlardan ayrı düşmemek demektir. Bir anlamda muhteşem kozmik ilâhî koronun birbiriyle uyumlu ses harmonisine katılmak ve elbette bu koroya karşı çatlak ses çıkarmamaktır. Bu koroyu terk edenleri ise derin bir terk ediliş beklemektedir. “Yüce Allah’ın adını tesbih etmek” demek, O’nun farkına varmak ve O’nun istediği gibi yaşamak demektir. İradeli tesbîh, diğerlerine göre çok daha anlamlı ve etkilidir; çünkü bu tesbihle adeta hayat programlanmaktadır.

Tesbihle ilgili oldukça fazla sayıda âyetin bulunduğunu beyan etmiştik. Önemine binaen İsrâ’ 17/44’teki ifadelerin anlamını hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu (Allah’ı) tesbih eder. Hiçbir şey yoktur ki O’nu övgü ile tesbih ediyor olmasın. Ne var ki siz, onların tesbihini anlayamıyorsunuz. O, halîmdir (azapta aceleci değildir); ğafûrdur (çok bağışlayıcıdır).”

2. وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “O, el-‘azîz’dır (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah bütün güçlerin üstünde bir güce sahiptir; izzet de mutlak üstünlük ve yücelik de O’na aittir. Verdiği hükümlerinde, uyguladıklarında derin hikmetler ve mutlak anlamda isabet sahibidir.

Yegane üstün güç olması itibariyle tesbihe layık olan sadece O’dur; böyle bir hüküm vermiş olmasıyla da verdiği hükümlerinde hikmet sahibi olan da sadece Yüce Allah’tır. Başka varlıklar tesbihe layık olmadıkları gibi verdikleri hükümlerinde de hikmetli bir karar vermiş olmalarından söz edilmez.

ıı. Yalancılığın Nefretle Karşılanması

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللّٰهِ اَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ “Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz, Allah katında büyük bir öfkeyle karşılanır.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لِمَ تَقُولُونَ lime tekûlûne ifadesi “niçin söylüyorsunuz”; مَا لَا تَفْعَلُونَ mâ lâ tef‘alûne ifadesi “yapmayacağınız şeyleri”; كَبُرَ مَقْتًا kebura makten ifadesi “büyük bir nefretle karşılanır”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; اَنْ تَقُولُوا en tekûlû ifadesi “(şunu) söylemeniz”; مَا لَا تَفْعَلُونَ mâ lâ tef‘alûne ifadesi ise “yapmayacağınız şeyleri” demektir.

Burada müminlerin yapmayacakları şeyleri söylemelerinin çok büyük bir günah olduğu gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ “Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz?” Âyetin izahı bağlamında öncelikle teknik bir hususa değinmekte yarar görmekteyiz. Cer harflerinden herhangi biri soru edatı olan مَا mâ harfinin başına gelirse, bu harf me şeklinde fetha (üstün) hareke ile yazılır ve öyle okunur. Kur’ân’daki عَمَّ ‘amme,(9)فيم fîme,(10) مِمَّ mimme,(11) لِمَ lime(12) ve بم bime(13) örnekleri bu kuralın sonucu kullanımlardır.

Yüce Allah müminlere hitap etmekte ve özleriyle sözlerinin uyumlu olması gerektiği mesajını vermek istemektedir. Bu uyarı, bu sûreden hemen önce indirilmiş olan Âl-i İmrân sûresiyle konu irtibatına sahip olduğu için, âyetteki mesajı Uhud’da Hz. Peygamber’e verdikleri sözü tutmayıp okçular tepesini terk edenler hakkında anlaşılabileceği gibi, savaşa katılmayanlar hakkında da Uhud öncesinde verdikleri sözleri savaş esnasında tutmayanlarla igili olarak da,(14) daha genel manada bir müslüman şahsiyeti oluşturmak gayesine yönelik olarak da anlaşılabilir.

Âyetin iniş sebebinin özel oluşu mesajının genel ve evrensel oluşuna engel olmayacağı için, biz buradaki mesajın herkesle ilgili olarak anlaşılması gerektiğine inanmaktayız. Kaldı ki âyette kullanılan تَقُولُونَ tekûlûne fiilinin “geniş zaman” kalıbında getirilmesi de bu manayı destekler mahiyettedir.

Konunun işlendiği Bakara 2/44’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey İsrailoğulları!) el-Kitâb’ı tilâvet ettiğiniz halde kendinizi unutup iyiliği insanlara mı emrediyorsunuz?! Aklınızı kullanmıyor musunuz?”

Yüce Allah bu âyette evrensel manada son derece açık ve bir o kadar da önemli bir hususa değinmekte ve kişilerin kendilerinin yapması gerekenleri yapmayıp bunları başkalarına emretmesi şiddetli bir şekilde eleştirilmekte, reddedilmekte ve akılsızlık olarak nitelendirilmektedir. Bu açık uyarıya reğmen, müslümanların günlük hayatlarında sanki böyle bir uyarı yokmuş gibi davranmaları vahiyden ne kadar uzak yaşadıklarının bir göstergesidir.

Konuyla ilgili inançsız şairlerin kınandığı bir bağlamda Şu‘arâ’ 26/224-226’da şöyle buyrulmaktadır: “(İnançsız) şairler(e gelince), onlara da azgınlar uyarlar. Bu kişilerin her vâdide şaşkın şaşkın dolaştıklarını ve yapmayacakları şeyleri söylediklerini görmez misin?” Demek ki yapmayacağı şeyleri başkalarına söylemek, yani bir anlamda yalancılık yapmak Şu‘arâ’ suresinin bu âyetlerinde kötü niyetli şairlerin bir sıfatı olarak şu şekilde beyan edilmektedir: “Onlar yapmayacakları şeyleri söylerler.”

Demek ki evrensel manada bir uyarı olarak Yüce Allah insanların, özellikle de müminlerin kendilerinin yapmadıkları veya yapmayacakları şeyleri başkalarına söylemelerini, emretmelerini bir ahlak bozukluğu olarak tanıtmaktadır.

Nebî (as) da dediğini yapmayan kişilerin mahşerdeki perişan halleriyle ilgili çeşitli uyarılarda bulunarak konunun önemine dikkat çekmektedir.(15)



2. كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللّٰهِ اَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ “Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz, Allah katında büyük bir öfkeyle karşılanır.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği uyarısını desteklemek üzere bu defa müslümanların yapmayacakları şeyleri söylemelerinin Allah katında nefret gerektirdiğini, hiç hoş karşılanmadığını, çünkü böyle bir durumun tiksinti verici olduğunu ve nahoş bir durum meydana getirdiğini ifade etmiş olmaktadır.

Bir kez de Mü’min 40/35’te geçen كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللّٰهِ kebüra makten ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında öfkeye ve buğza sebep olmak”, “büyük bir kızgınlık doğurmak”, “çirkin bir günah oluşturmak” gibi anlamlar içermektedir.

Kur’ân’da altı kez(16) geçen كَبُرَ kebura(t) fiili “zoruna gitmek”, “ağır gelmek”, “gözünde büyümek”, “tahammül edilemez bir hale gelmek” gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da altı kez(17) geçen مَقْت makt kelimesi “hışım gerektiren, nefret edilen şey”, “buğzedilen durum”, “öfke, gazap gerektiren şey” manasına gelmektedir. Yüce Allah böyle davranmayı yani yapmayacağı şeyi söylemeyi kendi katında çok büyük bir öfke sebebi olarak tanıtmaktadır.

Bu kullanımlardan da anlaşılacağı gibi, yapmayacağı şeyleri söylemek müminlere yönelik bir uyarı konusudur ve Yüce Allah katından bir öfke ve gazap sebebidir. Müslüman özüyle sözü bir insan olmalı, sözleriyle davranışları farklılık arz etmemeli, herhangi bir güven sorununa neden olabilecek ikircikli bir görüntü vermekten ısrarla kaçınmalıdır.

ııı. Allah Yolunda Savaşta Kenetlenmenin Önemi

اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الَّذ۪ينَ يُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِه۪ صَفًّا كَاَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ “Şüphesiz ki Allah kendi yolunda kenetlenmiş bir bina gibi sıra halinde savaşanları sever.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; الَّذ۪ينَ يُقَاتِلُونَ ellezîne yukâtilûne ifadesi “savaşanları”; ف۪ي سَب۪يلِه۪ fî sebîlihî tamlaması “O’nun yolunda”; صَفًّا saffen kelimesi “saf halinde”; كَاَنَّهُمْ keennehum ifadesi “sanki onlar”; بُنْيَانٌ bünyânun kelimesi “bina (gibidir)”; مَرْصُوصٌ marsûsun kelimesi ise “kenetlenmiş” demektir.

Burada Yüce Allah yolunda birlik içerisinde cephede savaşanları Allah’ın sevdiği müjdesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah söz ve davranış uyumunu ortaya koymak üzere, müminlerin bir ve beraber olarak, tıpkı bir binanın duvarlarını oluşturan kenetlenmiş bir durumda, her biri ayrı telden vurarak değil, aksine bir sistem ve düzen içerisinde, saf saf, saf tutarak Allah yolunda mücadele edenleri, yani savaş meydanlarında çarpışanları sevdiğini bildirmektedir.

Âyetin Uhud savaşından sonra indirildiği düşünüldüğünde, mesele çok farklı ve çok daha net bir şekilde anlaşılmaktadır. Uhud’da yaşananlar bu âyet vesilesiyle bir kez daha hatırlatılmış olmaktadır.

Kur’ân’da yedi kez(18) geçen صَفّsaff kelimesi “gruplar halinde” manasına gelmekte, yedi kez(19) geçen بُنْيَان bünyân kelimesi “bina” manasını içermektedir. Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَرْصُوص marsûs kelimesi ise “kenetlenmiş” manasına gelmektedir. Bu anlam içerikleriyle bakıldığında Yüce Allah kendi yolunda yani Allah rızası için savaşanların bu görevi duvarları birbirine kenetlenmiş yekpare bir bina gibi ve saf saf dizili bir şekilde yerine getirenleri sevmekte olduğunu bildirmektedir.

Bu doğrultuda, önceki iki âyette dikkat çektiği söz ve eylem birlikteliğinin en güzel örneklerinden birisinin savaş ortamlarında gösterilmesi gerektiğine de dikkat çekmiş olmaktadır. Bu konuda Tevbe 9/119’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve sâdıklarla beraber olun!” Bu âyet tıpkı Âl-i İmrân 3/103, 105, En‘âm 6/159, Enfâl 8/46, Mü’minûn 23/52-53 ve Rûm 30/30-32 gibi âyetlerde verilmek istenen mesajla paralellik arz etmektedir.

b) Peygamberlerden Örnekler, Allah’ın Kararlılığı

Yüce Allah, sûrenin 5-9. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın kavmine “Ey kavmim! Benim, Allah’ın size (gönderdiği) elçisi olduğumu bildiğiniz halde niçin bana eziyet ediyorsunuz?” dediğini, onlar yoldan sapıp kayınca Allah’ın da onların kalplerini saptırıp kaydırdığını, zira Allah’ın fâsıklar toplumunu hidayete erdirmeyeceğini bildirmektedir.

Ardından, Meryem oğlu İsa’nın da kavmine hitap ederek “Benden önce gelen Tevrat’ı doğrulayıcı, benden sonra gelecek adı Ahmed olan peygamberi de müjdeleyici olarak Allah’ın (gönderdiği) elçiyim” dediği, ne zaman ki kendilerine açık deliller getirince kavminin “Bu(nlar) apaçık bir büyüdür” şeklinde cevap verdiği ifade edilmektedir.

Daha sonra, Yüce Allah’a yapılan iftiranın en büyük zulüm olduğu “İslâm’a çağırıldığı halde Allah’a karşı yalan iftira edenden daha zalim kim olabilir ki!” ifadeleriyle dile getirilmekte, sonrasında şu bilgiler verilmektedir: “Onlar ağızlarıyla Allah’ın nûrunu söndürmek istiyorlar. Halbuki kâfirler istemeseler de Allah nûrunu tamamlayıcıdır. Müşrikler istemeseler de dinini bütün din(ler)e üstün kılmak için Peygamberini hidâyet ve hak din ile gönderen O’dur.”

ı. Hz. Mûsâ’nın Kavmine Sözleri

وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِه۪ يَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَن۪ي وَقَدْ تَعْلَمُونَ اَنّ۪ي رَسُولُ اللّٰهِ اِلَيْكُمْ فَلَمَّا زَاغُوٓا اَزَاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Hani Musa, kavmine ‘Ey kavmim! Benim, Allah’ın size (gönderdiği) elçisi olduğumu bildiğiniz hâlde niçin bana eziyet ediyorsunuz?’ demişti. Onlar (gerçeklerden sapıp) kayınca, Allah da kalplerini kaydırmıştı. Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki وَاِذْ قَالَ مُوسٰى ve iz kâle mûsâ ifadesi “hani Musa (şöyle) demişti”; لِقَوْمِه۪ li kavmihî ifadesi “onun kavmine”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; لِمَ تُؤْذُونَن۪ي lime tü’zûnenî ifadesi “neden bana eziyet ediyorsunuz”; وَقَدْ تَعْلَمُونَ ve kad ta‘lemûne fiili “muhakkak ki biliyorsunuz”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; رَسُولُ اللّٰهِ rasûlullâhi tamlaması “Allah’ın Elçisi(yim)”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size, sizin için”; فَلَمَّا زَاغُوٓا fe lemmâ zâğû ifadesi “eğrildikleri zaman”; اَزَاغَ ezâğa fiili “eğriltti, eğriltir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; قُلُوبَهُمْ kulûbehum ifadesi “onların kalplerini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, yol göstermez”; الْقَوْمَ el-kavm kelimesi “(şöyle) bir topluma”; الْفَاسِق۪ينَ el-fâsikîne sözcüğü ise “yoldan çıkanlar” demektir.

Burada İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya eziyetleri, Yüce Allah’ın da onların sapkınlıklarını onaylaması gündeme getirilmektedir.

Hz. Mûsâ’nın kıssasını Tâhâ 20/44’te ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

Yüce Allah önce bu âyette Hz. Mûsâ’yı, ardından da bir sonraki âyette Hz. İsa’yı zikrederek Hz. Peygamber’e moral vermek istemekte, önceki kavimlerin de peygamberlerini şiddetli bir şekilde rahatsız ettiklerini haber vermektedir. Bu durum bir taraftan moral içermekte, diğer taraftan da yeni gelişecek rahatsızlık girişimlerine karşı hazırlı olmasını ve önlem almasını hem Hz. Peygamber’e hem de ümmetine öğütlemektedir.

1.وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِه۪ يَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَن۪ي وَقَدْ تَعْلَمُونَ اَنّ۪ي رَسُولُ اللّٰهِ اِلَيْكُمْ “Hani Musa, kavmine ‘Ey kavmim! Benim, Allah’ın size (gönderdiği) elçisi olduğumu bildiğiniz hâlde niçin bana eziyet ediyorsunuz?’ demişti.” Yüce Allah önceki âyetlerde özüyle sözünün bir olmamasını eleştirdikten, kenetlenmiş bir bina gibi Allah yolunda savaşanları sevdiğini beyan ettikten sonra, bu hususların zıddı bir durum olması bakımından Hz. Mûsâ’nın kavmini olumsuz bir örnek olarak zikretmektedir.

a)وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِه۪ يَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَن۪ي “Hani, Mûsâ kavmine ‘Ey kavmim! Niçin bana eziyet ediyorsunuz?’ demişti.” Bu konunun ele alındığı bir başka ifade Ahzâb 33/69’da şu şekildedir: “Ey iman edenler! Siz de Mûsâ’ya eziyet edenler gibi olmayın. Nihâyet Allah onu, dedikleri şeyden temize çıkarmıştı. O, Allah yanında gözde (şerefli bir elçi) idi.” İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya nasıl eziyet ettikleri konusunda bazı örnekleri hatırlatabiliriz.

ı. Buna göre Bakara 2/55’te “Allah’ı görme istekleri”yle ilgili olarak şu bilgiler zikredilmektedir: “Hani ‘Ey Mûsâ! Biz Allah’ı açıkça görmedikçe asla sana inanmayız’ demiştiniz de bakıp dururken hemen sizi yıldırım yakalamıştı (çarpmıştı).”

ıı. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/153’te de bilgi verilmekte ve Medine’de kitap ehlinin Hz. Peygamber’den istediği birtakım taleplere göre daha önce çok daha ağır ve büyüklerinin İsrailoğulları tarafından Hz. Mûsâ’dan istendiği beyan edilmekte, bu çerçevede Yüce Allah’ı kendilerine açıkça göstermesini ondan istedikleri haber verilmektedir.

ııı. Bakara 2/61’de dile getirildiği üzere Hz. Mûsâ’ya eziyetleri bağlamında İsrailoğullarının kendilerine ikram edilen “tek tip gıda”ya yani kudret helvası ve bıldırcın etine tahammül edememeleriyle ilgili ifadelerini de söyleyebiliriz. Yüce Allah’ın ikram ettikleriyle yetinmeyip tarımsal bazı gıdaları istemeleri, daha düşük durumdakini daha iyi ve kaliteli olana tercih etmek manasına geldiği için bu durum Hz. Mûsâ’yı üzmüştü.

ıv. İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı üzen sözlerinden bir diğeri Mâide 5/24’te geçen şu ifadeleridir: “Ey Mûsâ! Onlar orada bulundukları müddetçe biz oraya asla girmeyiz; şu halde, sen ve Rabbin gidin savaşın; biz burada oturacağız, demişlerdi.” İşte bir kavmin kendi peygamberine bu türden bir söz söylemesi elbette onu fazlasıyla üzmüştür.

v. Hz. Mûsâ’yı üzen hususlardan bir başkası ise onların Hz. Mûsâ’nın ardından buzağıya tapındıklarını öğrenmesidir. A‘râf 7/150’de şöyle buyrulmaktadır: “Mûsâ, öfkeli ve üzgün bir halde kavmine dönünce (kavmine ve kardeşi Hârûn’a), ‘Benden sonra arkamdan ne kötü işler yapmışsınız! Rabbinizin emrini (beklemeden niçin) acele ettiniz?’ deyip Tevrat levhalarını yere atmış ve (yerine vekil bıraktığı) kardeşinin başını tutup kendine doğru çekmeye başlamıştı.” Bu konuda benzer ifadeler Tâhâ 20/86’da da zikredilmektedir.

Burada anlatılanlardan hareketle, Mekkeli müşriklerin ve Medineli münafık veya kitap ehlinden inkârcıların Hz. Peygamber’den benzer taleplerde bulunduklarında aslında sapkın İsrailoğullarının izini takip ettikleri, aynı azgın ve hadsiz istekleri dile getirdikleri görülmektedir. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/92 ve Furkân 25/21’de verilen bilgiler bu noktada son derece önemli bir ışık sunmakta, bâtılın hangi asırda ve zeminde olursa olsun aynı sapkın özellikleri ortaya koyduğu anlaşılmaktadır.

b) وَقَدْ تَعْلَمُونَ اَنّ۪ي رَسُولُ اللّٰهِ اِلَيْكُمْ “Benim, Allah’ın size (gönderdiği) elçisi olduğumu bildiğiniz halde.” Hz. Mûsâ, kavminin gerçekleştirdiği eziyetlere işaret ederken aynı zamanda muhataplarının onun Allah’ın elçisi olduğunu bildiklerini de dile getirmekte, böylece ne kadar art niyetli bir tavrın içinde olduklarını adeta yüzlerine haykırmaktaydı.

İnsanlar peygamberlerine bu şekilde çıkışırken aslında onun söylediği şeyleri kendiliğinden söylemediğini, Allah’ın mesajını kendilerine ilettiğini bilmelerine rağmen bu şekilde olumsuz bir tavır sergilemeleri onların inkârdaki ısrarcılıklarının bir göstergesi olarak görülmelidir. Esasında muhatabın peygamber olduğunu bilenlerin ona saygı göstermesi gerekir ve beklenirken İsrailoğullarının bu şekilde davranması tam bir ikiyüzlülük örneğidir.

2.فَلَمَّا زَاغُوٓا اَزَاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ “Onlar (gerçeklerden sapıp) kayınca, Allah da kalplerini kaydırmıştı.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde hidayet ve sapkınlığın bir kader değil, bir tercih ve tercihin sonucu olduğunu öğretmektedir. İsrailoğulları kendilerine gönderildiğini bildikleri bir peygambere çeşitli şekillerde eziyet ettikleri için onlar bu tavırlarıyla hak ve hakikatten kaydıklarını ortaya koymuşlardı.

İşte Yüce Allah da onların bu sapkınlığı sonrasında zaten sapan kalplerini saptırdığını, yani onları eğrilttiğini, bir anlamda sapkınlıklarını onayladığını, buna izin verdiğini bildirmektedir. Burada açıkça görülen şey, sapmak isteyenlerin sapmasının “sebep”, tercihlerinin onaylanmasının ise “sonuç” olduğudur. Zaten âyetin sonundaki cümlede de dikkat çekilen nokta burasıdır.

Konunun sapkınlık boyutunun ele alındığı bu cümlenin zıddı kimlere hidayet edileceğidir. Bu noktada hatırlanması gereken en önemli âyetlerden birisi Teğâbun 64/11’deki şu cümledir: “Kim Allah’a inanırsa, (Allah) onun kalbine hidayet eder.” Hidâyet konusunu Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece âyette yer alan kısmı izahla yetineceğiz.

Yüce Allah kendisine iman eden kişinin, iman tercihinin, sonucu şekillendireceğini beyan ederek, böylece bu kişinin kalbine hidayet edeceğini ifade etmekte, hidayetin bir “sonuç” olduğunu vurgulamış olmaktadır. Bu sonucun sebebi ise kişinin Allah’a olan imanıdır. Bu ifade Bakara 2/2’de belirtildiği üzere “vahyin muttakiler için hidayet rehberi olduğu” gerçeğiyle de uyuşmaktadır.

Bir kişinin muttaki olması elbette çok önemlidir; ancak bundan daha önemli olanı ise muttaki kalmaktır. İşte bunu gerçekleştirebilmek için daima vahyin rehberliğine ihtiyaç vardır. Her ne zaman bir iman konusu gündeme gelir de kişi buna inanırsa bunun sonucunda hidayet elde edilebilecektir. Hak edenler hak ettiği güzel akıbetle buluşturulacaktır. Yüce Allah’a iman edene Allah da güzel şeyler düşündürtür ve ona hidayet eder, rehberlik yapar, vesselâm.

3. وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Benzerleri çeşitli âyetlerde(20) geçen bu cümlede Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya çeşitli şekillerde eziyet eden ve bu nedenle kalpleri eğri olanların eğriliğini onayladığını beyan ettiği bu kişilerin aslında “yoldan çıkanlar” manasında fâsıklar olduğunu ve kendilerine hidayet etmeyeceğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili Bakara 2/26’da son cümle olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) bununla (verdiği misallerle) sadece ve sadece fâsıkları saptırır.” Bu cümle Yüce Allah’ın kimleri saptıracağını açıkça ortaya koymakta ve zaten sapmış olanların sapıklığını onaylayacağını bildirmektedir. Pek çok âyette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah zaten sapık veya kâfir ya da zâlim olanları o hal üzere bırakır; yoksa hak etmeyenlere böyle bir son takdir etmez.

Bakara 2/26. âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye nefyü istisna yoluyla kasır/kasır yani “vurgulu” bir mana katmakta, bunlardan yani zaten yoldan çıkmış olanlardan başkasının saptırılmayacağı ifade edilmiş olmaktadır. Bu türden beyanlar kendi sapkınlığını Yüce Allah’a fatura etmeye çalışanların önünü kesmeyi amaçlamaktadır.

Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta bırakır.(21) Buna karşılık Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur.

Bu bağlamda Bakara 2/26’da beyan edildiği gibi “fasıklardan başkasını saptırmayacağı”, İbrâhim 14/24’de geçtiği üzere “zalimleri sapkınlıkta bırakacağı”, Mü’min 40/34’te yer aldığı gibi “şüpheci müsrifleri sapıklıkta terk edeceği”, Mü’min 40/74’te ise “kâfirleri sapıklıkta bırakacağı” ifade edilmektedir.

Ayrıca pek çok âyette zikredildiği üzere “zalimlere, fasıklara ve kâfirlere” hidayet etmeyeceği,(22) “yalancı müsriflere”(23) ve “nankör yalancılara”(24) rehberlik etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir. Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(25) İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olmaktan yana tercih koyar; dilerse şeytandan yana tavır koyar ve sonucuna katlanır.

Bu noktada Nahl 16/104’teki mesajı da hatırlamak gerekmektedir: “Allah’ın âyetlerine inanmayanlar (var ya işte) onlara Allah hidayet etmez; onlar için elem verici bir azap vardır.” İnsanların sorumluluklarını başkalarına atma girişimlerini reddetmesi bakımından da Zümer 39/59’u hatırlamakta yarar vardır: “Hayır (bunlar geçerli değil)! Âyetlerim sana gelmişti de sen onları yalanlamış, büyüklük taslamış ve inkârcılardan olmuştun.”

Son sözümüz şudur: Yüce Allah hak etmediği sürece kimseyi dalalet denilen sapkınlığa atmaz ve orada bırakmaz. O’nun hidayet etmeyeceğini söylediği kişiler zaten fasıklığı, zalimliği, kâfirliği vs. kararlı bir şekilde tercih edenlerdir.

ıı. Hz. İsâ’nın Kavmine Sözleri ve Onların Tavrı

وَاِذْ قَالَ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اِنّ۪ي رَسُولُ اللّٰهِ اِلَيْكُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرٰيةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَاْت۪ي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُٓ اَحْمَدُ فَلَمَّا جَآءَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هٰذَا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Hani Meryem oğlu İsa ‘Ey İsrailoğulları! Şüphesiz ki ben size önümdeki Tevrat’ı(n aslını) doğrulayıcı, adı Ahmet olup benden sonra gelecek elçiyi de müjdeleyici olarak Allah’ın (gönderdiği) elçiyim.’ demişti. Ne zaman ki o, kendilerine apaçık deliller getirince ‘Bu(nlar) apaçık bir büyüdür!’ demişlerdi.”

Âyetteki وَاِذْ قَالَ ve iz kâle ifadesi “ve hani (şöyle) demişti”; ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ ‘îse’bnu meryeme tamlaması “Meryem oğu İsa”; يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ yâ benî isrâîle hitabı “ey İsrailoğulları”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; رَسُولُ اللّٰهِ rasûlullâhi tamlaması “Allah’ın Elçisi(yim)”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size, sizin için”; مُصَدِّقًا musaddıkan kelimesi “tasdik edici olarak, onaylayıcı olarak”; لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ limâ beyne yedeyye ifadesi “benim önümdekini, ellerimin arasındakini, benden öncekini”; مِنَ التَّوْرٰيةِ mine’t-tevrâti ifadesi “Tevrât’tan”; وَمُبَشِّرًا ve mübeşşiran sözcüğü “ve yine müjdeleyici olarak”; بِرَسُولٍ bi rasûlin ifadesi “(şöyle) bir elçiyi”; يَاْت۪ي ye’tî fiili “gelecek”; مِنْ بَعْدِي min ba‘dî ifadesi “benden sonra”; اسْمُهُٓ ismuhû tamlaması “onun ismi”; اَحْمَدُ ahmedü kelimesi “Ahmed’dir, övülmüştür, övgüye değerdir”; فَلَمَّا جَآءَهُمْ fe lemmâ câehum ifadesi “onlara geldiği zaman”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgelerle”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; سِحْرٌ مُب۪ينٌ sıhrun mübînun tamlaması ise “apaçık büyü(dür)” demektir.

Burada Hz. İsa’nın İsrailoğullarına yönelik risalet içerikli sözleri ve onların alaycılıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اِنّ۪ي رَسُولُ اللّٰهِ اِلَيْكُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرٰيةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَاْت۪ي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُٓ اَحْمَدُ “Hani Meryem oğlu İsa ‘Ey İsrailoğulları! Şüphesiz ki ben size önümdeki Tevrat’ı(n aslını) doğrulayıcı, adı Ahmet olup benden sonra gelecek elçiyi de müjdeleyici olarak Allah’ın (gönderdiği) elçiyim.’ demişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya kavminin eziyetlerini hatırlattıktan sonra, bu defa sözü Hz. İsa’ya getirmekte ve ona da kavminin yönlendirdiği suçlamayı dile getirmektedir.

a) وَاِذْ قَالَ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اِنّ۪ي رَسُولُ اللّٰهِ اِلَيْكُمْ “Hani Meryem oğlu İsa ‘Ey İsrailoğulları! Şüphesiz ki ben size Allah’ın (gönderdiği) elçiyim.’ demişti.” Hz. İsa da Hz. Mûsâ’nın sözünü dile getirerek kendisinin İsrailoğullarından oluşan ilk muhataplarına gönderilmiş rasûl yani Yüce Allah’ın elçisi olduğunu ifade etmiştir. Burada Hz. Mûsâ’nın adı söylenmişken başka örneklerde de olduğu gibi Hz. İsa için “Meryem oğlu İsa” denmesinin sebebi ona ilahlık isnat edenlere mesaj vermek, babasız da olsa onun da diğer insanlar gibi bir beşer olduğuna dikkat çekmektir.

Gerek önceki âyette gerekse bu âyette geçen “Size Allah’ın elçisiyim” ifadesi peygamberlerin risaletinin bir kavimle sınırlı olduğunu göstermez. Aksine ilk muhataplara seslenildiği için اِلَيْكُمْ ileyküm “size” ifadesine yer verilmekte, ancak maksadın bütün insanlara yönelik olduğu “Hz. İbrâhim” için Bakara 2/124’te, “Tevrât ve İncil” için Âl-i İmrân 3/3-4’te, “Hz. İsa” için de Meryem 19/21’de beyan edilmektedir.

Bu durum “Hz. Peygamber” için de söz konusu edilmekte, onun da önce kavmine, ardından bütün insanlığa gönderildiği Nisâ’ 4/79, En‘âm 6/19, A‘râf 7/158, Enbiyâ’ 21/107, Şu‘arâ’ 26/214, Sebe’ 34/28, Yâsîn 36/6, Şûrâ 42/7, Cum‘a 62/2 gibi çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.

b) مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرٰيةِ “Önümdeki Tevrat’ı(n aslını) doğrulayıcı olarak.” Buradaki لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ limâ beyne yedeyye ifadesi “önümdeki”, “ellerimin arasındaki”, “benden önce gelen”, “bana ulaşan”, “geriye kalan” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah Hz. İsa’nın İsrailoğullarına yönelik hitabında öncelikle risalet görevini hatırlattığını, ardından da kendisinden önce indirilmiş olan ve önünde bulunan Tevrât’ı da tasdik ettiğini söylediğini bildirmektedir. Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/50 ve Mâide 5/46’da da yer almaktadır. Âyette مِنَ التَّوْرٰيةِ mine’t-tevrâti denmesi Tevrat’ın tamamının değil de bir kısmının kast edilmiş olması ihtimalini de akla getirmektedir.

Hz İsa’nın yaşadığı dönemde muhatapların elinde Tevrât olacağı için Yüce Allah onun dönemindeki insanları kazanması gayesiyle kendilerini yalanlayan değil de ellerindeki ilahi metni tasdik eden bir konumda olduğunu haber vermektedir. Peygamberlerin hem kendilerinden önceki peygamberleri hem de Âl-i İmrân 3/81’de belirtildiği gibi sonra gelecek olanları tasdik etmeleri, onlara inanmaları ve ümmetleri vasıtasıyla kendilerine yardım etmeleri peygamberlik görevinin en önemli özellikleri arasında yer almaktadır. Peygamberler birbirlerinin tasdik edicileridir, tekzib edicileri değillerdir.

c)وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَاْت۪ي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُٓ اَحْمَدُ “Adı Ahmed olup benden sonra gelecek rasûlü/elçiyi de müjdeleyici olarak.” Yüce Allah Hz. İsa’nın muhataplarına hitap ederken kendisinden önceki ilahi mesajı ve elbetteki peygamberleri tasdik ettiğini söyledikten sonra, kendisinin peşinden gelecek olan Hz. Muhammed’i de müjdelediğini beyan etmekte, risalet kurumunun genel yapısına uygun bir tavır ortaya koyduğunu göstermiş olmaktadır.

Hz. İsa, kendisinden sonra geleceğini bildirdiği elçinin adının “Ahmed” olduğunu da söylemiştir. Burada geçen اسْمُهُٓ اَحْمَدُ ismuhû ahmedü ifadesi “adı Ahmed’dir” veya “adı övügüye layıktır” veya “adı en çok övgüye değerdir” şeklinde anlamlandırılabilmektedir ki bu durumda söz konusu ifade bir “isim cümlesi” olarak kabul edilmiş olur.

Ancak âyetteki اَحْمَدُ ahmedü kelimesini mütekellim kalıbında muzari fiil olarak kabul edip اسْم ism kelimesini de اسْمَهُ ismehû şeklinde mef‘ûl konumunda mansûb yani fethalı/üstün harekeli okuyarak “adını ben övmekteyim” manası da elde edilebilir ki bu durumda da ifade “fiil cümlesi” olur.

Her iki durumda da Hz. İsa’nın Hz. Peygamber’i övdüğü ve ondan haberdar olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Zaten Hz. Peygamber’in önceki kitaplarda bilindiği A‘râf 7/157 ve Feth 48/29’da da zikredilmektedir. Nebî (as) da bu müjde ile ilgili olarak şöyle buyurmuştur: “Ben atam İbrâhim’in duasıyım; kardeşim İsâ’nın müjdesiyim; annemin ruyasıyım.”(26)

Hz. Peygamber’in adının önceki ilahi mesajlarda yer aldığı konusunda yapılmış bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Burada verilen haberi, beş husus teyit eder:

ı. Yuhanna incilinde Hz. İsa’dan sonra geleceği ifade edilen Periklytos’a (bozulmuş şekli: Parakletos) yapılan müteaddit atıflar (14:16-17, 25-26, 30; 15:26; 16:17, 12-15). İncil(ler)in ilk 4 asırda kaynak dilden Grekçe’ye, oradan da Latince’ye taşınırken yolda geçirdiği sayısız kazanın bir benzerini, bu kelimenin de Ârâmcadan Süryâncaya, oradan da Grekçeye taşınırken geçirdiğini görürüz. Uğradığı ağır hasarlı yol kazası, kelimenin aslını tanınmaz hale getirmiştir.

Kelime’nin Süryânca aslına ulaşmak için yoğun çaba harcayanlar, karşılarında “çok övülen, övülmüş” anlamına gelen Munhamenna’yı bulmuşlardır. Bunun sıfat ve isim olarak karşılığı Ahmed ve Muhammed’dir. Habeş kralı Necaşi, daha Nebi hayattayken onu kendi kaynaklarında bulduklarını itiraf etmiştir. Kaynaklarımızdaki şekliyle Faraklit problemi, daha 2. yüzyılın başında fark edilmiştir (es-Sira I, 251).

ıı. Yuhanna İncilinde, zamanının büyük hahamları Hz. Yahyâ’nın Mesih mi, İliyah mı yoksa ‘o peygamber’ mi olduğunu öğrenmek isterler. Yahyâ üçü de olmadığını söylediğinde şu cevabı verirler: “Mademki sen ne Mesih, ne İliyah, ne de ‘o peygamber’sin, o zaman ne diye insanları takdis edersin?” (1:19-25).

Burada Mesih’le İsa, İliyah’la İlyas kastedilmektedir. “O Peygamber” için tek şık kalmaktadır: “övülmüş olan” Ahmed. İslâm tarihinde Hz. Peygamber’den sonra ilk “Ahmed” isminin ünlü dilci Halil’in (ö. 175) babasına verildiğini biliyoruz. Sahabe’de bu isme rastlamıyoruz. Bu da Ahmed’in isimden çok, vasıf olarak görüldüğünü teyid eder.

ııı. Luka incilinde “Eudokia” diye bir karşılık vardır. Bu hedef kelimenin kaynak dildeki karşılığını bulmak istediğinizde, tam bir sağır duvarla karşılaşırsınız. Gerçek manada bir İncil uzmanı olan Abdülehad Dâvud (Benjamin Keldani), bu kelimenin kaynak dildeki karşılığını “Ahmed” olarak tesbit etmiştir (İncil ve Salib, İstanbul-1999).

ıv. M. S. 496 yılına kadar doğruluğu kabul edilip kiliselerde okunduğu halde, hangi endişeyle bilinmez, Papa Gelasius tarafından “zındıkça” ilan edilip yasaklanan Barnabas İncili’nde Hz. Peygamber’in ismi, hem de Arapça aslıyla zikredilmiştir. Ne ki bu İncil’in orijinal metninin ba- şına diğerlerinden daha ağır bir yol kazası gelmiş, elde kala kala 14 veya 16. yüzyıldan kalma bir İtalyanca tercüme kalmıştır. Varlığı 18. yüzyılda tesbit edilen İspanyolca bir nüsha, daha sonra esrarengiz biçimde yok olmuştur.

Bu orijinalden istinsah edilerek Oxford Universty Press tarafından 1907’de basılan eser, iki nüshası hariç piyasadan kaybolmuştur (M. Aydın, DİA, ilgili md). Barnaba İncili’nden, Kilisenin 1500 yıllık yok etme siyasetinden her seferinde aldığı ağır yaralarla gizli-saklı birkaç tercüme nüsha bugünlere kadar gelebilmeyi başarmıştır. Kilise’nin bu konudaki son siyaseti, kendi açtığı yok etme savaşının bu İncil üzerindeki ağır darbe izlerini göstererek, “bakın, bunun aslı faslı belli değil” demekten ibarettir.

v. İncil kelimesinin kökeni meselesi... Başka manaları olsa da, bu konuda tüm araştırmaların varıp dayandığı nokta “müjde” manasıdır. Müjde, “gelmesi beklenen sevindirici habere” de- nir. Peki, İncil’in müjdelediği geleceğe ilişkin sevindirici haber nedir? Bu soruya Kur’an “Ahmed’dir” diyor (Bkz: İncil ve Salib).”(27)

2. فَلَمَّا جَآءَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هٰذَا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Ne zaman ki o, kendilerine apaçık deliller getirince ‘Bu(nlar) apaçık bir büyüdür!’ demişlerdi.” Yüce Allah Hz. İsa’nın muhatapları olan İsrailoğullarına apaçık deliller getirmesine rağmen ona iman etmediklerini, çünkü getirdiği delillere “bu(nlar) apaçık bir büyüdür” diyerek olumsuz ve alaycı bir tepki verdiklerini bildirmektedir.(28)

Burada muhataplarına apaçık eliller getiren elçinin Hz. İsa’nın müjdelediği “Hz. Muhammed”, delillerle alay edenlerin ise onun muhatapları yani bağlam gereği kitap ehlinden olan “Yahudiler” olduğu da kabul edilebilir.(29) Âyetin öncesine bakıldığında maksadın Hz. İsa, devam eden kısma bakıldığında ise maksadın Hz. Peygamber olduğunu söylemek mümkündür; anlaşılıyor ki metin her iki yoruma da müsaittir.

ııı. Yüce Allah’a Yalan İftirasının Zulüm Oluşu

وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعٰىٓ اِلَى الْاِسْلَامِ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “İslam’a çağrıldığı hâlde Allah’a iftira edenden daha zalim kim olabilir ki! Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki وَمَنْ اَظْلَمُ ve men azlemu ifadesi “daha zalimi kimmiş”; مِمَّنِ افْتَرٰى mimmen ifterâ ifadesi “iftira atandan”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (şöyle iken)”; يُدْعٰىٓ yüd‘â edilgen fiili “davet ediliyor(ken)”; اِلَى الْاِسْلَامِ ile’l-islâmi ifadesi “İslâm’a”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, yol göstermez”; الْقَوْمَ el-kavm kelimesi “(şöyle) bir topluma”; الظَّالِم۪ينَ ez-zâlimîne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada Yüce Allah’a yalan isnat edenlerin en zalimler olduğu ve bu şekildelerken hidayete erdirilmeyecekleri gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعٰىٓ اِلَى الْاِسْلَامِ “İslam’a çağrıldığı hâlde Allah’a iftira edenden daha zalim kim olabilir ki!” Yüce Allah kendisine yalan iftira edenlerin en zalimler olduğunu, zulümde Allah’a yalan isnadından daha büyük bir haksızlık olamayacağını beyan etmek istemektedir. Önceki âyette de belirtildiği gibi vahye, apaçık belgelere, delillare “apaçık büyü” demek Yüce Allah’a iftiradır ve bunu yapanlar da en zalimler durumundadır.

a) وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ “Allah’a yalan iftira edenden daha zalim kim olabilir ki!” Âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır. Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler,(30) zalimlerin ta kendileri(31) olarak tanıtılmaktadır.

Ayrıca Bakara 2/140’ta da belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Allah’a yalan iftira eden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur.

Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak adalet, yalan söylemek ise zulümdür. Bu nedenle, her kim Yüce Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse mutlak surette Yüce Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Yüce Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır.

Yüce Allah adına konuşanların helal ve haram konusunda çok dikkatli olmaları ve konuyla ilgili olarak Kur’ân’da yapılan uyarıları çok iyi anlamaları gerekmektedir.(32) Her ne şekilde olursa olsun, Hûd 11/18’de de haber verildiği gibi Yüce Allah’a iftira edenler âhirette özel bir yargılamaya tabi tutulacaklar, Yüce Allah’a arz olunduktan sonra mahşerin şahitleri onlar için şu korkunç bilgiyi haykıracaktır: “İşte bunlar Allah’a yalan iftira edenlerdir; dikkat edin Allah’ın laneti bu zalimlerin üzerine olsun.”

Bu âyetin anlam alanında ve mesaj dünyasında sadece vahyin indirildiği dönemin inkârcıları ve müşrikleri yoktur. Bunlarla birlikte bu âyetin mesajı evrensel manada herkesi ilgilendirmektedir. Kendi uydurdukları yalanları Yüce Allah’a isnat edenler de aynı şekilde en zalimlerdir; konuyu sadece Mekkeli müşriklerin veya Medineli inkârcıların iftirasıyla sınırlı tutmak doğru bir okuma biçimi değildir.

Unutulmamalıdır ki Yüce Allah adına konuşanlar O’nun kitabından konuşmak zorundadırlar. Sözlerin en güzeli Kur’ân’dır; çünkü en güzel söz en Güzel’in sözüdür ki o da kitâbullâhtır vesselâm. Şimdilerde Allah adına saatlerce, günlerce, aylarca, yıllarca konuşup da Yüce Allah’ın kitabını temel referans olarak belirlemeyenler de bu âyetteki korkunç hitabın muhatabı olduklarını özellikle unutmamalıdırlar.

Konunun daha iyi anlaşılması için iki âyetin daha mealini vermek istiyoruz. Bakara 2/79’da şöyle buyrulmaktadır: “Elleriyle (bir) Kitap yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için ‘Bu, Allah katındandır’ diyenlere yazıklar olsun! Elleriyle yazdıklarından ötürü vay haline onların! Ve kazandıklarından ötürü vay haline onların!”

Aynı şekilde Âl-i İmrân 3/78’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Ehl-i kitaptan bir grup, okuduklarını kitaptan sanasınız diye kitabı okurken dillerini eğip bükerler. Hâlbuki okudukları Kitap’tan değildir. Söyledikleri Allah katından olmadığı halde ‘Bu, Allah katındandır’ derler. Onlar bile bile Allah’a iftira ediyorlar.”

Bu iki âyette sözü edilenler her ne kadar kitap ehlinden kişiler olsa da aynı şeyi yapan Müslümanların da aynı tehditlere muhatap kılınacaklarında en küçük bir şüphemiz yoktur. Konu ciddidir ve ciddiyetine uygun olarak buna yaklaşmak ve gerektiği gibi duyarlı davranmak zorunluluktur.

b)وَهُوَ يُدْعٰىٓ اِلَى الْاِسْلَامِ “İslâm’a çağırıldığı halde.” Yüce Allah öncelikle Medine’deki kitap ehlini muhatap alarak, ardından da herkesi içerecek şekilde İslâm’a davet edildiği halde bu çağrıya icabet etmeyenlerin, dolayısıyla Allah’ın âyetlerini yalanlayanların, Allah’a yalan isnat edenlerin en zalimler olduğunu beyan etmektedir. Âyette geçen الْاِسْلَام el-islâm kelimesi “Allah’a teslim olmak” manasında tevhidi içeren tek dindir.

Âl-i İmrân 3/19’da “Allah katındaki dinin İslâm olduğu”, Âl-i İmrân 3/85’te “İslâm’dan başka bir din ararsa bunun kendisinden kesinlikle kabul edilmeyeceği” beyan edilmekte, Allah’ın dininden başka din arayanlar Âl-i İmrân 3/83’te ayıplanmaktadır. Mâide 5/3’te Yüce Allah’ın insalığa din olarak İslâm’ı seçip buna razı olduğu bildirilmekte, Nûr 24/55’te de seçip beğendiği dinini sağlamlaştıracağını müjdelemektedir. Bu arada Rûm 30/30’da ise din ile fıtratı eşitleyerek Yüce Allah’ı tek ilah olarak benimesemenin yaratılış yani fıtrat gereği olduğunu ilan etmektedir.

Hz. Peygamber’in diliyle “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(33) ifadesinde de dile getirildiği üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz cümledeki davetin, yani çağrının aslında fıtrata olan bir davet olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Bütün bunlardan anlaşılıyor ki Medine’deki kitap ehli de fıtrat dini olan İslâm’a davet edilmekte olmalarına rağmen Yüce Allah’a yalan isnat ettikleri için en zalimler olarak nitelendirilmektedir.

2. وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Kur’ân’da pek çok âyette(34) yer alan bu ifadede, Yüce Allah hak ve hakikatin karşısına dikilip hakkı mağlup etmeye çalışanlara zalim sıfatını vermekte ve zalimliği tercih ettikleri sürece onları hidayete erdirmeyeceğini haber vermektedir. Bu kişiler zalimliği tercih edip bundan beslendikleri, zalimlikle anıldıkları ve her türlü zulmü işledikleri için Yüce Allah bu türden zalimleri hidayet dediği doğru yola iletmeyeceğini haber vermekte ve muhataplarını uyarmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen kişilerin Hz. İsa’nın sözlerine itibar etmeyen kitap ehli olduğu, Yüce Allah’a yalan iftira ettikleri ve apaçık delilleri içeren vahye “apaçık büyü” dedikleri için onlar zulmü devam ettirdikleri sürece hidayete erdirilmeyecekleri beyan edilmektedir.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Saff 61/5’te ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ıv. Yüce Allah’ın Nurunu Tamamlaması

يُر۪يدُونَ لِيُطْفِؤُ۫ا نُورَ اللّٰهِ بِاَفْوَاهِهِمْ وَاللّٰهُ مُتِمُّ نُورِه۪ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ هُوَ الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدٰى وَد۪ينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ “Onlar Allah’ın nurunu (ışığını/Kur’an’ı) ağızlarıyla söndürmek istiyorlar. Kâfirler istemeseler de Allah nurunu (Kur’an’ı) tamamlayıcıdır. Müşrikler istemese de (dinini) bütün din(ler)e üstün kılmak için Elçisini bir rehber ve gerçek din ile gönderen O’dur.”

Buradaki يُر۪يدُونَ yürîdûne fiili “istiyorlar”; لِيُطْفِؤُ۫ا li yutfiû ifadesi “söndürmeyi, söndürmek için”; نُورَ اللّٰهِ nûrallâhi tamlaması “Allah’ın nurunu”; بِاَفْوَاهِهِمْ bi efvâhihim tamlaması “onların kendilerinin ağızlarıyla”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah ise”; مُتِمُّ نُورِه۪ mütimmu nûrihî tamlaması “O’nun nurunu tamamlayıcı(dır)”; وَلَوْ كَرِهَ ve lev kerihe ifadesi “istemese de”; الْكَافِرُونَ el-kâfirûne kelimesi “inkâr edenler”; هُوَ hüve zamiri “O (Allah)”; الَّذ۪يٓ ellezî kelimesi “şöyle bir zattır, kudrettir”; اَرْسَلَ arsele fiili “göndermiştir”; رَسُولَهُ rasûlehû ifadesi “O’nun elçisini”; بِالْهُدٰى bi’l-hüdâ ifadesi “hidayetle”;وَد۪ينِ الْحَقِّ ve dîni’l-hakkı tamlaması “ve hak dinle”; لِيُظْهِرَهُ li yuzhirahû ifadesi “üstün kılsın diye”; عَلَى الدّ۪ينِ ‘ale’d-dîni ifadesi “din(ler)e”; كُلِّه۪ küllihî ifadesi “bütününe, dini bütünüyle”; وَلَوْ كَرِهَ ve lev kerihe ifadesi “istemese de”; الْمُشْرِكُونَ el-müşrikûne kelimesi ise “şirk koşanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın nurunu söndürmek isteyen inkârcıların boş çabaları ve Hz. Peygamber’in gönderiliş amacına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يُر۪يدُونَ لِيُطْفِؤُ۫ا نُورَ اللّٰهِ بِاَفْوَاهِهِمْ وَاللّٰهُ مُتِمُّ نُورِه۪ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ “Onlar Allah’ın nurunu (ışığını/Kur’an’ı) ağızlarıyla söndürmek istiyorlar. Kâfirler istemeseler de Allah nurunu (Kur’an’ı) tamamlayıcıdır.” Benzeri Tevbe 9/32’de geçen bu âyette Yüce Allah kitap ehlinden olan zalimlerin ve fasıkların Allah’ın nurunu ağızlarıyla söndürmeye çalıştıklarını, ancak bu kâfirler istemeseler de Allah’ın nurunu tamamlayacağını ifade etmektedir.

Burada bağlam gereği muhataplar kitap ehlinden inkârcılar olsa da mesajın evrensel olduğunda şüphemiz yoktur. Çünkü ağızlarıyla hakikati söndürmeye, bastırmaya çalışanların öncelikle Mekkeli müşrikler olduğu Fussılet 41/26’da dile getirilmektedir. Onlar ve bu gibilerin izinden giden herkes yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin kapsamında yer almakta, kâfirler istemeseler de sonucun değişmeyeceği ve Yüce Allah’ın nurunu tamamlayacağı belirtilmek istenmektedir.

Bu konuda İbrâhim 14/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Sizden öncekilerin, Nûh, ‘Âd, Semûd kavimlerinin ve onlardan sonrakilerin haberleri size gelmedi mi? Onları Allah’tan başkası bilemez. Peygamberleri kendilerine deliller getirmişti de onlar, ellerini onların (peygamberlerin) ağızlarına koyup tıkamışlar ve demişlerdi ki: Biz, size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir şüphe içindeyiz.”

Benzer bir içerikte olmak üzere Nûh 71/7’de Hz. Nûh’un tebliğine kavminin verdiği cevap ve takındıkları tavır bağlamında şu bilgiler zikredilmektedir: “Gerçekten de sen onları bağışlayasın diye onları ne zaman davet ettiysem, parmaklarını kulaklarına tıkadılar; (beni görmemek için) elbiselerine büründüler, ayak dirediler ve kibirlendikçe kibirlendiler.”

Mâide 5/64’te geçen atfee fiiliyle bir kez de Tevbe 9/32’de geçen يُطْفِؤُ۫ا yutfiû fiilleri “söndürmek” manasına gelmektedir. Bir kez de Tevbe 9/32’de yer alan نُورَ اللّٰهِ nûrallâhi tamlamasından maksat elbetteki vahyidir, Kur’ân’dır. Çünkü en-nûr veya nûr kelimeleri Kur’ân’da farklı anlamlarda 43 yerde geçmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi 10 âyette(35) ise Kur’ân’ın ismi olarak kullanılmaktadır.

Bu arada âyette zikredilen ve “ağızlar” manasına gelen اَفْوَاه efvâh kelimesi de bağlam gereği biyolojik manada “ağızlar”dan ziyade “boş ve anlamsız laflar”, “üfürükler” şeklinde yorumlanabilir. Çünkü onlar daha önce yorumladığımız 6. âyette de geçtiği üzere vahye “apaçık büyü” diyerek gerçeği saptırmaya çılışıyorlar, bir anlamda anlamsız sözleriyle, Allah’ın nurunu üfürükleriyle söndürmeye gayret ediyorlardı.

Âyette verilmek istenen mesaj, kitap ehlinden kâfirlerin ve genelde bütün inkârcıların Yüce Allah’ın tevhid ve İslam davetini etkisiz ve geçersiz kılmak, iptal etmek için çabaladıkları, ancak bu çabaların hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyeceği, çünkü inkârcılar istese de istemese de Yüce Allah’ın nurunu tamamlayacağı beyan edilmektedir.

2. هُوَ الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدٰى وَد۪ينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ “Müşrikler istemese de (dinini) bütün din(ler)e üstün kılmak için Elçisini bir rehber ve gerçek din ile gönderen O’dur.” Benzeri Feth 48/28’de, aynısı bir kez de Tevbe 9/33’te geçen bu âyette Yüce Allah elçisi Hz. Peygamber’i hidayetle yani hak ve hakikat yolunu göstermek, hak dini tebliğ etmek, böylece hak dini her yönüyle ortaya koyup tamamına erdirmek için gönderdiğini beyan etmekte ve müşrikler istese de istemese de bunun gerçekleşeceğini bildirmektedir. Bu konuda Feth 48/28’de gerekli açıklamaları yapmıştık; ancak önemine binaen burada da bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

Âyette geçen بِالْهُدٰى bi’l-hüdâ ifadesi “hidayet ile” yani hak ve hakikat yolunu göstermek, insanlara o yolun ne olduğuna dair rehberlik etmesi için manasına gelmektedir. Bunun ardından kullanılan د۪ينِ الْحَقِّ dîni’l-hakkı ifadesi ise “Hakk’ın yani Yüce Allah’ın dini” manasında “hak, gerçek din”, “haniflik dini”(36) anlamında öncesinde geçen “hidayet”i açıklamaktadır. Hidâyet denen şey hak dinle buluşmaktır. Bu nedenle hidayet hak dindir; hak din de hidayettir. Bakara 2/120 ve Âl-i İmrân 3/73’te de belirtildiği gibi “gerçek hidayet Yüce Allah’ın hidayeti”dir.

Âyette zikredilen لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ ifadesi Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i hidayet ve hak din ile görevlendirmesinin gerekçesini ortaya koymakta ve maksadın “bütün (bâtıl) dinlere üstün kılınması” olduğunu göstermektedir.(37) Çünkü Âl-i İmrân 3/19, 83 ve 85’te de belirtildiği gibi Yüce Allah katında tek din İslâm’dır ve bunun dışındaki din edinme arayışları kesinlikle kabul edilmeyecektir.

Bu ifade, “başka bütün dinlere üstünlük sağlamak” manasında değil de “hak dini kendi bütünlüğü içinde tamamen ortaya koymak”(38) veya “hak dini her yönüyle ortaya koyup tamamına erdirmek”(39) şeklinde de yorumlanmaktadır ki bu yorumlar önceki âyette zikredilen “kâfirler istemese de Allah nurunu tamamlayıcıdır” beyanıyla da uyum arz etmektedir.

Yüce Allah’ın Kur’ân’da üç kez yer verdiği bu ifade aslında Mâide 5/3’te ve Nûr 24/55’te de beyan edildiği gibi tamamlanmış yani gerçekleşmiştir. Vahyin inişi tamamlandığına göre, geriye bu tevhid dini olan İslâm’ın diğer bütün dinlere, öğretilere üstünlük sağlaması kalmaktadır. Bugün dünya üzerinde görülen durum bu haysiyetli görevin müslümanlar tarafından gerçekleştirilmeyi beklediğini ortaya koymaktadır.

Yüce Allah risalet öğretilerini diğer öğretilerden üstün kılmak için gönderdiğini beyan ettiğine göre, bugün dünya üzerinde henüz bu ideal sağlanmamışsa müslümanların bu görevi hakkıyla yapmadıkları anlaşılmaktadır. En‘âm 6/19’da da belirtildiği gibi, şimdilerde ve sonralarda ilahi vahyi ulaşabildiği kim varsa onlara ulaştırmaya çalışmak ümmetin fertleri olarak teker teker hepimizin görevidir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 459; Râzî, age., XXIX, 206. 2 - Enbiyâ’ 21/33; Yâsîn 36/40; Nâzi‘ât 79/3. 3 - Bakara 2/30; Âl-i ‘Imrân 3/41; A‘râf 7/206; Ra‘d 13/13; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/44; Meryem 19/11; Tâhâ 20/33, 130; Enbiyâ’ 21/20, 79; Nûr 24/41; Furkân 25/58; Secde 32/15; Ahzâb 33/42; Sâd 38/18; Sâffât 37/143, 166; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Fussılet 41/38; Şûrâ 42/5; Feth 48/9; Kâf 50/39, 40; Tûr 52/48, 49; Vâkı‘a 56/74, 96; Hadîd 57/1; Haşr 59/1, 24; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1; Kalem 68/28; Hâkka 69/52; İnsân 76/26; A‘lâ 87/1; Nasr 110/3. 4 - Bakara 2/32, 116; Âl-i ‘Imrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/30; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Zümer 39/4, 17, 67; Sâffât 37/159, 180; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 5 - Müzzemmil 73/7. 6 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
  • Enbiyâ 21/33 Yâsîn 36/40 Nâzi‘ât 79/3 Bakara 2/30 Âl-i İmrân 3/41 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 Meryem 19/11 Tâhâ 20/33 Tâhâ 20/130 Enbiyâ 21/20 Enbiyâ 21/79 Nûr 24/41 Furkân 25/58 Secde 32/15 Ahzâb 33/42 Sâd 38/18 Sâffât 37/143 Sâffât 37/166 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Fussilet 41/38 Şûrâ 42/5 Fetih 48/9 Kâf 50/39 Kâf 50/40 Tûr 52/48 Tûr 52/49 Vâkı‘a 56/74 Vâkı‘a 56/96 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Haşr 59/24 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1 Kalem 68/28 Hâkka 69/52 İnsân 76/26 A‘lâ 87/1 Nasr 110/3 Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/30 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Zümer 39/4 Zümer 39/17 Zümer 39/67 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29 Müzzemmil 73/7
• 7 - Râzî, age., XXIX, 205. 8 - Ra‘d 13/13; İsrâ’ 17/44; Hadîd 57/1; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1.
  • Ra‘d 13/13 İsrâ 17/44 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1
• 9 - Nebe’ 78/1. 10 - Nisâ’ 4/97; Nâzi‘ât 79/43. 11 - Târık 86/5. 12 - Bakara 2/91; Âl-i İmrân 3/65, 66, 70, 71, 98, 99, 183; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/18; A‘râf 7/164; Tevbe 9/43; Meryem 19/42; Tâhâ 20/125; Neml 27/46; Fussılet 41/21; Saff 61/2, 5; Tahrîm 66/1. 13 - Hıcr 15/54; Neml 27/35.
  • Nebe' 78/1 Nisâ 4/97 Nâzi‘ât 79/43 Târık 86/5 Bakara 2/91 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/66 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/71 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/183 Nisâ 4/77 Mâide 5/18 A‘râf 7/164 Tevbe 9/43 Meryem 19/42 Tâhâ 20/125 Neml 27/46 Fussilet 41/21 Saff 61/2 Saff 61/5 Tahrîm 66/1 Hicr 15/54 Neml 27/35
• 14 - Semerkandî, age., III, 442; Taberî, age., XXVIII, 83-84; Zemahşerî, age., IV, 510.
• 15 - Ahmed b. Hanbel, III, 120, 231, 239.
• 16 - En‘âm 6/35; Yûnus 10/71; Kehf 18/5; Mü’min 40/35; Şûrâ 42/13; Saff 61/3. 17 - Nisâ’ 4/22; Fâtır 35/39; Mü’min 40/10, 35; Saff 61/3.
  • En‘âm 6/35 Yûnus 10/71 Kehf 18/5 Mü'min 40/35 Şûrâ 42/13 Saff 61/3 Nisâ 4/22 Fâtır 35/39 Mü'min 40/10 Mü'min 40/35 Saff 61/3
• 18 - Kehf 18/48; Tâhâ 20/64; Sâffât 37/1; Saff 61/4; Nebe’ 78/38; Fecr 89/22. 19 - Tevbe 9/109, 110; Nahl 16/26; Kehf 18/21; Sâffât 37/97; Saff 61/4.
  • Kehf 18/48 Tâhâ 20/64 Sâffât 37/1 Saff 61/4 Nebe' 78/38 Fecr 89/22 Tevbe 9/109 Tevbe 9/110 Nahl 16/26 Kehf 18/21 Sâffât 37/97 Saff 61/4
• 20 - Mâide 5/108; Tevbe 9/24, 80; Saff 61/5; Münâfıkûn 63/6.
  • Mâide 5/108 Tevbe 9/24 Tevbe 9/80 Saff 61/5 Münâfikûn 63/6
• 21 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31. 22 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31. 23 - Mü’min 40/28. 24 - Zümer 39/3. 25 - Hacc 22/16.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31 Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Mü'min 40/28 Zümer 39/3 Hacc 22/16
• 26 - Ahmed b. Hanbel, IV, 127, 128; V, 262.
• 27 - İslâmoğlu, age., s. 1120’de 2. not. Benzer bilgiler için de ayrıca bk. Râzî, age., XXIX, 313; Esed, age., s. 1144’te 6. not. 28 - Semerkandî, age., III, 443. 29 - Taberî, age., XXVIII, 87.
• 30 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 31 - Âl-i İmrân 3/94.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94
• 32 - En‘âm 6/143-146; Yûnus 10/59-60; Nahl 16/56, 116-117; Tahrîm 66/1; Hâkka 69/44-47.
  • En‘âm 6/146 Yûnus 10/60 Nahl 16/56 Nahl 16/117 Tahrîm 66/1 Hâkka 69/47
• 33 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346. 34 - Bakara 2/285; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 109; Kasas 28/50; Ahkâf 46/10; Saff 61/7; Cum‘a 62/5.
  • Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/109 Kasas 28/50 Ahkâf 46/10 Saff 61/7 Cum‘a 62/5
• 35 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbun 64/8.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8
• 36 - Zemahşerî, age., IV, 514. 37 - Semerkandî, age., III, 444; Taberî, age., XXVIII, 88; Zemahşerî, age., IV, 514.
• 38 - İslâmoğlu, age., s. 1120. 39 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 623.