En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 84-90. âyetlerinde çeşitli peygamberleri isimlerini zikretmekte, hepsinin hidâyet ve sırât-ı müstakîm üzere olduklarını haber vermekte, ancak peygamberlerin isimlerinin sayılanlardan ibaret olmadığını, başka peygamberlerin de var olduğunu bildirmektedir.

a) Peygamberlerin Bir Bölümü

Yüce Allah, sûrenin 84-87. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in oğlu Hz. İshâk’a ve torunu Hz. Ya‘kûb’a da peygamberlik verdiğini beyan etmekte, ardından bu bağlamda risaletle ilgili Hz. Nûh’tan itibaren onun neslinden gelen Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. Yûsuf, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahyâ, Hz. İsa, Hz. İlyâs, Hz. İsmail, Hz. Elyesa, Hz. Yûnus ve Hz. Lût’un ismini zikretmekte, iyi ve güzel davrananları böylece ödüllendirdiğini, hepsinin salih olduğunu ve onları diğer insanlara üstün kıldığını bildirmekte, ardından “Onların babalarından, çocuklarından ve kardeşlerinden bazılarına da (hidayet etmiştik). Onları biz seçmiştik ve doğru yola iletmiştik” buyurarak peygamberlerin çok daha fazla olduğuna dikkat çekmektedir.

ı. Peygamberlerin “Muhsinler” Oluşu

وَوَهَبْنَا لَهُٓ اِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ كُلًّا هَدَيْنَا وَنُوحًا هَدَيْنَا مِنْ قَبْلُ وَمِنْ ذُرِّيَّتِه۪ دَاوُ۫دَ وَسُلَيْمٰنَ وَاَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسٰى وَهٰرُونَ وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “Biz ona İshak’ı ve (İshak’ın oğlu) Yakup’u armağan etmiş, hepsini de doğru yola ulaştırmıştık. Daha önce de Nuh’u ve onun soyundan Davud’u, Süleyman’ı, Eyüp’ü, Yusuf’u, Musa’yı ve Harun’u doğru yola ulaştırmıştık. Biz güzel davrananları işte böyle ödüllendiririz.”

Âyetteki وَوَهَبْنَا ve vehebnâ fiili “ve vermiştik, ikram etmiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona, (İbrahim’e)”; اِسْحٰقَ ishâka kelimesi “İshak’ı”; وَيَعْقُوبَ ve ya‘kûbe kelimesi “ve Ya‘kûb’u”; كُلًّا küllen kelimesi “hepsine”; هَدَيْنَا hedeynâ fiili “hidayet etmiştik, doğru yola iletmiştik”;وَنُوحًا ve nûhan kelimesi “Nûh’a da”; هَدَيْنَا hedeynâ fiili “hidayet etmiştik, doğru yola iletmiştik”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَمِنْ ذُرِّيَّتِه۪ ve min zürriyyetihî ifadesi “ve onun neslinden de”; دَاوُ۫دَ dâvûde kelimesi “Davud’u”; وَسُلَيْمٰنَ ve süleymâne kelimesi “Süleyman’ı”; وَاَيُّوبَ ve eyyûbe kelimesi “Eyüp’u”; وَيُوسُفَ ve yûsufe kelimesi “ve Yusuf’u”; وَمُوسٰى ve mûsâ kelimesi “ve Musa’yı”; وَهٰرُونَ ve hârûne kelimesi “ve Hârûn’u da”;وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böyle, işte böylece”; نَجْزِي neczî fiili “karşılık veririz, ödüllendiririz”; الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne sözcüğü ise “iyilik yapanlara, işini düzgün yapanlara” demektir.

Burada Yüce Allah’ın çeşitli insanlara peygamberlik verdiği, güzel davrananları ödüllendirdiği gündeme getirilmektedir.

Bu âyet grubunda 18 tane peygamber zikredilmektedir. Burada belirtmekte yarar gördüğümüz nokta, Kur’ân’da ismi zikredilen peygamberlerin peygamberler tarihinin tamamı değildir. Nitekim Nisâ’ 4/163-164 ile Mü’min 40/78’de bu konuda gayet açık bilgiler vardır. Aynı zamanda bu âyetlerde zikredilen peygamberler için de bir kronoloji ve fazilet sıralaması takip edilmemiştir.

1. وَوَهَبْنَا لَهُٓ اِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ كُلًّا هَدَيْنَا “Biz ona İshak’ı ve (İshak’ın oğlu) Yakup’u armağan etmiş, hepsini de doğru yola ulaştırmıştık.” Bu cümlenin benzeri ‘Ankebût 29/27’de de geçmektedir. Yüce Allah önceki âyette Hz. İbrâhim’i çeşitli yönlerden derece derece yücelttiğini beyan ettikten sonra, çocuklarını ve hatta torunlarını peygamber kılarak onun verdiği muhteşem mücadelesini bir anlamda ödüllendirmiştir. Burada sözü edilen oğlu Hz. İshâk’tır ve onun oğlu Hz. Ya‘kûb’dur. Hz. İsmail’in burada değil de daha sonra zikredilmesinin muhtemel sebebi, âyette sayılanların İsrailoğullarına gönderilen peygamberler olmasıdır ki bütün bu peygamberler Hz. İshâk’ın soyundan gelmişlerdir. En‘âm 6/86. âyette zikredilen Hz. İsmail ise İsrailoğullarına gönderilmemiştir ve onun neslinden de sadece Hz. Muhammed peygamber olarak görevlendirilmiştir.

Bu cümlede ve daha sonra gelecek cümlelerde geçen هَدَيْنَا hedeynâ fiili “hidayet etmek, doğru yolu göstermek” anlamına gelebileceği gibi, bağlam gereği ve sayılanların hepsi peygamber olduğu için “vahyetmek”, “peygamber olarak görevlendirmek” manasına alınabilir.(1) Nihayet peygamberlik de bir anlamda hidayet üzere olmayı içerdiği için her iki manayı da düşünmemiz ve âyetleri bu şekilde anlamlandırmamız mümkündür.

2. وَنُوحًا هَدَيْنَا مِنْ قَبْلُ وَمِنْ ذُرِّيَّتِه۪ دَاوُ۫دَ وَسُلَيْمٰنَ وَاَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسٰى وَهٰرُونَ “Daha önce de Nuh’u ve onun soyundan Davud’u, Süleyman’ı, Eyüp’ü, Yusuf’u, Musa’yı ve Harun’u doğru yola ulaştırmıştık.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’den önce de Hz. Nûh’a, onun neslinden Hz. Dâvûd’a, Hz. Süleymân’a, Hz. Eyyûb’a, Hz. Yûsuf’a, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a da hidayet ettiğini, yani onlara da peygamberlik verdiğini beyan etmektedir.

Âyette geçen مِنْ ذُرِّيَّتِه۪ min zürriyyetihî ifadesindeki zamir eğer Hz. Nûh’a giderse(2) ki -zamiri yakına gönderme şeklindeki kural öncelikle bunu gerektirmektedir- zaten sorun yoktur ve sayılan peygamberlerin onun neslinden geldiği beyan edilmiş olur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubundaki peygamberlerin hepsi Ortadoğu’ya gönderdilmiş oldukları için bunların Hz. Nûh’un neslinden olduğu gayet açıktır. Bu zamiri Hz. İbrâhim’le ilişkilendiren âlimler de vardır.(3) Ancak söz konusu zamir eğer Hz. İbrâhim’e giderse o zaman Hz. Lût’un ve Hz. Yûnus’un onun neslinden olmaması sorunu ortaya çıkar. Bu nedenle zamiri Hz. Nûh’la ilişkilendirmek çok daha doğrudur; zaten kural da bunu gerektirmektedir.

3. وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “Biz güzel davrananları işte böyle ödüllendiririz.” Yüce Allah bu ve diğer bütün peygamberleri kendisi seçtiği için hepsinin de muhsin insanlar olduğunu, işlerini ve görevlerini tam da gerektiği gibi son derece güzel ve başarılı yaptıkları için bu özellikleri nedeniyle kendilerini ödüllendirdiğini beyan etmektedir.

Âyetteki الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi bağlam gereği peygamberlerle ilgili bir sıfat olduğu için, anlamında kavranamayacak herhangi bir şey yoktur. Ancak bu kelimeyi evrensel anlamda düşünürsek işini düzgün yapan herkesi Yüce Allah’ın ödüllendireceğini, onlara yaptıkları iyilik ve güzelliklerin tam karşılığını vereceğini müjdelemiş olmaktadır ki âyetin kapsamlı yorumu bu şekilde yapılabilir.

ıı. Peygamberlerin “Sâlih ve Üstün” Oluşu

وَزَكَرِيَّا وَيَحْيٰى وَع۪يسٰى وَاِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِح۪ينَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلًّا فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Zekeriya, Yahya, İsa ve İlyas’ı da (doğru yola ulaştırmıştık). Hepsi de iyilerdendi. İsmail, Elyesa, Yunus ve Lut’u da (doğru yola ulaştırmıştık). Hepsini âlemlere üstün kılmıştık.”

Buradaki وَزَكَرِيَّا ve zekeriyyâ kelimesi “Zekeriya’yı da”; وَيَحْيٰى ve yahyâ kelimesi “ve Yahya’yı da”; وَع۪يسٰى ve ‘îsâ kelimesi “ve İsa’yı da”; وَاِلْيَاسَ ve ilyâse kelimesi “ve İlyâs’ı da”; كُلّ küll kelimesi “hepsi”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne ifadesi “salihlerden, iyilerden (idiler)”; وَاِسْمٰع۪يلَ ve ismâ‘île kelimesi “İsmail’i de”; وَالْيَسَعَ ve elyese‘a kelimesi “ve Elyesa’ı da”; وَيُونُسَ ve yûnuse kelimesi “ve Yunus’u da”; وَلُوطًا ve lûtan kelimesi “ve Lût’u da”; وَكُلًّا ve küllen kelimesini “hepsini”; فَضَّلْنَا feddalnâ fiili “faziletli, üstün, farklı kılmıştık”; عَلَى الْعَالَم۪ينَ ‘ale’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlere” demektir.

Burada önceki âyette sayılan peygamberlere ilave olarak başka bazı isimler de gündeme getirilmektedir.

1. وَزَكَرِيَّا وَيَحْيٰى وَع۪يسٰى وَاِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Zekeriya, Yahya, İsa ve İlyas’ı da (doğru yola ulaştırmıştık). Hepsi de iyilerdendi.” Yüce Allah Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ ve Hz. İlyâs’a hidayet ettiğini, yani onları da peygamber olarak görevlendirdiğini beyan etmekte, bu arada önceki âyette sayılanlar da dâhil olmak üzere bütün peygamberlerin salih yani özü, sözü ve davranışı birbiriyle uyumlu, faziletli insanlar olduklarını bildirmektedir.

2. وَاِسْمٰع۪يلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلًّا فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَم۪ينَ “İsmail, Elyesa, Yunus ve Lut’u da (doğru yola ulaştırmıştık). Hepsini âlemlere üstün kılmıştık.” Yüce Allah önceki cümlelerde sayılanların ardından Hz. İsmâil’e, Hz. Elyesa‘a, Hz. Yûnus’a ve Hz. Lût’a da hidayet edip peygamberlik verdiğini haber vermekte, bütün peygamberler muhsin ve salih oldukları gibi hepsini de âlemlere yani bütün insanlara üstün kıldığını ifade etmektedir. Bu âyetlerde peygamberler için kullanılan bu üç sıfat onların diğer insanlardan farklı olduklarını ve peygamber olarak fedakârlık yaptıkları için bu ödüle layık kılındıklarını ortaya koymaktadır.

Sayılan peygamberlerle ilgili olarak şunları beyan edebiliriz: Hz. İbrahim babası dâhil puta tapanlarla destansı bir mücadele vermiştir. Bu bağlamda Hz. Nûh da puta tapanlarla en esaslı mücadele ortaya koyan ilk peygamber olarak bilinir. Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb İsrailoğullarına gönderilen ilk iki peygamberdir. Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman baba-oğul, mülk, saltanat ve devlet yönetiminde bulunmuş peygamberlerdir.

Hz. Eyyûb ve Hz. Yûsuf en güzel sabır örneği peygamberlerdir. Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn iki kardeş birlikte azgın Firavun’a ve İsrailoğullarına karşı risaletle görevlendirilmiştir. Hz. Zekeriyya, Hz. Yahyâ, Hz. İsa ve Hz. İlyâs da zühd, ruhaniyet ve fedakârlıkta örnek simalardır. Hz. İsmail adanmışlığın, Hz. Elyesa‘ fedakârlığın, Hz. Yûnus derin bir imtihanın, Hz. Lût ise tarihte eşi görülmemiş bir ahlaksızlıkla mücadelenin sembol isimleri olmuştu. İşte bu ve benzer sebeplerle yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu peygamberlerin isimlerinin zikredilmiş olması muhtemeldir.

ııı. Peygamberlerin Seçilmişliği ve Hidayet Üzerelikleri

وَمِنْ اٰبَآئِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَاِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Onların babalarından, çocuklarından ve kardeşlerinden bazılarını da (doğru yola ulaştırmıştık). Onları biz seçmiş ve doğru yola ulaştırmıştık.”

Âyetteki وَمِنْ اٰبَآئِهِمْ ve min âbâihim ifadesi “ve onların babalarından, atalarından da”; وَذُرِّيَّاتِهِمْ ve zürriyyâtihim ifadesi “ve onların nesillerinden de”; وَاِخْوَانِهِمْ ve ıhvânihim tamlaması “ve onların kardeşlerinden de”; وَاجْتَبَيْنَاهُمْ ictebeynâhum fiili “ve onları seçmiştik”;وَهَدَيْنَاهُمْ ve hedeynâhum fiili “ve onları hidayete erdirmiştik”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru yola” demektir.

Burada ismi sayılan peygamberlerin yakınlarından da peygamberler gönderildiği gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْ اٰبَآئِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَاِخْوَانِهِمْ “Onların babalarından, çocuklarından ve kardeşlerinden bazılarını da (doğru yola ulaştırmıştık).” Yüce Allah başka peygamberler de görevlendirmiştir ki bunlar ismi geçen peygamberlerin babalarından yani atalarından, nesillerinden yani çocuklarından ve kardeşlerinden seçilmiştir. Âyetin başındaki مِنْ min edatı “bazısı” manasına geldiği için her peygamberin babasının, çocuklarının ve kardeşlerinin de peygamber olduğu sanılmamalıdır.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da sayılan peygamberler peygamberlerin tamamı değil, hayatlarında bu son ümmet için örneklik bulunanlar ile vahyin indirildiği yöre ve dönemdeki muhatapların isimlerini ve kısmen de olsa hayat hikâyelerini bildiklerinden seçilmiştir. Bu durum “dünyanın başka yörelerine peygamber gönderilmediği” şeklinde bir sonuç vermediği gibi, peygamberlerin bu sayılanlardan ibaret olmadığını da gösterir. Esasında bütünüyle Kur’ân’da ismi sayılan peygamberler bizim peygamberimiz dâhil toplam 28 tanedir; oysa Nahl 16/36 gibi âyetlere göre Yüce Allah insanları ve toplumları peygambersiz bırakmamıştır.

2. وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Onları biz seçmiş ve doğru yola ulaştırmıştık.” Yüce Allah peygamberleri kendisinin seçtiğini ve onları dosdoğru yola ilettiğini beyan etmektedir.

a) وَاجْتَبَيْنَاهُمْ “Onları biz seçmiştik.” Yüce Allah peygamberleri kendisinin seçip seçkin kıldığını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi ictebâ/yectebî fiilleri kulanılarak Âl-i İmrân 3/179’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah, müminleri (şu) bulunduğunuz durumda bırakacak değildir; sonunda murdarı temizden ayıracaktır. Bununla beraber Allah, size gaybı da bildirecek değildir. Fakat Allah, elçilerinden dilediğini seçer. O halde Allah’a ve peygamberlerine iman edin. Eğer iman eder, takvâ sahibi olursanız sizin için de çok büyük bir ecir vardır.” Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Nahl 16/120-121’dir: “İbrahim, gerçekten Hakk’a yönelen, Allah’a itaat eden bir önder idi; (Allah’a) ortak koşanlardan değildi. Allah’ın nimetlerine şükrediciydi. Çünkü Allah, onu seçmiş ve doğru yola iletmişti.”

Benzer şekilde Şûrâ 42/13’te de şunları zikretmektedir: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin, diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. Fakat kendilerini çağırdığın bu (din), Allah’a ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Aynı şekilde Hz. Yûsuf’un peygamber olarak görevlendirileceğiyle ilgili bilgi verilen Yûsuf 12/6’da da aynı fiil kullanılmaktadır. Bu konuda Bakara 2/105 ve En‘âm 6/124’te de çeşitli bilgiler verilmektedir.

Yine Yüce Allah’ın “elçiler seçip görevlendirmesi”yle ilgili olarak yastafî fiili kullanılarak Hacc 22/75’te şöyle buyurmaktadır: “Allah meleklerden de elçiler seçer, insanlardan da. Şüphesiz Allah işitendir; görendir.” İşte bu ve benzer âyetlerde peygamberliğin bir seçim işi olduğu, kişilerin kendi çalışmalarıyla böyle bir göreve getirilmeyeceği, vehbîlik gereği Yüce Allah’ın belirlemesiyle şekillendirildiği beyan edilmektedir.(4)

b) وَهَدَيْنَاهُمْ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Onları biz dosdoğru yola iletmiştik.” Yüce Allah seçtiğini beyan ettiği peygamberlerini aynı zamanda sırât-ı müstakîm adını verdiği “dosdoğru yol”a ilettiğini de haber vermektedir. Bu gerçek Hz. Peygamberle ilgili bir bağlamda ancak bütün peygamberler için Yâsîn 36/4’te de zikredilmektedir. Bu kavram hakkında Fâtiha 1/6’da geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Önemine binaen şu kadarını söylemekle yetinelim: “Dosdoğru yol” anlamına gelen sırât-ı müstakîm tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmektedir. Her namazın her rekâtında tekrarladığımız Fâtiha’da sırât-ı müstakîmi istememiz gerektiği öğretilmektedir. Öyleyse bu kavramın neyi karşıladığını Kur’ân’dan öğrenmek durumundayız.

Sırât-ı müstakîm, “dâr-ı selâmdır; yani barış ve esenlik yurdudur; hayat tarzıdır; İslâm’dır, Kur’ân”dır.(5) Bu anlamda Kur’ân, doğruya götüren yegâne yoldur; onun akvam oluşu, “en doğru oluşu”nu değil, “tek doğru oluşu”nu ifade eder.(6) Başka kaynakların doğru olup olmaması Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır; Kur’ân’a uygun olan doğrudur; aykırı olan ise yanlıştır; Hz. Peygamber’in öğütlediği anlayış budur.

Sırât-ı müstakîm, “hidayet ve istikamet üzere olmak”,(7) “dînî esasların, dînî hassasiyetlerin ve hayatı çepeçevre kuşatan prensiplerin bütünü”,(8) “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberlerin, hakikatı tasdik edenlerin, hakka şahit olanların ve özü sözü bir salihlerin yolu”,(9) “içini Yüce Allah’ın doldurduğu ve sınırlarını O’nun belirlediği sapmaz hakikat yolu”dur.

Sırât-ı müstakîm, “içeriği ilâhî hakikatlerden beslenen, müslümanların takip etmesi istenen, Yüce Allah’a ulaştıran, kapısı cennete açılan tek ve en kestirme yol”dur.

Sırât-ı müstakîm, Yüce Allah’ın,(10) özelde Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un,(11) ayrıca Hz. İsâ’nın(12) ve nihayet Hz. Peygamber’in takip ederek ümmetine rehberlik ettiği yoldur.(13)

Sonuç olarak, sırât-ı müstakîm, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi istisnasız bütün peygamberlerin(14) iman ettiği, yaşadığı ve ümmetlerine tebliğ ettiği “hak ve hakikat yolu”dur.

b) Peygamberlerin Takip Ettiği Tek Yol

Yüce Allah, sûrenin 88-90. âyetlerinde risaletin kendisinin ikram ettiği bir hidayet yolu olduğunu, kullarından dilediğini oraya layık göreceğini beyan etmekte, şirk koşmaları halinde onların da yapıp ettiklerinin hepsinin yok olup gideceğini ifade etmektedir.

Ardından, bütün peygamberlere kitap, hikmet ve peygamberlik verdiğini, eğer kâfirler bunları inkâr ederse şüphesiz yerlerine bunları inkâr etmeyecek bir toplum getireceğini haber vermekte, konunun sonunda şu uyarıyı zikretmektedir: “İşte o peygamberler Allah’ın hidâyet ettiği kimselerdir. Sen de onların (hidayet) yoluna uy. De ki: Ben buna (peygamberlik görevime) karşılık sizden bir ücret istemiyorum. Bu (Kur’an) âlemler için ancak bir hatırla(t)madır.”

ı. Hidayet Üzere Oluşları ve Şirkten Uzak Tutumları

ذٰلِكَ هُدَى اللّٰهِ يَهْد۪ي بِه۪ مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ وَلَوْ اَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “İşte bu, Allah’ın hidayetidir, kullarından dilediğini (layık olanı) ona ulaştırır. Onlar da Allah’a ortak koşsalardı, yaptıkları işler elbette boşa giderdi.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; هُدَى اللّٰهِ hüdellâhi tamlaması “Allah’ın rehberliği(dir)”; يَهْد۪ي yehdî fiili “hidayet eder”; بِه bihî ifadesi “onunla”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyene/dilediğine/layık gördüğü kişiye”; مِنْ عِبَادِه۪ min ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kendi kullarından”; وَلَوْ اَشْرَكُوا ve lev eşrakû fiili “eğer ortak koşmuş olsalardı”; لَحَبِطَ lehabite fiili “elbette boşa gitmiş olurdu”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi “yapmış oldukları şeyler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peygamberleri kendisinin seçtiği ve şirkin bütün amelleri yok ettiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ هُدَى اللّٰهِ يَهْد۪ي بِه۪ مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ “İşte bu, Allah’ın hidayetidir, kullarından dilediğini (layık olanı) ona ulaştırır.” Yüce Allah bu âyet grubunda kendilerine peygamberlik verdiği 18 ismi saydıktan sonra, onları kendisinin seçtiğini ve dosdoğru yola ilettiğini haber vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu yolun Allah’ın rehberlik ettiği yol olduğunu ve kullarından dilediğini, yani layık gördüklerini o yola, risalet yoluna ilettiğini, böylece onlara sınırsız lütuf ve ikramda bulunmuş olduğunu bildirmektedir.

Bu âyet bağlama uygun olarak Yüce Allah’ın dilediğine, layık gördüklerine peygamberlik vermesiyle ilgili olmalıdır. Ancak âyeti müstakil olarak okumak da elbette mümkündür. Buna göre, Yûnus 10/25’te de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın rehberlik ettiği dâr-ı selâmın, yani “hidayet yolu”nun herkese açık olduğunu ve dileyen herkesi o yola ileteceğini ifade etmektedir. Bu bakış açısına göre Yüce Allah’ın “dilediğini” değil de “dileyen herkesi” o yola iletmekte olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(15) yer almakta, hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

2. وَلَوْ اَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Onlar da Allah’a ortak koşsalardı, yaptıkları işler elbette boşa giderdi.” Yüce Allah şirkin bütün amelleri silip yok ettiğini haber vermektedir.

a) Melekleri Yüce Allah’ın kızları sanan ve bu nedenle onların kendilerine şefaat edeceklerini iddia eden Mekkeli müşriklerin bu kabullerinin son derece hatalı olduğu, aracı edinilen meleklerle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/29’da şöyle beyan edilmektedir: “Onlardan her kim ‘O’nun peşi sıra ben (de) ilahım’ derse biz onu cehennemle cezalandırırız. İşte biz, zalimleri böyle cezalandırırız!”

Zümer 39/65-66’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Şüphesiz sana da senden öncekilere de şöyle vahyolunmuştur: Andolsun ki (Allah’a) ortak koşarsan, işlerin mutlaka boşa gider ve hüsranda kalanlardan olursun! Hayır! Yalnız Allah’a kulluk et ve şükredenlerden ol.” İşte bu âyetler konuyu bütünüyle özetlemekte ve şirkin savunulabilecek hiçbir tarafının olmadığını açıkça ortaya koymaktadır.

b) Kur’ân’da şirkin affedilmeyecek tek günah olduğu Nisâ’ 4/48 ve 116’da beyan edilmekte, şirk üzere ölmenin tam bir felaket olacağı bildirilmektedir. Yüce Allah kişiler peygamber bile olsalar şirke düşmeleri durumunda amellerinin silinip gideceğini beyan ederek, konunun önemini ve şirkin son derece tehlikeli bir inanç bozukluğu olduğunu haber vermekte, peygamberler üzerinden bu mesajı bütün insanlığa iletmektedir. Peygamberlerin bile amellerini sileceği haber verilen böyle bir sapmanın, diğer insanlarda nasıl bir tehlike oluşturduğu özellikle Kur’ân’a muhatap olan son ümmet bağlamında uyarıya konu edilmektedir.

c) İşte bütün bunların sonucunda Yüce Allah kafirlerin ve müşriklerin amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir. Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(16) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca habita,(17) habitat,(18) tahbeta(19) ve yahbeta(20) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

ıı. Kendilerine Kitap, Hikmet ve Nübüvvet Verilmesi

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَاِنْ يَكْفُرْ بِهَا هٰٓؤُ۬لَآءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِر۪ينَ “İşte onlar, kendilerine kitap, hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) ve peygamberlik verdiğimiz kişilerdir. Onlar (kâfirler) bunları inkâr ederse elbette yerlerine bunları inkâr etmeyecek bir toplum getiririz.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ ellezîne âteynâhum ifadesi “kendilerine verdiklerimiz(dir)”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitap, vahiy, mesaj”; وَالْحُكْمَ ve’l-hukme sözcüğü “ve hüküm, muhakeme gücü”;وَالنُّبُوَّةَ ve’n-nübüvvete kelimesi “ve peygamberlik”; فَاِنْ يَكْفُرْ fe in yekfur fiili “eğer inkâr ederlerse, etselerdi”; بِهَا bihâ ifadesi “onları”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “onlar”;فَقَدْ وَكَّلْنَا fe kad vekkelnâ fiili “yerlerine getirmiş olurduk”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla ilgili”;قَوْمًا kavmen sözcüğü “(şöyle başka) bir kavim, toplum, topluluk”; لَيْسُوا leysû fiili “değilleri olmazlar”; بِهَا bihâ ifadesi “onları”; بِكَافِر۪ين bikâfirîne ifadesi ise “inkar edenler, inkâr etmezlerdi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peygamberlere verdiği üç değer ve insanların inkârı durumda yerlerine yeni insanların getirileceği gündeme getirilmektedir.

1. اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ “İşte onlar, kendilerine kitap, hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) ve peygamberlik verdiğimiz kişilerdir.” Bu ifadenin benzeri Âl-i İmrân 3/79, 81’de, ayrıca İsrailoğullarına verilmiş olmaları itibariyle Câsiye 45/16’da da geçmektedir. Yüce Allah En‘âm 6/83-87. âyetlerinde dile getirdiği peygamberlere el-kitâb yani Yüce Allah’ın katında bulunan ümmü’l-kitâb’dan “vahiy, mesaj” gönderdiğini, onlara el-hıkmeh yani derin muhakeme gücü, hükümranlık ve en-nübüvveh yani peygamberlik ihsan ettiğini haber vermektedir.

a) الْكِتَاب el-kitâb kelimesi ilahi vahyi ifade ederken, الْحِكْمَة el-hıkmeh sözcüğü ise o vahyin bir sıfatı olarak hayata nasıl taşınacağını göstermektedir. Yâsîn 36/2’de geçen el-hakîm sıfatı nasıl ki Kur’ân’ı nitelendiriyorsa, bu tür âyetlerde geçen الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimeleri de müstakil bir başka kaynağı değil, vahyin uygulamaya yönelik tarafını gösteren ve adına sünnet denen uygulamalardır. Hikmet için “Kur’ân’ın helal ve haram içerikli öğütleri” açıklaması da bu manada değerlendirilmelidir.(21) Demek ki hikmet, aktarılan ve öğretilen ilahi mesajların hayata taşınmasıdır ki ilk sıfat olarak belirlenmiş olan tilâvetin anlam alanında bu nokta da bulunmaktadır.

Sanıldığı veya iddia edildiği gibi “kitap” bir kaynak, “sünnet” başka bir kaynak değildir; aksine “kitap” bir mesajın teorik beyanıdır; “hikmet” ise onun hayata taşınarak pratiğe dökülmesidir. Buradan hareketle, sünneti Kur’ân’ın adeta rakibi veya tamamlayıcısı gibi görmek son derece hatalıdır. Zümer 39/3 gibi çeşitli âyetlerde belirtildiği gibi “din sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir”; peygamberler ise o dinin nasıl uygulanacağını göstermekle yükümlüdürler. Peygamberler din koyamazlar; çünkü onların rasûl oluşu aktarıcılıklarını gösterdiği gibi kul oluşları da bu dinin prensiplerini öncelikle kendilerinin uygulamaları gerektiğini ortaya koymaktadır.

b) “Şeref, yüksek makam” gibi anlamlara gelen النُّبُوَّةَ en-nübüvveh, “ilâhî bilgilerden haberdar edilmek” demektir. Bunun için muhataba ilâhî mesajların ulaştırılması, yani ona bir kitap verilmesi gerekir. Bilgilerin bir peygambere ulaştırılması nübüvveti, bu prensiplerin bütünüyle ümmete aktarımı ise risaleti oluşturmaktadır.

Rasûl ve nebî kavramları peygamberlik görevi olarak farklı insanlara ait değillerdir. Genelde bilinen ve kabul edilenin aksine, nübüvvetin kitap verilip verilmemesiyle hiçbir ilgisi yoktur; aksine bir peygamberin نَبِي nebî olması ona kitap verilmesiyle mümkündür. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Bakara 2/213 ve Meryem 19/30 gibi âyetlerde peygamberlere önce kitap verildiği, sonrasında nebî kılındıkları beyan edilmektedir. Bu durumda peygamberlik görevi olarak bir peygamber hem nebidir, hem de rasûldür; ancak her peygamber önce nebîdir, sonra da rasûldür. Bir insan veya varlık Yüce Allah’tan vahiy almasına rağmen bunu insanlara ulaştırmak gibi bir görevin sahibi değilse işte ona peygamber denmemektedir. Hz. Meryem, Hz. Musa’nın annesi, Hz. İsa’nın havarileri, arılar, yeryüzü, gökyüzü ve melekler gibi.

Konulara Kur’ân’dan bakınca sorunların teker teker ve kolay bir şekilde açıklığa kavuşturulduğu görülmektedir. Rasûl ve nebî kavramlarına başkalarının yüklediği manaların vahiyden destek almadığını yorumunu yapmakta olduğumuz âyet, Bakara 2/213, Nisâ’ 4/163-164, Meryem 19/30, Hacc 22/52, ‘Ankebût 29/27, Ahzâb 33/40 ve daha pek çok âyet açık bir şekilde göstermektedir. Nübüvvet ve risalet ayırımını bilmek elbette çok önemlidir; çünkü vahyi almak yeterli değildir; onu ümmete aktarmak gerekir ki bu ikisi varsa peygamberlik görevinden söz edilebilmektedir.

2. فَاِنْ يَكْفُرْ بِهَا هٰٓؤُ۬لَآءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِر۪ينَ “Onlar (kâfirler) bunları inkâr ederse elbette yerlerine bunları inkâr etmeyecek bir toplum getiririz.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin bu gerçeği yani “Yüce Allah’ın dilediğine kitap, hikmet ve nübüvvet verebileceği gerçeğini” ısrarla inkâr etmeleri durumunda, onların yerine bunları inkâr etmeyen bir topluluk getireceğini haber vermektedir.

Bu cümlenin benzeri bir başka mesaj Mâide 5/54’te şu şekilde dile getirilmektedir: “Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse (bilsin ki) Allah, sevdiği ve kendisini seven müminlere karşı alçak gönüllü (şefkatli), kâfirlere karşı onurlu ve zorlu bir toplum getirecektir. (Bunlar) Allah yolunda cihad ederler ve hiçbir kınayanın kınamasından korkmazlar (hiçbir kimsenin kınamasına aldırmazlar). Bu, Allah’ın, dilediğine verdiği lütfudur. Allah’ın lütfu ve ilmi geniştir.”

Bu konuyla ilgili olarak Bakara 2/219’da şöyle buyrulmaktadır: “Sizden kim, dininden döner ve kâfir olarak ölürse, onların yaptıkları işler dünyada da ahirette de boşa gider. Onlar cehennemliktirler ve orada ebedi kalıcıdırlar.” Muhammed 47/38’de de dinden yüz çevirenlerin öldürülmesinden değil, yerlerine başkalarının değiştireleceğinden söz edilmektedir. En‘âm 6/133, İbrâhim 14/19 ve Fâtır 35/16 gibi âyetlerde de verilmek istenen mesaj bu şekildedir.

Yüce Allah vahyin indirildiği dönemdeki müşriklerin risalet kurumunu ve ilahî prensipleri inkâr etmeye devam etmeleri durumunda, yerlerine vahyin ve risaletin kadir ve kıymetini bilen bir başka topluluk getireceğini bildirmektedir. Bu çerçevede vahyin ve risaletin Medine döneminin, Medineli ensarın müjdelendiğini söyleyebiliriz ki, yorumunu yapmakta olduğumuz sûrenin indirilişinden kısa bir süre sonra zaten İslâm’ın Medine dönemi başlamış olacaktı.

Mekke’ye karşı Medine, müşriklere karşı müminler, inkârcı Araplara karşı imanlı kavimler, bütün kâfirlere karşı bütün müminler bu kapsamda Yüce Allah’ın vahyini muhatap kılacağı kişiler olarak ilahi kudret tarafından belirlenmiş demektir. Şimdilerde de durum aynıdır; çünkü mutlak inkârcılara karşı mutlak müminler daima vardır ve bundan sonra da var olmaya devam edecektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu anlamda bir müjde ve garanti vardır. Önemli olan husus, Yüce Allah’ın vahyini sahiplenebilme noktasında layık gördüğü ve bu nedenle “vekil kıldıkları” arasına katılabilmeyi başarmamızdır.

ııı. Peygamberlerin Yoluna Tâbi Olunması

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ هَدَى اللّٰهُ فَبِهُدٰيهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْرًا اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٰى لِلْعَالَم۪ينَ “İşte onlar (peygamberler), Allah’ın doğru yola ulaştırdığı kişilerdir. Sen de onların yoluna uy! De ki: Ben buna (peygamberlik görevime) karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Bu (Kur’an), âlemler için ancak bir hatırla(t)madır.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ هَدَى ellezîne hedâ ifadesi “hidayet ettikleri(dir), yol gösterdikleri(dir)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”;فَبِهُدٰيهُمُ fe bihüdâhum tamlaması “onların hidâyetlerine”;اقْتَدِهْ ıktedih emri “sen de (kendilerine, hidayetlerine) uy”; قُلْ kul emri “de ki”; لَآ اَسْـَٔلُكُمْ lâ es’elüküm fiili “sizden istemiyorum”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona karşılık, bu işe karşılık”; اَجْرًا ecran kelimesi “herhangi bir ücret”; اِنْ هُوَ in huve ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا ذِكْرٰى illâ zikrâ ifadesi “(gerçeği) hatırlatmaktan başka (bir şey)”; لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemler için, insanlar için” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in tâbi olacağı yol ile vahyi tebliğin amacı gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ هَدَى اللّٰهُ فَبِهُدٰيهُمُ اقْتَدِهْ “İşte onlar (peygamberler), Allah’ın doğru yola ulaştırdığı kişilerdir. Sen de onların yoluna uy!” Bu cümlenin sonunda yer alanاقْتَدِهْ ıktedih ifadesindeki hâ harfi zamir değil, tıpkı Bakara 2/259, Hâkka 69/19, 20, 25, 26, 28, 29 ve Kâri‘a 101/10’da âyet sonlarındaki hâ’lar gibi hâ-i sektedir. Hâkka 69/19’da da belirteceğimiz üzere, hâ-i sekte devamlı sakin, yani üzerinde dururken de geçerken de sakin okunur. Bazılarında göre üzerinde vakfederken okunur, geçerken düşürülür.(22)

Yüce Allah En‘âm sûresinin 83. âyetinden itibaren dile getirdiği peygamberlerine kitap, hikmet ve nübüvvet verdiği için onları hidayet üzere olmakla nitelendirmekte, kendilerine hidayet ettiğini, yani yol gösterip peygamber kıldığını bildirmekte, bu nedenle Hz. Peygamber’in de onların hidayetine yani yoluna tâbi olması gerektiğini kendisine emretmektedir. Hidâyet eğer Allah’tan geliyorsa anlamlıdır ve doğrudur. Esasında daha önce yorumladığımız En‘âm 6/87’de, ayrıca Yâsîn 36/3-4’te de ifade edildiği gibi bütün peygamberler sırât-ı müstakîm üzerindedirler; dolayısıyla Hz. Peygamber de onların yolunu izlemekle emrolunmuştur. Âyetin bağlam gereği verdiği mesajın Hz. Peygamber’e yönelik olduğunu belirtmek durumundayız.

Diğer taraftan bu emrin bütün insanlara yönelik olduğunu düşünmemiz de gerekmektedir. İnsanların izlemeleri gereken yol, peygamberlerin yaşadığı sırât-ı müstakim’dir; yani hak ve hakikat yoludur. Bunun dışındaki yollar birer çıkmaz sokaktır, sahiplerini felakete götürmekten başka bir özellikleri de yoktur. En‘âm 6/151-153’te müstakim yolun temel prensipleri sayıldıktan sonra, bütün insanların işte bu yolu takip etmeleri gerektiği beyan edilmekte, başka yollara uyulması durumunda insanların hak ve hakikat yolundan ayrı düşecekleri haber verilmekte, bu noktada bütün insanlık uyarılmaktadır.

Bu âyet, ilahi mesajların kaynak, ruh ve amaç birlikteliğinin en önemli elillerindendir. Zira Kâf 50/29’da belirtildiği gibi Yüce Allah katında söz değiştirilmez. Esasında Şûrâ 42/13’te verilen şu bilgiler de aynı doğrultuda mesaj içermektedir: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin!’ diye Nuh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah, dilediğini/layık gördüğünü kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.”

Fussılet 41/43’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sana söylenmekte olan, senden önceki rasullere/elçilere söylenmiş olandan başka bir şey değildir. Muhakkak ki senin Rabbin, hem bağışlama sahibidir hem de elem verici bir azabın sahibidir.” Benzer şekilde Nahl 16/118’de şöyle buyrulmaktadır: “Sana anlattıklarımızı, daha önce Yahudi olanlara da haram kılmıştık. Biz onlara zulmetmedik; fakat onlar kendilerine haksızlık ediyorlardı.” Necm 53/36-37’da şu ifadeler zikredilmektedir: “Yoksa Musa’nın ve çok vefalı (sözü tam yerine getiren) İbrahim’in sahifelerinde bulunan (şu gerçekler kendisine) haber verilmedi mi!?” Benzer mesajlar A‘lâ 87/18-19’da da verilmektedir.

2. قُلْ لَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْرًا اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٰى لِلْعَالَم۪ينَ “De ki: Ben buna (peygamberlik görevime) karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Bu (Kur’an), âlemler için ancak bir hatırla(t)madır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve yaptığı tebliğin karşılığında hiçbir ücret istemediğini, bütün bu prensiplerin alemler için bir hatırla(t)ma olduğunu ilan etmesini yani tebliğini ona emretmektedir.

a)قُلْ لَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْرًا “De ki: Ben buna (peygamberlik görevime) karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum.” Ecr kelimesi ücret, menfaat, mal, servet vs. gibi dünyevi getirileri ifade etmektedir. Ayrıca bu kelimenin nekra yani belirteç edatı olmadan kullanılması Hz. Peygamber gibi diğer peygamberlerin de kavimlerinden hiçbir şekilde karşılık beklemediklerini göstermektedir. Zaten âyette yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları onların ecir ve ücretlerini sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklediklerini göstermektedir. Onların iman etmelerinin sevabı kendilerinedir; Hz. Peygamber’in tebliğinin ücreti ise Yüce Allah tarafından verilecektir.

“Sizden hiçbir karşılık beklemeyen ve kendileri de doğru yol üzerinde olan (bu elçilere uyunuz!)” meâlindeki Yâsîn 36/21’de de ifade edildiği üzere, tebliğden ücret istememe ilkesi bütün peygamberlerin uyguladığı ortak prensiplerden birisidir. Onlar tebliğlerini “ücret” eksenli değil, “ecir” eksenli yapmış ve ecirlerini de sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklemişlerdir.(23) Çünkü peygamberler nezîrdirler; yani kendilerini davalarına adamış kişilerdir. Onların karşıdakilerden istediği tek şey, Şûrâ 42/23’te de belirtildiği gibi “Allah’ı daha çok sevmeleri, O’na daha yakın olma sevgisi”dir.

Bu önemli duyarlılığın bizlere hatırlatılmasının sebebi şudur: Biz de tebliğ görevlerinden maddî menfaat beklememeli, karşılığını fazlasıyla Rabbimizin ikram edeceğini bilmeli, ona göre davranmalıyız. Hiç kimse bir âyete fiyat biçemez ve hiç kimse de Yüce Allah’ın ihsanı kadar cömert olamaz. Öyleyse insanlar birbirlerine iyilik yaparlarken onlardan karşılık istememeli, hatta teşekkür dahi beklememelidirler. İnsân 76/9’da vurgulanan husus budur. Dahası, kard-ı hasen denen “güzel borç” kurumu da borcu Yüce Allah’a vermek ve karşılığını sadece O’ndan beklemek şeklinde anlaşılmalıdır.(24)

Şöyle bir söz söylersek her halde hatalı olmaz: Mazeret durumları hariç, “ecir beklenen işten ücret alınmamalı, ücreti alınan şeyden de ecir beklenmemeli”dir.

b) اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٰى لِلْعَالَم۪ينَ “Bu (Kur’an) âlemler için ancak bir hatırla(t)madır.” Bu âyette vahyin gerçeği hatırlatıcı bir öğüt oluşu اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları birlikte kullanılarak hasr/kasr denilen “vurgulu” bir şekilde ifade edilmektedir. “Kur’ân’ın âlemler için sadece gerçeği hatırla(t)ma oluşu”, yararlanmak isteyen herkes için öğüt oluşu anlamına gelir. Esasında öğüt almak için en güzel öğüdü bulmak gerekir. En güzel öğüt elbette En Güzel’in öğüdüdür ki ki oda Yüce Allah’ın kelamı olan Kur’ân-ı Kerîm’dir.

Kur’ân’da oldukça fazla âyette de açıkça zikredildiği üzere, Kur’ân bir öğüttür, hatırlatmadır. Bu kökten gelen kelimeler Kur’ân’da sıklıkla kullanılmaktadır. Zikr, tezkirah ve zikrâ kalıplarında bu kelime “gerçeğin hatırlatılması” anlamına gelmekte ve pek çok âyette(25) Kur’ân’ın bir ismi olarak yer almaktadır. Hatırlatma olan vahyin neyi hatırlattığı ise elbette çok önemlidir. Kanaatimize göre vahyin hatırlattığı şeyler Yüce Allah’ın insanoğlunun fıtratına yazdığı hakikatlerdir. Eğer doğru okunur, doğru anlatılır ve doğru anlaşılırsa iki kitabın birbirini asla yadırgamadığı açık bir şekilde görülecektir.

Kur’ân’ın öğüdünden yararlanmak isteyenler daha çok insanlar olduğu için âyetteki الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesini “insanlar, akıllılar” anlamında değerlendirmek gerekir. Bu kelimenin el-‘ılm “ilim” kelimesiyle aynı kökten geldiği düşünüldüğünde, “âlem” adını almanın “ilim”le ilişkisi de ortaya konulmuş olur. Bu arada cinlerin de bu vahyin aydınlığından yararlandığına dair Kur’ân’da mesajlar bulunmaktadır. Ahkâf 46/29-32 ve Cinn 72/1-2. âyetler bunun delilidir. Muhatapların çoğunluğu kimlerden oluşuyorsa hitap ona göre şekillendirilmektedir. Dolayısıyla mesajın içeriğinde cinlerin bulunmasına bir engel yoktur.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 465.
• 2 - Taberî, age., VII, 260; Zemahşerî, age., II, 41. 3 - Semerkandî, age., I, 465; Zemahşerî, age., II, 41.
• 4 - Bakara 2/105; En‘âm 6/124.
  • Bakara 2/105 En‘âm 6/124
• 5 - Yûnus 10/25; Zuhruf 43/43. 6 - İsrâ’ 17/9. 7 - Bakara 2/142; Âl-i İmrân 3/101; Nisâ’ 4/68; En‘âm 6/126. 8 - En‘âm 6/153. 9 - Fâtiha 1/7; Nisâ’ 4/69.
  • Yûnus 10/25 Zuhruf 43/43 İsrâ 17/9 Bakara 2/142 Âl-i İmrân 3/101 Nisâ 4/68 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Fâtiha 1/7 Nisâ 4/69
• 10 - Hicr 15/41; En‘âm 6/126, 153. 11 - Sâffât 37/118. 12 - Âl-i İmrân 3/51; Meryem 19/36; Zuhruf 43/64. 13 - En‘âm 6/161; Şûrâ 42/52; Zuhruf 43/61; Feth 48/3. 14 - En‘âm 6/87.
  • Hicr 15/41 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Sâffât 37/118 Âl-i İmrân 3/51 Meryem 19/36 Zuhruf 43/64 En‘âm 6/161 Şûrâ 42/52 Zuhruf 43/61 Fetih 48/3 En‘âm 6/87
• 15 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 16 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 17 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 18 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 19 - Hucürât 49/2. 20 - Zümer 39/65.
  • Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 21 - Semerkandî, age., I, 94.
• 22 - Zemahşerî, age., IV, 590-591.
• 23 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ’ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23; Tûr 52/40; Kalem 68/46.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23 Tûr 52/40 Kalem 68/46
• 24 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 25 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11