Müzzemmil Suresi

Müzzemmil sûresi Mekke döneminde risaletin başında indirilmiş olup, 20 âyetten oluşmuş ve adını ilk âyetteki “bürünen, sorumluluk sahibi kılınan kişi” anlamındakiالْمُزَّمِّل el-müzzemmil kelimesinden almıştır. Genel kanaate göre 4. sırada indirildiği kabul edilen bu sûre, bazı âlimlere göre Fâtiha ve ‘Alak’tan sonra 3. sırada inzâl edilmiştir. Bizim kanaatimiz de bu istikamettedir. Resmî olarak yeri 73. sıradır.

Müzzemmil sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Cinn sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Cinn sûresinde vahyin kapsamı hakkında bilgi verilerek, kulluk bilincine gönderme yapılmakta, sonunda kıyâmete vurgu yapılıp, vahyin gönderilme gerekçesi “insanlara tebliğ” olarak belirlenmektedir. Bu sûrede de vahyin ilk muhatabı olan Hz. Peygamber inşa edilmekte, Cinn sûresiyle benzeşerek, önceki azgın kavimlerden Firavun örneği verilmekte ve kıyâmete dikkat çekilmektedir.

Sûrenin ilk âyetlerinde, Hz. Peygamber’in, zamanı özellikle gece saatlerini nasıl değerlendirmesi gerektiğine, vahyin mahiyetine ve hayatı kuşatıcılığına değinilmekte, Nebî (as)’ın Yüce Allah’a yönelik tutumuna karşı tavrına dair bazı bilgiler verilmekte, peşinden peygamberlerin birtakım sıkıntılarla karşılaşılacağı, bu nedenle davaya sadakatten ayrılmamak gerektiği üzerinde durulmaktadır.

11. âyetten itibaren, inkârcılara karşı ilâhî iradenin müminlere destek olacağı müjdesi verilmektedir. Azabın şiddetine ve azgınlık yapanların sonunun nasıl olacağına da dikkat çekilerek muhataplar bilgilendirilmekte, insanlığın risaletle buluşturulduğuna, Hz. Mûsâ gibi Hz. Muhammed’in de muhataplarına gönderildiğine, Firavun’un isyanınna ve bunun sonucunda cezalandırılmasına değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, çocukları ak saçlı ihtiyara çevirecek bir güne karşı duyarlılık ile göğün yarılması ve ilâhî vaadin gerçekleştirilmiş olacağına dikkat çekilmektedir. Son âyette ise, müminlerin geceyi nasıl değerlendirdiği hatırlatılmakta, Yüce Allah’ın kudretine vurgu yapılmakta ve Kur’ân kıraatinin önemi iki kez gündeme getirilmektedir. Namaz, zekât ve ekonomik yardımlaşmanın gereğine değinildikten sonra, kişilerin dünyada yaptıklarını mahşerde karşılarında hazır bulacakları belirtilerek, Yüce Allah’a yönelik bağışlanma dileği ve O’nun merhamet sahibi olduğu müjdelenmekte ve sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, inkârcılara karşı tavrın nasıl olması gerektiğini, onları tehdit ettiği azabın türlerini, bunun gerçekleşme zamanı ve mekânı olarak Son Saat anlamında kıyâmeti ve mahşeri hatırlattıktan sonra, 15-19. âyetlerde önceki nesiller içinde önemli bir azgın olan Firavun’u ve âkıbetini haber vermektedir. Ayrıca, ona benzemek isteyenleri yeniden uyararak, kıyâmet ve mahşere tekrar dikkat çekmekte ve Kur’ân’ın çok önemli bir bölümünü bildirmektedir.

Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

a) Nebî (as)’ın Şahitliği, Firavun’un Tutumu ve Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 15-16. âyetlerinde Hz. Peygamber’in bu ümmet için konumunu belirlerken, Firavun ve Hz. Mûsâ ilişkisini hatırlatmakta, bu arada ibret olsun diye Firavun’un yaşadığı felâketi gündeme taşımaktadır. Ayrıca, Firavun’u ve Hz. Mûsâ’yı bu sûrede niçin hatırlattığını beyan etmek üzere, Firavun’un Hz. Mûsâ’ya karşı takındığı isyan içerikli tavrı ve bunun sonucunda onu kıskıvrak yakaladığını bildirmektedir.

ı. Firavun’a Elçi Gönderilmesi

اِنَّآ اَرْسَلْنَآ اِلَيْكُمْ رَسُولًا شَاهِدًا عَلَيْكُمْ كَمَآ اَرْسَلْنَآ اِلٰى فِرْعَوْنَ رَسُولًا “Şüphesiz ki Firavun’a elçi gönderdiğimiz gibi size de hakkınızda şahitlik edecek bir elçi gönderdik.”

Âyetteki اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَرْسَلْنَا erselnâ fiili “göndermiştik”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”;رَسُولًا rasûlen kelimesi “elçi, peygamber”; شَاهِدًا şâhiden sözcüğü “şahit olarak”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; كَمَآ اَرْسَلْنَا kemâ arselnâ ifadesi “gönderdiğimiz gibi”; اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ fir‘avne ifadesi “Firavun’a”;رَسُولًا rasûlen kelimesi ise “elçi, peygamber” demektir.

Burada risalet kurumu hakkında bilgi verilmekte ve bir benzetme gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّآ اَرْسَلْنَآ اِلَيْكُمْ رَسُولًا شَاهِدًا عَلَيْكُمْ “Şüphesiz ki size hakkınızda şahitlik edecek bir elçi gönderdik.” Bu cümlede risaletin şahitlik boyutu üzerinde durulmaktadır.

a) اِنَّآ اَرْسَلْنَآ اِلَيْكُمْ رَسُولًا “Şüphesiz ki size bir rasûl/elçi gönderdik.” Yüce Allah, “Seni Biz gönderdik” ifadesiyle âyetin ilk cümlesinde Hz. Muhammed’in toplum karşısındaki konumunu ortaya koymaktadır. Onun kendiliğinden herhangi bir misyon sahibi olmadığını, ilâhî irade tarafından peygamberlikle görevlendirildiğini ve tebliğ ettiği şeylerin ona vahyedildiğini ilan etmektedir. Zaten risalet, başkasına ait bir mesajı ilgililere ulaştırmak anlamıyla “elçilik” demektir.

ı. Yüce Allah, Necm sûresinin ilk âyetlerinde peyderpey indirdiği vahye yemin ettikten sonra, Hz. Peygamber’in şaşkın olmadığını ve azgınlaşmadığını, dahası, kendi arzu ve hevesinden konuşmadığını, söylediklerinin de kendisine vahyedilen bilgiler olduğunu bildirmektedir. Böylece, bir anlamda peygamberini sahiplenmekte ve ona yönelecek olumsuz tavırların aslında Yüce Allah’ı hedef alacağını muhataplara haber vermektedir.

ıı. En‘âm 6/33’te de ifade edildiği gibi, zâlimler dün olduğu gibi bugün de Hz. Peygamber’i değil, Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr etmektedirler. Konuya bu açıdan bakıldığında, Hz. Peygamber’e ve müminlere dolaylı olarak moral, inkârcı muhataplara ise gözdağı verildiği anlaşılmaktadır. Dahası, onun Yüce Allah tarafından sahiplenildiği ve yalnız bırakılmadığı mesajını yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten de kolaylıkla anlayabiliriz.

ııı. Bu âyetteki ilk muhataplar ebetteki Mekkeli müşriklerdir. Dar anlamda durum böyle olsa da, geniş ve evrensel anlamda muhataplar bütün insanlıktır. Hz. Peygamber’in risalet görevi bütün insanlığa yöneliktir. Onun tebliğ ettiği mesajlar yöresel motifler içerse de mesaj bütünüyle evrenseldir.

Kur’ân’da Hz. Peygamber’in risaletinin bütün insanlığa yönelik olduğunu gösteren pek çok âyet vardır. Dolayısıyla, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اِلَيْكُمْ ileyküm “size” ifadesinden hareketle, maksadın sadece Mekkeliler olduğunu söylemek gerçeği yansıtmamaktadır.

Elbette ilk muhataplar önce “Hz. Peygamber’in en yakınları”ydı;(1) daha sonra “kavmi” idi;(2) ardından “Mekke şehri ve civarı”ydı.(3) Nihayet “bütün insanlık” bu son vahyin muhatabı kılınmıştı.(4) Bütüncül bir okuma ile Kur’ân’da konuyla ilgili bütün âyetleri göz önünde tutarak bir kanaate varmak gerekir. Bu nedenle, âyette sözü edilen elçilik alanının yöreselden başlayıp evrensele yayıldığını özellikle belirtmek durumundayız.

ıv. Mesajı yöreselde bırakmak için kullanılmak istenen “nüzûl sebebi” kurumu da iyi anlaşılmalıdır. Bazı âyetlerin iniş sebebi olarak birtakım rivayetler nakledilse de, bu tür bilgiler âyetlerin mesajlarını yöresel ve tarihsel kılmazlar; sadece mesajın daha kolay anlaşılmasına katkı sağlarlar. Çünkü “sebebin özel olması hükmün veya mesajın genel olmasına engel değildir.” Bu nedenlerle, âyette sözü edilen risaletin bütün insanlığa yönelik olduğunu ve yöreselliğe terk edilemeyeceğini özellikle bilmek gerekir.

b) شَاهِدًا عَلَيْكُمْ “Size (hakkınızda) şahitlik edecek.” Yüce Allah, Hz. Peygamber’i rasûl olarak görevlendirdiğini beyan ettikten sonra, onun önemli bir misyonuna veya görevine değinmektedir. Hz. Peygamber’in bu önemli görevi, Hacc 22/78, Ahzâb 33/45 ve Feth 48/8’de geçtiği üzere ümmeti hakkındaki “şahitliği”dir.

Peki, şahitlik ne demektir? Bu konuda bazı açıklamalar yapmak gerekir:

- Şahitlik Kavramı

Şâhid kelimesi fiil olarak “mahkemede şahitlik etmek, bir yerde hazır olmak, kesin olarak haber vermek, muttali olmak, yemin etmek, bir şeyi huzura getirmek ve çocuğun büluğ çağına ermesi” gibi anlamlara gelmektedir. Allah’a izafe edilince “Allah’ın bilmesi ve Allah’ın ilmi”ni ifade etmektedir. İsim olarak şehâdet “ikrar, delil, görünen âlem, duyulardan biri ile idrak etmek, duyum” manalarına gelmektedir.

Bu bağlamda, söz konusu kelime Kur’ân’da “Yüce Allah’ın,(5) Peygamberlerin,(6) meleklerin,(7) bu ümmetin(8) ve fertlerin şâhitliği”(9); “peygamberlerin mahşerdeki şahitliği”;(10) “hakka şahitlik yapan fedakâr insanlar”;(11) “şahit, delil, mahkemede şahitlik yapmak”;(12) “kavuşmak, ulaşmak”;(13) “bir yerde bulunmak”;(14) “inanmak”;(15) “bilmek”;(16) “yardımcılar, ortak, put”(17) ve “görünen âlem”(18) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(19)

a) Hz. Peygamber’in Şahitliği

ı. Yorumunu yapmakta olduğumuz Müzzemmil 73/15’te sözü edilen şahitlik, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yaptığı veya yapmakta olduğu ya da yapacağı eziyetlerle ilgilidir. Yapılan eziyetler mahşerde yeniden hatırlatılarak, hak ettikleri cezalar inkârcı muhataplara verilecektir. İfade, bu anlamıyla inkârcı düşmanlara karşı bir tehdit içermektedir. Yapılan eziyetler bunları yapanların yanına kâr kalmayacak, hesabı mutlaka sorulacaktır.

ıı. Mahşerdeki yargılamada yargıç Yüce Allah, sanıklar ise dünyada suç işleyen kişilerdir. Geriye kararın sonuca bağlanmasında çok önemli bir görev icra edecek olan şahitlik kurumu kalmaktadır. İşte Hz. Peygamber’in şahitliği bu âyette verilmek istenen mesajın diğer bir unsurunu oluşturmaktadır.

ııı. “Mahkemede şahit olmak” anlamına göre şahitlik, insanların problemlerini veya davalarını çözmek için gerekli bir kurumdur. Hz. Peygamber’in ümmete şahitliği,(20) bu dünyada insanların problemlerini çözmek için gönderilmesi demektir. Mahkemelerdeki şahitlik kurumu da bir davanın çözüme kavuşturulması amacına yöneliktir.

ıv. Hz. Peygamber’in şahitliği onun bu ümmete örnek ve model olması şeklinde de anlaşılabilir. Böylece Hz. Peygamber’in şahitliği onun üsve-i haseneh dediğimiz “en güzel örnek” oluşunu ifade eder.

b) Ümmetin Şahitliği

Şâhid veya şühedâ’ kelimesi, Hz. Peygamber’in olduğu gibi son ümmetin de bir özelliği olarak Kur’ân’da kullanılmaktadır. Yüce Allah, Bakara 2/143’te İslâm ümmetinin diğer insanlara şahit olması gerektiğini beyan etmekte ve bu ümmetin “orta/dengeli/ideal ümmet” olmasının gerekçesini de “şahitlik” olarak tespit etmektedir.

Ümmetin örnek oluşu insanlığın imanına şahit olması, insanlığı imanına şahit kılması ve ana yürekli toplum olması demektir. Buna göre, imâm “ümmetin manevî annesi”, ümmet de “insanlığın manevî annesi” konumunda kabul edilmiş olur.(21)

Yüce Allah, Müslümanları insanların problemlerini çözen ve onlara yardımcı olan vasat bir ümmet olarak belirlemiştir. “Orta ümmet” olmak, bir eğitim işidir. Aşırılıklardan uzak ve dengeli bir beyne sahip olmak, kendiliğinden gerçekleşecek bir iş değildir; ilâhî eğitime ihtiyaç göstermektedir.

Müslüman ümmetin, bu görevi yapmamak gibi bir seçeneği yoktur. Allah tarafından bu görev son ümmete verilmiştir. Hacc 22/78’de de “Müslüman” ismine lâyık olmanın gereklerinden birisi “şahitler olmak” şeklinde belirlenmektedir.(22)

Müslümanlar orta/ideal/model millet olacağı için, insanların problemlerini çözmeli, dertlerine şifa bulmalı ve sosyal hastalıklarına çare üretmelidirler. İnsanlara Yüce Allah’ın yarattığı bir değer olarak saygı duymalı, onları anlamaya çalışmalı, onlarla beraber olmanın yollarını aramalıdırlar. Farklılıklardan ziyade benzer noktaları öne çıkarmalı, onlara daima yardımcı olmaya çalışmalı ve insanlar için bir denge unsuru olmaya gayret etmelidirler.

Bizim inancımızda insanlar ya ümmet-i icâbet ya da ümmet-i da‘vet durumundadır. Ümmet-i icâbet, İslam davetini kabul edip Müslüman olanlardır; ümmet-i da‘vet ise Müslüman olmaları için kendilerine tebliğe devam etmek zorunda olduğumuz diğer insanlardır.

Biz hem kendimizden hem de diğer insanlara karşı tavrımızdan sorumluyuz. Bu nedenle “her koyun kendi bacağından asılır” sözünü kesinlikle kabul etmeyiz. Bizim inancımıza göre, insan sosyal bir varlıktır ve her insan diğer insanlara karşı görev ve sorumluluklarla yükümlü tutulmuştur.

Bize göre “bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın” sözü de doğru değildir. Çünkü biz sadece kendimiz değiliz; Hz. Ali’nin de beyan ettiği gibi, “insanlar ya doğuştan eş, ya da dini açıdan kardeştirler.”

Her durumda biz hemcinslerimizden sorumluyuz; ‘Alak 96/7’de de açıkladığımız üzere, onlarla ilgilenmemek demek olan müstağnîliğin korkunç bir hastalık olduğunun farkında olmalıyız. İnancımıza göre cihâd da insan öldürmek değil, onu kazanmak için yapılan bütün çalışmaların ortak adıdır. Bu açılardan bakıldığında ümmetin şahitliğinin ne anlama geldiği kolaylıkla anlaşılabilecektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Müzzemmil 73/15. âyetin ilk cümlesinde Hz. Peygamber’in risalet görevi ve ümmete şahit oluşu dile getirilmekte, diğer cümlesinde ise önceki ümmetlerden bir örnek hatırlatılmaktadır.

2. كَمَآ اَرْسَلْنَآ اِلٰى فِرْعَوْنَ رَسُولًا “Firavun’a da rasûl/elçi gönderdiğimiz gibi.” Yüce Allah bu cümlede yakın tarihten bir ismi gündeme getirmektedir. Kur’ân’ın nüzûl sürecinde kıssalara ilk gönderme yapılan yer muhtemelen burası olmalıdır.

Bu arada hem bu pasajda hem de Kur’ân’ın diğer sûrelerinde kendisinden sıkça söz edilen Firavun, Mısır’daki hükümdarlardan birisidir; muhtemelen adı da II. Ramses veya III. Thotmes (yahut Thutmosis)’tir. Fir‘avn kelimesi ilgili şahsın adı değil, yöneticilik sıfatıdır.

Hz. Mûsâ’nın ve Firavun’un Hatırlatılma Nedeni

Sûrenin buraya kadarki bölümünde Hz. Peygamber’in Yüce Allah’a karşı görev ve sorumlulukları hatırlatılıp, Mekkeli inkârcılarla ilişkisinin nasıl olması gerektiği ele alınmıştı. Yüce Allah’ın inkârcılara hazırladığı azap türleri hakkında bilgi verildikten, yani Son Saat’in, kıyâmetin ve mahşerin etkileyici yapısı hatırlatıldıktan sonra, sözün bu kıssaya getirilmesi manidardır. Üçüncü sırada indirilen Müzzemmil sûresinde bu kıssanın çok kısa da olsa hatırlatılmasının bazı gerekçeleri olmalıdır. Bu bağlamda şunları sıralayabiliriz:

a) Râzî’nin de belirttiği gibi, Hz. Mûsâ, Firavun’un sarayında büyümüş, yetiştirilmişti. Buna rağmen, Firavun onu kendisine düşman edinmiş, getirdiği ilâhî mesajları inkâr etmişti. Aynı şekilde Mekkeliler de kendi içlerinde doğup büyüyen Hz. Muhammed’e karşı bir tavır içerisine girmiş ve tebliğ ettiği ilâhî prensipleri inkâr etmişlerdi. Hem Hz. Mûsâ Firavun’un sarayında hem de Hz. Muhammed Mekke’de gözde ve güvenilir bir konuma sahipti.

Üstelik Mekkeliler ona çok güvendikleri için kendisine el-emîn sıfatını takmışlardı. Birbirlerine değil, ona güvendikleri için kıymetli eşyalarını ona teslim etmişlerdi. Hicret esnasında yanında bulunan kıymetli eşyalar, onu hicrete mecbur bırakan Mekkelilere ait idi. İşte Mekkeliler ve Firavun bu noktalarda benzeştiği için bu örnek tercih edilmiştir.

b) Bir başka sebep, şiddetli karşı çıkışların yaşandığı Mekke’de buna uygun şiddette hatırlatmaların yapılması olabilir. Hz. Peygamber’i bunaltan Mekke oligarşisi Firavun’a benzetilmekte, onun yaşadığı feci âkıbetin benzer şekilde Mekke müşriklerini de beklediği mesajı verilmektedir.

Hz. Mûsâ’ya göre çok daha fazla askere ve silâh teçhizatına sahip olmasına rağmen, Firavun’u denizde boğup helak eden ilâhî kudretin, Mekke müşriklerini de helak edip insanlığa ibret kılabileceği söz konusu edilmektedir.

c) Bir diğer sebep, Hz. Muhammed’in Hz. Mûsâ’nın izinden gittiğini beyandır. Ona karşı çıkanlar ise Firavun’un izinden gitmiş ve onun yaşadığı âkıbeti hak etmiş olurlar. Bu içeriğiyle kıssa, müminlere ve bütün muhataplara kıyâmete kadar mesaj vermeye devam edecektir.

İnsanlar ya peygamberin izinden gidecek, hem bu dünyada mutlu yaşayacaklar hem de âhirette cennet ödülleriyle buluşturulacaklar; ya da Firavun tipli kişilerin peşinden gidecek, dünyada azgınlık ve zulüm yapıp mahşerde ateş azabına yaslanacaklardır. Sonuçlarına katlanmak kaydıyla tercih kendilerinindir.

d) Bu kıssanın burada yer almasının muhtemel diğer bir nedeni, Mekkelilerin yaptığı veya yapacağı eziyetlere karşı dayanıklı olunması gereğini müminlere bildirmektir. Mekke’de de, daha sonraki dönemlerde de Firavun’a özenen veya özenecek olanlar çıkabilir. İnkârcılık sadece Firavun’la sınırlı değildi. Mekkeli bazı müşrik yöneticiler, Firavun türü zulümlere özenme belirtileri göstermeye başlamış, kendileri inanç esaslarını reddetmekten öte, inananlara baskı kurmayı ve onları şehirden uzaklaştırmayı fiiliyata sokmaya çalışmışlardı.

Aslında söylenmek istenen husus, bir bölümü başlamış da olsa, yakın bir gelecekte veya daha ileri zamanlarda Müslümanların başına çeşitli sıkıntılar geleceğinin önceden haber verilmesi ve bu noktada hazırlıklı olunmasının sağlanmasıdır.

e) Bu konuda bir başka gerekçe de kanaatimizce şudur: Mekkelilerin zulümleri ne kadar ileri düzeyde olursa olsun, başlarına nasıl sıkıntılar gelirse gelsin, belki de hiçbiri Firavun’un ve adamlarının yaptığı kadar haddini aşmış bir zulüm oluşturamayacaktır. Bu nedenle, müminler bir anlamda rahatlatılmak istenmektedir.

Firavun, ilâhlık iddiasının ve kavmine yaptığı akıl almaz zulümlerin karşılığını önce bu dünyada görmüştür; âhirette de daha ağırını görecektir. Böylece, Mekke müşriklerinin ve benzerlerinin Müslümanlara reva göreceği ağır işkencelerin veya insanlık dışı muamelelerin karşılıksız bırakılmayacağı beyan edilmektedir.

f) Bütün bu anlattıklarımızı göz önünde tutarak şu değerlendirmeyi yapmak istiyoruz: Çok kısa da olsa Firavun ve Hz. Mûsâ ile ilgili bu hatırlatmanın sebebi, bir taraftan Hz. Peygamber’i ve müminleri motive etmek, diğer taraftan da inanca karşı mücadele eden kâfirlere gözdağı vermektir. Bu tehdit, Hz. Peygamber dönemindeki hak karşıtı zâlimlere yönelik olmayla başlamıştır ve kıyâmete kadar yaşanacak hak - bâtıl mücadelesinde de mesajını devam ettirecektir.

Sözün burasında risalet kurumuyla ilgili birtakım açıklamaların yapılması gerektiği kanaatindeyiz.

- Risâlet Kurumu

Yüce Allah, peygamber gönderme gerekçesi olarak çok önemli bir ilke koyduğunu hatırlatarak, bu tür görevlendirmelerin insanları azaptan ve sıkıntıdan kurtarma amacına yönelik olduğunu bildirmektedir. Bu amaçla insanların ilk nesilden itibaren peygambersiz bırakılmadığı bir gerçektir.

a) Yüce Allah meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiğini haber vererek,(23) peygamberlik kurumunu kendisinin şekillendirdiğini ifade etmiş olmaktadır. Her topluma bir peygamber gönderildiği, her toplumun bir hidayete çağırıcısının bulunduğu da Kur’ân’da beyan edilmektedir.(24)

Yüce Allah peygamber gönderme gerekçesini beyan etmek üzere şöyle buyurmaktadır: “(Yerine göre) müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki insanların peygamberlerden sonra Allah’a karşı bir bahaneleri olmasın! Allah izzet ve hikmet sahibidir.”(25)

Bir başka âyette de şu bilgilere yer verilmektedir: “Eğer biz, Kur’ân’ı göndermeden önce onları bir azapla helâk etseydik: ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi göndermen gerekmez miydi ki şu aşağılığa ve rüsvaylığa düşmeden önce âyetlerine uysaydık’ derlerdi.”(26)

Eğer peygamber gönderilmeseydi inkarcıların ileri süreceği bir bahane de şu şekilde karşılanmaktadır: “Kendi yaptıklarından dolayı başlarına bir sıkıntı geldiğinde ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de âyetlerine uyup müminlerden olsaydık!’ diyecek olmasalardı (seni göndermezdik).”(27) Risâlet öğretilerine ulaşamayan, bir anlamda vahyî bilgilerden haberdar olamayanlara azap edilmeyeceği ise bir başka gerçektir.(28)

b) Kur’ân’daki beyanlara göre kendisine ayrıntılı şeriat verilen ilk peygamber olarak Hz. Nûh’un zikredildiğini ifade edebiliriz.(29) Buradan hareketle, ondan önce peygamber gönderilmediği gibi bir sonuç kesinlikle çıkartılmamalıdır. Çünkü kıssalar hakkında bilgi verirken de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da adı verilen ve kıssası anlatılan peygamberler peygamberlerin tamamı değildir.

Yüce Allah Nisâ’ 4/163-164 ve Mü’min 40/78’de çok açık bir şekilde kıssası anlatılan peygamberler olduğu gibi, kıssası anlatılmamış peygamberlerin de bulunduğunu beyan etmektedir. Sadece bu açıdan bakılsa bile, Hz. Nûh’tan önce başka peygamber gönderilmediği veya peygamberlik kurumunun onunla başladığı söylenemez.

İnsanlık tarihi ne kadar eskilere gidiyorsa risalet de o kadar eskiye gitmektedir. Bu nedenle Hz. Nûh’un ilk peygamber olduğu iddiası hatalı olduğu gibi, Kur’ân’da adı verilen peygamberlerin bütün peygamberler olduğu iddiası da aynı şekilde yanlıştır.

Üzerinde ittifak edildiği üzere Kur’ân’da 25 peygamber adı geçer. Bunlar: Hz. Âdem, Hz. İdris, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. İbrahim, Hz. Lût, Hz. İsmail, Hz. İshak, Hz. Yakub, Hz. Yûsuf, Hz. Şu‘ayb, Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Davud, Hz. Süleyman, Hz. Eyyub, Hz. Zülkifl, Hz. Yûnus, Hz. İlyas, Hz. Elyesa‘, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahya, Hz. İsa ve Hz. Muhammed.

Bunlardan ayrı olarak Hz. Lokmân, Hz. Üzeyir ve Hz. Zülkarneyn’in peygamber olup olmadığı hakkında tartışmalar yapılsa da ayetlerdeki kullanımlar bunların da peygamber olduğunun göstergesidir; kanaatimiz bu yöndedir.

c) Yüce Allah’ın Hz. Âdem’e bilgi öğrettiği(30) ve onun da Yüce Allah’tan çeşitli kelimeler aldığı(31) Kur’ân’da açıkça bildirilmektedir. Dahası, Yüce Allah seçkin kıldığı insanları sayarken ilk olarak Hz. Âdem’i zikretmekte, ardından Hz. Nûh, Hz. İbrâhim ailesi ve İmran ailesini sıralamaktadır.(32)

Dolayısıyla risaletin Hz. Âdem’le başladığı, onun da peygamber olduğu rahatlıkla söylenebilir. Aksi takdirde, Kıyâmet 75/36’da yer alan bilginin aksine insanoğlunun önceleri başıboş bırakıldığı, ortalığa salındığı, hatta materyalistlerin ileri sürdüğü gibi yontma taş devri, cilalı taş devri gibi çeşitli devirlerden geçtiği, daha sonra kendi çabasıyla ve tecrübeleriyle bilinçlendiği gibi sonuçlar kaçınılmaz olur.

d) Yüce Allah, insanı yarattığında onu bilgilendirdiğini ve onu kendisini ifade etme yeteneğiyle buluşturduğunu beyan etmektedir.(33) Bunun doğal sonucu olarak, insanın halife olarak görevlendirildiği de Kur’ân’da ifade edilmektedir.(34) Yaratılış gayesinin ele alındığı İnsân sûresinin ilk âyetlerinde insanın imtihan edilmek için yaratıldığı bildirilmektedir.(35)

İmtihan edileceklerin bütün insanlık olduğu düşünüldüğünde, bunun ilk insan neslinden itibaren başladığı rahatlıkla söylenebilir. Böyle olunca, kendi aklî güçleriyle hakkı bulamayan ve dolayısıyla toplumda huzursuzluk çıkartanların ıslahı için ilk nesle de peygamber gönderilmesinin gereği kendiliğinden anlaşılmaktadır.

Bütün bu anlattıklarımızdan şu sonucu çıkartabiliriz: İlk insan nesli ilk peygamberle de buluşturulmuştur. Muhatapların durumu veya ihtiyacı ne oranda ise risaletin içeriği de elbette ona uygun şekillendirilmiştir. Bu açıdan bakıldığında, kurulu bir din veya hukukî düzenlemeler içeren bir şeriatın muhtemelen Hz. Nûh ile başladığı ve bu kurumun Hz. Muhammed ile sona erdirildiği kabul ve beyan edilmelidir.

- Rasûl ve Nebî Kavramları

Peygamberlik konusunu incelerken risalet ve nübüvvet kavramları hakkında bazı açıklamar yapmak gerekmektedir. Bu bağlamda vahyin indiriliş sırasına göre ilk geçtiği yer olması itibariyle burada yani yorumunu yapmakta olduğumuz Müzzemmil 73/15. âyette daha önceden kaleme aldığımız ve çok önemli tespitlerde bulunduğumuz bir tebliğ metnini burada özetlemek istiyoruz. (36)

KENDİSİNE KİTAP VERİLEN VE VERİLMEYEN PEYGAMBERLER (RASÛL-NEBÎ AYIRIMI VE BUNUN İSTİSMARI)

1. Rasûl Ve Nebî Kelimelerinin Anlamı

a) Rasûl

Rasûl kelimesi “yavaşça gitmek” anlamına gelen r-s-l kökünden türetilmiştir; bu anlamda “yavaş giden deve” için de ناقة رسلةnâkatün rasletün denilmiştir.(37) Rasûl, “gönderilen şey, mesajın veya sözün taşıyıcısı” demektir. Bu kelime hem tekil hem de çoğul anlamında kullanılmaktadır. Tevbe 9/128 ve pek çok âyetteki rasûl kelimesi onun tekil kullanımının, Şu‘arâ 26/16. âyetteki rasûl ise çoğul kullanımının örneğini oluşturmaktadır.(38) Ayrıca söz konusu kelimenin çoğulu ise rusül şeklindedir.(39) Ebû Bekir el-Enbârî’nin ifadesine göre rasûl, lügatte “kendisini gönderenin haberlerine uyan kişi” demektir.(40) Risalet anlamında Kur’ân’daki kullanımlarda rasûl, 350 civarı sayısıyla nebîden daha çoktur.

Bu kelimenin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında melekler için kullanım örnekleri olduğu gibi,(41) insan elçiler için de kullanıldığı görülmektedir.(42) İnsan elçilerin göndericisi Yüce Allah olunca da başka vesilelerle başka insanlar olunca da bu kökten kelimeler kullanılmaktadır.(43) Ayrıca yine bu kökten kelimeler insanların birbirlerinin beraberinde gönderilmesi anlamında da kullanıldığı bilinmektedir.(44) Dahası bu kelime fiil olarak “mucize gönderilmesi”,(45) “ruhların insanlara geri gönderilmesi”,(46) “rüzgârların gönderilmesi”,(47) “yağmurun yağdırılması”,(48) “felaket, azap”(49) ve “şeytanların musallat edilmesi”(50) anlamlarında da kullanılmıştır.

“Elçi, peygamber” anlamındaki kullanımlarında yine bu kökten türetilmiş olan mürsel/mürselûn kelimeleri de Kur’ân’da kulanım örneklerine sahiptir.(51) Yâsîn 36/13, 14 ve 16. âyetlerde geçen murselûn, erselnâ kelimeleriyle kastedilenler de genellikle insanların gönderdiği elçiler olarak kabul edilmişse de anlatılan hususlar ve kullanılan ifadeler göz önüne alındığında bunların da peygamber olduğunu ve göndericilerinin de Yüce Allah olduğunu kabul ettiğimizi belirtmek durumundayız.

Genelde bakıldığında rasûl, rusül, mürsel, mürselûn kelimelerinin “elçi, peygamber” anlamında oldukça fazla kullanım örneğine sahip olduğunu ifade edebiliriz. Kur’ân meallerinin bir bölümünde rasûl ve bu kökten gelen kelimelerin tercümesinde “elçi” kelimesinin tercih edildiği görülmektedir.(52)

b) Nebî

Nebî kelimesinin, “haber vermek” anlamına gelen nebee (n-b-e) kökünden türetildiği belirtilmektedir. Nebe’, “büyük fayda sağlayan ve kendisiyle ilim veya zann-ı gâlibin elde edildiği haber” demektir. Nebe’, bu güvenilirliğe sahip olabilmek için tevatür, ilâhî kelam ve Rasûl’ün haberi gibi yalandan uzak olmalıdır. Bu anlamda ilgili kelimenin Kur’ân’da oldukça fazla âyette kullanım örneği vardır.(53) Bu fiil, Yüce Allah’a nispet edildiğinde nebbee kalıbında geldiği için bu kalıbın enbe’e’den daha etkili olduğu söylenebilir.(54) Hatta Hz. Peygamber’in de nebbee fiilini kullanmayı tercih ettiği de kaynaklarda belirtilmektedir.(55)

Bu bilgilerden hareketle, nübüvvet, “Yüce Allah ile akıl sahibi kulları arasında elçilik yapmak” demektir. Nebî kelimesi “yükseklik” anlamına geldiği gibi “yol” anlamına da gelmektedir ve “peygamber” anlamına gelen kelimenin kökeni de budur.(56) Nebî, “önyargısız akılların kendisiyle gerçeğe ulaştığı bilgileri haber veren kişi” anlamına gelmektedir. Bu durumda nebî, “ism-i fâil” olarak fe‘îl vezninde fâil anlamına geldiği gibi(57) “ism-i mef‘ûl” anlamına geldiği de söylenebilir. Nebî, ism-i fâil olarak “(insanlara) haber veren”, ism-i mef‘ûl olarak da “(Allah tarafından kendisine) haber verilen, haberdar edilen” anlamına gelmektedir.

Aynı kökten gelen tenebbee fiili de “peygamberlik iddiasında bulunmak” demektir. Bu kalıp, haksız yere peygamberlik isnadında bulunmak şeklinde olumsuz bir anlamla sınırlı bir kullanıma hasredilmiştir. تنبأ مسيلمة tenebbee müseylimeh ifadesi, “Müseylime peygamberlik iddiasında bulundu” demektir.(58)

Nebî kelimesinin aslı hemzeli olan, ancak hemzesi terk edilen nebeye (n-b-y) kökünden geldiği de kaynaklarda belirtilmektedir. Kur’ân’da “peygamber” anlamında nebî, nebiyyîn, enbiyâ kelimeleri 75 yerde geçmektedir. “Yükseklik, yücelik” anlamındaki nebve/nebeve kelimesiyle nebî kelimesinin bu anlamda aynı kökü paylaştığı da söylenebilir. Peygamberlere nebî denmesinin nedeni, diğer insanlara göre onların yüce bir makamda olmasındandır. Zaten Meryem 19/57’de (Hz. İdrîs örneğinde) nebîler için böyle yüksek bir makamın olduğu ifade edilmektedir. Bu durumda nebî kelimesinin yâlı (nebeye) yapısının hemzeli (nebee) olana göre daha etkili olduğu da bir hadîs-i şerifin desteğiyle iddia edilmiştir: لست بنبيء الله ولكن نبي الله lestü bi nebîillâhi ve lâkin nebiyyullah “Ben Allah’ın nebîi değilim, ancak Allah’ın nebîsiyim.”(59) Bu kullanımdaki ayırımdan da anlaşıldı gibi nebî kelimesini “yükseklik, yücelik” anlamına gelen n-b-y kökünden kabul etmek daha doğru gözükmektedir.

2. Geleneksel Anlayışta Rasûl-Nebî Tariflerinden Örnekler

İslam kültüründe nübüvvet ve risalet hakkında şöyle ifadeler kullanılmaktadır:

Nebî, kendisine kitap verilmeyen, önceki, şeriat veya kitapları yaşayan ve tebliğ eden peygamberdir; rasûl ise kendisine yeni bir kitap ve şeriat verilen peygamberdir. Buna göre her rasûl nebîdir; ancak her nebî rasûl olmayabilir. Bu ayırımı kabul etmeyip rasûl ile nebînin aynı kişi olabildiğini beyan eden yaklaşımların da bulunduğu kaynaklarda bildirilmektedir.(60)

Kelamcılar, rasûl ve nebîyi şöyle tanımlamaktadır: “Rasûl, halka dini hükümleri tebliğ etmesi için Yüce Allah tarafından gönderilen bir insandır. Bir insanın rasûl olabilmesi için kendisine Allah tarafından kitap verilmesi şart iken, Nebî’de böyle bir şart yoktur. Nebî, daha genel bir tabirdir (Her rasûl nebîdir ama her nebî rasûl değildir. Rasûl yeni bir şeriat getirir, nebî önce gelen şeriatı yerleştirir ve yayar. Rasûl, melek vasıtasıyla kendisine vahy gelen zattır. Rasûle de, rüyada vahye mazhar olana da nebî denilir).(61)

Bazı Mutezilî kelamcılara göre nebî, kitapla veya ilhamla ya da uykudaki uyarı ile Yüce Allah’tan haber veren kişidir. Rasûl ise ilâhî vahyi taşıyan vahy meleği kendisine indirilen kişidir. Bunlara göre rasûle vahy meleği iner, nebîye ise inmez. Yina bazı kelamcılara göre rasülden farklı olarak nebînin şeriat tebliğ görevi yoktur.(62)

Mâverdî, rasûl ve nebî hakkında iki görüş olduğunu beyan ederek ilkine göre rasûl ile nebî arasında fark olmadığını, sadece nübüvvetin insana özel, risâletin ise meleklere de ait olabileceğini, dolayısıyla daha genel bir terim olduğunu belirtmiştir. İkinci görüş olarak da bu iki kavramın değişik olduğunu, rasûlün konum ve değer olarak nebî’den daha yüksek olduğunu belirterek aralarındaki fark hususunda rasûle vahy meleğinin indiği, nebîye rüyada vahyedildiği, rasülün tek ümmete gönderildiği, nebinin böyle olmadığı ve rasülün şeriat ve hüküm belirlediği, nebinin ise ilâhî şeriatı koruduğu farklılıklarını beyan etmiştir.(63)

3. Rasûl Ve Nebî Kelimelerinin Kur’ân’da Aynı Anlamda Kullanımları

Kur’ân-ı Kerîm’de, rasûl ve nebî kelimelerinin peygamberlik anlamındaki kullanımlarında şöyle bir aynılık ortaya çıkmaktadır. Bu aynılıklar şunlardır:

a) Tüm Ümmetlere Gönderilmeleri Bakımından

“İnsanlar bir tek ümmet idi. Sonra Allah, müjdeleyici ve uyarıcı olarak peygamberleri gönderdi.”(64) Bu âyette insanlığın tek bir topluluk olduğu döneme ve onlara müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderilen peygamberlerden söz edilirken bütün peygamberler için en-nebiyyîn (nebîler) ifadesi kullanılmıştır.

“Andolsun ki biz, “Allah’a kulluk edin ve Tâğut’tan sakının” diye (emretmeleri için) her ümmete bir peygamber gönderdik.”(65) Bu âyette ise her ümmete bir peygamberin gönderildiği belirtilmiş, bu defa da rasûl kelimesi tercih edilmiştir. Konu ve muhataplar aynı olduğu için insanlığa gönderilen bütün elçiler için hem nebî hem de rasûl kelimelerinin kullanılabildiği açıkça ortaya konulmuş, aralarında fark olmadığı dolaylı olarak belirtilmiş olmaktadır. Buradaki her iki âyette de “göndermek” anlamına gelen kelime be‘ase’dir.

Benzer şekilde Hacc 22/52. âyette de hem rasûl için hem de nebî için, A‘râf 7/94 ve Zuhruf 43/6’da nebîler için yine “göndermek” anlamında bu defa arselnâ fiili kullanılmıştır. Bu durumda her iki kelimenin de “gönderilme, görevlendirilme” noktasında aynı konumda oldukları söylenebilir.

b) İman Esasları Bakımından

“Asıl iyilik, o kimsenin yaptığıdır ki, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanır.”(66) “Her biri Allah a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine iman ettiler. “Allah’ın peygamberlerinden hiçbiri arasında ayırım yapmayız (dediler).”(67) Bakara sûresindeki bu iki âyette de ele alınan konu iman esaslarıdır ve her ikisinde de peygamberlere iman, bu esaslar arasında sayılmaktadır. İlk âyette iman edilecek peygamberler için en-nebiyyîn (nebîler), diğerinde ise de rusül (peygamberler) ifadesi kullanılmıştır. Buradan hareketle her iki kelimenin aynı peygamberleri nitelendirdiğini ve bu iki kelimenin peygamberlik anlamında aynı kişileri içerdiğini söyleyebiliriz.

c) Gönderilme Gerekçeleri Bakımından

“Sonra Allah, müjdeleyici ve uyarıcı olarak peygamberleri gönderdi.”(68)

“Müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler (gönderdik).”(69) Bu iki âyette peygamberlerin müjdeleyicilik ve uyarıcılık görevlerine değinilmekte ve hem en-nebiyyîn (nebîler) ifadesi hem de rusül (peygamberler) ifadesi kullanılmıştır. Bu durum, bize her iki kelimenin birbirinin yerine kullanılabildiğini ve aynı kişileri nitelediğini açıkça göstermektedir.

d) Kıssalarının Anlatılması Veya Anlatılmaması Bakımından

“Biz Nuh’a ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik. (Nitekim) İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya‘kûb’a, esbâta (torunlara), İsa’ya, Eyyûb’e, Yunus’a, Harun’a ve Süleyman’a vahyettik. Davud’a da Zebûr’u verdik. Bir kısım peygamberleri sana daha önce anlattık, bir kısmını ise sana anlatmadık. Allah Musa’ya gerçekten konuştu.”(70) Bu âyette adı zikredilen peygamberlerin hepsinin vahy aldığı, daha önce kıssası anlatılanlar olduğu gibi kıssası anlatılmayan peygamberlerin de var olduğu ifade edilmiş, vahy alan bu peygamberler için en-nebiyyîn (nebîler) ifadesi kullanılmıştır.

“Andolsun, senden önce de peygamberler gönderdik. Onlardan sana kıssalarını anlattığımız kimseler de var, durumlarını sana bildirmediğimiz kimseler de var.”(71) Nisâ sûresindeki âyetlere benzer şekilde kıssası anlatılan veya anlatılmayan peygamberler için bu âyette iseرُسُلًا rusül (peygamberler) kelimesi tercih edilmiştir. Bu iki örnek âyet grubunda da görüleceği üzere kıssası anlatılan veya anlatılmayan peygamberler için en-nebiyyîn (nebîler) ifadesi de rusül (peygamberler) ifadesi de kullanılabilmektedir. Dolayısıyla her iki kelimenin de aynı kişileri, yani aynı peygamberleri nitelediği ve bu kelimelerin birbirinin yerine kullanılabildiği ortaya konulmuş olmaktadır.

e) Kendilerine Kitap Verilmesi Bakımından

“İnsanlar bir tek ümmet idi. Sonra Allah, müjdeleyici ve uyarıcı olarak peygamberleri gönderdi. İnsanlar arasında, anlaşmazlığa düştükleri hususlarda hüküm vermeleri için, onlarla beraber hak yolu gösteren kitapları da gönderdi.”(72) Bu âyette Yüce Allah, bütün peygamberler için en-nebiyyîn kelimesini kullanmakta ve bütün peygamberlerle birlikte kitâbı, yani vahyi indirdiğini, öğrettiğini beyan etmiştir. Demek ki iddia edilenin aksine nebîlere de kitap veya vahy verilmiş, onlar da ilâhî gerçeklerden haberdar edilmiş, müjdeleyicilik ile uyarıcılık görevlerini yapmışlardır.

“Hani Allah, peygamberlerden ‘Ben size Kitap ve hikmet verdikten sonra nezdinizdekileri tasdik eden bir peygamber geldiğinde ona mutlaka inanıp yardım edeceksiniz’ diye söz almıştık.”(73) İşte bu âyette de bir öncekinde olduğu gibi nebîlerden alınan söze değinilmiş, ardından kendilerine kitap ve hikmet gelince veya beraberlerinde bulunan ilâhî mesajı doğrulayan başka bir elçi geldiğinde ona inanıp güvenecekleri ve yardımcı olacakları onlara bildirilmiş, ilâhî öğretideki amaç ve misyon birlikteliğine dikkat çekilmiştir. Kendilerine kitap ve hikmet verilen peygamberler bu âyette de en-nebiyyîn kelimesiyle ifade edilmiştir. Âl-i İmrân 3/187. âyetinde kendilerinden söz alınanlar “kendilerine kitap verilenler” olarak belirlenmiş, Âl-i İmrân 3/79 ve 81’de nebîlere de kitap verilmiş olduğu böylece delillendirilmiştir. Bu âyette ayrıca gelecek bir elçiyi müjdelemek geleneğine de dikkat çekilmiştir. Bu âyette kendilerinden söz alınan kişilerin peygamberler değil de peygamberler aracılığıyla ümmetleri olduğu da belirtilmektedir.(74) Muhataplar kim ve amaç her ne olursa olsun nebîlere verilen kitabın, daha sonra gelen rasûller tarafından da onaylanacağı beyan edilmiş, ilâhî bilgilendirmede nübüvvet ve risalet arasında herhangi bir fark olmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

“Biz O’na İshâk ve (İshâk’ın oğlu) Ya‘kûb’u da armağan ettik; hepsini de doğru yola ilettik. Daha önce de Nûh’u ve O’nun soyundan Dâvûd’u, Süleymân’ı, Eyyûb’u, Yûsuf’u, Mûsâ’yı ve Hârûn’u doğru yola iletmiştik; Biz iyi davrananları işte böyle mükâfatlandırırız. Zekeriyyâ, Yahyâ, Îsâ ve İlyâs’ı da (doğru yola iletmiştik). Hepsi de iyilerden idi. İsmâîl, Elyesa‘, Yûnus ve Lût’u da (hidâyete erdirdik). Hepsini âlemlere üstün kıldık. Onların babalarından, çocuklarından ve kardeşlerinden bazılarına da (üstün meziyetler verdik). Onları seçkin kıldık ve doğru yola ilettik. İşte bu, Allah’ın hidâyetidir, kullarından dileyeni ona iletir. Eğer onlar da Allah’a ortak koşsalardı yapmakta oldukları amelleri elbette boşa giderdi. İşte onlar, kendilerine kitap, hikmet ve peygamberlik verdiğimiz kimselerdir. Eğer onlar (kâfirler) bunları inkâr ederse şüphesiz yerlerine bunları inkâr etmeyecek bir toplum getiririz. İşte o peygamberler Allah’ın hidâyet ettiği kimselerdir. Sen de onların yoluna uy.”(75) Bu âyetlerde ismi zikredilen bütün peygamberlerin hidayete erdirildiği, ihsan sahibi olanların karşılıksız bırakılmayacağı, hepsinin sâlih insanlar olduğu, âlemlere (dönemlerinin insanlarına) üstün kılındıkları, seçildikleri ve doğru yola iletildikleri beyan edilmiş, sonunda hepsine kitap (vahy), hikmet (vahy ile hükmedecek yetenek) ve nübüvvet (peygamberlik) verildiği beyan edilmiştir.

Hadîd 57/25. âyette tıpkı Bakara 2/213’te olduğu gibi bütün peygamberlerin gönderilişinden söz edilirken rusül kelimesi kullanılmış, Bakara 2/213 ve Âl-i İmrân 3/81’deki ifadeleri destekler mahiyette hepsiyle birlikte “Kitâb”ın da indirildiği beyan edilmiştir.

Ayrıca Âl-i İmrân 3/79, ‘Ankebût 29/27, Câsiye 45/16 ve Hadîd 57/26. âyetlerde de nübüvvet ile kitap verilmesi aynı anda zikredilmiştir. Demek ki bütün peygamberlere kitap, hikmet, dolayısıyla nübüvvet verilmiştir.

Bazı ilim adamlarının belirttiği gibi resüllerden farklı olarak nebîlerin vahye muhatap kılınmadığı iddiası(76) bu âyetlerle geçersiz kılınmaktadır.

f) Peygamberlerin Tafdîli Bakımından

Bütün ümmetlere gönderilme, iman esaslarında yer alış, gönderilme gerekçeleri, kıssalarının anlatılıp anlatılmaması ve kendilerine kitap verilmesi noktalarındaki benzerlik, hatta aynılık, peygamberlerin birbirlerin tafdîlinde (üstünlük veya farklılık) de kendisini göstermektedir.

“O peygamberlerin bir kısmını diğerlerinden farklı/üstün kıldık. Allah onlardan bir kısmına konuşmuş, bazılarını da derece derece yükseltmiştir. Meryem oğlu İsa’ya açık mucizeler verdik ve onu Rûhu’l-Kudüs ile güçlendirdik.”(77) Bu âyette peygamberler arası tafdîlden söz edilirken er-rusül “peygamberler” kelimesi kullanılmıştır.

“Andolsun ki biz, peygamberlerin kimini kiminden farklı kıldık; Dâvûd’a da Zebûr’u verdik.”(78) Bu âyette de konu tafdîlle ilgilidir ve Bakara 2/253’teki kullanımda geçen er-rusül kelimesi yerine bu defa en-nebiyyîn kelimesi tercih edilmiştir. Bu durum, bize her iki kelimenin de aynı peygamberler için birbirinin yerine kullanılabildiğini, aralarında kişi farkı olmadığını açıkça göstermektedir.

Genel olarak bütün peygamberlere yönelik olarak ortaya konulmuş olan bu ifadelerden sonra şimdi de bazı peygamberlere yönelik ifadeleri ele almak istiyoruz.

g) Bazı Peygamberlere Yönelik İfadeler Bakımından

ı. Hz. İbrahim ve Hz. Mûsâ

“Yoksa Mûsâ’nın ve sözü tam yerine getiren İbrâhim’in sahifelerinde bulunan şu (gerçekler kendisine) haber verilmedi mi?”;(79) “Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki sahifelerde/vahiylerde (yani mesela) İbrahim ve Musa’nın sahifelerinde/vahiylerinde de vardı.”(80)

Bu iki âyet grubunda Hz. İbrahim ile Hz. Mûsâ’nın “suhuf” (sahifeler) sahibi olduğu vurgulanarak bu yönüyle ortak oluşlarına işaret edilmiş olmaktadır. Aynı mesaja sahip olan bu iki peygamber hakkında daha sonra şöyle nitelendirmeler yapılmaktadır:

“(Ey Peygamber!) Kitap’ta İbrahim’i de an (onu da insanlara anlat). Zira o, dosdoğru bir peygamberdi.”(81) Bu ifadede Hz. İbrahim’in nebî olarak anılması onun bu kontekste nübüvvet yönünün daha öncelikli hatırlatılması gerektiğini göstermek içindir; yoksa onun sadece nebî olduğunu göstermek için değildir.

“(Ey Peygamber!) Kitap’ta Mûsâ’yı da an (onu da insanlara anlat). Gerçekten o, hem özü sözü bir (seçkin) hem de vahiy ile haberdar edilmiş elçiydi.”(82) Bu âyette de Hz. Mûsa’nın nübüvvet yönüne özel gönderme yapılmış ve bunun risaletten bağımsız olmadığı vurgulanmıştır.

Son iki âyette sahifelere sahip Hz. İbrahim’in nebî, Hz. Mûsâ’nın ise nübüvvet yönü daha önde risalet sahibi olduğu belirlenmiş, risalet öğretileri aynı olan her iki peygamberin nebî olarak da rasûl olarak da anılabileceği ifade edilmiş olmaktadır.

ıı. Hz. İsmâîl

Aynı şekilde yine kitap verilenler arasında sayılmayan Hz. İsmail hakkında Yüce Allah hem rasûl hem de nebî kelimelerini kullanmaktadır: “(Ey Peygamber!) Kitap’ta İsmail’i de an (onu da insanlara anlat). Gerçekten o, hem sözünde duran, hem de vahiy ile haberdar edilen bir peygamberdi.”(83) Bu âyete göre risalet ve nübüvvet farkının “bir peygambere kitap verilip verilmemesi”yle ilişkilendirilmesinin doğru olmadığı ortaya çıkmış olmaktadır.

ııı. Hz. Yahyâ

Geleneksel rasûl-nebî ayırımda kendilerine kitap verilenler arasında sayılmayan Hz. Yahyâ için Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Ey Yahya! Kitab’a sımsıkı sarıl!” (dedik) ve henüz küçük çocukken ona muhakeme gücü verdik.”(84) Bu âyette sözü edilen kitab, genel olarak vahy, ilâhî hükümler olarak kabul edilmeli, onun da ilâhî bilgilendirmeden nasibini aldığı belirtilmelidir. Zaten bunun sonucunda muhakeme gücünün de daha çocukken ona verildiği ifade edilmektedir. Bir peygamber için sağlam bir muhakeme gücü ancak kendisine yönelik vahy ile anlam kazanır.

ıv. Hz. Îsâ

Rasûl ve nebî kelimelerinin farkını ortaya koymaya çalışan ve meseleyi kitap verilip verilmemesiyle ilişkilendirenlere en net ve kapsamlı cevap Hz. Îsâ ve onun peygamberliğiyle ilgili şu âyettir: “(Îsâ şöyle dedi:) Ben, Allah’ın kuluyum. O, bana Kitâb’ı verdi ve beni peygamber yaptı.”(85) Bu âyete göre kitap verilmeyen peygambere nebî isminin verilmesi, gerçeği yansıtmamaktadır. Hz. Îsâ’ya hem kitap verilmiş, hem de nebî kılınmıştır. Bu âyete göre kitap (vahy) ile nübüvvet birbirinden ayrılmayan iki parçadır.

v. Hz. Zekeriyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ, Hz. İbrahim, Hz. Mûsâ, Hz. İsmail ve Hz. İdrîs

Meryem sûresinin ilk 57 âyetlik bölümünde yukarıda isimleri sayılan yedi peygamber hakkında bilgi verilmiştir. Sûrenin 58. âyetinde ise şu ifadelere yer verilmiştir:

“İşte bunlar, Allah’ın, Âdem’in soyundan kendilerine nimetler verdiği peygamberlerden, Nuh ile birlikte (gemide) taşıdıklarımızdan, İbrahim ve İsrail (Ya‘kûb)’in soyundan, doğruya ulaştırdığımız ve seçkin kıldığımız peygamberlerden bir bölümüdür. Onlara, Rahmân’ın âyetleri okunduğunda ağlayarak secdeye kapanırlardı.”(86) İşte bu âyette daha önce isimleri zikredilen peygamberlerin Âdem (as)’ın, Hz. Nûh ile gemide taşınanların ve Hz. İbrahim ile Hz. Ya‘kûb’un neslinden gelen nebîler olduğu belirtilmiş, -kendilerine kitap verilen rasûl- ayırımına gidilmeden hepsine nebîler denilmiş, peygamberler nübüvvet ismiyle anılmışlardır. Bazen nebî, bazen rasûl, bazen de her iki kelimeyle birlikte anılan bu peygamberlerin hepsinin hidayete erdirildiği, seçildiği ve Yüce Allah’ın âyetleri kendilerine okunduğunda gözyaşları içinde yere kapandıkları beyan edilmektedir.

Demek ki kitap verildiği ifade edilen veya edilmeyen, kendisine rasûl de denen veya denmeyen bütün bu peygamberler bu âyetteالنَّبِيّ۪ن en-nebiyyîn “nebîler” diye isimlendirilmektedir. Diğer âyetlerde ise benzer içerikler ve bağlam dikkate alınarak bu defa bütün peygamberler rusül veya mürselûn olarak isimlendirilmektedir.

4. Hz. Muhammed’in Risâlet ve Nübüvveti

Kur’ân’da bütün peygamberler için hem rasûl/rusül/mursel/mürselûn hem nebî/nebiyyûn/enbiyâ kelimelerinin kullanıldığını görmüştük. Şimdi de konuyu Hz. Peygamber özelinde ele almak istiyoruz.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e bazı âyetlerde sadece rasûl, bazılarında sadece nebî diye hitap etmektedir:

“Ey rasûl/peygamber, Rabbinden sana indirileni tebliğ et.”(87) “Ey Peygamber! Allah’a karşı duyarlı ol, kâfirlere ve münafıklara boyun eğme.”(88) Bu ve benzer pek çok âyette Yüce Allah Hz. Peygambere bazen rasûl bazen de nebî kelimeleriyle hitap etmektedir.

Bunlardan farklı olarak bazı âyetlerde aynı anda hem rasûl, hem de nebî diye hitap edilmektedir: “(Onlar) yanlarındaki Tevrat ve İncil’de yazılı buldukları nebî rasûle, o ümmî Peygamber’e uyarlar”;(89) “Öyle ise Allah‘a ve kendisi de Allah’a ve kelimelerine/mesajlarına inanan ümmî nebî olan Resûlüne inanın ve O’na uyun ki doğru yolu bulasınız.”(90) Burada zikrettiğimiz âyetlerin ilkinde Hz. Peygambere rasûl, ikincisinde nebî, üç ve dördüncüsünde ise hem rasûl hem de nebî olarak hitap edilmiştir.

Mü’minlere sevgide kendilerinden daha ilerde bir konumda olduğu ifade edilen Hz. Peygamber için Ahzâb 33/6’da nebî kelimesi kullanılmış, benzer düşkünlük ve merhametten söz eden Tevbe 9/128’de ise rasûl kelimesi kullanılmıştır.

Bu kullanımlardan anlaşılıyor ki risâlet ve nübüvvet, diğer bütün peygamberlerin olduğu gibi Hz. Peygamber’in de iki özelliğidir. Bu özellikler ayrı ayrı yerlerde geçince sorun olmadığını yukarıda izaha çalışmıştık. Ancak Meryem 19/51 ve 54 ile A‘râf 7/157 ve 158. âyetlerde olduğu gibi iki özellik bir arada yer aldığında ve arada atıf harfi de olmayınca nübüvvetin, risalet içinde değerlendirilmesi gereken bir özellik arzettiğini, farklı bir görev veya şahıs içermekten ziyade risaletin içerisinde değerlendirilmesi gereken bir yapı oluşturduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir. Böyle bir tespitin sonucunda nübüvveti risaletten daha genel bir kavram olarak algılamak yerine, risâletin daha genel bir görev olduğunu söylemek durumundayız.

Âl-i İmrân 3/144. âyetinde Hz. Peygamber’in risâletine vurgu yapılmış ve “Muhammed sadece bir rasûldür” denilmiştir. Bu durumda nübüvveti risâletten farklı görmek Hz. Peygamberin nebîliğini de ifade eden âyetlerle sorun meydana gelmesine neden olacaktır. Oysa nübüvvet risâletten bağımsız bir görev olarak algılanmayıp risâletin içersinde bir kurum olarak kabul edilirse ortada bir sorun kalmayacaktır.

“Muhammed, sizin erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir. Fakat o, Allah’ın Resûlü ve nebîlerin, peygamberlerin sonuncusudur.”(91) Nübüvvet ve risaleti birbirinden ayıran ve farklı insanların görevleri olarak kabul edenler farkında olmadan “Hz. Peygamber nebîlerin sonuncusudur; nübüvvet bitmiştir; ancak risalet devam etmektedir” diyenleri desteklemiş, onlara malzeme temin etmiş olmaktadırlar. Hâlbuki bizim tespitimize göre Allah’ın rasûlü olmakla Allah’ın nebîsi olmak arasında görevlendirilme ve şahıs bakımından herhangi bir fark yoktur. Dolayısıyla peygamberlik anlamında “nebîlerin sonuncusu” olmak, aynı zamanda rasüllerin de sonuncusu olmak demektir. Hz. Peygamber, nebîlerin sonuncusu olmakla aynı zamanda rasüllerin de sonuncusudur. Ondan sonra peygamber anlamında nebî de rasûl de gelmeyecektir. Bir hadîs-i şerifte şöyle buyrulmaktadır: “Risalet ve nübüvvet kesildi. Benden sonra rasûl de nebî de yoktur.”(92) Bu rivayette de ortaya konulan gerçek, peygamberlik kurumunun Hz. Peygamberle sona erdirildiğidir. Bir başka rivayette de Hz. Peygamber kendisiyle diğer peygamberlerin konumunu anlatırken bir tuğlası eksik bırakılmış bir bina örneğini vermiş, eksik tuğlanın kendisi olduğunu beyan ederek peygamberlik kurumunun sona erdiğini ifade etmiştir.(93) Eğer nebî ile rasûl arasında şahıs olarak fark kabul edilirse o zaman Hz. Peygamber’in nübüvveti biterken risalet yönüyle hayatiyetinin devam ettiği sonucu da kaçınılmaz olur ki bu durum gerçeğe aykırıdır.

Rasûl ve Nebî Farkına Delil Gösterilen Ayetlerin Yorumu

Rasûl ile nebî arasında fark olduğunu ve bunların farklı kişilere ait farklı peygamberlikler olduğunu kabul edenler Hacc 22/52. âyeti delil olarak ileri sürmektedirler. Âyet mealen şöyledir:

“(Ey Muhammed!) Biz, senden önce hiçbir resûl ve nebî göndermedik ki, o, bir temennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine ille de (beşerî arzular) katmaya kalkışmasın. Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra Allah, kendi âyetlerini (lafız ve mana bakımından) sağlam olarak yerleştirir. Allah, hakkıyla bilendir; hüküm ve hikmet sahibidir.”

Râzî, bu âyeti yorumlarken rasûl ve nebî ayırımı konusuna girmiş ve Kelbî ve Ferrâ gibi bazı alimlerin bu ayırımı kabul ettiğini,(94) bazılarının ise kabul etmediğini beyan ederek ayrımı kabul etmeyenlerin, karşı tarafa şunları söylediğini aktarmıştır:

“Bu âyet, A‘râf 7/94’te de olduğu gibi nebînin de mürsel (yani Allah tarafından gönderilmiş olduğuna) delalet eder. Yüce Allah Hz. Peygambere bazen nebî bazen de rasûl diye hitap etmektedir. Dolayısıyla bu durum iki kavram arasında aykırılık veya zıtlık olmadığını göstermektedir. Ayrıca Hz. Peygamber için nebîlerin sonuncusu olması da iki kavramın aynılığını gösterir.” Bu ifadelerden sonra Râzî, kendi görüşünün ayırımı kabulden yana olduğunu, rasüle mucize ve kitap indirildiğini, önceki şeriatı neshettiğini, kendisine vahy meleğinin geldiğini, tebliğle görevlendirildiğini, nebîlerin ise böyle olmadığını ifade etmiştir.(95) Râzî’nin bu ifadeleri Hz. İbrâhim ile aynı dönemin peygamberi olan ve Kur’ân’da kendisine rasul-nebî denen oğlu Hz. İsmail pratiğiyle örtüşmemektedir.

Mustafa Merâğî rasûlün yeni bir şeriat getirdiğini, nebî’nin ise bununla birlikte önceki şeriatleri yerleştirmeyi de içerdiğini beyan etmiştir.(96) Bu yorumuyla Merâğî, nebîyi rasûlden daha geniş bir kapsamda değerlendirmiş olmakta, dolayısıyla klasik ayırıma farklı bir boyut eklemiş olmaktadır.

Hacc 22/52. âyette rasûl ve nebî kelimeleri arasında vâv bağlacının bulunması, her iki kelimenin farklı kişileri nitelendirdiği kanaatinin doğmasına neden olmuştur. Halbuki bir insan hem mü’min olur, hem de muttakî; hem muhsin olur, hem de müslim; hem baba olur hem de oğul… Kaldı ki buna benzer kullanımlar Kur’ân’da da yer almaktadır.

Bakara 2/98. âyetinde Allah’a, meleklerine ve peygamberlerine düşman olanlara Allah’ın da düşman olacağı belirtilmiş, melekler kelimesi bütünü içermesine rağmen aynı ayette Cebrâîl ve Mîkâl (Mîkâîl)’in isimleri de ayrıca zikredilmiştir.

Ahzâb 33/7. âyetinde nebîlerden söz alındığı belirtilmesine rağmen peşinden “Senden, Nûh’tan, İbrâhîm’den, Mûsâ’dan ve Meryem oğlu Îsâ’dan da söz aldık” buyurulmaktadır. Nebîler kavramına şüphesiz adı zikredilen peygamberler de girmesine rağmen Yüce Allah onları ayrıca zikretmiştir.

Hacc 22/52. âyette hem rasûl hem de nebî kelimelerinin kullanılması onların birbirinden farklı insanları nitelendirmesine değil, aynı peygamberin hem risalet hem de nübüvvet yönünü öne çıkarmaya yöneliktir. Kaldı ki âyette yer alan temennâ fiili de ümniyyetihî kelimesindeki zamir de tekildir. Dolayısıyla âyette birden çok kişiden değil, aynı kişinin değişik yönlerinden veya özelliklerinden söz ediliyor demektir. Ayrıca Hz. Peygamber için A‘râf 7/157 ve 158. âyetlerde, Hz. Mûsâ için Meryem 19/51’de ve Hz. İsmail için de yine Meryem 19/54. âyette rasûl ve nebî kelimelerinin yan yana zikredildikleri ve aralarında bağlaç bulunmadığının da unutulmaması gerekir. Bir konuyla ilgili bütün âyetleri görerek, hepsini hesaba katarak değerlendirme yapmak durumundayız; aksi takdirde bazı hatalar kaçınılmaz olacaktır.

“Hani Allah, peygamberlerden, ‘Ben size Kitap ve hikmet verdikten sonra nezdinizdekileri tasdik eden bir peygamber geldiğinde ona mutlaka inanıp yardım edeceksiniz’ diye söz almış, ‘Kabul ettiniz ve bu ahdimi yüklendiniz mi?’ dediğinde, ‘Kabul ettik’ cevabını vermişler, bunun üzerine Allah, ‘O halde şahit olun; ben de sizinle birlikte şahitlik edenlerdenim’ buyurmuştu.”(97)

Bu âyette kendilerinden söz alınan peygamberlerden kasıt, peygamberlerin ümmetleri veya çocukları, yani israiloğulları ya da ehl-i kitaptır. Çünkü onlar peygamberliğe daha layık olduklarına inanıyorlardı. Nitekim bu doğrultuda olmak üzere Übeyy ve İbn Mes‘ûd, kıraatlarındaوَاِذْ اَخَذَ اللّٰهُ م۪يثَاقَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ ifadesini kullanmışlardır.(98) Son kıraat, Âl-i İmrân 3/187. âyetten de desteğe sahiptir.(99) Alınan sözlerin ümmetler veya peygamberlerin çocuklarından gerçekleşmesi de vakaya uygundur. Hz. Peygamber’den önceki peygamberlerin ümmetlerinin veya çocuklarının böyle bir görevi vardı. Son peygamerin ümmetinin ise böyle bir görevi olamaz; çünkü Hz. Peygamber, Ahzâb 33/40. âyet gereği son peygamberdir. Zaten âyetin başındaki “hani, hatırla, unutma” anlamındaki iz edatı, muhatap olan kişinin Hz. Peygamber olduğunu,النَّبِيّ۪ن en-nebiyyîn “nebîler” ifadesinin içinde onun bulunmadığını gösterir. Maksat, önceki peygamberlerin ümmetlerinden alınan ilgili sözün hatırlatılmasıdır.

Bu sözün birlikte ve aynı anda peygamberlik yapan peygamberlere yönelik olması da mümkündür; çünkü Hz. İbrahim Hz. Lût, Hz. İsmail, Hz. İshâk; Hz. Mûsâ Hz. Şuayb, Hz. Hârûn; Hz. Yakub ve Hz. Yûsuf örneklerinde olduğu gibi böyle risaletler yaşanmıştı.(100)

Maksadın kitap ehli veya İsrailoğulları olduğu görüşü ise diğerlerine göre daha doğru gözükmektedir. Çünkü bu konu, sûrenin 64. âyetinden itibaren devam etmekte ve kitap ehlinden söz edilmektedir. Konuyu bağlamından kopartarak izah etmek doğru değildir. Dolayısıyla kendilerinden söz alınanlar öncelikle Medine ve dolaylarında yaşayan kitap ehlidir; iman edip yardımda bulunmaları istenen rasûl de Hz. Muhammed’dir. Âyetlerdeki konu, daha önce peygamberlere ve ümmetlerine ait evrensel sözün Hz. Peygamber’in risaletini kabule yanaşmayan kitap ehline yeniden hatırlatılmasıdır.

Bu âyetin vermek istediği evrensel mesaj, risaletin evrensel olduğu ve peygamberlerin birbirinin zıddı veya reddiyesi olmadığı esasının unutulmamasının sağlanmasıdır. Risalet ve nübüvvet kurumu Hz. Peygamberle bittiği için ondan sonra bu iddialarla ortaya çıkmak sadece bu kurumun istismarıdır.

Bu iki âyete ilave olarak bir de A‘râf 7/35. âyeti risalet ve nübüvvet ayırımına, dolayısıyla nübüvvet bitse de risaletin devam ettiğine dair deliller arasında sayılmaktadır.(101) Âyet meali şöyledir:

“Ey Âdemoğulları! Kendi içinizden size âyetlerimi anlatacak peygamberler gelirse kim (onlara karşı gelmekten) sakınır ve kendini ıslah ederse, artık onlara korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir de.”

Önceki âyetin izahında da söylediğimiz gibi bağlamı görmeden âyetlere anlam vermek doğru değildir. İşte A‘râf 7/11. âyetten itibaren ele alınan konu Hz. Âdem ve eşinin nimet yurdundan çıkartılması, onların özür beyanları, kendilerinin şeytana karşı uyarılmaları vs. konular işlenmiş, 34. âyette ise Yüce Allah bütün ümmetlere ait bir yasasından, yani “her ümmetin bir süresi vardır; süre dolunca ileri-geri oynanmaz” şeklindeki evrensel yasadan söz etmiştir. İşte bu ifadelerden sonra bütün ümmetlerin, kendi peygamberleri etrafında toplanması gerektiği söz konusu âyetle onlara bildirilmektedir.

Konunun Değerlendirilmesi

Risâlet ve nübüvvet/nebî ve rasûl iç içe ve birbirini tamamlayan iki kavramdır. Bütün peygamberler hem nebîdir hem de rasûldür. Her peygamber önce nebîdir, yani önce vahy ile ilâhî âlemden haberdar edilmiştir; sonra da rasûldür; yani o bilgileri insanlara tebliğ etmiştir.

Nebî, peygamberlerin ilâhî bilgilendirme ile gerçeklerden haberdar edilmeleri halinin ifadesidir. Daha çok peygamberliğin ilk dönemlerini nübüvvet olarak isimlendirmek yerinde olur. Peygamberler önce bilgilendirilmişler; daha sonra o bilgilerin toplumla ilgili olanlarını hiçbir eksiltme ve artırım yapmadan olduğu gibi tebliğ etmişlerdir. Mâide 5/67. âyette Yüce Allah rasûlün tebliğ görevine vurgu yapmış ve eğer indirilen gerçekleri tebliğ etmemişse risaleti muhataplara ulaştırmamış olacağını beyan etmiştir.

“Gerek nebî gerek rasûl Kur’ân’da ‘Allah’ın buyruklarını ve öğütlerini muhataplara bildirmek üzere seçtiği elçi’ anlamında kullanılır… Kur’ân’da kendilerinden söz edilen peygamberler hem rasûl hem nebî olarak nitelendirilmiş, böylece nebî ile rasûl arasında bir farkın bulunmadığına işaret edilmiştir. Allah bütün nebî ve resüllere dînî-dünyevî konulara ilişkin bilgileri ve buyrukları vahiy yoluyla bildirip bunları insanlara tebliğ etmelerini emretmiş, onlar da aldıkları vahiylerin Allah’tan geldiğine dair zorunlu bilgiye sahip olmuştur.”(102)

Bu son derece isabetli tespitleri yapan Yavuz, Kur’ân’da geçen nebî ve resûl kavramlarının aynı anlamda kullanılmasına karşılık hadislerde nebî ile resûl arasında farklılık bulunduğu, resüllerin sayısının 313 (bazı rivayetlere göre 315)(103), nebîlerin 124.000 olduğu görüşlerinin ileri sürüldüğünü beyan ettikten sonra şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Ancak hadislerin çoğunda peygamberler hakkında nebî kelimesi kullanılmış, Mirac esnasında Hz. Peygamber’in nebilerle görüştüğünü bildiren rivayetlerde Hz. Mûsa ve Hz. Îsâ’dan da nebî diye söz edilmiştir. Bu kullanımlar dikkate alınarak genel anlamda hadislerde de nebî ile resûl arasında fark gözetilmediği söylenebilir. Aksi taktirde 313 diye verilen resül sayısınca ilâhî kitap ve şeriatın gelmiş olması gerekir. Birçok kitabın değişik resüllere mükerrer olarak indirildiği şeklinde bazı kelamcılarca yapılan yorum ise tatmin edici değildir; esasında bu konuda naklî bilgi de yoktur. Bu sebeple rivayetlerin sahih olanlarının Kur’ân’a aykırı bilgiler içermediğini düşünüp hadislerde de nebî ile resül arasında fark gözetilmediğini, buna aykırı bilgiler içeren rivayetlerin ise problemli olduğunu kabul etmek gerekir.”(104)

Rasûl ile nebî arasında bir fark ortaya konulacaksa bu fark kişilerle değil, aynı kişilerin farklı özellikleri veya yükümlülükleriyle ilgili olarak yapılmalıdır.(105)

Kur’ân’da Hz. Peygamber’e yönelik; “Ey Nebî!” şeklindeki hitaplara bakıldığında (meselâ Enfâl 8/65, 70, Tevbe 9/73, Ahzâb 33/1, 6, 13, 45, 56; Mümtehıne 60/12; Talâk 65/1; Tahrîm 66/8’de olduğu gibi) her yerde olmasa da zaman zaman kendi özel hayatıyla ilgili düzenlemelerden söz edildiği açıkça görülmektedir. Örnek olarak; “Ey Nebî!” diye başlayan Ahzâb 28-34 arası âyetlerde ele alınan konulara bakıldığında Hz. Peygamber’in ailesi ve aile hayatıyla ilgili meselelerden, Ahzâb 33/50-52. âyetlerde de aynı şekilde evlilik konusundan söz edildiği açıkça görülmektedir. Özellikle 50. âyete “ey nebî” diye başlanmış ve âyetin devamında “Mü’minlere değil, sırf sana mahsus olmak üzere” ifadesi konularak meselenin Hz. Peygambere özel oluşuna dikkat çekilmek istenmiştir. Ahzâb 33/59. âyette de öncelikle eşleri ve kızlarına yönelik emir yer almış, peşinden mü’minlerin hanımlarına söz getirilmiştir.

Benzer bir örnek hitap da Tahrîm sûresinin ilk âyetinde yer almaktadır. Orada da Hz. Peygamber yine kendi aile hayatıyla ilgili bir uygulaması nedeniyle uyarılmış, Allah’ın kendisi için helal kıldığı bir şeyi, hanımlarının rızası için haram kılmaya kalkışmasının yanlışlığı dile getirilmiştir.

Bu örneklerde de görüldüğü gibi Hz. Peygamber’in aile hayatıyla ilgili meseleler genellikle nübüvvet hitabıyla şekillendirilmiş, uyarıldığı birkaç husustan biri de yine bu noktada ortaya çıkmıştır. Buradan hareketle Hz. Peygamber’in hatalarını nübüvvet yönüyle ilişkilendirip risalet noktasında böyle bir eksikliğinin olamayacağını söylemek yanlış olmasa gerektir. Çünkü risaletin tebliğinde onun hata veya eksiklik yapması düşünülemez. Risalette eksiklik peygamberlik kurumuyla bağdaşmaz. Zaten Yüce Allah onu tebliğ faaliyetlerinde insanların müdahalesinden koruyacağı garantisini Mâide 5/67 ve Cinn 72/27. âyetlerde vermiştir. Dolayısıyla böyle bir bakışın ortaya konulmasıyla hem peygamberlerin birer insan olduğu gerçeği unutulmamış olur; hem de risalet görevinin koruma garantisine alınmışlığı zedelenmemiş olur.

Mahşerde insanların sorgulanmasından söz eden Zümer 39/69. âyette ve Allah’a ve Peygamber’e itaat edenlerin beraber bulundurulacaklarından söz eden Nisâ’ 4/69. âyette en-nebiyyîn kelimesi kullanılmıştır. Bu ifade söz konusu işlemlerde rasüllerin bulunmayacağı anlamına gelmez. Nebîler bulunuyorsa aynı kişiler olan rasüller de bulunuyor demektir. Çünkü iki isim de aynı şahısları nitelendirmektedir.

Peygamberlere itaat ve onlara ittiba‘dan söz eden âyetlerde de rasûl kelimesi kullanılmıştır. Bu durumda da “nebîlere itaat ve ittiba‘a gerek yoktur” anlamı çıkarılmamalıdır. Benzer şekilde öldürüldüğü ifade edilen peygamberler için de en-nebiyyîn veya el-enbiyâ’ kelimelerinin kullanılması, öldürülenler arasında rasül bulunmadığı anlamına gelmez. Meleklerin ve nebîlerin rabb edinilmemesinden söz eden Âl-i İmrân 3/80. âyetle, Hıristiyanlar tarafından rabb edinilen ve kendisine kitap verilen Hz. Îsâ arasında da bir aykırılık görmemek gerekir.

Her peygambere cin ve insan şeytanlarından düşman yaratıldığından söz eden En‘âm 6/112 ve mücrimlerden düşman yaratılmasından söz eden Furkân 25/31. âyette “peygamber” anlamında nebî kelimesinin kullanılması, rasüllerin böyle bir tehlikeden uzak tutulduğu anlamına alınmamalıdır. Zaten A‘râf 7/200, Hacc 22/52, Fussılet 41/36 vb. âyetler başta Hz. Peygamber olmak üzere rasüllerin de şeytan vesvesesiyle yüz yüze kaldıklarını ve Yüce Allah’ın yardımını aldıklarını göstermektedir.

Bazı Mutezilî kelamcılara göre nebî, kitapla veya ilhamla ya da uykudaki uyarı ile Yüce Allah’tan haber veren kişidir. Rasûl ise ilâhî vahyi taşıyan vahy meleği kendisine indirilen kişidir. Bunlara göre rasûle vahy meleği iner, nebîye ise inmez.(106) Bu iddia en azından Hz. Mûsâ için doğru değildir; çünkü Tâhâ 20/9-13 ve Neml 27/29-35. âyetlerde Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya doğrudan vahy indirdiği, bir melek aracılığının olmadığı anlaşılmaktadır. Dahası kendisine melek gelen her insana da rasûl denemeyeceği de açıktır. Çünkü Hûd 11/69-73’te Hz. İbrahim’in hanımına meleğin göründüğü ve kendisine çocuk müjdelediği bildirilmektedir. Melek geldi diye o hanımın şeriat sahibi ve mübelliği rasûl olduğu her halde iddia edilemez. Aynı şekilde Âl-i İmrân 3/42 ve 43. âyetlerde meleklerin Hz. Meryem’e Yüce Allah’ın onu seçtiğini, arındırdığını ve döneminin veya bütünüyle âlemlerin hanımlarına üstün kıldığını, bu nedenle Rabbine itaat etmesi, önünde secdeye kapanması ve boyun bükenlerden olması gerektiğini kendisinde bildirmişlerdir. Daha sonra Âl-i İmrân 3/45. âyette yine meleklerin kendisine Hz. Îsâ’yı müjdelemesinden söz edilmektedir. Ayrıca Meryem 19/16-21. âyetlerde de meleğin (Hz. Cebrâîl’in) Hz. Meryem’e gönderilip ona bir insan suretinde göründüğünden ve aralarında geçen uzun uzun konuşmalardan söz edilmektedir. Şimdi yukarıdaki iddianın sahipleri kendisine melek veya melekler geldi diye Hz. Meryem’e de rasûl diyememektedirler. Bu bağlamda Havârîlere(107) veya Hz. Mûsâ’nın annesine(108) vahyedilmesinden söz edildiği için onlara da rasûl denmemektedir. Demek ki bir insana meleğin görünmesi onun rasül oluşunun veya görünmemesi nebî oluşunun ayırıcı özelliğini oluşturmaz.(109)

Bazı kelamcılara göre rasülden farklı olarak nebînin şeriat tebliğ görevi yoktur.(110) Nebîlerin tebliğcilik görevinin bulunmadığı iddiası gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü Bakara 2/213. âyette Yüce Allah bütün nebîlerin Kitâb ile gönderildiğini, onların müjdeleyicilik ve uyarıcılıkla görevlendirildiğini açıkça belirtmektedir. Müjdelemek ve uyarmak Nisâ’ 4/165. âyette rasüllerin de asıl görevi olarak belirlendiği gibi ancak ve ancak tebliğ ile mümkündür.

Yeni bazı iddialara göre ise “her nebî rasüldür; ancak her rasûl nebî değildir”. Bunun diğerinden farkı sadece onlara muhalefet etmekten ibarettir. Çünkü bu yaklaşıma göre rasûle kitap indirilmesi şart değildir. Oysa bu iddia da tamamen yanlıştır. Bakara 213’te nebîler için söz konusu edilen وَاَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ ifadesi Hadîd 25’te rasüller için zikredilmiştir. Bakara 2/213’te en-nebiyyîn, Hadîd 25’te ise rusül kelimesi kullanılmıştır. Bu durumda her iki kelimenin de vahye muhatap olmak bakımından aralarında fark olmadığı açıkça ortadadır.

Peygamber göndermedikçe veya peygamber gönderinceye kadar insanlara azap edilmeyeceğinden söz eden İsrâ’ 17/15. âyette rasûl kelimesinin kullanılmış olması her iki kelime arasında fark olmaması gerektiğini ortaya koymaktadır. Aksi takdirde nebî gönderilmesi veya gönderilmemesinin azaba uğratılma noktasında herhangi bir belirleyici fonksiyonundan söz etmemek durumunda kalınır.

Kur’ân’da, içinde peygamberlerin gönderilişinden bahsederken ricâl kelimesinin(111) ve rasûl kelimesinin(112) kullanıldığı âyetlerin de bulunduğu 21. sûrenin ismi “Enbiyâ” olarak belirlenmiştir. Bu sûrede başta Hz. Peygamber olmak üzere sırasıyla Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. İshâk, Hz. Yakub, Hz. Nûh, Hz. Dâvûd, Hz. Süleymân, Hz. Eyyûb, Hz. İsmâil, Hz. İdrîs, Hz. Zülkifl, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriya, Hz. Yahyâ ve Hz. Îsâ’dan kısa veya uzun sayılabilecek şekilde bahisler yer almıştır. Adı geçen bu peygamberlerin hepsine nispet edilecek şekilde sûreye “Enbiyâ” adının verilmesi, peygamberlerin rasûl veya nebî olarak isimlendirilmesinde öne sürülen türden bir ayırımın olmadığını göstermektedir.

Sebe’ 34/28’de “Biz seni bütün insanlara ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik; fakat insanların çoğu bunu bilmezler” buyurulmaktadır. Âyetteki كَآفَّةً لِلنَّاسِ kâffeten li’n-nâs ifadesi bütün insanlığı, yani kıyamete kadar gelecek bütün insanları kapsamaktadır. A‘râf 7/158 ve Cum‘a 62/3. âyetlerde de Hz. Peygamber’in bütün insanlığa gönderildiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah Mâide 5/3. âyette çok açık bir şekilde bizim için dinimizi tamamladığını, bize olan nimetini kemale erdirdiğini ve din olarak da İslâm’ı seçtiğini belirtmiştir. Dolayısıyla bu âyet, ister risalet ister nübüvvet anlamında olsun yeni bir beklentiyi bütünüyle imkânsız kılmıştır.

En‘âm 6/19. âyette yer alan; “Bu Kur’an bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi uyarmam için vahyolundu” ifadesi bu risaletin, ulaşabileceği her yere ve her insana ulaştırılması gerektiğini ifadeyle risaletin evrenselliğini ve kıyamete kadar süreceği gerçeğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah, bizden yeni ilâhî (!) öğretiler getirmeyi değil, bu son ilâhî öğretiyi, yani Kur’ân’ı bütün insanlığa ulaştırmamızı istemektedir.

Hz. Muhammed’den sonra ister nübüvvet, isterse risalet iddiasıyla olsun her kim ortaya çıkmış veya çıkacaksa yukarıdaki âyetleri inkâr etme konumundadır. Dahası böyle bir iddianın sahibi “Allah’a yalan iftira eden, kendisine hiçbir şey vahy edilmemesine rağmen ‘bana da vahy edilmiştir, ben de Allah’ın indirdiği gibi şeyler indireceğim’ diyen kişiden daha zâlim kim olabilir?” mealindeki En‘âm 6/93. âyete göre de “en zâlim kişi”dir.

Rasûl ve Nebî kavramları hakkında bu açıklamaları yaptıktan sonra, şimdi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer aldığı üzere Hz. Peygamber’in görev ve sorumluluklarına değinmek istiyoruz.

- Hz. Peygamber’in Görev ve Sorumlulukları

Risalet kurumu ve özelde Hz. Peygamber’in risalet alanı hakkında bu bilgileri verdikten sonra, kısaca onun görev ve sorumluluklarının neler olduğuyla ilgili olarak bazı hatırlatmalar yapmak yararlı olacaktır. Sözün başında şunu hatırlatalım: Yüce Allah, elçilik görevi yüklediği Hz. Peygamber’e hitap ederken Kur’ân’da yaygın olarak “ilâhî bilgilerden haberdar edilen, makamı ve değeri yüksek olan kişi” anlamında en-nebî, “ilâhî bildirimleri muhataplara aktaran elçi” manasında er-rasûl kelimelerini kullanmaktadır.

İşte çeşitli sıfatları bağlamında Ahzâb 33/45-46’da Hz. Peygamber’e “Ey Nebî” diye hitap edildikten sonra onun “şahit/örnek”, “müjdeci”, “uyarıcı”, “Allah’a davet edici” ve “aydınlatıcı bir kandil” olduğu ifade edilmekte ve esasında nebî ile rasûl kelimelerinin aynı şahsın iki sıfatı olduğu ortaya konulmak ve iki kavram arasında ayırım yapmanın ne kadar yanlış olduğu gösterilmek istenmektedir. A‘râf 7/157 ve 158’de onun peygamberlik öncesi döneminde “ilahi bilgilerden haberdar olmaması” anlamında ümmî olduğu bildirilmektedir. Birer defa geçecek şekilde el-müzzemmil ve el-müddessir kelimeleri de bu hitaplardandır.

Bunlardan ayrı olarak Hz. Peygamber’in bazı görevlerini ve sıfatlarını şöyle sıralayabiliriz:

- Teblîğ: Her peygamberin olduğu gibi Hz. Peygamber’in risalet bağlamında ilk görevi, vahiy ile kendisine bildirilen prensipleri muhataplarına ulaştırmasıdır.(113)

- Tebyîn: Hz. Peygamber tebliğ ettiği esasları aynı zamanda insanlara duyurmuş olmaktadır.(114) Bu görev, gizlemenin zıddı olan işlemdir.

- Tahkîm: Hz. Peygamber’in dini hükümlerin uygulanması noktasında Yüce Allah’ın kendisine gösterdiği şekilde hüküm bildirme görevi de vardır.(115) Bu görev, sanıldığı gibi onun alternatif hüküm üretmesi değil, vahiyden öğendiği hikmetleri hükme dönüştürmesidir; bir anlamda hikmeti hayata taşımasıdır.

- Tebşîr/Mübeşşir/Beşîr: Bu sıfat, yine bütün peygamberlerde olduğu gibi Hz. Peygamber’de de elbette vardır ve “cenneti müjdeleyen” manasına gelmektedir.(116)

- Tenzîr/Nezîr: Bu ifade “cehennemle uyaran” kişi demektir. Bu görev Kur’ân’da “uyarıcı, uyarıcılar” anlamında da kullanılan nezîr veya nüzür kelimeleri elbette öncelikle peygamberler için tercih edilen sözcüklerdendir. Bu nedenle isim olarak Kur’ân’da nezîr, nüzur ve münzir/münzirîn kalıplarında geçen bu kelimenin hem Hz. Peygamber(117) hem de diğer peygamberler(118) için kullanıldığını beyan etmeliyiz.

- Tezkîr/Müzekkir: Hz. Peygamber’in diğer bir görevi veya sıfatı “gerçeği hatırlatan” birisi olmasıdır.(119)

- Da‘vet/Dâ‘î: “Yüce Allah’ın izniyle Allah’a davet eden” anlamında Hz. Peygamber’in bir sıfatı da budur.(120)

- Sirâc-i Münîr: “Aydınlatıcı kandil” olması da Hz. Peygamber’in bir sıfatıdır.(121)

- Üsve-i Hasene: Hz. Peygamber’in sıfatlarından birisi onun “en güzel örnek” olmasıdır.(122)

- Şâhid: Hz. Peygamber “şahitlik yapan, problemi çözen, örnek olan” bir misyonun sahibidir.(123)

Bütün bunlardan ayrı olarak, ancak bunları da bir anlamda içerecek şekilde A‘râf 7/157’de onun “iyiliği emredip kötülükten nehyediciliği, temiz şeyleri helal kılıp pis şeyleri de haram kıldığı, yani nelerin helal, nelerin de haram olduğunu haber verdiği” beyan edilmektedir. Bu arada “insanların kendilerini şartlandırdıkları manevi prangaları ve ağır yükleri de onlardan kaldırıp atıcı” bir misyonunun bulunduğu da ifade edilmektedir.

Risalet kurumu, rasûl-nebî kavramları ve Hz. Peygamber’in görev ve sorumlulukları konularında bilgiler verdikten sonra devam eden âyetlerin incelemesine geçelim.

ıı. Firavun’un Hz. Mûsâ’ya İsyanı ve Akıbeti

فَعَصٰى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَاَخَذْنَاهُ اَخْذًا وَب۪يلًا “Firavun, o elçiye (zorbalık yaparak) isyan etmişti. Biz de onu kahredici bir şekilde kıskıvrak yakalamış (cezalandırmış)tık.”

Âyetteki فَعَصٰى fe ‘asâ fiili “isyan etmişti, karşı gelmişti”; فِرْعَوْنُ fir‘avnu kelimesi “Firavun”; الرَّسُولَ er-rasûle sözcüğü “elçiye, peygambere”;فَاَخَذْنَاهُ fe ahaznâhu fiili “biz de onu hemen almıştık, yakalamıştık, cezalandırmıştık, ele geçirmiştik”; اَخْذًا ahzen kelimesi “öyle bir yakalayışla ki”; وَب۪يلًا vebîlen sıfatı ise “fena halde, kahredici bir şekilde” demektir.

Burada Firavun’un Hz. Mûsâ’ya karşı isyanı ve nihayet cezalandırılması gündeme getirilmektedir.

Diğer peygamberler için yaptığımız gibi, Hz. Mûsâ kıssası ile ilgili detaylı bilgiyi, kıssanın geniş bir şekilde ele alındığı sûrelerden olan Tâhâ 20/9’da vermiştik. Bu nedenle Müzzemmil sûresindeki bu âyetlerde sadece zikri geçen noktalar üzerinde durmakla yetineceğiz.

Yüce Allah, Firavun’u ve Hz. Mûsâ’yı bu sûrede niçin hatırlattığını beyan etmek üzere, Firavun’un Hz. Mûsâ’ya karşı tavrını ve bunun sonucunda nasıl bir muameleyi hak ettiğini bildirmektedir.

1. فَعَصٰى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ “Firavun, o elçiye (zorbalık yaparak) isyan etmişti.” Yüce Allah, Firavun’un ilâhî öğretilere karşı takındığı tavrı “isyan etmek” fiiliyle ifade etmektedir. Sonunda tevbe ile düzeltilmeyen isyan, azgınlığın son noktasıdır. Bu itibarla Yüce Allah bu sûrede Firavun’u isyankârlıkla nitelendirmekte, ancak herhangi bir detay vermemektedir. Onun isyanının nasıl gerçekleştiğiyle ilgili açıklamaları kısaca ve topluca Nâzi‘ât 79/21-24’te görmekteyiz. Firavun, gerçeği yalanlamış ve isyan etmişti. Sonra hızla, tereddüt etmeden ve kararlı bir şekilde arkasını dönüp gitmişti. Yandaşlarını toplamış ve onlara şöyle seslenmişti: “Ben sizin rabbinizim, en büyük benim.”

İşte azgınlığın ve isyanın son noktası budur. Yüce Allah, ilâhlık iddiasında bulunan Firavun’u Mekkeli müşriklere örnek göstererek, onların sahip olduğu şirk inancının da ilâhî iradeyi benzer şekilde rahatsız ettiğini kendilerine haber vermektedir. İlâhlık iddiası ile şirk, sonuçta tevhidin hiçbir şekilde kabul edemeyeceği bir bozukluktur. Bu itibarla muhatapların bu noktada istikametten ayrılmamaları gerektiği, aksi takdirde yaşanacak şeylerin sonuç olarak birbirinden farklı olmayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

Âyette الرَّسُولer-rasûl kelimesinin kullanılıp Hz. Mûsâ’nın isminin zikredilmemesinin de çok önemli bir nedeni olmalıdır: Bir peygambere karşı çıkmak, bütün peygamberlere karşı çıkmak demektir. Hz. Mûsâ’ya inanmayan birinin Hz. Muhammed’e inanmayan birinden farkı yoktur. Bunun tersi de doğrudur: Bu son ümmet içerisinde Hz. Muhammed’e inanmayanın Hz. Mûsâ’ya imanının da bir anlamı yoktur.

Peygamber isminin değil de rasûl kelimesinin tercih edilmesi, mesajı evrensele dönüştürme amacına yöneliktir. Peygambere itaat Allah’a itaat olduğu gibi,(124) peygambere isyan da Allah’a isyandır. Bu yüzden, muhatapların risalet konusunda son derece dikkatli olması gerekir.

2. فَاَخَذْنَاهُ اَخْذًا وَب۪يلًا “Biz de onu kahredici bir şekilde kıskıvrak yakalamış (cezalandırmış)tık.” Firavun, azgınlık ve isyanının karşılığında Yüce Allah tarafından şiddetli ve kahredici bir şekilde yakalanmış, Nâzi‘ât 79/25’te de belirtildiği gibi, hem dünyada hem de âhirette perişan edilmiştir. Yüce Allah A‘râf 7/137’de Firavun ve avanesinin yapıp yücelttiği ne varsa hepsini yerle bir etmiş, onları tarihe gömmüştür.

Firavun ve peşinden gidenler yıllarca sürecek kuraklığa ve ürün kıtlığına mahkûm edilmişler;(125) tufan, çekirge, kurbağa sürüleri, zararlı böcekler ve kan kırmızı su kendilerine sıkıntı olarak verilmiş; böylece varlıktan darlığa düşmenin derin yarasını kalplerinde hissetmiş, hayatlarında da yaşamak zorunda kalmışlardı.(126)

Köleleştirdiği insanlara iktidarını kaptırması ve kendisine gerçeklerin hatırlatılması sebebiyle Firavun, sabah akşam kendisini ve avanesini âdeta ateşte hissetmiş, bu durum onlar için bir yürek hasretine dönüşmüştü.(127) Kıyâmet Günü de kavminin önüne düşüp onları ateşe sürükleyecektir.(128) Anlaşılan o ki, Firavun ve adamları hem bu dünyada lanete uğramışlardı; hem de Kıyâmet Günü’nde lanete uğratılacaklardır.(129)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu cümlesi, Firavun’u örnek almanın sonunu bildirmektedir. Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı takınacakları olumsuz ve düşmanca tavır onları perişanlığa itecektir. Hem onlar hem de Son Saat’e kadar yaşayacak bütün inkârcılar vahyin karşısında düşmanlık yapmanın ne demek olduğunu bilsinler diye Yüce Allah bu ifadeleri bizlere hatırlatmaktadır.

Sonuç olarak ifade edelim ki, vahye karşı düşmanlık yapanlar, yani bir anlamda firavunlaşanlar, onun âkıbetini paylaşmayı göze aldıklarını da bilmelidirler.

b) Kıyâmet ve Rabbe Giden Yolu Tercihin Önemi

Yüce Allah, sûrenin 17-19. âyetlerinde Son Saat’in ve kıyamet-âhiret sürecinin dehşetine “Eğer çocukları ak saçlı ihtiyarlara çevirecek o güne karşı kâfir davranırsanız nasıl korunabileceksiniz ki!” şeklinde dikkat çekmektedir.

Ardından, “Gökyüzü o gün nedeniyle yarılacaktır. (Böylece) O’nun vaadi de gerçekleşmiş olacaktır” buyrulmakta, “Muhakkak ki işte bütün bunlar gerçeği hatırlatmadır. Artık, kim dilerse Rabbine bir yol tutar” beyanına yer verilmektedir.

ı. Çocukları Yaşlandıran Gün

فَكَيْفَ تَتَّقُونَ اِنْ كَفَرْتُمْ يَوْمًا يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ ش۪يبًا “Çocuğu yaşlıya çevirecek o güne karşı kâfir olursanız (o günü inkâr ederseniz, azaptan) nasıl korunabilirsiniz ki!”

Âyetteki فَكَيْفَ fe keyfe soru edatı “nasıl”; تَتَّقُونَ tettekûne fiili “korunacaksınız”; اِنْ كَفَرْتُمْ in kefertüm fiili “eğer gizlerseniz, inkar ederseniz”; يَوْمًا yevmen kelimesi “(şu) günü, Kıyâmet Gününü ki”; يَجْعَلُ yec‘alü fiili “kılar, yapar, dönüştürür”; الْوِلْدَانَ el-vildâne kelimesi “çocuğu”; ش۪يبًا şîben sözcüğü ise “yaşlıya, ak saçlıya, ihtiyara” demektir.

Burada Son Saat’in veya kıyametin bir özelliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, inkârın sonunu daha iyi kavratmak ve inkârcılara bir anlamda gözdağı vermek için, önemine binaen Son Saat’e tekrar dikkat çekmekte ve vaadinin mutlaka gerçekleşeceğini beyan etmektedir.

1. فَكَيْفَ تَتَّقُونَ اِنْ كَفَرْتُمْ “Kâfir olursanız (o günü inkâr ederseniz, azaptan) nasıl korunabilirsiniz ki!” Bu cümlede üç hususa dikkat çekmek istiyoruz:

a) Âyetin başındaki كَيْفَ keyfe edatı aslında soru manası vermesine rağmen, burada herhangi bir soru sorulmadığını düşünmekteyiz. Kıyâmete ve dolayısıyla mahşere karşı kâfir davrananların o günün dehşetinden korunamayacakları kendilerine hatırlatılmakta, كَيْفَ keyfe edatı kullanılarak kâfirler kınanıp ayıplanmaktadır. Bu nedenle, ilgili ifadeyi “Nasıl korunabileceksiniz bakalım!”, “Nasıl, korunabilecekmişsiniz ki!” şeklinde anlamlandırmanın daha doğru olduğu kanaatindeyiz.

b) Bu arada “korunmak” anlamı verdiğimiz تَتَّقُونَ tettekûne fiiline özellikle bu gibi âyetlerde kelimenin köküne uygun olan asıl anlamı verilmelidir. Çünkü konu, inkârcı kişilerin azaptan veya kıyâmetten ya da mahşerin dehşetli yapısından korunması ile ilgilidir. Bu nedenle, söz konusu fiile bu âyette “korunmak” anlamını vermeyi daha doğru bulduk.

Bu fiil veya v-k-y kökünden gelen kelimeler için genellikle tercih ettiğimiz “duyarlı olmak, sorumluluğunu bilmek, sorumlu davranmak” anlamının bu içerikte uygun olmadığını bu vesileyle söylemek durumundayız. Eğer “duyarlı olmak” manasını vereceksek, bu defa âyete “o gün duyarlı olmanın ne faydası olacak?” veya “o gün nasıl duyarlı davranabileceklermiş ki!” şeklinde bir mana kast edilmiş olur.

c) İmam Ferrâ ve Vâhıdî gibi bazı âlimler âyetteki اِنْ كَفَرْتُمْ in kefertüm “kâfir davranırsanız” ifadesinin cümlenin sonunda da okunabileceğini, burada bir takdîm ve te’hîr’in bulunduğunu belirtmişlerdir.(130)

Sanatsal bir işlem olan takdîm ve te’hîr, özel bir anlam elde etmek için zorunlu olarak âyetin dizilişinde kelimelerin “öne alınıp sonraya bırakılması” şeklinde yer değiştirmesi anlamına gelmektedir. Bu takdirde âyetin anlamı şöyle olur: “Eğer kâfir davranırsanız, çocukları ak saçlı ihtiyarlara çevirecek o günden kendinizi nasıl koruyacaksınız!”

Esasında bu tercihe gerek olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü mevcut sıralamada bunu gerektirecek bir zorunluluk yoktur; âyetin bu dizilişinde de aynı anlam zaten mevcuttur. Buna göre اِنْ كَفَرْتُمْ in kefertüm “kâfir davranırsanız” ifadesi, kendisinden sonraki يَوْمًا يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ ش۪يبًا “Çocukları ak saçlı ihtiyarlara çevirecek o gün” cümlesiyle ilgilidir ve küfrün Kıyâmet Günü veya mahşer ile ilgili olduğunu ortaya koymaktadır. Büyük zorunluluklar olmadıkça âyetleri mevcut haliyle anlamlandırmaya çalışmak daha doğru bir metottur.

Âyetlerin ve içeriklerinin dizilişi “tevkîfî”dir; yani Cebrâîl (as)’ın öğretisi ile vahye dayalı olarak şekillendirilmiştir. Bu özelliğe halel getirecek yaklaşımlardan özenle kaçınmak gerektiğini düşündüğümüz için tercihimizi meâldeki gibi belirledik. Eğer “takdim ve tehir” gibi değişikliklerin kapısı aralanırsa, o zaman hiç kimse bunun nerede duracağını kestiremez; her türlü istismarın da önü açılmış olur.

Mekkeli müşriklerin çoğunluğunun asıl sorunu, Son Saat’e, kıyâmete ve âhirete karşı tereddüt içerisinde bulunmaları veya bildikleri halde bu gerçeğin üzerini örtmeleriydi; dolayısıyla كَفَرْتُمْ kefertüm fiiliyle verilmek istenen mesaj tam da bunu ortaya koymaktadır.

Buradaki كَفَرْتُمْ kefertüm fiili “bir şeyi inkâr edip reddetmek”ten ziyade, “gerçeğini bilmesine rağmen onun üzerini örtmek” manasına gelmektedir. Âyette verilmek istenen mesaj müşriklerin bu halini deşifre etmektir. Aksi takdirde maksat eğer mutlak anlamda inkâr olsaydı, bu manayı verebilecek cehade, enkera, kezzebe gibi fiiller kullanılabilirdi.

2. يَوْمًا يَجْعَلُ الْوِلْدَانَ ش۪يبًا “Çocuğu yaşlıya çevirecek o güne karşı.” Yüce Allah, Firavun örneğini vererek Mekkelilerin düşmanca tutumlarına son vermelerini istedikten sonra, bu defa konuyu yeniden Son Saat’in veya kıyâmetin korkunç yapısına getirmekte ve şu ifadeye yer vermektedir: “Çocukları ak saçlı ihtiyarlara çevirecek o gün.”

Kur’ân’da sadece burada yer alan bu ifade, hakikat anlamında olmasa gerektir. Çünkü Kur’ân öğretilerine göre çocuklar sorumlu değildir; meselenin şiddeti onları hedef almamalıdır. “Nasıl korunacaklar?” sorusunda da muhatapların çocuklar olmadığı açıktır. Çocukların imanı da inkârı da herhangi bir sonuç doğurmaz. Bunun için maksadın onlar olmadığını anlamakta sorun yoktur. Âyetteki mesaj inkârcılara yönelik bir tehdit olduğu için, çocukların bu tehdidi hak edecek bir durumlarının olmadığı da herkesin malumudur. O halde bu âyeti nasıl anlamak gerekir?

Bu cümle, “korkunç olaylarla geçen bir gün” için mecazî bir kullanımdır. Râzî bunun bir teşbih olduğunu belirtmiştir. Bizce de bu ifadenin anlamı, bir taraftan Son Saat’in, kıyâmet veya mahşerin şiddetini ve dehşetini ortaya koymaktır; diğer taraftan da onu inkâr edenleri uyarmak ve kendilerine bir gözdağı vermektir.

Müddessir 74/9-10’da o günün şiddeti ve dehşeti hakkında şöyle buyrulmaktadır: “İşte o gün, çok zor bir gün olacaktır. (O gün) özellikle kâfirler için (hiç de) kolay olmayacaktır.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “çocukları ak saçlı yaşlıya çevirecek gün” ifadesi, mahşer şartlarının çok zor olacağını, kâfirler için hiçbir kolaylık içermeyeceğini ortaya koymaktadır.

Kıyâmetin insan üzerindeki etkisinden söz edilirken, her emziklinin emzirdiğini unutacağı, hamilelerin yavrularını düşüreceği ve sarhoş olmamalarına rağmen insanların sarhoş bir hale geleceği haber verilmektedir.(131) Yüce Allah’ın diledikleri hariç, Son Saat’te, yani Sûr’a ilk kez üfürüldüğünde göklerde ve yerde bulunan herkesin dehşete kapılacağı ve düşüp bayılacağı beyan edilmektedir.(132) Ayrıca o gün, zâlimlerin gözlerinin yuvalarından fırlayıp bir noktada donakalacağı, başlarının enseye yıkılacağı ve gözlerinin yuvalarına geri dönemeyip donuklaşacağı bildirilmektedir.(133)

Sayısını daha da arttırabileceğimiz pek çok âyette verilen bilgiler, olayın dehşetini ortaya koymakta ve şiddetinin boyutlarını insanlara hatırlatmaktadır. Buradan hareketle, Son Saat’in veya Kıyâmet Günü’nün ne kadar korkunç olduğu ve insanı ne kadar derinden etkileyeceği az çok anlaşılabilmektedir.

Bütünüyle sûre veya yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetler, öncelikle indirildiği dönemdeki inkârcıları muhatap almaktadır. Yani tehdit onlara yöneliktir. O halde, âyeti, Mekke müşriklerini ve kıyâmeti birlikte nasıl anlayacağız? Muhtemel anlamlar şöyledir:

a) Öncelikle belirtelim ki, bu ifade ilk muhatapların ölümlerinin derin sıkıntılar içerisinde gerçekleşeceğini, ölürken kıyâmete benzer bir şiddeti yaşayacaklarını ifade etmiş olabilir.

b) Âyetteki mesajın bütün zamanların inkârcılarına yönelik bir uyarı olduğu da bir gerçektir. Bu nedenle, mesajın Son Saat’te yaşayacak inkârcılara yönelik bir bildirim içerdiğini de söyleyebiliriz.

c) Bu iki ihtimalin dışında, yukarıda da aktardığımız üzere, bir de Son Saat esnasında Allah’ın diledikleri hariç, göklerde ve yerde bulunan herkesin dehşete kapılacağı ve düşüp bayılacağı Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de beyan edilmektedir. Böyle olunca, sözü edilen Mekkeli inkârcıların ruhlarının bundan etkileneceğinde hiç şüphe yoktur.

ıı. Göğün Yarılması ve Yüce Allah’ın Vaadi

اَلسَّمَآءُ مُنْفَطِرٌ بِه۪ كَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا “Gök, o (gün) nedeniyle yarılacaktır. (Allah’ın) vaadi gerçekleşmiş olacaktır.”

Âyetteki اَلسَّمَآءُ es-semâu kelimesi “gök, gökyüzü”; مُنْفَطِرٌ münfetırun sözcüğü “yarılan(dır), yarılacaktır, açılan(dır), yeniden şekillenen(dir)”; بِه bihî ifadesi “onun sebebiyle”;كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”; وَعْدُهُ va‘dühû tamlaması “O’nun vaadi, O’nun azap sözü”; مَفْعُولًا mef‘ûlen kelimesi ise “yerine getirilmiş” demektir.

Burada mahşer günündeki diriltilme ve yargılanma yaşanması için göğün yarılacağı ve Yüce Allah’ın vaadinin gerçek olduğu gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da oldukça fazla âyette ele alınan konulardan birisi olması nedeniyle kıyâmetle ilgili bazı kavramlara ve meselelere biraz daha yakından bakmak istiyoruz.

- İnfitâr Kavramı

Kur’ân’da mahşer şartları bağlamında değişik kullanımlar söz konusudur. Burada ve daha başka âyetlerde f-t-r ve ş-k-k kökünden kelimeler kullanılarak âhiretin kendine özel yeni bir şekilde düzenleneceği beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen münfetır kelimesi nedeniyle bu kavram üzerinde bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

İnfitâr Nedir?

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesi, kök olarak “yükseklik, her şeyin tavanı, üstü” anlamındaki s-m-v/es-sümüvv’den türetilmiştir.(134) Bu kelime yaygın kullanıma göre “gök” anlamına gelse de, maksat dünyaya göre görsel olarak yüksekte bulundukları için bütünüyle “uzay ve içerdiği gök cisimleri”dir.

“Bir şeyi uzunlamasına yarmak, yaratmak” vs. anlamlarına gelen fetara kökünden türetilen انْفَطَرَ infetara fiili “yarılmak” demektir. Bu kelime “ıslâh”, yani yapım için kullanıldığı gibi, “fesâd”, yani yıkım için de kullanılır.(135) Üç harfli fiil olarak fetara şeklinde “yoktan var etmek” anlamında Yüce Allah’a nispet edildiği gibi,(136) fâtır şeklinde “göklerin ve yerin yaratıcısı” anlamında yine Yüce Allah’ın sıfatı olarak da kullanılmaktadır.(137)

انْفَطَرَinfetara ve dolayısıyla مُنْفَطِر münfetır kalıbı, “etki altında kalmak, bir şeyi kabullenmek” gibi bir anlam verir. Bu kelime Müzzemmil 73/18 ve İnfitâr 82/1’de “başka bir güç tarafından yarılmak zorunda bırakılmak” demektir. Bu ifadelerin seçilme sebebi olayın önemidir. Çünkü olayı gerçekleştiren güç öylesine açıktır ve bilinmektedir ki, artık onu her defasında bir daha zikretmeye gerek kalmamaktadır.

Bu kökten gelen yetefettarne kalıbı iki âyette geçmektedir. Bunların ilki Meryem 19/90’dadır ve Yüce Allah’a çocuk isnadının, bu sistemin çöküşü anlamını vermektedir. Diğeri ise Şûrâ 42/5’tedir ve o da insanların üzerindeki bu gök sisteminin mahşer için yarılmasını ya da Zâriyât 51/47’de olduğu gibi mevcut sistemin genişlemesini ifade etmektedir.(138)

Âhiretin inşası için fetara kelimesinin kullanılması manidardır. Nitekim kelimenin “bir şeye yeniden fıtrat kazandırmak” anlamı gözetildiğinde şunu söyleyebiliriz: Hem İnfitâr 82/1’deki infetarat fiili hem de Müzzemmil 73/18’deki münfetır kelimesi, göklerin yok olması değil, yeniden inşası anlamında değerlendirilmelidir; bu son derece doğru ve delile sahip bir bakış açısıdır.(139) Demek ki infitâr, yaratıklara Yüce Allah’ın yerleştirdiği fıtratın dışa vurumudur.

- Fıtratı Nasıl Anlamalıyız?

Tâhâ 20/50 ve A‘lâ 87/3’te ifade edildiği üzere, Yüce Allah her şeye hidayetini vermiştir. Varlıklara hidayetlerinin verilmesi, yaratılış amaçlarına uygun olarak programlandırılmaları demektir. Suyun, kuşun, yağmurun, bulutun, Güneş’in, Ay’ın, yıldızların, ağaçların, bitkilerin, yeryüzünün, göklerin vs. zerreden küreye bütün varlıkların hidayeti, yaratıldıkları amaç doğrultusunda farklıdır.

İnfitâr ile aynı kökten gelen fıtrat, “Yüce Allah’ın insanın yaratılışına yerleştirdiği tevhîd çizgisinde iman sahibi olabilme yeteneği”dir.(140) Fıtrata uygun davranmak, insanın yaratılışına yerleştirilen potansiyelin iradeli olarak dışa vurulması eylemidir.

İnsanlar Yüce Allah’ın Rablığını, yani sahipliğini bilecek şekilde yaratılmıştır. Esasında “Elest bezmi” denen sözleşme de bu programın, yaratılış sürecinde her insan için mecaz yoluyla ifade edilmesinden ibarettir. Hz. Peygamber bu konuda şöyle buyurmuştur: “Her doğan fıtrat üzere doğar…”(141)

Hz. Peygamber’in vurguladığı husus, yaratılıştaki ilâhî programın kusursuzluğudur. İnsanlar doğarken bu ilâhî kodlamayla doğarlar; daha sonra kendi iradeleri veya başkalarının yönlendirmesiyle başka yolları tercih ederler.

- Kıyâmet ve Mahşer İçin Edilgen Kalıpların Tercihi

Kur’ân’da Son Saat, kıyamet ve âhiretle ilgili konularda fiiller genellikle edilgen kalıpta yer almaktadır. Bunun bir örneği olarak انْفَطَرَ infetara kalıbı, Arapçada mutâva‘at diye isimlendirilir ve “etki altında kalmak” manası verir. Fiiller bazen doğrudan edilgen kalıpta, bazen de edilgen anlam veren kalıplarda getirilir. Bunun sebebi olayın önemine dikkat çekilmek istenmesidir.

Bu konuda inşekka,(142) infetara, inkedera,(143) ıkterabe(144) gibi beş harfli “mutava‘at” kalıbında fiiller kullanıldığı gibi, ‘urıda, vüdı‘a,(145) yüde‘‘ûne,(146) yu‘rafu, yü’hazü,(147) rucce, büsse,(148) nüfıha, humile, dükke, tu‘radu, ûtiye,(149) cümi‘a,(150) tumise, fürice, nüsife, ukkıte,(151) üzlife,(152) bürrize,(153) yünfehu, fütiha, süyyira,(154) küvvira, ‘uttıle, huşira, süccira, züvvice, süile, kutile, nüşira, küşita, su‘‘ıra,(155) füccira, bu‘sira,(156) hukka, müdde,(157) tüblâ,(158) zülzile(159) gibi edilgen kalıplarda fiiller de kullanılmıştır. Elbette kıyâmet ve mahşerle ilgili olarak temûru, tesîru,(160) yahrucü,(161) tekûnü,(162) tercüfü(163) gibi etken kalıptaki kullanımlara da Kur’ân’da yer verilmektedir.(164) Ancak genel yapıya dikkat edildiğinde edilgen kalıplar daha çok görülmektedir; sebebi de failin değil, olayın önemini ortaya koymaktır; çünkü fail herkes tarafından zaten bilinmektedir ki o da sadece Yüce Allah’tır. Hz. Peygamber

- “Göğün Yarılması” Ne Demektir?

Müzzemmil 73/18, İnfitâr 82/1 ve İnşikâk 84/1 gibi âyetlerde dile getirilen “göğün yarılması”, genellikle sistemin yıkılması anlamında yorumlanmıştır.(165) Oysa -ister inşikâk kelimesiyle, isterse infitâr kelimesiyle olsun- göğün yarılması, kıyâmetin peşi sıra sistemin yeniden kurulmasının ilk aşamasıdır. Bu yarılmada öncelikle gökyüzü, yani uzay göz alıcı bir kırmızılığa bürünecek,(166) çok güçlü bir şekilde bina edilen(167) ve benzersiz bir dengeye sahip kılınan gökyüzü(168) bütün direncini kaybedecektir.(169)

Gökler açılıp kapıları olan bir görüntüye sahip kılınacak,(170) mevcut gizemli yapı bir anlamda bu özelliğini kaybedip, herkesin görebileceği şekilde ortaya serilecektir.(171) O gün gökyüzü, bulutlarıyla birlikte yarılacaktır.(172) Yani uzayın varlığı bütün halinde değişime tâbi tutulacaktır. Kıyâmette, sadece gökyüzü ve bulutlar değil, yeryüzü de çok hızlı bir şekilde yarılacaktır.(173) Benzer şekilde Ay da aynı sonu yaşayacaktır.(174)

İnşikâk 84/1’de geçen, göğün ve yerin yarılması, sahip oldukları sistemi kaybetmeleri demektir. Hiç şüphe yok ki bu bir yok oluş değil, yeni bir başlangıcın ilk aşamasıdır. Enbiyâ 21/104’te dile getirilen “göğün kâğıt tomarlarının dürülmesi gibi dürülmesi” ve peşinden “ilk yaratılışta olduğu gibi yaratılışın iade edilmesi”, âhirette yeni bir sistemin kurulacağının açık ifadesidir. Rûm 30/26-27’de, “göklerin ve varlıkların yaratılışından, yaratılışın tekrarından ve ikinci yaratmanın ilkine göre çok daha kolay olacağı”ndan söz edilmektedir.

Ayrıca Tekvîr 81/1-6’da “güneşin dürülmesi” gibi olaylar bu sistemin yıkılışını ifade ederken, hem İbrâhim 14/48 hem Tekvîr 81/11 hem İnfitâr 82/1-4 hem de İnşikâk 84/1-5’te “bu sistemin yeniden inşa edileceği ve âhiret şartlarına göre yeni bir düzenin kurulacağı” ifade edilmektedir. Üstelik bu yeni oluşum, Kur’ân’ın açık ifadeleriyle yine bu toprakta ve uzayda,(175) ancak değişim geçirmiş bir halde gerçekleştirilecektir.

Târık 86/11’de dile getirilen “dönüş sahibi gök” ifadesi ile bu dönüşümün amaçlandığı da söylenebilir. Bununla, göğün ve cisimlerinin kıyâmette parçalanıp mahşer için yeniden bir var oluş sürecine girmesi kastedilmiş olabilir.

Anlaşılan o ki, kıyâmet bir yok oluş değil, bir sistem değişikliğidir. Bu anlamda infitâr ve münfetır kelimeleri, sanıldığının aksine, parçalanıp yok olmayı değil, özünde potansiyel olarak var kılınan bir yapının tıpkı çekirdeğin yarılması gibi yeniden hayat sahnesine çıkartılmasıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Müzzemmil 73/18’deki münfetır kelimesiyle de muhtemelen bu hakikat değişik bir şekilde ifade edilmektedir.

1.اَلسَّمَآءُ مُنْفَطِرٌ بِه۪ “Gök, o (gün) nedeniyle yarılacaktır.” Bu âyeti, bir önceki âyetle konu birlikteliğine sahip olarak veya birbirinin devamı olarak, “Son Saat”in dehşetiyle ilişkilendirmemiz mümkündür. Buna göre, âyeti “o gün nedeniyle göğün yarılması, dürülüp varlığını dönüştürmesi ve kıyâmetin kopacağına dair Yüce Allah’ın sözünün gerçekleşmesi” şeklinde anlayabiliriz.

Âyetteki مُنْفَطِر münfetır kelimesini “çekirdeğin yarılması” anlamından hareketle, “sistemin programlandığı üzere yeniden inşası” şeklinde de anlayabiliriz. Böyle olunca mesajı mahşerle ilişkilendirmiş oluruz. Sonuçta elbette mahşer kıyâmetin bir sonucudur; yani kıyâmet, mahşerin kurulmasının ilk aşamasıdır.

Sûrenin ilk muhataplarının mahşerle ve diriltilme ile ilgili inkârcılıkları göz önüne alındığında, bu âyetteki mesajı mahşerle ilişkilendirmenin daha doğru olduğunu söyleyebiliriz.

2. كَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا “(Allah’ın) vaadi gerçekleşmiş olacaktır.” Âyetin sonundaki bu ifade, yeniden yapılanmanın mutlak surette gerçekleşeceğini göstermektedir. Yüce Allah geleceğe yönelik bir olay hakkında bazen geçmiş zaman kalıbı kullanmaktadır ki, bu bir Kur’ân üslubudur.

Özellikle kıyâmet ve mahşer konularında göze çarpan bu üslubun tercih edilme sebebi, olayın meydana gelmesinde herhangi bir tereddüdün kesinlikle söz konusu olmamasını sağlamak ve bunun kesinliğini kavratmaktır. Gerçekleşmesi muhakkak olan bir olayı olmuş gibi ifade etmek, muhtemel karşı çıkışların önünü kesmeyi amaçlamaktadır.

ııı. İlâhî Öğretiler - İrade İlişkisi

اِنَّ هٰذِه۪ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَآءَ اتَّخَذَ اِلٰى رَبِّه۪ سَب۪يلًا “Şüphesiz ki bu (Kur’an), (gerçeği) hatırlatmadır. Dileyen, Rabbine (giden) bir yol tutar.”

Âyettekiاِنَّ هٰذِه۪ inne hâzihî işaret ismi “muhakkak ki bu(nlar), bu öğütler, vahyin hakikatleri”; تَذْكِرَةٌ tezkiratün kelimesi “(gerçekleri) hatırla(t)ma(dır)”;فَمَنْ شَآءَ fe men şâe fiili “dileyen, her kim dilerse”;اتَّخَذَ ittehaze fiili “edinir, tutar, takip eder”; اِلٰى رَبِّه۪ ilâ rabbihî ifadesi “onun Rabbine (giden, gmtüren)”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “bir yol, yolu” demektir.

Yüce Allah, öncelikle Müzzemmil sûresinin 11. âyetinden itibaren ele aldığı konuların ve sonrasında Hz. Peygamber’e indirdiği bütün ilâhî öğretilerin aslında birer öğüt olduğunu beyan etmektedir. Ardından da bunların asıl hedefinin kişileri istikamete sokmak olduğunu hatırlatmaktadır.

Bu konu, İnsân 76/26-29’da çok daha geniş bir şekilde ele alınmaktadır. Orada, “Kur’ân’ın öğüt oluşu, Rabbe giden yolun tutulması, Allah’ın dilemesi, kulun istemesi, rahmete ulaşmak, zulmü tercih etmek, azaba muhatap olmak” gibi konular aynı pasajda yer aldığı için, konuyla ilgili detaylı açıklamalarımızı İnsân sûresinin söz konusu âyetlerinde yapacağız. Bu âyette ise kısa hatırlatmalarla yetineceğiz.

1. اِنَّ هٰذِه۪ تَذْكِرَةٌ “Şüphesiz ki bu (Kur’an), (gerçeği) hatırlatmadır.” Bu âyette sözü edilen şeyler “kıyâmetin ve mahşerin dehşetiyle ilgili bilgilendirmeler”dir. هٰذِه۪ hâzihî işaret ismi bu anlamda değerlendirilmelidir. Ancak kapsamı daha geniş tutup mesajı evrensele taşımak için maksadı bütünüyle vahiy ile ilişkilendirmek de mümkündür.

- Kur’ân’ın Tezkirah Oluşu

Pek çok ismi ve sıfatı bulunan Kur’ân’ın isimlerinden biri de z-k-r kökünden gelen ve “hatırlama, hatırlatma” anlamında kullanılan zikr, zikrâ veya tezkirahdır.(176) Kur’ân’ın bu ismi hakkında detaylı bilgiyi Kitabımızın Giriş kısmında “Kur’ân-ı Kerîm’in Kur’ân’daki İsimleri” başlığında verdiğimiz için burada ayrıntıya girmeyeceğiz.

Kur’ân’ın zikr, zikrâ veya tezkirah, yani “hatırlama ve hatırlatma” oluşu, onun daha önce insana bildirilmiş olmasını gerektirir. Nitekim insanlara bir şeyleri hatırlatmak demek, onların daha önceden haberdar edilmişliği demektir. Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz: Vahyin hatırlatıcılığı, onun fıtrata uygun gerçekler içermesi demektir.

Fıtrat, Yüce Allah’ın insanı yaratılışta şekillendirdiği ilâhî programın adıdır. Bütün değerler, fıtrata ilmek ilmek işlenmiştir. İnsandan istenen de buna uygun tercihler ve tavırlar ortaya koyması, bir anlamda fıtratıyla ters düşmemesidir. Fıtrata işlenen “Allah’ı tek ilâh olarak tanıma” imzası, Kur’ân’ın sunduğu hatırlatmaları fıtratın hiçbir şekilde yadırgamayacağını ortaya koymaktadır. İnsan, daha önce aşina olduğu şeyleri duyunca onları hatırlar ve zihninde herhangi bir çelişki ile karşılaşmaz.

Bu itibarla, “zikir” ile “fıtrat” uyumu son derece önemlidir. Mutlak inkârcılar hariç olmak üzere, eğer sunulan ilâhî bildirimler karşı taraftan red cevabı alıyorsa, bilinmelidir ki ya yapılan sunumda bir yanlışlık vardır ya da ilâhî prensipleri doğru anlamada bir sorun yaşanmaktadır. İlâhî prensiplerin yer aldığı Kur’ân’ı Yüce Allah’ın bir kitabı, insanı ve onun fıtratını da diğer bir kitabı olarak kabul ettiğimize göre, bütünüyle iki kitabın ve parça parça âyetlerinin birbiriyle çelişmesi kesinlikle mümkün değildir.

2. فَمَنْ شَآءَ اتَّخَذَ اِلٰى رَبِّه۪ سَب۪يلًا “Dileyen, Rabbine (giden) bir yol tutar.” Âyetin bu ikinci cümlesini “Artık, kim dilerse Rabbine giden bu yolu tutsun” şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Yüce Allah bu âyetin ilk cümlesinde yaptığı bilgilendirmelerin bir tür hatırlatma olduğuna dikkatleri çekmektedir.

Artık bilgilendirmeler ve uyarılar yapıldığına göre, geriye insanın iradesini bu yola yönlendirmesi kalmaktadır. Yüce Allah bu âyette dileyen herkesin Rabbine giden yolu tutabileceğini bildirerek, herkesten bu yolu tutmasını istemektedir.

Genelde bütün konular, bu sûre özelinde kıyâmet, âhiret ve mahşerle ilgili olanlar birer öğüttür, hatırlatmadır. İşte bu öğütten kimlerin yararlanabileceği konusunda verilen cevaplardan birisi bu âyette yer almaktadır: “Kim dilerse, Rabbine bir yol tutar.” Demek ki istikamet için “dilemek” gerekiyor. Tekvîr 81/28’e göre Kur’ân “İçinizden doğru yolda gitmek isteyenler için (gerçeği) hatırlatmadır.” Bu ifade Kur’ân’ın öğüt oluşundan kimlerin yararlanacağını ortaya koymaktadır.

Hidâyet vermek ve doğru yolu göstermek sadece Yüce Allah’a aittir.(177) Gösterilen bu yolu tercih etmek ise insana bırakılmıştır.(178) Bu noktada Hz. Peygamber bile devreye girememekte ve kişi istemediği sürece sevdiğini dahi hidayete erdirememektedir.(179)

Kur’ân’da, hidayeti kulun istemesi gerektiği(180) ve hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun alınyazısı anlamında kadere bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta terk eder.(181) Hz. Peygamber’in yapabileceği şey, Yüce Allah’ın da çağırdığı gibi(182) Allah’ın yolunu göstermek ve ona davet etmektir.(183) İman edene(184) ve Hakk’a yönelene hidayet edilir.(185)

Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde izah ettiğimiz üzere, hidayet bir isteğin sonucudur.(186) Kula düşen görev hidayeti istemektir; Yüce Allah da eğer kişi layıksa o isteği yaratacaktır, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Şu‘arâ’ 26/214. 2 - Yâsîn 36/6; Sebe’ 34/44. 3 - Şûrâ 42/7; Cum‘a 62/2. 4 - Nisâ’ 4/79; En‘âm 6/19; A‘râf 7/158; Enbiyâ’ 21/107; Sebe’ 34/28; Cum‘a 62/3.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 Sebe' 34/44 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/2 Nisâ 4/79 En‘âm 6/19 A‘râf 7/158 Enbiyâ 21/107 Sebe' 34/28 Cum‘a 62/3
• 5 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33, 79, 166; Mâide 5/117; En‘âm 6/19; Yûnus 10/29, 46; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; Hacc 22/17; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/55; Sebe’ 34/47; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 6 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84; Hacc 22/78. 7 - Kâf 50/21. 8 - Bakara 2/143; Hacc 22/78. 9 - Bakara 2/133, 282; Nisâ’ 4/72; Mâide 5/106-108; Nûr 24/2; Furkân 25/72; Kasas 28/44, 75; Talâk 65/2; Müddessir 74/13; ‘Âdiyât 100/7. 10 - Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84. 11 - Nisâ’ 4/69. 12 - Bakara 2/282; En‘âm 6/19; Neml 27/49. 13 - Bakara 2/185. 14 - Neml 27/49. 15 - Âl-i İmrân 3/86. 16 - Bakara 2/84; Âl-i İmrân 3/70. 17 - Bakara 2/23. 18 - En‘âm 6/73. 19 - Bu kelimenin kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 376-377.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 Yûnus 10/29 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 Hacc 22/17 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/55 Sebe' 34/47 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Hacc 22/78 Kâf 50/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Bakara 2/133 Bakara 2/282 Nisâ 4/72 Mâide 5/108 Nûr 24/2 Furkân 25/72 Kasas 28/44 Kasas 28/75 Talâk 65/2 Müddessir 74/13 ‘Âdiyât 100/7 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Nisâ 4/69 Bakara 2/282 En‘âm 6/19 Neml 27/49 Bakara 2/185 Neml 27/49 Âl-i İmrân 3/86 Bakara 2/84 Âl-i İmrân 3/70 Bakara 2/23 En‘âm 6/73
• 20 - Bakara 2/282.
  • Bakara 2/282
• 21 - İslâmoğlu, age., s. 54’te 7. not.
• 22 - Bayraklı, age., II, 279-280.
• 23 - Hacc 22/75. 24 - Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Fâtır 35/24. 25 - Nisâ’ 4/165. 26 - Tâhâ 20/134.
  • Hacc 22/75 Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Fâtır 35/24 Nisâ 4/165 Tâhâ 20/134
• 27 - Kasas 28/47. 28 - İsrâ’ 17/15. 29 - Nisâ’ 4/163; Şûrâ 42/13.
  • Kasas 28/47 İsrâ 17/15 Nisâ 4/163 Şûrâ 42/13
• 30 - Bakara 2/31. 31 - Bakara 2/37. 32 - Âl-i İmrân 3/33.
  • Bakara 2/31 Bakara 2/37 Âl-i İmrân 3/33
• 33 - Rahmân 55/3-4. 34 - Bakara 2/30. 35 - İnsân 76/2.
  • Rahmân 55/4 Bakara 2/30 İnsân 76/2
• 36 - Bu konuda Kur’ân Sempozyumu’nda sunmak üzere uzunca bir tebliğ hazırlamıştık: Bk. Okuyan, “Kendisine Kitap Verilen ve Verilmeyen Peygamberler (Rasûl-Nebî Ayrımı ve Bunun İstismarı)”, Kur’ân Sempozyumu, Fecr ve Dost-Der, Samsun, 2008. 37 - Ebu’l-Hüseyin Ahmed ibn Fâris b. Zekeriyya, Mücmelü’l-Lüğa, Beyrut, 1986, II, 376. 38 - ‘Adüvv ve sadîk kelimelerinde de olduğu gibi fa‘ûl ve fe‘îl kalıbındaki kelimelerin müzekkeri, müennesi, müfredi ve cemisi bir olarak da kullanılabilir. Bu nedenle Şu‘arâ 16’daki rasûl kelimesi çoğuldur (Ebû Nasr İsmail b. Hammâd el-Cevherî, es-Sıhâh fi’l-Lüğa ve’l-‘Ulûm, Beyrut, 1974, I, 481). 39 - Geniş bilgi için bk. Rağıb el-Isfehânî, Müfredât, r-s-l maddesi. 40 - Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, Mu‘cemu Tehzîbi’l-Lüğa, Beyrut, 2001, II, 1407.
• 41 - En‘âm 6/61; Hûd 11/69, 70, 77, 81; Hıcr 15/57-58, 61; Meryem 19/17, 19; Hacc 22/75; Zâriyât 51/31-32; Hâkka 69/40; Tekvîr 81/19. 42 - İnsan elçiler gönderilmesi için bk. Nisâ’ 4/164-165; Yûnus 10/47; Yûsuf 12/31; Nahl 16/26; Hacc 22/75; Şu‘arâ 26/53; … 43 - A‘râf 7/111; Yûsuf 12/12, 19, 45, 63, 66; Tâhâ 20/47; Şu‘arâ 26/53; Neml 27/35; … 44 - A‘râf 7/105, 134; Şu‘arâ 26/17. 45 - İsrâ’ 17/59. 46 - Zümer 39/42. 47 - Rüzgârlar için bk. A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48, 51; Ahzâb 33/9; Fâtır 35/9. 48 - Yağmurun yağdırılması için bk. En‘âm 6/6; Hûd 11/52; Nûh 71/11. 49 - Azap için bk. A‘râf 7/133, 162; Ra‘d 13/13; İsrâ’ 17/68, 69; Kehf 18/40; ‘Ankebût 29/40; Sebe’ 34/16; Fussılet 41/16; Zâriyât 51/33, 41; Kamer 54/19, 31, 34; Rahmân 55/35; Mülk 67/17. 50 - Şeytanların musallat edilmesi için bk. Meryem 19/83. 51 - A‘râf 7/6; Sâffât 37/123; 133; 181;…
  • En‘âm 6/61 Hûd 11/69 Hûd 11/70 Hûd 11/77 Hûd 11/81 Hicr 15/58 Hicr 15/61 Meryem 19/17 Meryem 19/19 Hacc 22/75 Zâriyât 51/32 Hâkka 69/40 Tekvîr 81/19 Nisâ 4/165 Yûnus 10/47 Yûsuf 12/31 Nahl 16/26 Hacc 22/75 Şu‘arâ 26/53 A‘râf 7/111 Yûsuf 12/12 Yûsuf 12/19 Yûsuf 12/45 Yûsuf 12/63 Yûsuf 12/66 Tâhâ 20/47 Şu‘arâ 26/53 Neml 27/35 A‘râf 7/105 A‘râf 7/134 Şu‘arâ 26/17 İsrâ 17/59 Zümer 39/42 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fâtır 35/9 En‘âm 6/6 Hûd 11/52 Nûh 71/11 A‘râf 7/133 A‘râf 7/162 Ra‘d 13/13 İsrâ 17/68 İsrâ 17/69 Kehf 18/40 ‘Ankebût 29/40 Sebe' 34/16 Fussilet 41/16 Zâriyât 51/33 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Kamer 54/31 Kamer 54/34 Rahmân 55/35 Mülk 67/17 Meryem 19/83 A‘râf 7/6 Sâffât 37/123
• 52 - Bu konuda bk: Muhammed Esed; Bayraktar Bayraklı; Mustafa İslamoğlu;… 53 - A‘râf 7/101; Hûd 10/49; 100; Sâd 38/67; Teğâbun 64/5; Nebe’ 78/1-2. 54 - Mücâdile 58/6-7; Tahrîm 66/3;… 55 - Isfehânî, age., n-b-e maddesi.
  • A‘râf 7/101 Yûnus 10/49 Sâd 38/67 Teğâbun 64/5 Nebe' 78/2 Mücâdele 58/7 Tahrîm 66/3
• 56 - İbn Fâris, age., III, 853. 57 - Nebî kelimesi nebee kökünden gelirse ism-i tasğîri nübeyyiü, cemisi nübâ’ şeklindedir. Eğer nebeye kökünden alınırsa ism-i tasğîri nübeyy, cemisi enbiyâ’ şeklindedir (Cevherî, age., II, 530, 537). 58 - Nebî kelimesinin kökeni ve kullanım örnekleri için bk. Ezherî, age., IV, 3489-3490.
• 59 - Hakim, Müstedrek, II, 231. Ayrıca kelimenin anlamı için bk. Isfehânî, age., n-b-e maddesi.
• 60 - Şerafettin Gölcük, Süleyman Toprak, Kelâm, Konya, 1988, s. 274. 61 - Sa‘düddîn Taftâzânî, Kelam İlmi ve İslâm Akâidi (Şerhu’l-Akâid), haz: Süleyman Uludağ, Dergah yay. İstanbul, ts., s. 112. Taftazânî, sâdık haber türlerini sıralarken rasûlün verdiği haberi ikinci sırada saymış; ancak bu ifadeye nebînin katılıp katılmadığı meselesine girmemiştir (s. 112-113). Aynı şekilde mucize konusunda da rasûl ve nebî arasında herhangi bir fark ortaya koymamıştır (s. 112, 295-296).
• 62 - Ferrâ, age., II, 229; Muhsin Cihangeri, Muhyiddîn İbnu’l-Arabî, Beyrut, 2003, s. 478. 63 - Mâverdî, Ali b. Muhammed b. Habîb, en-Nüketü ve’l-‘Uyûn, Beyrut, baskı tarihi yok, IV, 34-35. Muhammed Esed, genel olarak ileri sürülen klasik rasûl-nebî ayırımını kabul eder. Ona göre rasûl, “yeni bir öğreti ya da şeriat vazeden vahyî mesaj getiren kişi (elçi)”; nebî ise “Allah’ın mevcut bir şeriata ya da bütün ilâhî şeriatlerde yer alan ortak ilkelere dayanan ahlâkî değerleri bildiren kişi (peygamber)” demektir. Bu nedenle de tercümesinde rasûl için “elçi”, nebî için de “haberci, peygamber” kelimelerini tercih etmiştir (Muhammed Esed, Meal-Tefsîr, s. 681’de 65. not.)
• 64 - Bakara 2/213. 65 - Nahl 16/36.
  • Bakara 2/213 Nahl 16/36
• 66 - Bakara 2/177. 67 - Bakara 2/285.
  • Bakara 2/177 Bakara 2/285
• 68 - Bakara 2/213. 69 - Nisâ’ 4/165. 70 - Nisâ’ 4/163-164.
  • Bakara 2/213 Nisâ 4/165 Nisâ 4/164
• 71 - Mü’min 40/78. 72 - Bakara 2/213.
  • Mü'min 40/78 Bakara 2/213
• 73 - Âl-i İmrân 3/81. 74 - İslamoğlu, Hayat Kitabı Kur’ân, s. 120-121 ve 4. not.
  • Âl-i İmrân 3/81
• 75 - En‘âm 6/84-89.
  • En‘âm 6/89
• 76 - Cihangeri, age., s. 478.
• 77 - Bakara 2/253. 78 - İsrâ’ 17/55.
  • Bakara 2/253 İsrâ 17/55
• 79 - Necm 53/36-37. 80 - A‘lâ 87/18-19. 81 - Meryem 19/41.
  • Necm 53/37 A‘lâ 87/19 Meryem 19/41
• 82 - Meryem 19/51. 83 - Meryem 19/54.
  • Meryem 19/51 Meryem 19/54
• 84 - Meryem 19/12. 85 - Meryem 19/30.
  • Meryem 19/12 Meryem 19/30
• 86 - Meryem 19/58.
  • Meryem 19/58
• 87 - Mâide 5/67. 88 - Ahzâb 33/1.
  • Mâide 5/67 Ahzâb 33/1
• 89 - A‘râf 7/157. 90 - A‘râf 7/158.
  • A‘râf 7/157 A‘râf 7/158
• 91 - Ahzâb 33/40. 92 - Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 267. 93 - Buhârî, Menâkıb, 18; Tirmizî, Edeb, 77.
  • Ahzâb 33/40
• 94 - Bu konuda rasûl olmayan nebî ayırımı yapan bir görüş için bk. Ebû Ca‘fer Muhammed İbn Cerîr et-Taberî, Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Beyrut, 1988, XVII, 189; Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-Zemahşerî, el-Keşşâf ‘an Hakâıkı Ğavâmidı’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Akâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, Beyrut, 1995, III, 160-161.
• 95 - Fahruddîn Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, Beyrut, ts., XXIII, 48-49. Benzer değerlendirmeler için bk. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Azim Neşriyat, İstanbul, ts., V, 496-497. Elmalılı, Âl-i İmrân 81. âyetin tefsirinde ise bütün peygamberlere kitap ve hikmet verildiğini beyan etmiştir ki bu beyan nebî-rasûl ayırımının kitap verilme veya verilmemeyle ilgili olmadığını ortaya koymaktadır (Bk. Yazır, age., II, 395).
• 96 - Mustafa Merâğî, Tefsîr, Beyrut, 1974, XVII, 117. Benzer değerlendirmeler için ayrıca bk. Vehbe Zuhaylî, et-Tefsîru’l-Münîr, Beyrut, 1991, XVII, 250.
• 97 - Âl-i İmrân 3/81. 98 - Zemahşerî, age., I, 371. 99 - Benzer değerlendirmeler için bk. Muhammed b. Yûsuf Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, Beyrut, 1992, III, 235.
  • Âl-i İmrân 3/81
• 100 - BU konuda benzer bir değerlendirme için bk. Zeki Duman, Beyânu’l-Hak, Ankara, 2006, III, 166.
• 101 - Bu iddiayı bizzat görüşüp tartışma yaptığım bir Bahâî’den de duymuştum. Kendisi, Allah’ın rahmet ve merhametinin bu son ümmetten esirgenmediğini, dolayısıyla kendi peygamberlerine de risalet verildiğini ifade ediyordu.
• 102 - Yusuf Şevki Yavuz, “Peygamber” mad., DİA, İstanbul, 2007, XXXIV, 257-258. Nebî ve rasûl arasında bir fark bulunmadığı, bunların birbirinin sinonimi olduğu yönündeki bir görüş için de bk. Süleyman Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, “Peygamberlik “ md., İstanbul, ts., XVI, 522. 103 - Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 226. 104 - Yavuz, agmk., XXXIV, 258.
• 105 - Bu konuda Mustafa İslamoğlu’nun şu yorumu oldukça dikkat çekicidir: Rasûlde “haberci” öne çıkarken, nebîde “haber” öne çıkmaktadır. Birincide vurgu haberi taşıyana, ikincide ise haberin kendisinedir… Kur’ân’da genellikle Hz. Peygamber’in şahsıyla ilgili hitaplarda nebî, misyonuyla ilgili hitaplarda rasûl kullanılırsa da birbirinin yerine kullanıldığı da olmuştur.” (Mustafa İslamoğlu, Hayat Kitabı Kur’ân, İstanbul, 2008, s. 652’de 7. not). Başka bir âyetin yorumunda da “nitelik açısından her rasûl nebî, her nebî rasûldür” ifadesini kullanmaktadır (İslamoğlu, age., s. 586’da 13. not).
• 106 - Cihangeri, age., s. 478. 107 - Mâide 5/111. 108 - Tâhâ 20/38-39; Kasas 28/7. 109 - Bazı rivayetlerde meleği gören sahâbîlerden söz edilmektedir. (Ahmed b. Hanbel, II, 292, 408, 462, 482, 508).
  • Mâide 5/111 Tâhâ 20/39 Kasas 28/7
• 110 - Cihangeri, age., s. 478.
• 111 - Enbiyâ’ 21/7. Benzer örnekler için bk. Yûsuf 12/109; Nahl 16/43. 112 - Enbiyâ’ 21/25.
  • Enbiyâ 21/7 Yûsuf 12/109 Nahl 16/43 Nahl 16/43 Enbiyâ 21/25
• 113 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/67, 92, 99; Ra‘d 13/40; Nahl 16/82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Şûrâ 42/48; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/67 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Şûrâ 42/48 Teğâbun 64/12
• 114 - İbrâhim 14/4; Nahl 16/44, 64. 115 - Nisâ’ 4/105. 116 - Bakara 2/119; Mâide 5/19; A‘râf 7/188; Hûd 11/2; İsrâ’ 17/105; Furkân 25/56; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28; Fâtır 35/24; Feth 48/8. 117 - Bakara 2/119; A‘râf 7/184, 188; Hûd 11/2, 12; Hıcr 15/49, 89; İsrâ’ 17/105; Furkân 25/1, 56; ‘Ankebût 29/50; Secde 32/3; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28, 44; Fâtır 35/23, 24, 37, 42; Sâd 38/4, 65, 70; Fussılet 41/4; Zuhruf 43/23; Ahkâf 46/9; Feth 48/8; Kâf 50/2; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/8, 9, 26; Nâzi‘ât 79/45. 118 - Bakara 2/213; Nisâ’ 4/165; Mâide 5/19; En‘âm 6/48; Hûd 11/25; Ra‘d 13/7; Kehf 18/56; Furkân 25/51; Şu‘arâ’ 26/115, 194, 208; Neml 27/92; Kasas 28/46; Sebe’ 34/34, 46; Fâtır 35/24; Sâffât 37/72; Dühân 44/3; Ahkâf 46/21, 29; Kamer 54/23, 33, 41; Nûh 71/2.
  • İbrâhîm 14/4 Nahl 16/44 Nahl 16/64 Nisâ 4/105 Bakara 2/119 Mâide 5/19 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 İsrâ 17/105 Furkân 25/56 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Fâtır 35/24 Fetih 48/8 Bakara 2/119 A‘râf 7/184 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 Hûd 11/12 Hicr 15/49 Hicr 15/89 İsrâ 17/105 Furkân 25/1 Furkân 25/56 ‘Ankebût 29/50 Secde 32/3 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Sebe' 34/44 Fâtır 35/23 Fâtır 35/24 Fâtır 35/37 Fâtır 35/42 Sâd 38/4 Sâd 38/65 Sâd 38/70 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/23 Ahkâf 46/9 Fetih 48/8 Kâf 50/2 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/8 Mülk 67/9 Mülk 67/26 Nâzi‘ât 79/45 Bakara 2/213 Nisâ 4/165 Mâide 5/19 En‘âm 6/48 Hûd 11/25 Ra‘d 13/7 Kehf 18/56 Furkân 25/51 Şu‘arâ 26/115 Şu‘arâ 26/194 Şu‘arâ 26/208 Neml 27/92 Kasas 28/46 Sebe' 34/34 Sebe' 34/46 Fâtır 35/24 Sâffât 37/72 Duhân 44/3 Ahkâf 46/21 Ahkâf 46/29 Kamer 54/23 Kamer 54/33 Kamer 54/41 Nûh 71/2
• 119 - Ğâşiye 88/21. 120 - Ahzâb 33/46. 121 - Ahzâb 33/45-46. 122 - Ahzâb 33/21. 123 - Bakara 2/143; Hacc 22/78; Ahzâb 33/45; Feth 48/8.
  • Ğâşiye 88/21 Ahzâb 33/46 Ahzâb 33/46 Ahzâb 33/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Ahzâb 33/45 Fetih 48/8
• 124 - Nisâ’ 4/80. 125 - A‘râf 7/130. 126 - A‘râf 7/133.
  • Nisâ 4/80 A‘râf 7/130 A‘râf 7/133
• 127 - Mü’min 40/46. 128 - Hûd 11/98. 129 - Hûd 11/99.
  • Mü'min 40/46 Hûd 11/98 Hûd 11/99
• 130 - Ferrâ, age., III, 198; Râzî, age., XXX, 183-184.
• 131 - Hacc 22/1-2. 132 - Neml 27/87; Zümer 39/68. 133 - İbrâhim 14/42-43.
  • Hacc 22/2 Neml 27/87 Zümer 39/68 İbrâhîm 14/43
• 134 - Halil b. Ahmed, age., VII, 318-319.
• 135 - Isfehânî, Müfredât, s. 640. 136 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 137 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11.
  • En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11
• 138 - Mülk 67/3’teki futûr kelimesi ise “kusur, başıboşluk, delik, gedik, yırtık, çatlak” gibi anlamlara gelmekte ve gök sisteminde böyle kusurların bulunmadığını ifade etmektedir. 139 - Bu yorumu Mustafa İslâmoğlu’na borçlu olduğumuzu belirtmeliyiz. Bk. İslâmoğlu, age., s. 1230’da 1. not.
  • Mülk 67/3
• 140 - Halil b. Ahmed, age., VII, 418; Isfehânî, age., s. 640. 141 - Buhârî, Cenâiz, 92; Ebû Dâvûd, Sünne, 17; Tirmizî, Kader, 5; Mâlik b. Enes, Cenâiz, 52; Ahmed b. Hanbel, II, 233, 275, 393, 410, 481; III, 353.
• 142 - Kamer 54/1; Rahmân 55/37; Hâkka 69/16; İnşikâk 84/1. 143 - İnfitâr 82/1-2. 144 - Kamer 54/1. 145 - Kehf 18/48-49. 146 - Tûr 51/13. 147 - Rahmân 55/41. 148 - Vâkı‘a 56/4-5. 149 - Hâkka 69/13-14, 18-19, 25. 150 - Kıyamet 75/9. 151 - Murselât 77/8-11. 152 - Şu‘arâ’ 26/90; Tekvîr 81/13. 153 - Şu‘arâ’ 26/90-91; Kâf 50/31; Nâzi‘ât 79/26. 154 - Tâhâ 20/102; Nebe’ 78/18-20; Tekvîr 81/3. 155 - Tekvîr 81/1-12. 156 - İnfitâr 82/3-4. 157 - İnşikâk 84/2-5. 158 - Târık 86/9. 159 - Zilzâl 99/1. 160 - Tûr 51/9-10. 161 - Kamer 54/7. 162 - Me‘âric 70/8-9; Kâri‘a 101/4-5. 163 - Müzzemmil 73/14; Nâzi‘ât 79/6. 164 - Bu konuda çeşitli değerlendirmeler için bk. İslâmoğlu, age., s. 1236.
  • Kamer 54/1 Rahmân 55/37 Hâkka 69/16 İnşikâk 84/1 İnfitâr 82/2 Kamer 54/1 Kehf 18/49 Zâriyât 51/13 Rahmân 55/41 Vâkı‘a 56/5 Hâkka 69/14 Hâkka 69/19 Hâkka 69/25 Kıyâmet 75/9 Mürselât 77/11 Şu‘arâ 26/90 Tekvîr 81/13 Şu‘arâ 26/91 Kâf 50/31 Nâzi‘ât 79/26 Tâhâ 20/102 Nebe' 78/20 Tekvîr 81/3 Tekvîr 81/12 İnfitâr 82/4 İnşikâk 84/5 Târık 86/9 Zilzâl 99/1 Zâriyât 51/10 Kamer 54/7 Me‘âric 70/9 Kâri‘a 101/5 Müzzemmil 73/14 Nâzi‘ât 79/6
• 165 - İnfitâr sûresinin ilk âyetleri kıyâmet olarak, yani yıkılış anlamında değerlendirilmiştir. Taberî, age., XXX, 85; Semerkandî, age., III, 554; Zemahşerî, age., IV, 701; Râzî, age., XXXI, 76-77; Kurtubî, age., XIX, 160; Muhammed b. Muhammed el-İmâdî Ebussuud, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 1990, IX, 120; Yazır, age., IX, 46; Esed, age., s. 1243. 166 - Rahmân 55/37. 167 - Zâriyât 51/47. 168 - Rahmân 55/7. 169 - Hâkka 69/16. 170 - Nebe’ 78/19. 171 - Tekvîr 81/11. 172 - Furkân 25/25. 173 - Kâf 50/44. 174 - Kamer 54/1.
  • Rahmân 55/37 Zâriyât 51/47 Rahmân 55/7 Hâkka 69/16 Nebe' 78/19 Tekvîr 81/11 Furkân 25/25 Kâf 50/44 Kamer 54/1
• 175 - Kehf 18/47; Tâhâ 20/106-107.
  • Kehf 18/47 Tâhâ 20/107
• 176 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 177 - Nahl 16/9; Leyl 92/12. 178 - İnsân 76/1-5. 179 - Bakara 2/272; Kasas 28/56.
  • Nahl 16/9 Leyl 92/12 İnsân 76/5 Bakara 2/272 Kasas 28/56
• 180 - Fâtiha 1/6. 181 - İbrâhim 14/4; Müddessir 74/31. 182 - Yûnus 10/25. 183 - Şûrâ 42/52-53. 184 - Teğâbun 64/11. 185 - Ra‘d 13/27. 186 - Hacc 22/16.
  • Fâtiha 1/6 İbrâhîm 14/4 Müddessir 74/31 Yûnus 10/25 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27 Hacc 22/16