Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 267-274. âyetlerinde malların kıymetlilerinden infak edilmesi konusuna devam etmekte, şeytanın müdahalelerinin neler olduğuna dikkat çekmekte, infakın niçin yapılması gerektiğini ve infaka muhatap olanların gözetilmesi gerektiğini dile getirmektedir.

a) İnfak Ve Şeytanın Müdahalesi

Yüce Allah, sûrenin 267-269. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve kazancın en iyisinden ve topraktan çıkan ürünlerin en kalitelilerinden verilmesi gerektiğini, infakta kişinin kendisine verilmesini istemediğini başkalarına vermemesi gerektiğini hükme bağlamakta, bu arada şeytanın insanları fakirlikle korkuttuğunu, cimriliği telkin ettiğini, Allah’ın ise katından bir mağfiret ve bir lütuf vaadettiğini bildirmekte, şu çok önemli bildirme yer vermektedir: “Allah hikmeti dileyene/layık gördüğüne verir. Kime hikmet verilirse, ona pek çok hayır verilmiş demektir. Ancak ve ancak sağduyu sahipleri gerçeği hatırlarlar (öğüt alırlar).”

ı. Kaliteli Şeylerden İnfak

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّآ اَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَب۪يثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِاٰخِذ۪يهِ اِلَّآ اَنْ تُغْمِضُوا ف۪يهِ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ حَم۪يدٌ “Ey iman edenler! Kazandıklarınızın değerli olanlarından ve yerden (topraktan) size rızık olarak çıkardıklarımızdan infak edin (verin)! (Size verilse), gözünüzü yummadan alamayacağınız kötü malı infaka (vermeye) kalkışmayın! Bilin ki şüphesiz Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); hamîd’dir (övgüye lâyıktır).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اَنْفِقُوا enfikû emri “infak edin”; مِنْ طَيِّبَاتِ min tayyibâti ifadesi “temizlerinden, temiz şeylerden”; مَا كَسَبْتُمْ mâ kesebtüm ifadesi “kazandıklarınızın”; وَمِمَّآ اَخْرَجْنَا ve mimmâ ahracnâ ifadesi “ve çıkardığımız şeylerden”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı ifadesi “yerden, topraktan”; وَلَا تَيَمَّمُوا ve lâ teyemmemû emri “ve aramayın, tevessül etmeyin”; الْخَب۪يثَ el-habîse kelimesi “kötü, çirkin şey”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; تُنْفِقُونَ tunfikûne emri “veriyor (olmaya)”; وَلَسْتُمْ ve lestüm edatı “ve (şöyle) değilsiniz”; بِاٰخِذ۪يهِ biâhızîhi ifadesi “onu alıcı (değilsiniz)”; اِلَّآ اَنْ تُغْمِضُوا illâ en tuğmidû istisnası “gözünüzü yummadan, gözünüzü yummanızın dışında”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onunla ilgili”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَنِيٌّ ğaniyyun kelimesi “zengin(dir)”; حَم۪يدٌ hamîdün kelimesi ise “övgüye lâyık(tır)” demektir.

Burada nelerin infak edilmesi gerektiği, nelerin infaka konu edinilmemesi gerektiğiyle ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّآ اَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ “Ey iman edenler! Kazandıklarınızın değerli olanlarından ve yerden (topraktan) size rızık olarak çıkardıklarımızdan infak edin (verin)!” Yüce Allah infakla ilgili en temel meseleyi önceki âyet grubunda dile getirdikten sonra, bu âyette önce “nelerin infak edilmesi gerektiğine”, sonrasında ise “ne yapmamak durumunda olduğumuza” dikkat çekmektedir. Bu bağlamda öncelikle kazanılan servetin en iyi, en temiz, en değerli olanlarından ve bir de toprak ürünlerinin en kalitelilerinden verilmesini emretmektedir. En değerli şeyler verilmeli ki sevabı ve getirisi de en kaliteli olabilsin. İşe yaramayan, kullanılmayan, gereksiz gibi görülen şeylerin değil, aksine en çok değer arz eden şeyler verilirse karşıdaki bu anlamda çok daha faydalı ve işe yarar bir ihtiyacını karşılamış olur.

a) Âyette dikkat çekilen en önemli noktalardan birisi, infakın bir iman eylemi olduğunun bildirilmesidir. Çünkü âyetteki hitap يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْفِقُوا “Ey iman edenler, infak edin” şeklinde başladığı için burada öncelikli olarak görülmesi ve bilinmesi gereken nokta, “infakın bir iman eylemi olduğu” gerçeğidir. Bu arada âyette yer alan اَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ ifadesi “Kazanılan şeylerin en temizlerinden bir kısmının verilmesi” gerektiğini hükme bağlamaktadır. Âyetteki طَيِّبَات tayyibât kelimesi “temiz şeyler” manasına gelmekte, bu kapsamda malın ve servetin kazanılma biçimi olarak “helal” yollardan elde edilmiş olması manasını da içermektedir.(1) وَمِمَّآ اَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ “Sizin için yerden çıkardığımız şeylerden” ifadesinden maksat ise topraktan elde edilen ürünlerdir. Bu arada infaka konu şeylerle ilgili ifadelerin her ikisinin de başında bulunan مِنْ min edatları, sahip olunan şeylerin hepsini değil, “bir kısmını, ama Âl-i İmrân 3/92 gereği en değerli kısmını” şeklinde bir mana vermektedir. Bu âyette infak edenlerin bu işi yaparken “kazançlarının ve sahip olduklarının en kalitelilerinden vermeleri gerektiği”ne özellikle vurgu yapılmaktadır.

b) İnfak edenlerin gözetmeleri gereken en önemli husus, bu işi yaparken gurur kırıcı davranmamaları, yardımlarının karşılığını sadece Yüce Allah’tan beklemeleri, muhataplardan bir teşekkür dahi istememeleri, işe yaramayan şeyleri vermeyip en kalitelilerinden infakta bulunmaları,(2) yardımı başa kakmamaya ve eziyete kurban etmemeye dikkat etmeleridir. Aksi takdirde, “kaş yapalım derken göz çıkartılmış” ve sevap yerine günaha girilmiş olur.

ı. Bakara 2/177 ve İnsân 76/8’de en çok sevilen şeyi, en çok sevdikleri kişilere, kendileri muhtaç olmalarına rağmen, Allah’ı sevdikleri için, seve seve verenlerden söz edilmektedir.

Hz. Peygamber’in şu hadîs-i şerifi bu konuyu adeta özetler mahiyettedir: لاَ يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de isteyinceye kadar iman etmiş olmaz.”(3)

ıı. Âl-i İmrân 3/92’de “en çok sevdiklerinizden infâk edinceye kadar iyilik ve takvâya ulaşamayacaksınız” buyrularak, en çok sevilen şeyin en iyi infak vesilesi olacağı vurgulanmaktadır.

ııı. Mâide 5/89’da yemin kefaretinin ödemesinde kişi kendi ailesine neyi yediriyor ve neler giydiriyorsa onların ortalamasından vermesi istenerek “beğenmediğini” değil, kendi hayatını devam ettirdiği ve değerli gördüğü şeyleri infak etmesinin önemi hatırlatılmaktadır.

ıv. Haşr 59/9’da Medine’deki ensâr denen Müslümanların îsâr adı verilen bir başka infâkından söz edilmektedir. Îsâr, “kendisi muhtaç iken başkasını kendisine tercih etme” erdemidir. Batılıların “empati” dedikleri şeyin çok daha ilerisi olan bu kavram maalesef Müslümanların gündemini hak ettiği kadar meşgul etmemektedir. Oysa bu kavramımız, tarihimizin medeniyet üreten ana kodlarından birisidir ve medeniyetimizi ayakta tutan en önemli fedâkârlık kalemlerindendir. Bizim medeniyetimiz bir infak medeniyetidir. Toplumumuzun refah seviyesi fakirlerle ilgilenmek ve onların fakirliğini gidermekle doğru orantılı olarak düşünülmüştür. Bir milletin gelişmişlik ve medeniyet ölçüsü, fakiri ve yetimiyle ne kadar ilgileniliyorsa o kadardır.

v. Beled 90/11-16’da dile getirildiği üzere, infâk için zoru ve zor zamanı tercih etmek de önemlidir. “Sarp yokuş” adı verilen ‘akabe’yi aşmak için, bir canı daha hürriyetine kavuşturmak, yani bir köle azad etmek, kendisi zor gününde iken, yani bir anlamda kendisi muhtaç iken yetimle ve yoksulla ilgilenmek bu anlamda fedâkârlık olarak belirlenmektedir. Köleyi azad etmek onun boynunu kölelikten kurtarmak anlamına geldiği gibi, bunu yapan kişinin kendi boynunu cehennemden kurtarması manasına alınarak meselenin önemi vurgulanmış olmaktadır.

c) İnfâk kavramını sadece ekonomik değil de bütün alanlarla ilgili görürsek, o zaman bu kavramın herkesi kapsadığını söylemeliyiz. Bilginin, aklın, tecrübenin, duygunun, ilginin, sevginin, malın, servetin vs. her şeyin infakının yapılabileceğinden hareketle, bu kavramın müminlerin hayatlarını bütünüyle içerdiğini belirtmeliyiz. Bize göre, hayat yolculuğu bütünüyle infâkın konusudur.

Âl-i İmrân 3/133-134’te beyan edildiği üzere, “muttaki kullar varlıkta da darlıkta da infak eden kişiler” olarak tanıtıldığı için, herkesin kendisinden daha düşkün olanlara karşı infâk etmek durumunda olduğu anlaşılmaktadır. Kişi kendisinden daha zor durumda olana yardım etmeyi bir ödev bilmeli ve öylece davranmalıdır. Unutulmamalıdır ki infâk, imanla alakalıdır; imkânla sınırlı değildir. Çünkü bu bir duyarlılıktır ve bu hassasiyet kişinin gönlünde başlar, ardından davranışlarına yansır. İnfâkın zirvesi ise canını Yüce Allah yolunda fedâ edebilmektir.

2. وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَب۪يثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِاٰخِذ۪يهِ اِلَّآ اَنْ تُغْمِضُوا ف۪يهِ “(Size verilse), gözünüzü yummadan alamayacağınız kötü malı infaka (vermeye) kalkışmayın!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde nelerin infak edilmemesi gerektiğini beyan etmekte ve konuya dair oldukça evrensel sayılabilecek bir de detaya yer vermektedir.

a) وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَب۪يثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ “Kötü (malı) infaka kalkışmayın!” Âyette zikredilen bu cümlede yer alan الْخَب۪يث el-habîs kelimesi çeşitli âyetlerde(4) zikredilmektedir. Bu kelime önceki cümlede yer alan طَيِّبَاتِ tayyibât kelimesinin zıddı olarak düşünülmelidir. Bu bağlamda söz konusu kelime “kötü”, “pis”, “adi”, “bayağı”, “değersiz”, “haram” vs. unsurları içermekte ve bu türden şeyleri vermemek gerektiğine dikkat çekilmektedir. Burada geçen لَا تَيَمَّمُوا lâ teyemmemû emri “yeltenmemek”, “kalkışmamak”, “seçmemek” gibi anlamlar içermekte, infaka konu şeylerin bu türden kötü şeyler olmamasına özellikle tenbihte bulunulmaktadır. Bu kelime, abdestle ilgili bağlamda teyemmümü emreden içerikte Nisâ’ 4/43 ve Mâide 5/6’da da geçmekte, “(toprağa) yönelmek” manasını vermektedir.

b) وَلَسْتُمْ بِاٰخِذ۪يهِ اِلَّآ اَنْ تُغْمِضُوا ف۪يهِ “(Size verilse), gözünüzü yummadan almayacağınız.” Âyetin bu istisna cümlesinde kişinin kendisine verilmesi durumunda yüzünü ekşitip almak istemeyeceği şeyleri başkalarına vermemesi gerektiğine özellikle dikkat çekilmekte, böylece bir başka infak ahlakı öğretilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تُغْمِضُوا tuğmidû kelimesi “göz yummak”, “sıkılmak”, “istememek”, “beğenmemek”, “küçümsemek” manalarına gelmekte ve kişiye verilmesi durumunda onun beğenmemesi nedeniyle gözünü kapatmadan almayacağı, istemeyeceği şeyleri başkasına da vermemesi gerektiği dile getirilmiş olmaktadır. Buna göre infakta neleri vermemek gerektiği herkese göre değişebilir; bunda evrensel olarak bir standart belirlemek doğru değildir.

Mâide 5/89’da nasıl ki keffarette evrensel bir ölçü belirlenip kişinin kendi ailesine yedirdiği ve onları giydirdiğinin ortalamasından vermesi gerekiyorsa, burada da infaka konu şeylerin belirlenmesinde neleri vermemek gerektiği noktasında da herkesi içerecek bir ölçüden söz edilmemesi gerektiği anlaşılmaktadır. Kişinin durumuna göre, verebileceği şeyler değişken olacağı için vermemesi gerekenler de değişken olabilir. O nedenle, ekonomik durumu diğerlerine göre daha düşük ve sıkıntılı olanları infak ibadetinden mahrum bırakmaya kalkışmamak gerektiği, bu âyetin vermek istediği mesajlar arasında bulunuyor diyebiliriz.

3. وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ حَم۪يدٌ “Biliniz ki muhakkak ki Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); hamîd’dir (övgüye lâyıktır).” Yüce Allah müminlere hitabının sonunda infak edecekleri şeylerin en değerli mal varlıkları olması gerektiğini beyan edip, beğenmedikleri şeyleri vermemeleri gerektiğini tenbihledikten sonra, kendisinin gerçek zengin ve övgüye layık olduğunun bilinmesi gerektiğini dile getirmektedir. Yüce Allah insanların infakını isterken kendisi muhtaç olduğu için değil, muhtaç insanlar gözetilsin ve infakta bulunanlar sevap kazansınlar diye bunu emretmektedir. Çünkü gerçek zengin olan sadece O’dur; bu noktada övgüye layık olan da sadece ve sadece kendisidir.

Yüce Allah gerçek zengin oluşunu hatırlatarak, infak edenlerin bunun sonucunda fakir düşmeyeceklerini, çünkü zenginliğin kaynağı olan zâtının dilediğine zenginlik de verebileceğini mana olarak hissettirmektedir. O’nun rızasını kazanmak için infakta bulunanların hamdini, övgülerini ve fedakârlıklarını karşışlıksız bırakmayacağını mesaja katıyor olabilir; Allah en iyisinin bilir.

ıı. Şeytanın Fakirlik Korkutması

اَلشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَاْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَآءِ وَاللّٰهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Şeytan size fakirlik vadeder (sizi fakirlikle korkutur) ve size cimriliği emreder (teşvik eder). Allah ise katından size bir bağışlanma ve bir lütuf vadeder. Allah vâsı’dir (imkânları geniş olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki اَلشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; يَعِدُكُمُ ya‘ıdüküm ifadesi “size vaad eder”; الْفَقْر el-fakra sözcüğü “fakirlik”;وَيَاْمُرُكُمْ ve ye’muruküm ifadesi “ve size emreder”; بِالْفَحْشَآء bi’l-fahşâi ifadesi “çirkinlik, kötülük”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah (ise)”; يَعِدُكُمْ ya‘ıdüküm ifadesi “size vaad eder”; مَغْفِرَةً mağfireten kelimesi “lütuf, ikram”; مِنْهُ minhu ifadesi “katından”; وَفَضْلًا ve fadlen kelimesi “ve bir bağışlama”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; وَاسِعٌ vâsı‘un ‘alîmun kelimesi “(imkânları) geniş olan(dır)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “(her şeyi) bilen(dir)” demektir.

Burada müminlere yönelik olarak hem şeytanın olumsuz içerikteki vaadi, hem de Yüce Allah’ın af ve ihsan vaadi gündeme getirilmektedir.

1.اَلشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَاْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَآءِ “Şeytan size fakirlik vadeder (sizi fakirlikle korkutur) ve size cimriliği emreder (teşvik eder).” Yüce Allah önceki âyette kazançların en iyilerinden infak edilmesini ve kişiye verilmesi durumunda almak istemeyeceği şeyi başkalarına vermemesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bu âyette şeytanın olaya müdahalesinden söz etmektedir. İnfak bir iman kurumu olduğu için, şeytan bu kurumu zedelemek veya mümkünse ortadan kaldırıp insanların Allah yolundan uzaklaşmalarını sağlamak için çaba sarfetmektedir. Âyette sözü edilen şeytan, öncelikle cinlerden olan ve Allah’tan ümidini kesmiş bulunan “şeytan” olabileceği gibi, insanlar içinden şeytanlaşmış olanlar da olabilir; hatta insanı kötülüklere sevkeden nefsi de olabilir.(5) Sonuçta insana kötülükler telkin eden her bir şey burada sözü edilen “şeytan” kavramının kapsamında var kabul edilmelidir.

Şeytanın yapmak durumunda olduğu şeylerle ilgili olarak onun “müminlere fakirlik vaadinde bulunacağı” beyan edilmekte, infak etmeleri veya infaka devam etmeleri durumunda fakirleşecekleri tehdidinde bulunduğu belirtilmektedir. Fakirlik vaat etmek, beraberinde bir çirkinliği davet etmek demektir ki bu da âyette şeytanın müminlere fahşâ’yı yani her türlü açık ve gizli çirkinliği, bağlam gereği ise “cimriliği” emretmesi şeklinde zikredilmektedir.(6) Şeytanın müminlere الْفَحْشَآء el-fahşâ’ denen çirkinliği emretmesi, onların infaktan uzaklaşmalarını ve cimri olmalarını sağlamaya yöneliktir. Bu sayede müminler mallarını Allah yolunda infak etmek yerine, başka çirkin yollara başvuracak, mallarını kötü işlere harcamaya başlayacaklardır. İnsanlar içerisinde gerçek müminler şeytanın bu vesvesesine itibar etmeseler de şeytanın izinden giden münafıkların da aynı çağrıyı müminlere yaptığı Münâfikûn 63/7’de bildirilmektedir.

2. وَاللّٰهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا “Allah ise katından size bir bağışlanma ve bir lütuf vadeder.” Yüce Allah şeytanın fakirlik vaadiyle çirkinlik emrine karşılık kendisinin müminlere mağfiret ve bolca ihsan vaat ettiğini müjdelemektedir. Burada sözü edilen مَغْفِرَة mağfirah kelimesi insanların işlemiş olabileceği her türlü hatadan dolayı “af ve bağışlanma” durumu, فَضْل fadl ise Allah yolunda yapılan infak sebebiyle “mal ve servetlerinin daha da arttırılması” manasına gelmektedir. Şeytan insanlara sadece dünyaya yönelik bir vaatte bulunmuşken, Yüce Allah hem insanların hatalarını bağışlayarak mahşere, hem de verdiklerinin yerine çok daha fazlasını ihsan ederek dünyaya yönelik vaatlerde bulunmuş olmaktadır. Sebe’ 34/39’da belirtildiği gibi “her kim Allah yolunda her ne infak ederse Yüce Allah ona yenisini hemen gönderecektir.”

İbn Mes‘ûd’un rivayetine göre, Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Şeytanın kötülükle korkutma şeklinde bir telkini, vesevesi vardır; meleğin de hayır vaadi şeklinde bir ilhamı vardır. Kim gönlünde hayır vaadini bulursa bilsin ki bu Allah’tandır. Kim de birincisini yani kötülükle ilgili olanını bulursa bu da Allah’ın rahmetinden kovulmuş şeytandandır ve ondan Allah’a sığınsın!”(7) Bir başka rivayette bir meleğin her gece şöyle seslendiği bildirilmektedir: “Ey Allahım, infak eden kişiye (infak ettiğinin yerine mal ve servet) ihsan et; (infak etmeyip malını elinde) tutanın da malını telef et!”(8)

3. وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Allah vâsı’dir (imkânları geniş olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah müminlere vermeyi vaat ettiği her türlü nimet ve ihsanla ilgili olarak imkânlarının geniş olduğunu, kusurları nedeniyle af ve mağfiret bekleyenlere de aynı geniş rahmet ve merhamet hazinesinden verebileceğini وَاسِع vâsı’ sıfatıyla beyan etmektedir. Bu arada kimlerin neyi, ne kadar, nasıl, ne zaman, ne miktarda infak ettiğini veya cimrilik yapıp infaktan kaçındığını da hakkıyla bildiğini عَل۪يم ‘alîm sıfatıyla beyan etmiş olmaktadır. Bu sayede duyarlı müminlere moral, şeytanın vaadine kananlara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

ııı. Hikmete Erişmenin Manası

يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَآءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ اُو۫تِيَ خَيْرًا كَث۪يرًا وَمَا يَذَّكَّرُ اِلَّآ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “(Allah) hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) dileyene (layık gördüğüne) verir. Kime hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) verilirse, elbette ona pek çok iyilik verilmiş demektir. Derin akıl sahiplerinden başkası (gerçeği) hatırlamaz.”

Âyetteki يُؤْتِي yü’tî fiili “verir”; الْحِكْمَة el-hıkmete kelimesi “hikmeti”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyene, layık gördüğüne”; وَمَنْ يُؤْتَ ve men yü’te ifadesi “ve her kime verilirse”; الْحِكْمَةَ el-hıkmete ifadesi “hikmet”; فَقَدْ اُو۫تِيَ fe kat ûtiye ifadesi “muhakkak ki (ona) verilmiş (demektir)”; خَيْرًا كَث۪يرًا hayran kesîran tamlaması “çok hayır”; وَمَا يَذَّكَّرُ ve mâ yezzekkeru fiili “(gerçeği) hatırlamaz”; اِلَّآ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ illâ ülü’l-elbâbi istisnası ise “derin akıl sahiplerinden, sağduyu sahiplerinden başkası” demektir.

Burada ilahi prensiplerdeki hikmete ve ondan kimlerin istifade edebileceğine dair mesajlar gündeme getirilmektedir.

1. يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَآءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ اُو۫تِيَ خَيْرًا كَث۪يرًا “(Allah), hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) dileyene (layık gördüğüne) verir. Kime hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) verilirse, elbette ona pek çok iyilik verilmiş demektir.” Yüce Allah müminlere yönelik vaadini, imkânlarının geniş olduğunu ve her şeyi hakkıyla bildiğini beyan ettikten sonra, bu defa “hikmet” denen şeyi dileyene, yani layık gördüğü kişilere verebileceğini haber vermektedir.

a) Âyette sözü edilen الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimesi bağlam gereği olarak neyin şeytandan, neyin Rahmân’dan geldiğini anlayabilme muhakemesi olarak tarif edilebilir. “Hikmet” sayesinde insanlar neyin kötü, neyin iyi olduğunu fark edebilir; böylece dünyada hak ve hakikatin izini takip edip mahşerde cennet ödülleriyle buluşabilme imkânını elde edebilirler. Bu yönüyle “hikmet” aslında takvâ denen değerle eşleştirilebilir.

A‘râf 7/201’de beyan edildiği gibi “muttaki kullar kendilerine şeytandan bir vesvese geldiğinde hemen gerçeği hatırlayabilirler, her yönleriyle adeta göz kesilir, pürdikkat bir özellik arz ederler.” İnsanları takvâ sahibi yapan değer ise En‘âm 6/155’te belirtildiği gibi “furkân olan Kur’ân’a tâbi olmalarıdır. Müminler eğer furkân olan Kur’ân’a tâbi olurlarsa muttaki olurlar.” Enfâl 8/29’da beyan edildiği gibi “eğer takvâ sahibi olurlarsa Yüce Allah kendilerine doğruyu yanlıştan ayırt edebilme gücü olarak furkân verecektir; bu sayede hatalarını örtecek ve onları bağışlayacaktır.” Bu özelliklerle donanımlı bir hale gelen muttaki, muhsin müminler Âl-i İmrân 3/133-134’te zikredildiği gibi “herhangi bir hata işlediklerinde yani kendilerine yazık ettiklerinde hemen Allah’ı hatırlar, bile bile hatada ısrar etmezler.”

İşte bütün bu sebeplerledir ki Yüce Allah kullarından hangilerine hikmet verilirse ona çok hayır verilmiş olacağını bildirmektedir. Bütün bu açılardan bakıldığında hikmet, aslında Yâsîn 36/2’de de belirtildiği gibi “el-hakîm olan Kur’ân hakikatleriyle donanımlı olmak” demektir. Hikmet sahibi olmak Yüce Allah’ın emir ve yasaklarının yer aldığı vahiy ile buluşarak derin bir muhakeme ve isabet sahibi olabilme erdemidir. Dühân 44/4’te verilen bilgilere göre, Yüce Allah’ın her bir emri hikmet içeriklidir. Buradan bakıldığında her kime hikmet verilmişse, yani her kim hikmet demek olan vahyi benimsemiş, onu hayatına taşımış ve hayatının merkezine almışsa işte ona çok büyük bir hayır verilmiş demektir.

Hayrın en büyüğü kişiye dünya hayatını düzgün yaşatabilen ve mahşerde de yüzünü güldürüp onu cennetlik yapan değerler bütünüdür. “Hikmet” Yüce Allah’ın dediklerinde aranmalıdır; başka arayışlar vahiyden kopuk olacağı için sahibini istikamet sahibi yapmaya yetmez. Sırf bu nedenledir Hz. Peygamber’in sözlerine hikmet denmesinin sebebi, onun hayata dair ilkelerini vahiyden öğrenmiş olmasıdır. Gerçekten din adına ve dini içerikli olarak Hz. Peygamber’e ait olan sözlerin hepsinin arkasında vahyin referansı vardır. O vahiyden beslenmeden din adına herhangi bir söylemde bulunmaz. Eğer herhangi bir rivayette vahye aykırlık söz konusu ise bilinmelidir ki o söz kesinlikle ve kesinlikle Hz. Peygamber’e ait olamaz.

b) “Hikmet” kavramıyla ilgili olarak çok çeşitli fikirler zikredilmektedir. Bu nedenle biz de bunların bir kısmını aktarmak istiyoruz.

Hikmet, hüküm, hükümet ve muhkemlik gibi manaları da içermektedir. Ahkâm ve ihkâm kelimeleri de aynı kökten gelmektedir. Hikmetli söz, içi dolu söz demektir.

İmâm Mücâhid’e göre hikmet, sözde ve fiilde doğruyu tutturmaktır; ayrıca ilim ve fıkıh demektir de. Nitekim Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Allah kime hayır dilerse onu dinde fakih yani anlayış sahibi kılar.”(9)

Hikmet, hem bilgidir, hem de iştir; varlıkların özündeki manaları, Yüce Allah’ın emrilerini anlamaktır; çünkü hikmet anlamaktır, farkına varmaktır. Allah’ın hikmeti de her zaman, her yerde, kullarının yararına olacak şeyler yaratması demek olduğu gibi kulların davranış ve eserlerinde de durum aynıdır.

Hikmet, varlık düzeninde her şeyi yerli yerince koymaktır; güzel ve doğru şeylere yönelmektir.

Hikmet, Yüce Allah’ın esaslarını belirlediği ahlak ile ahlaklanmaktır; Peygamber ahlakına bürünmektir.

Râzî, hikmet kavramıyla ilgili olarak Mukâtil’den şu görüşleri nakletmiştir: Hikmet Kur’ân’ın nasihatleridir. Bakara 2/231, Âl-i İmrân 3/164, Nisâ’ 4/113 ve Nahl 16/125 gibi âyetlerdeki beyanlar bunun delilidir.

Hikmet anlayış ve ilimdir. Nitekim En‘âm 6/89, Meryem 19/13 ve Lokmân 361/12’de verilen bilgiler bunu göstergesidir.

Hikmet nübüvvetir. Bakara 251, Nisâ’ 4/54 ve Sâd 38/20’de bu konuya işaretler vardır.

Hikmet Kur’ân’ın harikulade sırlarıdır. En‘âm 6/89’da verilen bilgilere göre bütün peygamberlere hikmet verilmiştir; nitekim Şu‘arâ’ 26/83’e göre Hz. İbrâhim de Yüce Allah’tan hikmet istemiştir.(10)

2. وَمَا يَذَّكَّرُ اِلَّآ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “Derin akıl sahiplerinden başkası (gerçeği) hatırlamaz.” Bu cüme “Ancak ve ancak sağduyu sahipleri gerçeği hatırlar öğüt alırlar” şeklinde de tercüme edilebilir. Yüce Allah bu ve benzer gerçekleri sadece ve sadece sağduyu sahiplerinin hatırlayıp öğüt alabileceğini haber vermektedir. Bu ifade مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla birlikte Âl-i İmrân 3/7’de de geçmekte, benzer bir vurgu olan innemâ edatıyla birlikte Ra‘d 13/19 ve Zümer 39/9’da da yer almaktadır.

Bakara 2/179 ve 197’de de belirttiğimiz üzere, اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması Kur’ân’da 16 kez(11) yer almaktadır. Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, tedebbür içerikli okumayı gerçekleştirenlerin meselelerin kabuğunda kalmayıp içiyle ve özüyle ilgilendikleri anlaşılmaktadır. اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması “akıl ve izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar” vs. manalarını içermektedir.(12)

Bu tamlama bazen kıssaların peşinden gelir ki(13) maksat kıssalardaki ders ve ibretlerden yararlanılmasını öngörür; bazen de kâinat kitabından yapılan hatırlatmaların peşinden gelir ki(14) oradaki temel mesajlar derinlemesine kavranmış olsun. Diğer geçtiği yerlerde de mesajı derinlemesine düşünüp incelemek üzerinde durulmaktadır. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda infakla ilgili verilen bilgilerde ilahi hakikatleri sadece sağduyu sahiplerinin anlayabileceği vurgulanarak, dıştan bakarak değil, meselenin ve mesajın özüne inerek bunun farkına varılabileceğine dikkat çekilmek istenmektedir. Anlaşılan o ki âyette sözü edilenler vahyin hakikatleriyle buluşabilen sağduyu sahipleridir.(15)

b) İnfaka Dair Detaylı Hatırlatmalar

Yüce Allah, sûrenin 270-274. âyetlerinde yapılan her infakı ve adanan her adağı Allah’ın bildiğini, zalimler için hiçbir yardımcı olmayacağını, eğer sadakaları yani zekât ve benzeri hayırları açıktan verirlerse bunun güzel olacağını, onları gizler de öylece fakirlere verirlerse bunun daha hayırlı olacağını, bu sayede Allah’ın da muhatapların günahlarının bir kısmını örteceğini müjdelemektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitap edilerek hem hidayet hem de infakla ilgili çok önemli bir uyarıya yer verilmektedir: “Onları doğru yola iletmek sana ait değildir. Lâkin Allah dileyeni/layık gördüğünü doğru yola iletir. Her ne infak ederseniz kendi iyiliğiniz içindir. Sadece ve sadece Allah rızası için infak edeceksiniz. Her neyi infak ederseniz (karşılığı) size tastamam verilecek ve sizler haksızlığa uğratılmayacaksınız.”

Daha sonra, yapılacak hayırların kendilerini Allah yoluna adamış, bu sebeple yeryüzünde kazanç için dolaşamayan fakirler için olması gerektiği, bilmeyenlerin bunları iffetlerinden dolayı zengin zannedeceği, oysa simalarından tanınabilecekleri, onların yüzsüzlük ederek kimseden bir şeyler istemeyecekleri beyan edilmekte ve mahşerde ödüle ulaşabilmek için gerekli bir noktaya şu şekilde değinilmektedir: “Mallarını (Allah yolunda) gece-gündüz, gizli-âşikâr infak edenler var ya, onların Rableri katında ödülü vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.”

ı. İnfakı ve Adakları Yüce Allah’ın Bildiği

وَمَآ اَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ اَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَاِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُهُ وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ اَنْصَارٍ “Şüphesiz ki Allah yaptığınız her infakı (harcamayı) ve adadığınız her adağı bilir. Zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.”

Âyetteki وَمَآ اَنْفَقْتُمْ ve mâ enfaktüm ifadesi “infak ettiğiniz herhangi bir şey”; مِنْ نَفَقَةٍ min nefekatin ifadesi “her bir infak türünden”; اَوْ نَذَرْتُمْ ev nezertüm ifadesi “veya adadığınız herhangi bir şey”; مِنْ نَذْرٍ min nezrin ifadesi “adak türünden”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُهُ ya‘lemuhû ifadesi “onu bilir”; وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ ve mâ li’z-zâlimîne ifadesi “zalimler için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ اَنْصَارٍ min ensârin cümlesi ise “yardım ediciler, herhangi bir yardım edici” demektir.

Burada her bir infakı ve adağı Yüce Allah’ın bildiğiyle ilgili bir ifade gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ اَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَاِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُهُ “Şüphesiz ki Allah yaptığınız her infakı ve adadığınız her adağı bilir.” Yüce Allah Bakara 2/261. âyetten itibaren ele aldığı infak konusuna devam etmekte, en iyi şeylerin infak edilmesi gerektiğine, şeytanın fakirlik vaadine karşılık Allah’ın af ve daha bol nimet vereceği hakikatlerine dair bilgiler verdikten sonra, bu defa konuyu infakla ve adakla sürdürmekte, ayetin sonunda eşsiz bilgisine ve haksızlık edenlerin mahşerde yardımcılarının bulunmayacağına getirmektedir.

Bir kez de Tevbe 9/121’de geçen نَفَقَة nefekah kelimesi, nekra kullanımı ve başlında مِنْ min edatı bulunması nedeniyle “infaka konu olan her bir şey” manasına gelmekte, gerek Allah yolunda, gerekse şeytanın yolunda verilen ne varsa hepsini içermektedir. Bu arada benzer kalıpta Âl-i İmrân 3/35 ve Meryem 19/26’da geçen نَذَرْتُمْ nezertüm fiili “adamak” manasını vermekte, bir kez de İnsân 76/7’de zikredilen نَذْر nezr sözcüğü ise “adak,” “adanan şey” manasında mutlak olarak konuyla ilgili her şeyi içermektedir. İşte Yüce Allah insanların kimin uğrunda her neyi infak etmişlerse onu mutlak sûrette bildiğini beyan ederek, kendi yolunda infakta bulunanlara moral, şeytanın vaadine kananlara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Çünkü Yüce Allah’ın bilmesine, işitmesine, görmesine vs. dair verilen bilgilerde iyi insanların leyhine, kötülerin ise aleyhine mesajlar söz konusudur.

2. وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ اَنْصَارٍ “Zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.” Bu ifade Âl-i İmrân 3/192 ve Mâide 5/72’de de geçmektedir. Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı manayı olumsuz olarak pekiştirmekte, zalimler için hiçbir yardımcının olamayacağı hükmünü içermektedir. Yüce Allah sadaka vermeyenleri, sadaka verenleri engelleyenleri, mal ve servetlerini Allah’a isyan yolunda harcayanları, adaklarını yerine getirmeyenleri veya isyan yolunda adak adayanları “zalimler” şeklinde nitelendirmekte ve onları azaptan kurtarabilecek hiçbir yardımcılaırnın bulunmayacağını haber vermektedir. Bu tip insanlara zalim denmesinin sebebi, infak, sadaka ve adak konusunda yapılması gerekeni yapmamaları, hakkı yerine getirmemeleri, bunun sonucunda yapılmaması gerekenleri yapmaları nedeniyledir.

Şûrâ 42/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Zalimlerin hiçbir dostu ve yardımcısı yoktur.” Yüce Allah zalimlerin hiçbir şekilde dostlarının ve yardımcılarının bulunmadığını beyan etmektedir. Burada sözü edilen “zalimler”, inançta “adalet” demek olan tevhidi bırakıp “zulüm” demek olan şirki benimseyenlerdir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar için O’nun (Rablerinin) peşi sıra ne bir dost ne de bir aracı vardır.” Yüce Allah öncelikle Mekkeli müşriklere, inkârcılara ve sonrasında bütün insanlara hitap etmekte, kendisinden sonra veya O’na rağmen mahşerde insanların Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve yardımcılarının bulunamayacağı haber verilmektedir.

Bakara 2/107’de de belirttiğimiz üzere, inkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında hiçbir dostunun, hiçbir yardımcısının ve herhangi bir şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili Kur’an’da oldukça fazla âyet vardır.(16) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(17)

ıı. Sadakaların Açık Veya Gizli Verilişi

اِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَاِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَآءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Sadakaları açıktan verirseniz bu ne güzeldir! Onları gizler de fakirlere öyle verirseniz, işte bu sizin için daha hayırlıdır. O (Allah) da sizin günahlarınızın bir kısmını örter. Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır.”

Âyettekiاِنْ تُبْدُوا in tübdû ifadesi “eğer açıktan verirseniz”; الصَّدَقَات es-sadekâti kelimesi “sadakaları”; فَنِعِمَّا fe nı‘ımmâ ifadesi “ne güzeldir”; هِيَ hiye zamiri “o, (açıktan verilen sadakalar)”; وَاِنْ تُخْفُوهَا ve in tuhfûhâ ifadesi “ve eğer onları gizlerseniz”; وَتُؤْتُوهَا ve tü’tûhâ ifadesi “ve onları verirseniz”; الْفُقَرَآء el-fukarâe sözcüğü “fakirlere”; فَهُوَ fe huve zamiri “o, (bu şekilde vermeniz)”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha hayırlıdır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”;وَيُكَفِّرُ ve yukeffiru fiili “örter, affeder”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; مِنْ سَيِّـَٔاتِكُمْ min seyyiâtiküm ifadesi “sizin günahlarınızdan bir kısmını”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduklarınızdan”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi ise “haberdar(dır)” demektir.

Burada sadakaların verilme biçimi ile Yüce Allah’ın bunlar hakkındaki değerlendirmesi ve vaadi günde getirilmektedir.

1.اِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ “Sadakaları açıktan verirseniz bu ne güzeldir!” Yüce Allah infakla alakalı olarak bir başka noktaya değinmekte ve sadakaların açıktan verilmesinin güzel olduğunu belirtmektedir. Nisâ’ 4/58’de de geçenفَنِعِمَّا fe ni‘ımmâ ifadesi nı‘me mâ ifadesinin kısaltılmış şeklidir ve “ne güzel”, “gayet hoş”, “ne iyi” gibi anlamlar vermektedir. Yüce Allah muhataplar eğer doğrudan kişiler değilse, belki de kurumlara yönelik bir infakta bulunuyorlarsa bu durumu “hayırda yarışmak” anlamında gayet güzel bir davranış olarak tanıtmaktadır. Zaten farz ibadetlerde açıklık, aleniyet esastır. Burada zikredilmese de böyle bir sadakanın riya denen gösterişten uzak olması elbette şarttır. Sadakanın kurumlara verilmesi ayırımını yapmamızın sebebi, devam eden cümlede sadakaların kişilere verilmesinden söz edilmesidir. Unutulmamalıdır ki sadaka esasında kişinin iman ve samimiyet noktasında sadakatinin göstergesi olduğu için son derece önemli bir duyarlılıktır.

2.وَاِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَآءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّـَٔاتِكُمْ “Onları gizler de fakirlere öyle verirseniz, işte bu sizin için daha hayırlıdır. O (Allah) da sizin günahlarınızın bir kısmını örter.” Yüce Allah sadakaların fakirlere gizli olarak verilmesinin çok daha hayırlı olduğunu beyan etmekte ve bu davranışları sayesinde Yüce Allah’ın bu kişilerin hatalarından bir bölümünü örteceğini beyan etmektedir. Âyetteki مِنْ سَيِّـَٔاتِكُمْ min seyyiâtiküm ifadesindeki مِنْ min edatının ba‘zıyet anlamını tercih ettiğimiz için “bir kısmı” manasını vererek tercümede “bazı günahları” demek durumunda kaldık. Ancak eğer bu edata beyâniye anlamı verilirse bu defa maksat “bütün günahların örtünmesi” olur.

Sadaka bir garibanın bir ihtiyacını karşılayacağı, bir sıkıntısını örtüp gidereceği için Yüce Allah da onların sahiplerinin bir günahını örtecektir. İnfâk kelimesi “tünel” manasına gelen nefak ile aynı köktendir. Buradan hareketle, infâkı “zengin bir müslümanın fakir birinin gönlüne tıpkı bir tünel mahiyetinde hiç kimse görmeden yol bulmak” şeklinde tanımlayabiliriz. İşte tam da bunun gibi Yüce Allah fakirlerin gururunu rencide etmeden onlara sadakaların ulaştırılmasının sonucunda sahiplerinin günahlarının bir bölümünü örteceği beyan edilmektedir.

Fakirlere verilen sadakalar eğer gizli bir şekilde verilirse onların gururu rencide edilmemiş olur; dahası sadakayı veren kişi muhatap tarafından bilinmezse bu çok daha iyi olur. Çünkü bu sayede kimse kimseye karşı boynu bükük kalmaz ve mahcubiyet içerisine de girmez. Bu arada gizli verilen sadakalarda riya denen gösterişten de uzak kalınması başarılır. Başkalarına yönelik şöhret, onlardan övgü ve saygınlık gösterilerinden de uzak kalınır.

Hz. Peygamber “sadakaların en faziletlisi az bir şeyi olanın, fakire gizlice verdiği, gücünün yettiğidir” buyurmuştur.(18) Bir başka hadiste de şöyle bir beyana yer verilmektedir: “Kıyamet günü Allah gölgesinden başka bir gölgenin bulunmadığı o gün Yüce Allah yedi kişiyi kendi (yarattığı) gölgesiyle gölgelendirir. Bunlardan birincisi bir sadaka verip de sağ elinin verdiğini sol elinin bilmediği kimsedir.”(19)

3.وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Allah, yapmakta olduklarınızdan haberdardır.” Kur’ân’da Yüce Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(20) Yüce Allah farz olan infak ve sadakaların açıktan verilmesinin güzel olduğunu beyan etmekte, biz de bunun kurumsal bir yardımla ilişkili olduğu yorumunu yapmaktayız. Eğer bu sadakalar gizli bir şekilde fakirlere verilirse bunun çok daha hayırlı olacağı bildirilmekte, çünkü böylesi bir yardımın kişilerin hatalarının bir bölümünü örteceği beyan edilmektedir. İşte her kim hangi türden nasıl bir sadaka ve infakta bulunmuşsa Yüce Allah onların yapıp ettiği ne varsa hepsinden haberdar olduğunu ifade etmektedir.

ııı. Hidayetin ve İnfakın Şahsa Yönelik Tarafları

لَيْسَ عَلَيْكَ هُدٰيهُمْ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِاَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ اِلَّا ابْتِغَآءَ وَجْهِ اللّٰهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ اِلَيْكُمْ وَاَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ “Onların hidayeti senin üzerine (bir görev) değildir. Zira Allah dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır. Her ne iyilik infak ederseniz kendiniz içindir. Yalnızca Allah rızası için infak edeceksiniz. Her ne iyilik infak ederseniz, (karşılığı) size tastamam verilecektir ve siz haksızlığa uğratılmayacaksınız.”

Âyetteki لَيْسَ leyse edatı “yoktur”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana, senin üzerine (görev) değildir, sen sorumlu değilsin”; هُدٰيهُمْ hüdâhum ifadesi “onların hidayete erdirilmesi, onların hidayetinden”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah”; يَهْد۪ي yehdî fiili “hidayet eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyene, layık gördüğüne”; وَمَا تُنْفِقُوا ve mâ tunfikû ifadesi “infak ettiğiniz herhangi bir şey”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “her bir hayırdan”; فَلِاَنْفُسِكُمْ fe lienfüsiküm ifadesi “sizin nefisleriniz içindir, sizin için(dir)”; وَمَا تُنْفِقُونَ ِ ve mâ tunfikûne fiili “infak etmezsiniz, etmeyeceksiniz”; اِلَّا ابْتِغَآءَ وَجْهِ اللّٰه ille’btiğâe vechillâhi tamlaması “Allah rızasını kazanmanın dışında”; وَمَا تُنْفِقُوا ve mâ tunfikû ifadesi “infak ettiğiniz herhangi bir şey”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “her bir hayırdan”; يُوَفَّ yüveffe edilgen fiili “verilir, verilecektir”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “ve siz”; لَا تُظْلَمُونَ lâ tuzlemûne fiili ise “haksızlığa uğratılmazsınız” demektir.

Burada infak-hidayet ilişkisi ile infakın sahsi sonuçları ve sahibine yönelik getirisi gündeme getirilmektedir.

1. لَيْسَ عَلَيْكَ هُدٰيهُمْ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ “Onların hidayeti senin üzerine (bir görev) değildir. Zira Allah, dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.” Bu cümle hakkında iki farklı açıklama yapmak üstiyoruz:

a) Yüce Allah sadaka ve infakla ilgili bir bağlamda bu cümleye yer vererek sadaka ve infak yapabilmenin bir anlamda hidayetin sonucu olduğuna dikkat çekmek istemektedir. Söylenmek istenen şudur: Hidayete erenler infak duyarlılığını gösterirler; çünkü infak bir iman kurumudur. Hz. Peygamber muhataplarının isterlerse kâfirlere de infakta bulunabileceklerini bildirmekte, infakın verenle ilişkili bir fedakârlık olduğuna dikkat çekmiş olmaktadır. İnsanların yapacakları iyilikler kendi duyarlılıklarını göstereceği için Hz. Peygamber’in onlar istemediği sürece hiç kimseyi hidayete erdiremeyeceği, hidayetin kulun isteğine bağlı olduğu beyan edilmektedir. Bu nedenle, insanları sadakadan menetmemek gerektiği dile getirilmek istenmektedir.(21) Bu arada insanların infak ve sadaka noktasında yaptıkları hataların sorumluluğunun da Hz. Peygamber’e ait olmadığı belirtilerek kendisine moral verilmesi de amaçlanmaktadır; zira herkes hesabını kendisi verecektir.

Bu âyetin nüzul sebebi olarak şunlar nakledilmektedir:

ı. “Bu ayet, Hz. Ebû Bekir’in kı­zı Esmâ’nın annesi Nüfeyle ile Esma’nın büyük an­nesi, müşrik olarak Esma’dan bir şeyler istemek üzere gelmişlerdi. O da ‘Hz. Peygamber ile istişare etmedikçe, size hiçbir şey vermem. Çünkü siz, be­nim dinimde değilsiniz’ demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber ile bu hususta istişare edince Yüce Allah işte bu âyeti indirmiş ve Hz. Peygamber de Esma’ya onlara tasaddukta bulunmasını emretmiştir.”(22)

ıı. “Ensar'dan bazılarının Kureyza ve Nadîr Yahûdileri için­de akrabaları vardı. Bunlar o akrabalarına tasadduk etmiyor ve ‘Müslüman olmadığınız müddetçe size hiçbir şey vermeyiz’ diyorlardı; işte bunun üzerine bu âyet nazil olmuştur.”

ııı. “Hz. Peygamber müşriklere tasadduk etmiyor­du. Bu âyet nazil olunca onlara tasadduk etmiştir.”(23)

Râzî, bu rivayetlere göre âyetin mânâsının şöyle olduğunu beyan etmektedir: “Sana muhalif olanlara hidayet etmek senin görevin değildir ki İslâm’a girsinler diye onlara sadaka vermeyesin. O halde, Allah rızası için onlara da tasadduk et; sadakayı, onların müslüman olmaları şartına bağlama!” Bunun bir benzeri de ‘Allah sizi, din hususunda sizinle savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmamış olanlara iyilik etmekten menetmez’(24) âyetidir. Yüce Allah bu âyette, müşriklere iyilik yapma hususunda bir nevi ruhsat vermiştir.”(25)

Bağlam gereği âyetin bu cümlesinde verilmek istenen mesaj bu türden bilgiler olmasına rağmen, biz başka âyetlerin de işaretiyle buradaki hidayet ve irade konusuna değinmekte yarar görmekteyiz.

b) Yüce Allah hidayetin Hz. Peygamber’in isteğine göre şekillenmeyeceğini, isteyenin hidayete erdirileceğini haber vermektedir. ‘Abese 80/7’de kulların arınmamasından Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı bildirilmektedir. İnsanlar sadaka ve infakta bulundukları kişilerden hidayete ermelerini dahi istememelidirler. Çünkü hidayette asıl belirleyici unsur kişinin kendi iradesiyle bunu dilemesidir. Konuyla ilgili olarak Kasas 28/56’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sen sevdiğini hidâyete erdiremezsin; ancak Allah dileyene hidâyet eder. O, hidâyete erdirilecek olanları gayet iyi bilir.”

ı. Yüce Allah, Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve insanların hidayete erdirilmeleri noktasında herhangi bir etkinliğinin olmayacağını beyan etmekte, bu arada kendisini de teselli etmektedir. Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3 ve Fâtır 35/8’deki bilgilere göre, Hz. Peygamber kavminin ona iman etmemesinden dolayı kendini perişan edercesine üzülüyordu.

ıı. Hidâyet bir akıl, irade ve gönül işidir. Kişi hidayeti kendisi isteyecek ki Yüce Allah da hidayeti yaratmış olsun. Şûrâ 42/52’deki bilgiler ışığında hidayet noktasında Hz. Peygamber’in yapabileceği işin “yol göstermek” olduğunu söylemeliyiz. Hidâyet etmek kula nispet edildiğinde “yol göstermek, rehberlik etmek”, Yüce Allah’a nispet edildiğinde ise “hidayete erdirmek, hidayeti onaylamak” anlamında yorumlanmalıdır.

Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almakta,(26) hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir. “Hidayet” konusunda Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, sadece bu âyetteki ifadeler üzerinde durmakla yetineceğiz.

ııı. Yüce Allah, Hz. Peygamber’in kendi sevdiğini hidayete erdiremeyeceğini beyan ederek, hidayete erdirme alanını hiç kimseyle paylaşmadığını bildirmektedir. Nahl 16/9, Kehf 18/29, Hacc 22/16, İnsân 76/3, Leyl 92/12 gibi pek çok âyette hidayet etmek fiili doğrudan Allah’a nispet edilmektedir. Kullara nispette ise kelimenin anlamı “yol göstermek” şeklindedir. Bakara 2/273, İbrâhim 14/4 gibi âyetlerde hidayetin insan iradesinin sonucunda Yüce Allah’ın yaratmasıyla gerçekleşeceği anlaşılmaktadır. Yüce Allah dileyene, yani hak edene, layık gördüğüne hidayet eder; dileyeni, hak edeni, layık gördüğünü ise dalalette bırakır. Burada belirleyici olan husus, önce Yüce Allah’ın hidayet için temel ilkeleri öğretmesi, ardından Hz. Peygamber’in onları tebliğ edip öğretmesi, sonrasında kulun istemesi ve nihayet Yüce Allah’ın da hidayeti onaylamasıdır. Anlaşılıyor ki herhangi bir insanı Hz. Peygamber’in sevmesi onun hidayete erdirilmesi için yeterli değildir; hidayeti kişinin bizzat kendisinin tercih etmesi gereklidir.

ıv. Kasas 28/56. âyetteki ifadeden elde edilebilecek bir sonuç, muhabbet denen sevginin doğuştan getirilen boyutunun görmezlikten gelinmemesidir. Meveddet sonradan elde edilen ve içini belli ilkelerin doldurduğu sevgidir; muhabbet ise hem değerlerden oluşabilir hem de doğuştan getirilebilir. Sevginin meveddet olabilmesi iman birlikteliğine bağlıdır; ancak muhabbette iki tarafın da imanlı olması şart değildir. Ancak müminler kendilerinden olmayan inkârcılara muhabbet beslese de meveddet besleyemeyeceklerini unutmamalıdırlar. Zira Mücâdele 58/22 ve Mümtehine 60/1’de verilen bilgiler bunu gerektirmektedir. Belki de sırf bu nedenledir ki Hz. Peygamber şu harika uyarısını yapmak durumunda kalmıştır:

أحبب حبيبك هوناما عسي أن يكون بغيضك يوماما

وأبغض بغيضك هونا ما عسي أن يكون حبيبك يوماما

“Sevdiğini ölçülü sev ki, bir gün onu sevmemen gerekebilir; sevmediğini de ölçülü bir şekilde sevme ki, bir gün onu sevmen gerekebilir.”(27)

2. وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِاَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ اِلَّا ابْتِغَآءَ وَجْهِ اللّٰهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ اِلَيْكُمْ وَاَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ “Her ne iyilik infak ederseniz kendiniz içindir. Yalnızca Allah rızası için infak edeceksiniz. Her ne iyilik infak ederseniz, (karşılığı) size tastamam verilecektir ve siz haksızlığa uğratılmayacaksınız.” Yüce Allah âyetin devam eden kısmında infakla ve sonuçlarıyla ilgili üç farklı konuya değinmektedir.

a) وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِاَنْفُسِكُمْ “Her ne iyilik infak ederseniz kendiniz içindir.” Buradaki ve sonraki cümlelerde yer alan خَيْر hayr kelimesi “mal, mülk, servet”, nihayet “hayır adına verilen her şey” manasına gelmektedir. Baştaki مِنْ min edatı ve kelimenin nekra getirilmesi maksadın infak edilen her bir şey olduğunun delilidir. Yüce Allah bu cümlede kişilerin yapıp ettikleri hayır içerikli infaklarının kendileri için yapılmış olacağını, başkası için infakın o kişilere faydasının olmayacağını bildirmektedir.

ı. Bakara 2/286’da şu ifadeler yer almaktadır: “Kişinin yapıp ettiği iyilikler kendi leyhinedir; kötülükler de kendi aleyhinedir.” Demek ki sorumluluklar da fedakârlıklar da sonuçta yaşanacak akıbetler de şahsidir.

ıı. Konuyla ilglili olarak Fussılet 41/46 ve Câsiye 45/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Kim iyi bir iş yaparsa, bu kendi lehinedir. Kim de kötülük yaparsa aleyhinedir.” Bu iki cümlede Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve müminleri rahatlatıp kendilerine moral vermek istemekte ve sorumlulukların şahsi olduğuna dair muhataplarını bilgilendirmektedir. Aynı şekilde Necm 53/38-41’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Çalışması ileride (âhirette) görülecektir. Sonra da ona (yaptığının) karşılığı tastamam verilecektir.”

ııı. Günah ve sorumlulukların şahsi olduğu mesajı verilmek istenmekte, insan için kendi yaptığından başka bir şeyin söz konusu olamayacağı vurgulu bir şekilde ifade edilmektedir. Pek çok âyette de yer aldığı üzere, mahşerde kimsenin kimseye bir faydası dokunamayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır.(28)

İster özel bir insan örnekliğinde olsun, isterse mesajı evrensel olarak düşünelim, varacağımız nokta aynıdır: Hiç kimse bir başkasının günahını yüklenip taşıyamaz; çünkü kişiler sadece kendi yaptıklarından sorumludur. Bu noktada özellikle İsra 17/13-15. ayetlerdeki mesaj hatırlanmalıdır.

ıv. Zümer 39/7’de Yüce Allah’ın kullarından neler istediği, hangi davranışlarından razı olup hangilerine rıza göstermeyeceği bildirilmekte, sorumlulukların şahsi olduğu beyan edilmektedir. Sonuçta varılacak makamın Yüce Allah’ın katı olduğu, orada suçluların gerçeklerle yüzleşecekleri ve Rabbimizin gönüllerde bulunan her şeyi hakkıyla bildiği ifade edilmektedir.

v. Necm 37-38’de de yer alan mesajlarda, insan sorumluluğuyla ilgili temel ilkenin bütün peygamberlerin risalet öğretilerinde aynı olduğu, aynı kaynaktan geldikleri için ilâhî mesajların ruh birlikteliğine sahip oldukları, böylece aynı değerleri insanlığa sundukları beyan edilmektedir. Bu âyetlerin anlamı Kur’ân’da geçen “kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(29) ifadeleriyle tam bir uyum arz etmektedir.

b)وَمَا تُنْفِقُونَ اِلَّا ابْتِغَآءَ وَجْهِ اللّٰهِ “Yalnızca Allah rızası için infak edeceksiniz.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde bir fedakarlığın hayır adını alabilmesi için onun sadece ve sadece Allah rızasını kazanmak için yapılması gerektiğine dikkat çekmektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları cümleye vurgu manası katmakta, infakta başka hiçbir gayenin bulunmaması gerektiğini göstermektedir. Burada sözü edilenابْتِغَآءَ وَجْهِ اللّٰهِ ibtiğâe vechillâh ifadesi “Allah rızasını aramak için” manasına gelmektedir. Ra‘d 13/22’de de belirtildiği üzere, sağduyu sahibi olanlar sadece ve sadece Rablerinin rızasını kazanmak için sabredenlerdir.

Âyette geçen وَجْه vech kelimesi Bakara 2/207, 265, Nisâ’ 4/114, Hadîd 57/27 ve Mümtehine 60/1’deki kullanımların da işaretiyle “(Allah’ın) rızası” manasına gelmektedir. Kur’ân’da bu tür kullanımlar çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(30) Öyle anlaşılıyor ki “Allah’a yüzü olmak” manasını da içermektedir. “Allah’ın yüzü” manasına gelen vechullâh tamlaması Yüce Allah’ın bizim anladığımız manada yüzü olamayacağı için “kulun Allah’a yüzü olması” şeklinde anlaşılmalıdır. İşte Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kullarının infakta sadece ve sadece Allah’ın rızasını ve O’nu vereceği sevabı(31) gözeterek bunu gerçekleştirmeleri gerektiğine dikkat çekmektedir. İnsân 76/9’da verilen bilgi de bundan başkası değildir.

c) وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ اِلَيْكُمْ وَاَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ “Her ne iyilik infak ederseniz, (karşılığı) size tastamam verilecektir ve siz haksızlığa uğratılmayacaksınız.” Yüce Allah âyetin sonunda yeniden infak yapan kişilere seslenmekte ve infak ettikleri her ne hayır varsa onun karşılığının kendilerine tastamam bir şekilde verileceğini ve hayır sahiplerinin hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklarını müjdelemektedir.

İnsanlara dünya hayatında yapıp ettiklerinin tastamam karşılıklarının verileceğiyle ilgili olarak Nahl 16/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Gün (gelecek), herkes kendi canını kurtarmak için uğraşmak üzere (huzura) gelecektir. Herkese yaptığının tam karşılığı eksiksiz ödenecektir; onlara zulmedilmeyecektir.” Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(32) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(33) Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

Yüce Allah âyetin وَاَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ “Sizlere haksızlık edilmeyecektir” cümlesinde hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini ilan etmektedir. “Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de zikredildiği gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık etmeleri gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.” Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(34)

Yüce Allah’ın insanlara yapılmayacağını haber verdiği haksızlık elbette hem dünyada hem de âhirette hak ettiklerini kendilerine tastamam vereceğiyle ilgilidir. Hak ettikleri ödüller veya nimetler her ne ise Yüce Allah onu hak sahiplerine eksiksiz verir. Başkalarının yaptığı kötülükleri diğerlerinin üzerine sorumluluk olarak yazmaz; birinin suçunun cezasını başkasına yüklemez. Yarattığı mahlûkata hak etmediklerini yapmaz; onları hak etmedikleriyle asla ve asla cezalandırmaz. İmanlarını ve amellerini eksiltip zayi etmez; uyguladığı birtakım imtihanlar hariç, hak etmedikleri sıkıntılarla da onları başbaşa bırakmaz.

ıv. Fakirlerin Gözetilmesi Gerekliliği

لِلْفُقَرَآءِ الَّذ۪ينَ اُحْصِرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ لَا يَسْتَط۪يعُونَ ضَرْبًا فِي الْاَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ اَغْنِيَآءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِس۪يمٰيهُمْ لَا يَسْـَٔلُونَ النَّاسَ اِلْحَافًا وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَاِنَّ اللّٰهَ بِه۪ عَل۪يمٌ “(Yapacağınız yardımlar), kendilerini Allah yoluna adamış (oldukları için) yeryüzünde (kazanç amacıyla) dolaşamayan fakirler için (olsun)! Bilmeyenler, onurlarından dolayı onları zengin sanır. Sen onları yüzlerinden tanırsın. Onlar, yüzsüzlük ederek (bir şey) istemezler. Şüphesiz ki Allah yaptığınız her iyiliği bilendir.”

Âyetteki لِلْفُقَرَآءِ li’l-fukarâi ifadesi “fakirler için vardır”; الَّذ۪ينَ اُحْصِرُوا ellezîne uhsırû ifadesi “kendilerini adayanlar”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yoluna”; لَا يَسْتَط۪يعُونَ lâ yestetî‘ûne fiili “güç yetiremezler”; ضَرْبًا darben kelimesi “yolculuk etmeye, dolaşmaya”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; يَحْسَبُهُمُ yahsebuhum ifadesi “onları sanır”; الْجَاهِل el-câhilü kelimesi “bilmeyen, tanımayan kişi”; اَغْنِيَآء ağniyâe sözcüğü “zenginler”; مِنَ التَّعَفُّفِ min’t-te‘affüfi ifadesi “iffetlerinden dolayı”; تَعْرِفُهُمْ ta‘rifuhum cümlesi “sen onları tanırsın”; بِس۪يمٰيهُمْ bi sîmâhum ifadesi “onların simalarından”; لَا يَسْـَٔلُونَ lâ yes’elûne fiili “isteyemezler”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlardan”; اِلْحَافًا ilhâfen sözcüğü “yüzsüzlük ederek”; وَمَا تُنْفِقُوا ve mâ tunfikû ifadesi “infak ettiğiniz herhangi bir şey”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “her bir hayırdan”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, (infak ettiğiniz şeyi)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada infakın ve sadakanın kimlere yönelik olması gerektiği ve fakirlerin beş özelliği gündeme getirilmektedir.

1.لِلْفُقَرَآءِ الَّذ۪ينَ اُحْصِرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ لَا يَسْتَط۪يعُونَ ضَرْبًا فِي الْاَرْضِ “(Yapacağınız yardımlar), kendilerini Allah yoluna adamış (oldukları için) yeryüzünde (kazanç amacıyla) dolaşamayan fakirler için (olsun)!” Yüce Allah infakla ilgili genel içerikli bilgiler verdikten sonra, bu âyette insanların yapacağı infakın ve verecekleri sadakaların kimlere ulaştırılması gerektiğini beyan etmektedir. Bu çerçevede sadakaların ve infakın fakirlere yönelik olması gerektiğini hükme bağlamakta, bu kişilerin “beş” sıfatını zikretmektedir.

a) Öncelikle söz konusu kişilerin “kendilerini Allah yolunda fedakârlığa adayan”, bu sebeple de “ticarete imkân bulamayan fakirler” olduğunu bildirmektedir. Müslümanların sadaka ve infakını alabilecek fakirlerin “ilk” özelliği âyette geçen الَّذ۪ينَ اُحْصِرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ ellezîne uhsırû fî sebîlillâhi beyanıdır. Bu cümle “Allah yolunda tutunmuş”, “din uğrunda ilme ve cihada kendini adamış”, “Allah yoluna adanmış”, “Allah yoluna kendilerini vakfetmiş”, “Allah yolunda (oldukları için) kendilerni başka işlere kapatmış” gibi anlamlar içermektedir. Bu kişilerin sayısı 400 kişi olan Suffe ehli veya Kureyş’ten Medine’ye hicret edenler oldukları rivayet edilmektedir.(35) Ashâb-ı Suffe Mescid-i Nebî’den ayrılmıyor, Kur’ân-ı Kerim öğreniyorlar, oruç tutuyorlar ve her gazveye de katılıyorlardı.

İbn Abbas’tan rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber bir gün Ashâb-ı Suffe’nin yanında durmuş, onların fakirliğini ve buna rağmen şevklerini görünce onların gönüllerini hoş tutarak şöyle buyurmuştur: Ey Ashâb-ı Suffe! Sevinin ve birbirinize müjdeleyin ki benim ümmetim­den her kim razı olarak sizin bulunduğunuz sıfat üzerinde olduğu halde be­nimle karşılaşırsa, muhakkak ki o benim kendisiyle dirsek dirseğe olacağım arkadaşlarımdan olacaktır.”(36)

b) Yüce Allah âyette sözü edilen fakirlerin “ikinci” sıfatı olarak لَا يَسْتَط۪يعُونَ ضَرْبًا فِي الْاَرْضِ beyanına yer vermektedir. Anlaşılıyor ki bu insanların ticaret yapabilmek için çarşı-pazar dolaşmaya hem imkânları hem de güçleri kalmamıştır. Bu kişiler yeryüzünde gezip dolaşamayan, şuraya buraya gidemeyen, Allah yolundaki meşguliyetlerinden veya hastalık ve düşkünlük gibi sebeplerden dolayı geçimini kazanmaya gücü yetmeyen fakirlerdir. Burada gözden kaçırılmaması gereken en önemli nokta, sadaka ve infaka muhatap olacak kişilerin “fakirler” olmasıdır. Allah yolunda çalışıyor olmak veya yeryüzünde gezip dolaşmaya imkânı bulunmamak yeterli bir mazeret değildir. Burada önemli olan husus söz konusu kişilerin özellikle fakir olduklarıdır.

2. يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ اَغْنِيَآءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِس۪يمٰيهُمْ لَا يَسْـَٔلُونَ النَّاسَ اِلْحَافًا “Bilmeyenler, onurlarından dolayı onları zengin sanır. Sen onları yüzlerinden tanırsın. Onlar, yüzsüzlük ederek (bir şey) istemezler.” Yüce Allah infak ve sadakaya muhatap olacak fakirlerin diğer sıfatlarını bu bölümde zikretmektedir.

a)يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ اَغْنِيَآءَ مِنَ التَّعَفُّفِ “Bilmeyen kimseler, iffetlerinden dolayı onları zengin zanneder.” Yüce Allah âyette zikrettiği fakirlerin “üçüncü” sıfatını beyan etmekte, iffetli ve haysiyetli olmalarından dolayı kendilerini tanımayanların veya halden anlamayanların onları zengin sandıklarını ifade etmektedir. Kur’ân’da tekil kalıpta sadece bu âyette geçen الْجَاهِل el-câhil kelimesi âyette sözü edilen “fakirlerin gerçek hallerini bilmeyen kişi” demektir. Yoksa bu kelime, Kur’ân’da “kınanan ve kendini bilmezler şeklinde kınadığı, risalete karşı mücadele edenler”(37) manasına gelmemektedir. Bu kişiler hiç kimseden bir şey istemeye tenezzül etmemeleri, yokluğa tahammül etmeye çalışmaları, sıkıntılara seve seve göğüs germeleri ve izzet-i nefislerini korumaya gayret etmelerinden dolayı başkaları onları zengin sanabilir. İşte vakur duruş bu olsa gerektir.

b) تَعْرِفُهُمْ بِس۪يمٰيهُمْ “Sen onları simalarından tanırsın.” Yüce Allah âyette sözünü ettiği fakirlerin “dördüncü” özelliğini “yüzlerinden tanınmaları” şeklinde beyan etmektedir. Simalarından tanınmalarının muhtemel sebebi, açlık ve fakirliğin yüzlerine yansıması, sıkılganlıkları, renklerinin sararması, betibenzlerinin kaçması yoksulluk alametleri olabilir. Zira onların üstleri ve başları perişandır, yürekler acısı bir görüntüye sahiptirler.

c) لَا يَسْـَٔلُونَ النَّاسَ اِلْحَافًا “(Çünkü) onlar yüzsüzlük ederek istemezler.” Yüce Allah sadaka ve infaka muhatap fakirlerin “beşinci” sıfatını zikretmekte ve bunların utanıp sıkıldıkları için insanlardan hiçbir şey isteyemediklerini beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اِلْحَاف ilhâf kelimesi “arsızca”, “yapışarak”, “yüzsüzlük ederek”, “ısrarcılık yaparak”, “bıktırarak”(38) gibi manalar gelmekte ve bu kişilerin yüzsüzce dilencilik yapmadıklarını ifade etmektedir.

3. وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَاِنَّ اللّٰهَ بِه۪ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah, yaptığınız her iyiliği bilendir.” Yüce Allah müslümanların kimlere, ne zaman, ne kadar ve ne şekilde infakta bulunduğunu bildiğini beyan etmekte, infaka konu her bir şeyden haberdar olduğunu bildirmektedir. Böylece infak ve sadaka ehline moral, buna itibar etmeyen karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

v. Gece-Gündüz, Açık-Gizli İnfak

اَلَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمْ بِالَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Mallarını gece gündüz, gizli-açık (Allah yolunda) infak edenler var ya onlar için Rableri katında ödül(ler)i vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ ellezîne yunfikûne ifadesi “infak edenler”; اَمْوَالَهُمْ emvâlehum tamlaması “onların kendilerinin mallarını”; بِالَّيْلِ bi’l-leyli ifadesi “geceleyin”; وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri ifadesi “ve gündüz”; سِرًّا sirran kelimesi “gizlice”; وَعَلَانِيَةً ve ‘alâniyeten kelimesi “ve açık olarak”; فَلَهُمْ fe lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; اَجْرُهُمْ ecruhum ifadesi “onların ecri, onlara yönelik ecir, ödül”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “Rableri katında”;وَلَا خَوْفٌ ve lâ havfun ifadesi “hiçbir korku yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada infakın bir hayat biçimi olması gerektiği ve infak sahiplerine vaad edilen ödüller gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمْ بِالَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً “Mallarını gece gündüz, gizli-açık (Allah yolunda) infak edenler var ya.” Yüce Allah bu âyet grubunda ele aldığı infak konusunun sonunda infakın bir anlamda hayat biçimi olduğunu beyan etmekte, çünkü infakın gece-gündüz, gizli-âşikâr devamlı bir şekilde sürdürülmesi gerektiğine işte bu cümlede dikkat çekmektedir.

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, Rablerinin rızasını isteyerek sabreden, namazı dosdoğru kılan, kendilerine verdiğimiz rızıklardan gizli ve açık olarak (Allah yolunda) harcayan ve kötülüğü iyilikle savan kimselerdir. İşte onlar var ya, (dünya) yurdunun (güzel) sonu sadece onlarındır.” İnfâk, bir müminin ihtiyaçlı olan insanların kalbine gizlice yol bulacak yardımlarda bulunmasıdır. İnsanlardan vermeleri istenen şeyler de zaten Yüce Allah’ın insanlara ihsan ve ikram ettiği nimetlerdir. İşte bunlardan gizli ve aşikâr bir şekilde dağıtmak son derece önemli bir duyarlılıktır. Bu bağlamda sağduyu sahibi akıllı müminlerin bir başka özelliği de kişinin sadece kendisinden değil, başkalarından da sorumlu olduğunu bilmesidir.

İnfakın gizli ve açık yapılmasıyla alakalı olarak Kur’ân’da çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/274’te, ayrıca Bakara 2/272, Ra‘d 13/22, İbrâhim 14/31, Nahl 16/75, Fâtır 35/29 gibi âyetlerde infakın hem gizli hem de açıktan yapılabileceği üzerinde durulmaktadır. Bakara 2/272’de sadakaların açıktan verilmesi “çok güzel” olarak tanıtılmakta, ancak fakirlere yani muhtaç kişilere verilirken gizlenmesinin çok daha hayırlı olacağı özellikle vurgulanmaktadır.

Şöyle bir ayırım yapılsa hatalı olmasa gerektir: Kurumlara yönelik sadaka veya infak açıktan yapılabilir; çünkü burada rencide olacak kimse yoktur ve insanların birbirini hayra teşvik etmeleri söz konusu olabilir. Ancak sadakalar veya infak edilecek şeyler eğer fakirlere doğrudan verilecekse bunu gizlemek çok önemli bir hassasiyettir. Demek ki sırası gelir gizli vermek gerekir; sırası gelir açıktan infak zorunlu olabilir. Her ikisini de zamanı gelince uygulamak gerekmektedir. Bu arada, gece ve gündüz infaka devam etmek de bir yaşam şekli olarak müslümanın hayatında görülmelidir.

2. فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onların Rableri katında ödülü vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.” Bu ifade daha önce yorumladığımız Bakara 2/62 ve 262’de de geçmektedir. Yüce Allah şartlarını içeren infak sahiplerinin kendi katındaki ödülleri bağlamında çok önemli iki müjdeye yer vermektedir:

a) فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ “Onların Rableri katında ödülü vardır.” Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(39) de geçen “Onların ödülleri Rableri katındadır” ifadesi muhataplar için çok büyük bir moral kaynağıdır. Yapılan infakın makbul olabilmesiyle ilgili olarak infakın gece-gündüz, gizli ve âşikâr yapılması halinde infak sahiplerinin ödüllerinin Rableri katında olacağı müjdelenmektedir.

b) وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.” Yüce Allah ödüllerinin yanında olduğunu müjdelediği kulları için iki müjdeye daha yer vermektedir. Bu çerçevede Yüce Allah bu kişilerin “korkmayacaklarını” ve “hüzünlenmeyeceklerini” beyan etmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(40) وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ “Onlara korku yoktur” ifadesi onların gelecekten, mahşerdeki azaptan endişe etmemeleri gerektiğini, وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlar hüzünlenmeyeceklerdir” cümlesi ise geçmişten dolayı üzüntü duymayacakları mesajını içermektedir.(41)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 178.
• 2 - Bakara 2/267, 177; Âl-i İmrân 3/92; İnsân 76/8-9. 3 - Müslim, İmân, 71, 72; İbn Mâce, Süne, 9; Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâme, 59; Dârimî, Rikâk, 29.
  • Bakara 2/267 Bakara 2/177 Âl-i İmrân 3/92 İnsân 76/9
• 4 - Bakara 2/267; Âl-i İmrân 3/179; Nisâ’ 4/2; Mâide 5/100; Enfâl 8/37.
  • Bakara 2/267 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/2 Mâide 5/100 Enfâl 8/37
• 5 - Râzî, age., VII, 64.
• 6 - Semerkandî, age., I, 179; Taberî, age., III, 87-88; Zemahşerî, age., I, 311; Râzî, age., VII, 64.
• 7 - Tirmizî, Tefsîr, 3; Ayrıca bk. Taberî, age., III, 88; Râzî, age., VII, 64. 8 - Buhârî, Zekât, 27.
• 9 - Buhârî, İlim, 10; Humus, 7; Müslim, İmâret, 175; Zekât, 98, 100; Tirmizî, İlim, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 17; İmâm Mâlik, Muvatta’, Kader, 8.
• 10 - Râzî, age., VII, 67-68. Benzer görüler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 179; Zemahşerî, age., I, 311.
• 11 - Bakara 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân 3/7, 190; Mâide 5/110; Yûsuf 12/111; Ra‘d 13/19; İbrâhim 14/52; Sâd 38/29, 43; Zümer 39/9, 18, 21; Mü’min 40/54; Talâk 65/10. 12 - Yazır, age., V, 108.
  • Bakara 2/179 Bakara 2/197 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/190 Mâide 5/110 Yûsuf 12/111 Ra‘d 13/19 İbrâhîm 14/52 Sâd 38/29 Sâd 38/43 Zümer 39/9 Zümer 39/18 Zümer 39/21 Mü'min 40/54 Talâk 65/10
• 13 - Yûsuf 12/111. 14 - Âl-iİmrân 3/190. 15 - Semerkandî, age., I, 179.
  • Yûsuf 12/111 Âl-i İmrân 3/190
• 16 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 17 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 18 - Ebû Dâvûd, Vitr, 12; Zek3at, 40; Nesâî, Zekât, 40; Dârimî, Salât, 135; Ahmed b. hanbel, II, 358; III, 412. 19 - Buhârî, Ezân, 36; Zekât, 16; Rikâk, 24; Hudûd, 19; Müslim, Zekât, 91; Tirmizî, Zühd, 53; Nesâî, Kudât, 2. 20 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 21 - Taberî, age., III, 94.
• 22 - Zemahşerî, age., I, 312-313. 23 - Taberî, age., III, 94.
• 24 - Mümtehıne 60/8. 25 - Râzî, age., VII, 76.
  • Mümtehine 60/8
• 26 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 27 - Bu rivayet için bk. Tirmizî, Birr, 59.
• 28 - Bakara 2/48, 123, 134, 141, 286; En‘âm 6/52, 164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Fatır 35/18; Zümer 39/7; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15; Zilzâl 99/7-8.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 En‘âm 6/52 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Zilzâl 99/8
• 29 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrahim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şûrâ 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 30 - Bakara 2/115, 272; Ra‘d 13/22; Rûm 30/38, 39; İnsân 76/9; Leyl 92/20. 31 - Semerkandî, age., I, 181.
  • Bakara 2/115 Bakara 2/272 Ra‘d 13/22 Rûm 30/38 Rûm 30/39 İnsân 76/9 Leyl 92/20
• 32 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Mü’min 40/17; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 33 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Mü'min 40/17 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 34 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Zuhruf 43/76
• 35 - Semerkandî, age., I, 181; Taberî, age., III, 96-97.
• 36 - Zemahşerî, age., I, 313; Râzî, age., VII, 79.
• 37 - Bakara 2/67; En‘âm 6/35; A‘râf 7/199; Hûd 11/46; Yûsuf 12/33; Furkân 25/63; Kasas 28/55; Zümer 39/64.
  • Bakara 2/67 En‘âm 6/35 A‘râf 7/199 Hûd 11/46 Yûsuf 12/33 Furkân 25/63 Kasas 28/55 Zümer 39/64
• 38 - Semerkandî, age., I, 181; Taberî, age., III, 99-100; Zemahşerî, age., I, 313.
• 39 - Bakara 2/62, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/199; Hadîd 57/19.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/199 Hadîd 57/19
• 40 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 41 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 494.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13