Zuhruf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 89 âyetten oluşan, adını 35. âyette yer alan ve “altın, yaldızlı zinet, süs” anlamındaki زُخْرُف zuhruf kelimesinden alan Zuhruf sûresi, inişe göre 83, resmî sıralamada ise 43. sûredir.

Zuhruf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Şûrâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Şûrâ 1; Zuhruf 1-2); “vahyin indiriliş gayesi” (Şûrâ 7; Zuhruf 3); “insanların çiftler halinde yaratılması” (Şûrâ 11; Zuhruf 12); “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Şûrâ 29, 32-33; Zuhruf 9-11); “Son Saat’le ilgili uyarı” (Şûrâ 17-18; Zuhruf 61, 66); “kötülere cehennem azabı, iyilere cennet ödüllerinin verilmesi” (Şûrâ 22, 23, 26, 45; Zuhruf 67-73) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir. Zuhruf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, anlaşılsın diye Arapça indirilişi ve Yüce Allah’ın katında yüce bir makamda oluşu mesajıyla başlamakta, geçmiş nesilllerin vahye dair çarpık algıları eleştirilmekte, müşriklerin Allah inancına sahip oldukları belirtilerek kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı konusu ele alınmakta, meleklerin yaratılışlarına şahit olmadıkları, bu nedenle sorgulanacakları beyan edilmekte, müşriklerin taklide battıkları, eskilerden böyle olanların cezalandırıldığı, bu arada taklide karşı Hz. İbrâhim’in mücadele verdiği, müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletini reddedişleri, peygamberliğin başkalarına verilmesi gerektiği, ilahi rahmeti başkalarının dağıtamayacağı mesajı verilmektedir.

33. âyetten itibaren, insanlar tekdüze olacak olmasalardı hepsine zinetlerle süslü imkanlar verilebileceği bildirilmekte, ancak bunların dünyanın geçimlikleri olduğu bildirilmekte, vahiyden uzak yaşayanların korkunç bir akıbete hazırlandıkları ifade edilerek vahye sarılmanın öneminde dikkat çekilmektedir.

46. âyetten itibaren, Hz. Musa’nın risalet öğretileri ve tebliğiyle ilgili birtakım detay denebilecek bilgiler verilmekte, Firavun’un baskıcı zulmüne dikkat çekilmekte, sonrasında konu Hz. İsa’ya getirilerek onun yaptığı tevhid mücadelesi ele alınmaktadır.

65. âyetten itibaren, insanların gruplara ayrılması eleştirilmekte, mahşerde iyi insanlardan başkaları arasında dostluk kalmayacağı, cennetliklere her türden ödüller verileceği, suçlulara ise ebedi cehennem azabının uygulanacağı belirtilerek, bu sonucu kendilerinin hak etmiş olacakları beyan edilmektedir.

77. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak sahnelerin bir kısmı dile getirilmekte, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek, bunu kabul edenlerin kendilerine vaad edilen azap gününe kadar bırakılmaları ifade edilmektedir.

84. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her yerde ilah olduğu, bütün mahlûkatın hükümranlığının elinde bulunduğu, gerçeğe şahit olanlardan başkasının şefaate ehil olamayacağı, müşriklerin de aslında Yüce Allah’ın yaratıcılığını kabul ettikleri, ancak gerçeğe iman etmemekte ısrar ettikleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde vahyin indirilişi gayesini, onun kaynağını, önceki peygamberlere gösterilen olumsuz tavrı, bunun sonucunda yaşadıkları feci akıbeti, müşriklerin yaratıcı Allah inancına sahip olmalarına rağmen O’nun risalet ve kitap göndermesini kabul etmemeye dayalı çarpık inançlarını ele almaktadır.

a) Vahyin İndiriliş Gayesi

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde mukattâ‘a harflerine, apaçık kitaba yemin ederek Kur’ân’ı anlaşılsın diye Arapça indirdiğini, kaynağının Ana Kitap’ta bulunduğunu, bu nedenle yüce ve hikmet dolu olduğunu beyan etmekte, aşırı gidenler var diye onu muhataplara iletmekten vazgeçmeyeceğini bildirmektedir.

ı. Apaçık Kitap Kur’ân

حٰمٓ وَالْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “Hâ. Mîm. Apaçık Kitaba yemin olsun ki.”

Buradaki حٰمٓ hâ mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; وَالْكِتَابِ ve’l-kitâbi kelimesi “kitaba, Kur’ân’a yemin olsun”; الْمُب۪ين el-mübîni kelimesi ise “açıklayıcı, apaçık” demektir.

Burada iki harfe yemin edilerek vahyin apaçık ve açıklayıcı oluşu gündeme getirilmektedir.

1. حٰمٓ “Hâ. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden iki tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Mukatta‘a harfleri hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Kur’ân’da iki harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan حٰمٓ “hâ mîm” kullanımı altı(1) sûrenin başında bulunmaktadır. Bu sûrelere bu nedenle havâmîm denmektedir. Bu iki harf hakkında ilk kullanıldıkları Fussılet 41/1’de bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

Şu kadarını aktarmakla yetinelim: Yüce Allah bu harflere yemin ederek bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor diyebiliriz. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

Bu bağlamda İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, الٓرٰ elif lâm râ, حٰمٓ hâ mîm ve نٓ nûn harfleri bir araya getirilse اَلرَّحْمٰن er-rahmân sıfatı elde edilmektedir.(2) İşte bu yorumda yer alan harfler arasında hâ ve mîm harfleri bulunmaktadır. Ayrıca bu iki harf Yüce Allah’ın rahmân ve rahîm sıfatlarında geçtiği için Allah’ın rahmet ve merhametine işaret olarak da kabul edilebilir. Bazı âlimlerimize göre bu harfler sûrenin ismidir.(3) Dahası hâ harfinin “hamd”e, mîm harfinin de Hz. Peygamber’e işaret olması da mümkündür.(4)

2. وَالْكِتَابِ الْمُب۪ينِ “Apaçık Kitab’a yemin olsun.” Yüce Allah ilk âyette mukatta‘a harflerine yemin ettikten sonra, bu âyette de apaçık kitaba yani Kur’ân’a yemin etmektedir. Kur’ân’da yeminlerin bulunma nedenleri hakkında Müddessir 74/32’de açıklamalarda bulunacağımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız. Şu husus bilinmelidir ki Kur’ân’da kendisine yemin edilen şeyler hem çok önemlidir hem de insanların şahitleri kılınacaklardır. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “apaçık kitab”a yemin edilmektedir.

Sûrenin başındaki hâ ve mîm harfleri tek başına doğrudan ve bilinen anlamda bir mana vermiyor gibi görünse de onların oluşturduğu kelimeler ve cümleler ilâhi mesajı ortaya koymaktadır. Böylece Yüce Allah maksadını önce Kur’ân,(5) sonrasında ise bütün önceki ilâhi mesajlar olarak belirlemiş olmaktadır. Bu yaklaşıma göre, âyetlerin mesajları evrensel olarak insanlık tarihini kapsamakta ve bütün ilâhi mesajların kaynak ve ruh birlikteliğini ortaya koymaktadır.

Âyette الْكِتَاب el-kitâb kelimesinin sıfatı الْمُب۪ين el-mübîn şeklinde belirlenmiştir. Tefsirimizin ilk cildinde de açıkladığımız üzere, Kur’ân’ın isimlerinden birisi de الْمُب۪ين el-mübîn kelimesidir. Kur’ân’da 119 kez geçen mübîn/el-mübîn kelimelerinin bir bölümü vahyin/Kur’ân’ın sıfatı için kullanılmaktadır.(6) Bu sıfat, Kur’ân’ın hem “açıklayıcı, beyan edici, açığa çıkarıcı, ayırt edici” özelliğini, hem de “apaçık” olduğunu, yani halinin ne olduğunun apaçık belli olduğunu, tanıtılmasına gerek olmadığını, helal ve haramları açıkça ortaya koyduğunu(7) ifade eder.

Hûd 11/1-2’de belirtildiği gibi, Kur’ân’ın âyetleri bizzat Yüce Allah tarafından açıklanmıştır. Bu sebeple bazı âyetler mübeyyin, bazıları ise mübeyyendir; bazıları müfessir, bazıları da müfesserdir.

Başka bir ifadeyle bazı âyetler “açıklayıcı”, bazıları ise “açıklanmış” konumdadır. Böylece açıklayıcılığının sonunda kitap bütünüyle apaçıktır. Ayrıca dilinin ve ifade üslubunun gayet güzel, maksadını dilediği gibi anlattığı, fasih ve beliğ manasına da geldiği bilinmelidir. الْمُب۪ين el-mübîn kelimesi Kur’ân’ın isimlerinden olan el-beyân ve el-beyyineh kelimelerinin sıfat halidir.

Burada Kur’ân’ın الْمُب۪ين el-mübîn olarak nitelendirilmesi bu sûrede anlatılacak olan konuların apaçık bir şekilde hakikatin ortaya konulacağı mesajını da içermektedir. Vahyin dile getirdiği konular Yüce Allah’ın net bir şekilde ortaya koyduğu ve yeri geldikçe de detay verdiği meselelerdir. Bir taraftan Mekkeli müşriklerin bozuk inanışları, diğer taraftan eski kavimlerin sapkın tutumları gündeme getirilerek insanlığın hak ve hakikatin izini sürmeleri sağlanmak istenmektedir.

ıı. Vahyin İndiriliş Gayesi

اِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْءٰنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Şüphesiz biz akıl edesiniz diye onu Arapça bir Kur’an kıldık.”

Âyetteki اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;جَعَلْنَاهُ ce‘alnâhu fiili “onu kıldık, yaptık”; قُرْءٰنًا kur’ânen kelimesi “Kur’ân olarak”; عَرَبِيًّا ‘arabiyyen sözcüğü “Arapça”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki siz”; تَعْقِلُونَ ta‘kılûne fiili ise “akledersiniz” demektir.

Burada Kur’ân’ın Arapça indirilmesinin gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyet benzer ifadelerle bir kez de Yûsuf 12/2’de yer almaktadır.

1. اِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْءٰنًا عَرَبِيًّا “Muhakkak ki biz onu Arapça bir Kur’an kıldık.” Yüce Allah vahyi indirenin kendisi olduğuna dikkat çekmekte, böylece Hz. Peygamber’in vahyi uydurduğu veya ona bütün bunları bir beşerin öğrettiği iddia ve suçlamalarını reddetmektedir.

Âyetin başındaki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkaklık” manası içererek cümlenin mesajını pekiştirmektedir. Bu arada âyette geçen “biz” çoğul zamiri vahyin kaynağının yüceliğine işaret etmekte ve kaynağının erişilmezliğine dikkat çekmektedir.

Yüce Allah Kur’ân vahyinin bütününe قُرْاٰن kur’ân dediği gibi bir kısmına da kur’ân demektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten de anlaşılacağı gibi, o döneme kadar indirilen vahiy parçalarına da Kur’ân demektedir. Çünkü bu kelime âyetlerle ilgili olarak bir cins isimdir.(8)

Yûsuf 12/2 ve Fussılet 41/3, 44’te de ele aldığımız üzere, Kur’ân’ın sıfatı olarak getirilen عَرَبِيّ ‘arabiyy kelimesi vahyin Arapça yapısını göstermektedir. Kur’ân’da 11 kez(9) geçen ‘arabiyy kelimeleri Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu kelime Kur’ân’ın “Arapça lisana sahip” ilâhî bir mesaj olduğunu, ayrıca “açık ve anlaşılır” bir yapıya sahip olduğunu ifade etmektedir. Bu şekilde önceki âyette el-kitâb’ın sıfatı olarak getirilen el-mübîn sıfatıyla da uyumlu bir mana söz konusudur.

Yüce Allah peygamber görevlendirmesindeki sünnetini beyan etmek üzere İbrâhim 14/4’te şöyle buyurmaktadır: “(Allah’ın emirlerini) onlara açıklasın diye her peygamberi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde peygamber göndermedeki prensibini ortaya koymakta ve her bir peygamberi sadece ve sadece kendi kavminin diliyle gönderdiğini beyan etmektedir. Gerekçe ise onlara gerçeğin apaçık bir şekilde ulaştırılması, net olarak iletilmesi, yani açıklanmasıdır.

İlâhî mesajların gönderilme gerekçesi elbetteki anlaşılmalarıdır. Bunun için bir peygamber ve ilk muhatapları hangi dili konuşuyorlarsa kitap da o dilde gönderilmiştir. Fussılet 41/44’te geçtiği gibi, Arap olan bir kavme yabancı bir dille kitap gönderilmesi halinde bunun eleştirileceği haber verilmektedir. Rûm 30/22’de de beyan edildiği üzere, dillerin ve renklerin farklı oluşu Yüce Allah’ın kudretinin delillerindendir.

Esasında ırkların birbirine üstünlüğü olmadığı gibi insanların kullandığı dillerin de birbirlerine herhangi bir üstünlüğü söz konusu değildir. Mesajın ilk muhataplara iletilmesi için mesaj ile muhatapların aynı dilde olması şarttır. Bu durum yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/3’te, ayrıca Yûsuf 12/2’de “aklın çalıştırılması”, Zümer 39/28’de ise “insanların muttaki olması yani sorumluluklarını bilip duyarlı davranmaları” şeklinde beyan edilmektedir.

Peygamberlerin kavimlerine tebliğ ettiği mesajlar el-mübîn olmaları itibariyle hem açıklayıcıdır; hem de apaçıktır. Bu itibarla mesajın gizlenmeyip duyurulması ve pratik hayata dair prensiplerinin uygulanabilmesi onların yapısı gereğidir. Peygamberlerin tebyîn görevi tam da bu noktada önem arz etmekte ve dinin hayata taşınmasındaki örneklikleri gündeme gelmektedir. Âl-i İmrân 3/187’de dikkat çekilen husus da esasında böyle bir görevin bütün kitap verilenlerle ilgili olarak belirlendiğini ortaya koymaktadır.

2. لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Belki onu akledersiniz diye.” Bu ifade vahyin Arapça indirilişinin gayesini ortaya koymakta, bu arada تَعْقِلُونَ ta‘kılûne kelimesi fiil olarak kullanıldığı için, vahyi anlamanın önemine vurgu yapılmış olmaktadır. Zaten âlimlerimiz de bu fiile “fehmetme, fıkhetme” yani “anlama” manası vermişlerdir.(10)

Kur’ân’da el-‘akl “akıl” kelimesi isim kalıbında hiç kullanılmadığı, sürekli fiil kalıbında getirildiği için işletilmeyen aklın yok hükmünde olacağı mesajı verilmek istenmektedir. Yûnus 10/100’de belirtildiği gibi, Yüce Allah aklını kullanmayanların üzerine pislik bırakacağını haber vermekte, dolayısıyla vahyin anlaşılması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır.

Meryem 19/97, Dühân 44/58, Kamer 54/17, 22, 32, 40 ve Müzzemmil 73/20’de de beyan edildiği gibi kolaylaştırılmış olan vahyi anlamanın önünde hiçbir engel yoktur; yeter ki insanlar bu gerçeği fark ederek davramaya çalışsınlar. Konuyla ilgili olarak Fussılet 41/3’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bu,) bilen bir kavim için, âyetleri Arapça okunarak açıklanmış bir kitaptır.”

Demek ki vahyin Arapça indiriliş gayesi hakikati bilmek isteyenler için açıklanmış oluşuna bağlanmaktadır. Gerçekleri bilmek isteyenler için vahiy bizzat Yüce Allah tarafından açıklanmıştır; bu konuda Hûd 11/1-2’de verilen mesajlar hatırlanmalıdır.

Konuya tersinden bakılınca yani vahyin başka bir dilde indirilmesi durumunda yaşanabilecek itirazların nasıl reddedildiği de Fussılet 41/44’te şu şekilde beyan edilmektedir: “Eğer biz onu, yabancı dilden bir Kur’an kılsaydık, diyeceklerdi ki: Âyetleri tafsilatlı şekilde açıklanmalı değil miydi? Arab’a yabancı dilden (kitap) olur mu? De ki: O, inananlar için doğru yolu gösteren bir kılavuzdur ve şifadır. İnanmayanlara gelince, onların kulaklarında bir ağırlık vardır ve Kur’an onlara kapalıdır. (Sanki) onlara uzak bir yerden bağırılıyor (da Kur’an’da ne söylendiğini anlamıyorlar.)”

ııı. Vahyin Yüceliği

وَاِنَّهُ ف۪يٓ اُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَك۪يمٌ “O, katımızdaki Ana Kitap’tadır; yücedir, doğru hükümler içermektedir.”

Âyettekiوَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “ve muhakkak ki o”; ف۪يٓ اُمِّ الْكِتَابِ fî ümmi’l-kitâbi tamlaması “Ana Kitap’ta(dır)”; لَدَيْنَا ledeynâ ifadesi “bizim katımızda”; لَعَلِيٌّ le ‘aliyyun sıfatı “elbette yüce(dir)”; حَك۪يم hakîmun sıfatı ise “hikmetli(dir)” demektir.

Burada vahyin kaynağı ve değeriyle ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنَّهُ ف۪يٓ اُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا “O, katımızda bulunan Ana Kitap’ta dır.” Yüce Allah vahyin kadir ve kıymetini beyan etmek üzere onun kendi katındaki اُمُّ الْكِتَاب ümmü’l-kitâb’da yani kitabın anasında, ana kitapta mevcut olduğunu, kaynağı itibariyle zaten yüce olduğunu, içerik olarak da hikmetlerle dolu olduğunu dile getirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/39’da şöyle buyrulmaktadır: “Kitâbın anası (ana kitap) onun yanındadır.” Yüce Allah ilâhi mesajlarının kaynağını اُمُّ الْكِتَاب ümmü’l-kitâb yani “Ana Kitap” olarak belirlemektedir ki bu tamlama Âl-i İmrân 3/7, Ra‘d 13/39 ve Zuhruf 43/4’te yer almaktadır. Yüce Allah vahyinin beşer kaynaklı değil, ilâhî olduğunu beyan ederek, vahye karşı çıkmanın aslında Allah’a karşı çıkmak olduğunu ifade etmek istemektedir.

Dolayısıyla burada sözü edilen Ana Kitâb’ın vahyin kaynağı manasına geldiğini söylemeliyiz. Muhtemelen buradaki maksat Burûc 85/21-22’deki ifadeler gereği Levh-ı Mahfûz’dur;(11) Yüce Allah’ın ezeli ilmidir. Hayata dair her ne varsa hepsi O’nun kontrolündedir; O’nun bilgisindedir.

Vahyin bütün peygamberlere gönderilen pasajlarının aynı kaynaktan geldiği bilinen bir gerçektir. Çünkü Kâf 50/29’daki bilgiye göre Yüce Allah’ın katında söz değiştirilmez. Esasında Bakara 2/177’de iman esasları sayılırken kitaplardan değil de الْكِتَاب el-kitâb yani tek bir kitaptan söz edilmektedir.

Başka âyetlerde geçen kütüb yani “kitaplar” kelimesi değişik peygamberlere o kitaptan indirilen değişik pasajlar itibariyledir. Dolayısıyla Yüce Allah katında söz değiştirilmeyeceği gibi Kitap da tektir. Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اُمُّ الْكِتَاب ümmü’l-kitâb tamlaması ile الْكِتَاب el-kitâb ifadesi aynı manada ve aynı yerde buluşmaktadır.

2. لَعَلِيٌّ حَك۪يمٌ “(O), yücedir; hikmetlidir.” Yüce Allah vahyinin kendi katında ana kitapta bulunduğunu beyan ettikten sonra onun değerini ve kıymetini de iki sıfatıyla ortaya koymaktadır.

a) Kur’ân’da عَلِيّ ‘aliyy/el-‘aliyy kelimeleri 11 kez geçmekte, bir kısmında Yüce Allah için,(12) bir tanesinde peygamberlerin doğruluk diliyle anılmaları bağlamında,(13) bir tanesinde Hz. İdris’in yükseltildiği mekân için(14) kullanılmaktayken, Zuhruf 43/4. âyette ise Kur’ân’ın bir sıfatı olarak gelmektedir.

b) Kur’ân’da حَك۪يم hakîm/el-hakîm kelimeleri 97 kez geçmektedir. Bu kelime ez-zikr’in,(15) el-kitâb’ın(16) ve Kur’ân’ın(17) sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu sıfat, Kur’ân’ın hikmetlerle dolu esaslara sahip oluşunu ve onu hakîm olan Yüce Allah’ın gönderdiği anlamını içerir.

Bu sıfat ayrıca Hûd 11/1 ve Hacc 22/52’de yer aldığı üzere vahyin Yüce Allah tarafından sapasağlam bir şekilde güvenceye alınmış olduğunu da ifade eder. Esasında Kamer 54/5’te de yer alan hıkmet-i bâliğa yani “üstün hükmetler” ifadesiyle kast edilen de budur. Kur’ân’ın hakîm oluşunun bir başka anlamı da onun hükümler içermesi, yani Yüce Allah’ın belirlediği ilahi hükümlere sahip olması manasındadır.

Bu iki sıfat ve konuyla ilgili daha pek çok isim ve sıfatından da anlaşılacağı gibi, Kur’ân kaynağı itibariyle zaten çok değerlidir, hikmetlidir ve yücedir. Bu itibarla insanların onu yüceltmelerine ihtiyacı yoktur; aksine insanların onunla yücelmeye ihtiyaçları vardır. İnsanlar onu yüceltemezler; o insanları yüceltmek için indirilmiş ilahi bir ikramdır.

ıv. İnsanlara Ulaştırılma Gerekliliği

اَفَنَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحًا اَنْ كُنْتُمْ قَوْمًا مُسْرِف۪ينَ “Siz haddi aşan kişiler oldunuz diye sizi zikr (Kur’an’la uyarmak)tan vaz mı geçelim?”

Âyetteki اَفَنَضْرِبُ efe nadribu sorusu “vaz mı geçelim”; عَنْكُمُ ‘anküm ifadesi “sizden”; الذِّكْرَ ez-zikra kelimesi “(gerçeği) hatırlatmak(la ilgili)”; صَفْحًا safhan kelimesi “vaz geçme açısından, vaz mı geçeceğiz”; اَنْ كُنْتُمْ en küntüm ifadesi “siz (şöyle) oldunuz) diye”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; مُسْرِف۪ينَ müsrifîne kelimesi ise “haddi aşanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın vahyini insanlara ulaştırmadaki kararlılığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah özelde Mekkeli müşriklerin, genelde bütün inkârcıların hadlerini aşmaları karşısında onları uyarmaktan vazgeçmeyeceğini, الذِّكْر ez-zikr dediği vahyini onlardan başka bir yana atmayacağını, onu indirmekten, insanlara ulaştırmaktan vazgeçmeyeceğini haber vermektedir.

Âyette geçen نَضْرِبُ ... صَفْحًا nadribu … safhan ifadesi bir deyim olarak “vazgeçmek”, “terk etmek” manasına gelmekte ve insanların başıboş bırakılmayacağını ifade eden âyetlerle benzer bir mesaj içermektedir.(18) Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârda, haksızlıkta ısrarlı, cinayetlerde ileri gidenler olduğu için, Hz. Peygamber’e bir zararları dokunur diye çekinip de onlara nasihatlerde ve uyarılarda bulunmaktan, “gerçeği hatırla(t)mak” demek olan zikr’i, yani Kur’ân’ı indirmekten vazgeçmeyeceğini “inkârî soru” ifadesiyle beyan etmektedir.

“Vaz mı geçeceğiz?” demek “vazgeçmeyeceğiz” demektir. Bu arada اَنْ كُنْتُمْ en küntüm ifadesinin de لاَنْ كُنْتُمْ lien küntüm “olduğunuz için” takdirinde olduğu anlaşılmakta, gerekçe manası içerdiği ifade edilmektedir.(19)

b) Risalet Kurumuna Karşılık İnsanların Tepkisi

Yüce Allah, sûrenin 6-9. âyetlerinde önceki kavimlere peygamberler gönderdiğini, onların da alay ettiğini, bunun sonucunda her ne kadar güçlü olsalar da hepsini helak ettiğini, nitekim bu konuda öncekilerin örneğinin geçmiş olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’in “gökleri ve yeri kimin yarattığını” sorması durumunda müşriklerin “çok güçlü ve her şeyi bilen Allah yarattı” diyeceği ifade edilmekte, böylece yaratıcıyı kabul ettikleri ortaya konulmakta,dahası Yüce Allah’ın çok güçlü olduğu ve her şeyi bildiği şeklindeki sıfatlarını da benimsedikleri haber verilmektedir.

ı. Peygamberlerle Alay Edişleri

وَكَمْ اَرْسَلْنَا مِنْ نَبِيٍّ فِي الْاَوَّل۪ينَ وَمَا يَاْت۪يهِمْ مِنْ نَبِيٍّ اِلَّا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Daha önceki milletlere nice peygamberler göndermiştik. Onlar kendilerine gelen her peygamberle mutlaka alay ederlerdi.”

Buradakiوَكَمْ ve kem edatı “nice”; اَرْسَلْنَا arselnâ fiili “göndermiştik”; مِنْ نَبِيٍّ min nebiyyin ifadesi “herhangi bir nebi”; فِي الْاَوَّل۪ينَ fi’l-evvelîne ifadesi “öncekilerde, öncekilere”; وَمَا يَاْت۪يهِمْ ve mâ ye’tîhim fiili “onlara gelmez(di) ki”; مِنْ نَبِيٍّ min nebiyyin ifadesi “herhangi bir nebi”; اِلَّا كَانُوا illâ kânû istisnası “(şöyle) olmaları dışında”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; يَسْتَهْزِؤُ۫نَ yestehziûne fiili ise “alay ediyorlar, mutlaka onunla alay ederlerdi” demektir.

Burada geçmiş ümmetlere peygamberler gönderdildiği ve onların da peygamberlerle alay ettikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَكَمْ اَرْسَلْنَا مِنْ نَبِيٍّ فِي الْاَوَّل۪ينَ “Daha önceki milletlere nice peygamberler göndermiştik.” Yüce Allah karşıtlarının inkarları sebebiyle morali bozulan Hz. Peygamber’e moral vermek üzere önceki kavimlere de nice peygamberler gönderdiğini haber vermekte ve onların da peygamberlerine karşı Mekkeli müşrikler gibi davrandığını bildirmektedir.

İyi bilinmelidir ki Yüce Allah peygamber görevlendirmede bir prensip uygulamıştır. Buna göre En‘âm 6/42, Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, 63, Fâtır 35/24, Zuhruf 43/23 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir.

Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez. Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı.

Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Musa, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen de peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(20)

Fetret dönemlerinde önceki peygamberin risâleti devam ediyor demektir. Ancak doğrudan bir peygamber ortada olmadığı için bazı yanlış bildirimler veya risâlet öğretilerinden habersiz kalmak söz konusu olabilir. İşte bu durumda İsrâ’ 17/15’teki “Biz peygamber gönderinceye kadar hiçbir şekilde azap edici değildik” ifadesi devreye girer.

Bu konuda En‘âm 6/131’de “bir toplumun, gâfil iken yani hakikatten habersizken haksız yere helâk edilmeyeceği” beyan edilerek bu gerçeğe dikkat çekilmektedir. Benzer bir mesaj içeriğinde olmak üzere Kasas 28/59’da da şu bilgilere yer verilmektedir: “Rabbin, kendilerine ayetlerimizi tilavet eden (okuyup aktaran) bir rasulü/elçiyi ülkelerin ana merkezine gönderinceye kadar o ülkeleri helak etmez. (Zaten) biz, halkı zalim olan ülkelerden başkasını helak ediciler değildik.”

2. وَمَا يَاْت۪يهِمْ مِنْ نَبِيٍّ اِلَّا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Onlar kendilerine gelen her peygamberle mutlaka alay ederlerdi.” Bu cümlenin mesaj açısından benzerleri En‘âm 6/10, Ra‘d 13/32, Hıcr 15/11, Enbiyâ’ 21/41, Yâsîn 36/30 ve Zuhruf 43/7 gibi âyetlerde de zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/30’da şöyle buyrulmaktadır: “Âh, kendilerine gelen her elçi ile mutlak sûrette alay eden şu kullara yazıklar olsun!” Bu ifade, peygamberlerle alay edenleri beyan etmekte, hasrete, kınamaya ve hayıflanmaya neden olan olayın “alaycılık” olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah konuyla ilgili âyetlerde önceki nesillere gelen peygamberlerin de muhatapları tarafından alaya alındığını haber vererek Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermeyi amaçlamaktadır. Hz. Peygamber’in tebliğ ve davet ettiği değerleri reddeden, davetin sahiplerini sapıklıkla ve şaşkınlıkla itham eden Kureyş’in zengin ve şımarık ileri gelenleri bununla da yetinmemişler, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi.

Alaycılık, Hz. Âdem’in karşısında yaratılış kaynağını öne sürerek, daha hayırlı olduğu düşüncesiyle secde emrini reddeden İblis’in(21) peşinden gitmektir. Peygamberler tarihinden verilen örneklerin hemen hemen tamamında, şımarık yöneticilerin peygamberlerle ve müminlerle alay ettikleri haber verilmektedir.(22) Bakara 2/13, İsrâ’ 17/51, 92 ve Mutaffifûn 83/29-32 gibi pek çok âyette dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler de aynı ahlaksızlığı takip ederek müminlerle alay etmişler ve onları küçük görmüşler, kendilerine her türlü hakareti yapmışlardı.

“Kendilerine gelen her elçi ile mutlak sûrette alay ederlerdi” meâlindeki Hıcr 15/11’de de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e ve beraberindeki müminlere moral vermeyi amaçlamakta, sonraki nesiller içindeki müminleri de motive etmektedir.

Sonuçta verilen mesaj aynıdır ve bütün peygamberlerin inkârcı muhatapları tarafından alaya alındıkları, kendileriyle dalga geçildiği beyan edilmiş olmaktadır. Böylece Hz. Peygamber’den önceki bütün peygamberlerin aynı şeyleri yaşadıkları, hepsiyle alay edildiği yeminli ve pekiştirilmiş bir ifadeyle dile getirilmiş olmaktadır.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, bu âyetin benzeri “Kendilerine gelen her elçi ile mutlak surette alay ederlerdi” meâlindeki Yâsîn 36/30’da da geçmektedir. En‘âm 6/10, Ra‘d 13/32, Hıcr 15/11, Enbiyâ’ 21/41, Yâsîn 36/30 ve Zuhruf 43/7 gibi pek çok âyette “Yüce Allah”, “ayetleri” ve “bütün peygamberler”le alay edildiği ve bunu yapanların akıbeti hakkında bilgi verilmektedir.

Çeşitli âyetlerde onlara yönelik tehditler yer almakta, Hıcr 15/95’te ise bütün alaycılara Yüce Allah’ın yeteceği beyan edilmektedir. Diğer âyetlerde geçen rasûl/rusül kelimelerinden ayrı olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/7’de kendileriyle alay edilen peygamber için nebî kelimesinin kullanılması rasûl ile nebî kelimelerinin aslında aynı peygamberin iki yönü olduğunun açık bir delilidir.

Yâsîn 36/30’da da yer aldığı üzere, bu âyet evrensel bir hakikati dile getirmekte, bütün insanlık tarihini “peygamberlerle ve ilâhi mesajlarla alay etmek” noktasında özetlemektedir: “Alaycılığın sonu felakettir ve değerlerle alay edenler mutlak surette hasret çekeceklerdir.” Dünyada müminlerle dalga geçip alay “ekenler” mahşerde “hasret” biçeceklerdir.

ıı. Azgınların Helak Edilişi

فَاَهْلَكْنَآ اَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشًا وَمَضٰى مَثَلُ الْاَوَّل۪ينَ “Biz bunlardan daha zorba olanları da helak etmiştik. (Nitekim) öncekilerin örneği geçmiştir.”

Âyetteki فَاَهْلَكْنَا fe ehleknâ fiili “helak etmiştik”; اَشَدَّ eşedde kelimesi “daha şiddetli (olanını)”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; بَطْشًا batşen kelimesi “güç bakımından, zorbalık açısından”;وَمَضٰى ve medâ fiili “ve geçmişti”; مَثَلُ الْاَوَّل۪ينَ meselü’l-evvelîne tamlaması ise “öncekilerin misali” demektir.

Burada eski dönemlerdeki kavimlerin de helak edildiği bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.فَاَهْلَكْنَآ اَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشًا “Biz bunlardan daha zorba olanları da helâk etmiştik.” Yüce Allah önceki kavimlerin peygamberlerini yalanlayıp onlarla alay etmelerinin sonrasında sonrakilerden daha güçlü olan o kavimleri de helak ettiğini beyan ederek, esasında Mekkeli müşriklerin ve diğerlerinin bundan dersler çıkarmaları gerektiğini ifade etmek istemektedir.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerinden çok daha güçlü olan öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi gezip dolaşmadılar! Ne göklerde ne de yerde Allah’ı âciz bırakacak hiçbir şey (güç) yoktur. Muhakkak ki O (Allah, her şeyi) bilendir; çok güçlüdür.” Kâf 50/36’da da şöyle buyrulmaktadır: “Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan, (ölümden kurtulmak için) ‘sığınılacak bir yer var mı’ diye diyar diyar dolaşan nice nesilleri helâk etmişizdir.”

Yüce Allah Mekkeli müşriklerden çok daha kuvvetli olan, ancak ilâhî hakikatleri reddedip zulüm üzere bir hayat yaşayanları helak etmiştir. Bu konuda benzer mesajlar içermesi bakımından Rûm 30/9, Mü’min 40/21, 82 ve Muhammed 47/13’te verilen bilgilerin mutlak surette hatırlanmalıdır.

Helak edilen bu toplumların bütün peygamberleri yalanladıkları,(23) ülkelerinde azgınlık yaptıkları(24) ve orada fesatlık çıkardıkları,(25) inkârlarını azgınlığa, baskıya, zulme ve fesada dönüştürdükleri, inananlara hayatı zindan etmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır. Helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları,(26) yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bırakıp sayıca daha kalabalık bir halde bulundukları da Kur’ân ayetleriyle sabittir.(27)

Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir.

2. وَمَضٰى مَثَلُ الْاَوَّل۪ينَ “(Nitekim) öncekilerin örneği geçmiştir.” Yüce Allah helak ettiği geçmiş kavimlerden geriye ibretlik hikayelerin kaldığını, onların geriye birer iz ve hikaye bıraktıklarını, Yüce Allah’ın onları nasıl helak ettiğinin(28) artık bilindiğini ifade etmektedir.

“Öncekilerin misalinin geçmesi” ifadesi, onlar hakkında daha önce indirilen sûrelerde çeşitli bilgiler verilmesi(29) de olabilir ki Kur’ân’da yer alan pek çok kıssada verilmek istenen mesaj bundan ibarettir. Yüce Allah’ın geçmiş kavimlerle ilgili çeşitli örnekler verdiği beyanıyla ilgili olarak iki âyeti hatırlatmak gerekmektedir: Furkân 25/38-39’da şöyle buyrulmaktadır: “‘Âd, Semûd, Ress halkı ve bunlar arasında daha birçok nesle de (gerçeği ifade eden çeşitli) örnekler vermiştik; (ancak öğüt almadıkları için) hepsini un ufak ettik (kırıp geçirdik).”

Konuyla ilgili benzer bir mesaj İbrâhim 14/45’te de şu şekilde yer almaktadır: “(Sizden önce) kendilerine zulmedenlerin yurtlarında yerleşmiştiniz. Onlara nasıl muamele ettiğimiz size apaçık belli olmuştu. (Böylece) size (pek çok) misaller de vermiştik.”

Yüce Allah Mekkeli müşrikler özelinde bütün inkârcılara mahşerde hitap edeceğini haber vermekte, bunların inkârı tercih etmekle kendilerine zulmedip yazık ettiklerini bildirecektir. Âyette bu kavimlerin kimler olduğu açıklanmış olmasa da Kur’ân’da kıssası anlatılan bütün milletlerin kastedildiği söylenebilir.

Coğrafik bölge itibariyle Orta Doğu, Arap yarımadası, Kuzey Afrika gibi yörelerde yaşamış olan ve helak edilen Hz. Nûh’un kavmi, ‘Âd, Semûd, Firavun vs. azgınların kıssaları şu veya bu şekilde Mekkeli müşrikler tarafından da biliniyordu. Başta bunlar olmak üzere, zulümleri nedeniyle helak edilen bütün milletlerin mahşerde Yüce Allah’ın söz konusu bu hitabına muhatap olacağı kesindir.

Kur’ân’da kıssalarına yer verilen kavimlerin nasıl helak edildiği insanlara bildirilmiş, her şey açık seçik ortaya konulmuş ve türlü türlü misaller verilerek son ümmetin bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi amaçlanmıştı. Bu tür anlatımlarda maksat kurtuluşun nasıl gerçekleşeceğini ve helakin de kimler için söz konusu olacağını muhataplara öğretmektir.

Bunca gerçeğe rağmen, verilen misallerden ders çıkarmayan, eski kavimlerin korkunç akıbetini görmezden gelerek vurdumduymaz bir tutum takınan, sonuçta küfür üzere ölüp mahşer yargılamasında cehennemlik olmayı hak edenler artık haklarındaki hükme rıza göstermek ve feci akıbete katlanmak zorunda kalacaklardır. Hiç kimse mahşerdeki pişmanlığa sığınmamalıdır; çünkü orada yaşanacak pişmanlıkların hiç kimseye faydası olmayacaktır.

ııı. Müşriklerin Allah İnancı

وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَز۪يزُ الْعَل۪يمُ “Onlara ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan ‘Onları elbette el-‘azîz (güçlü) olan, el-‘alîm (bilen Allah) yarattı.’ derler.”

Âyetteki وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ ve lein seeltehum fiili “ve muhakkak eğer onlara sorarsan”; مَنْ خَلَقَ men haleka sorusu “kim yaratmıştır”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeri, yeryüzünü”; لَيَقُولُنَّ le yekûlünne fiili “mutlak surette (şöyle) derler”; خَلَقَهُنَّ halekahunne fiili “onları yaratmıştır”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “en güçlü (olan)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “bilen” demektir.

Burada şirk unsuru içerse de müşriklerin Allah inancına sahip oldukları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve onların olumsuz tavırları nedeniyle üzülmemesini, inanç noktasında nasıl mantıksızlıklar içerisinde bulunduklarını ortaya koymakta, Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış bir şekilde belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını dikkatlere sunmaktadır.

Bu anlamda sorular ve verilen cevaplar Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38, Zuhruf 43/87’de de yer almaktadır. Benzer içerikte, ancak cevabını Yüce Allah’ın verdiği başka örnekler de En‘âm 6/12, Ra‘d 13/16, Sebe’ 34/24 ve Mü’min 40/16’te zikredilmektedir.

Konunun detaylı bir örneğini oluşturması bakımından Yûnus 10/31’i mealen hatırlatmak istiyoruz: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Konunun işlendiği âyetlerde görüldüğü üzere, müşriklere kâinatı kimin yarattığı sorulduğunda hemen ve kesin ifadeler kullanarak “Allah yarattı” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu ifade لَيَقُولُنَّ leyekûlünne şeklinde yer almaktadır ki hem fiilin başındaki lâm/le, hem de sonundaki “şeddeli nûn” harfleri pekiştirici mana vererek, onların bu noktadaki pozisyonları net bir şekilde ortaya konulmaktadır.

Yaratıcı Allah’ı kabul eden bu insanlar Yüce Allah’ın risalet görevlendirmesini, kitap göndermesini, hayata müdahale etmesini ve öldükten sonra mahşerdeki diriltmeyi reddetmekte, bu arada Allah’a ulaşabilmek için aracı ilahlar edinerek tevhid inancını ortadan kaldırmaktalardı.

Müşriklerin sadece Allah inancına sahip oldukları değil, buna ilave olarak Allah’ın الْعَز۪يز el-‘azîz ve الْعَل۪يمِ el-‘alîm sıfatlarına sahip olduğunu da bildikleri anlaşılmaktadır. Rabbimiz bu anlamda الْعَز۪يز el-‘azîz’dir yani gücü eşsiz ve erişilmezdir; hiçbir güç tarafından alt edilemezdir; mutlak gâliptir. Bu nedenle kâinatı yaratmada bu sıfatı etkendir; çünkü en güçlü ve yüce olan kudret O’nunkidir. İlâhî kudret aynı zamanda الْعَل۪يمِ el-‘alîm’dir yani keyfine ve hislerine göre hareket etmez; her bir işi eşsiz ve erişilmez bir bilgiye dayalıdır; yaptığı şeyler erişilmez bir bilginin gereği ve sonucudur.

Dipnotlar

• 1 - Mü’min 40/1; Fussılet 41/1; Zuhruf 43/1; Dühân 44/1; Câsiye 44/1; Ahkâf 46/1.
  • Mü'min 40/1 Fussilet 41/1 Zuhruf 43/1 Duhân 44/1 Duhân 44/1 Ahkâf 46/1
• 2 - Taberî, age., XXIV, 39. 3 - Semerkandî, age., III, 217. 4 - Yazır, age., VI, 511.
• 5 - Semerkandî, age., II, 104; Taberî, age., XI, 80; Râzî, age., XVII, 3.
• 6 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 7 - Semerkandî, age., III, 251; Taberî, age., XII, 149.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2
• 8 - Zemahşerî, age., II, 423. 9 - Yûsuf 12/2; Ra‘d 13/37; Nahl 16/103; Tâhâ 20/113; Şu‘arâ 26/195; Zümer 39/28; Fussılet 41/3, 44; Şûrâ 42/7; Zuhruf 43/3; Ahkâf 46/12.
  • Yûsuf 12/2 Ra‘d 13/37 Nahl 16/103 Tâhâ 20/113 Şu‘arâ 26/195 Zümer 39/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/7 Zuhruf 43/3 Ahkâf 46/12
• 10 - Semerkandî, age., II, 184; Taberî, age., XII, 149; Zemahşerî, age., II, 423.
• 11 - Semerkandî, age., I, 241; III, 251; Zemahşerî, age., II, 513.
• 12 - Bakara 2/255; Nisa’ 4/34; Hacc 22/62; Lokmân 31/30; Sebe’ 34/23; Mü’min 40/12; Şûrâ 42/4, 51. 13 - Meryem 19/50. 14 - Meryem 19/57.
  • Bakara 2/255 Nisâ 4/34 Hacc 22/62 Lokmân 31/30 Sebe' 34/23 Mü'min 40/12 Şûrâ 42/4 Şûrâ 42/51 Meryem 19/50 Meryem 19/57
• 15 - Âl-i İmrân 3/58. 16 - Yûnus 10/1; Lokmân 31/2; Zuhruf 43/4. 17 - Yâsîn 36/2.
  • Âl-i İmrân 3/58 Yûnus 10/1 Lokmân 31/2 Zuhruf 43/4 Yâsîn 36/2
• 18 - Âl-i İmrân 3/178; ‘Ankebût 29/2; Kıyâmet 75/36. 19 - Zemahşerî, age., IV, 231.
  • Âl-i İmrân 3/178 ‘Ankebût 29/2 Kıyâmet 75/36
• 20 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 21 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/62; Sâd 38/76. 22 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24, 33; Şu‘arâ 26/54, 111.
  • A‘râf 7/12 İsrâ 17/62 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111
• 23 - Kâf 50/14. 24 - Hâkka 69/5-10. 25 - Fecr 89/11-12. 26 - Şûrâ 42/8; Muhammed 47/13. 27 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Kâf 50/36.
  • Kâf 50/14 Hâkka 69/10 Fecr 89/12 Şûrâ 42/8 Muhammed 47/13 A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Kâf 50/36
• 28 - Semerkandî, age., III, 252; Taberî, age., XXV, 51. 29 - Zemahşerî, age., IV, 231.