Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 190-200. âyetlerinde kâinattaki bazı sanatkârlıklarını, sağduyu sahiplerinin tefekkür edişlerini, yaptıkları dualarını, isteklerine cevap verdiğini, dünya hayatının aldatıcılığını, takvâ sahiplerinin ödüllerini, kitap ehlinden bazılarının istikamet sahibi oluşlarını ve müminlere yönelik dört uyarısını dile getirmektedir.

a) Yüce Allah’ın Kudreti, Sağduyu Sahiplerinin Sözleri

Yüce Allah, sûrenin 190-194. âyetlerinde göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün değişmesinde yani birbiri ardına gelişinde sağduyu sahipleri için nice deliller olduğunu beyan ettikten sonra, derin kavrayış sahiplerinin özelliklerini ve yaptıkları dualarını şu şekilde beyan etmektedir: “Onlar ayakta dururken, otururken, yanları üzerineyken (her vakit) Allah’ı hatırlarlar; göklerin ve yerin yaratılışı hakkında derin derin düşünürler. (Şöyle derler:) Ey Rabbimiz! Sen bunu (bütün bunları) boşuna yaratmadın. Seni tesbih ederiz. Bizi cehennem azabından koru! Ey Rabbimiz! Doğrusu sen, kimi ateşe koyarsan, artık onu rüsva etmişsindir. Zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.”

Ayrıca yine sağduyu sahiplerinin duaları bağlamında şu cümleler aktarılmaktadır: “Rabbimiz! Gerçek şu ki biz, ‘Rabbinize inanın!’ diye imana çağıran davetçiyi işittik; hemen iman ettik. Rabbimiz! Bizim günahlarımızı bağışla; kötülüklerimizi ört ve iyilerle birlikte (olacak şekilde) bizi vefat ettir! Rabbimiz! Bize, peygamberlerin vasıtasıyla vâdettiklerini de ikram et ve kıyamet gününde bizi rezil-rüsva etme! Muhakkak ki sen sözünden dönmezsin.”

ı. Yaratılmışlardan İki konu Başlığı

اِنَّ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَاٰيَاتٍ لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ “Şüphesiz ki göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün değişmesinde (birbiri peşine gelişinde) derin akıl sahipleri için deliller vardır.”

Âyetteki اِنَّ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ inne fî halkı’s-semâvâti tamlaması “muhakkak ki göklerin yaratılmasında vardır”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin (yaratılmasında vardır)”; وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ ve’htilâfi’l-leyli tamlaması “gecenin değişiminde de (vardır)”; وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri kelimesi “ve gündüzün (değişiminde de vardır)”; لَاٰيَاتٍ le âyâtin ifadesi “elbette nice âyetler (deliller)”; لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ li üli’l-elbâbi ifadesi “sağduyu, derin ve öz akıl sahipleri için” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabından “iki” konu başlığı verilmekte, sağduyu sahipleri için bunlarda deliller olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Muhakkak ki göklerin ve yerin yaratılışında (nice deliller vardır).” Yüce Allah kâinat kitabının çeşitli konu başlıklarını vermekte ve zikrettiği hususlar başta olmak üzere yaratılmış olan her şeyde aklını kullananlar için nice deliller bulunduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda “ilk” olarak “göklerin ve yerin yaratılışı”na dikkat çekilmekte, bir anlamda mahlûk olan her şeyin çeşitli deliller içerdiği ifade edilmektedir.

“Göklerin ve yeryüzünün yaratılması”yla ilgili bilgiler çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(1) Mahlûkatta Yüce Allah’ın varlığına ve kudretine dair deliller bulunduğunun söylenme sebebi, bütün bunların imkânlar ölçüsünde incelenmesi gerektiğine dolaylı olarak gönderme yapılmış olmasıdır. Bu tür âyetlerin bulunuşuyla ilgili kapsayıcı mesaj içeren âyetler bağlamında Yûsuf 12/105, Neml 27/93 ve Fussilet 41/53’teki bilgilerin mutlak sûrette hatırlanması gerekmektedir.

ı. Kur’ân’da pek çok âyette “kâinat ve insan kitabı”nın âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak görülmelidir.(2) Kur’ân’da elbette daha pek çok örneği bulunan “kâinat ve insan kitapları”yla ilgilenme konusunda yaşanan sorunlar, üç kitabı doğru anlayamamaktan ve onları hayatın merkezine almamaktan kaynaklanmaktadır.

Bakara 2/20, 28, 164 ve ‘Alak 96/1 gibi âyetlerde geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah kâinat kitabının incelenmesi gerektiğini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Çünkü Kur’ân’daki beyanlara bakıldığında Yüce Allah’ın üç kitabının bulunduğunu söyleyebiliriz:

“İlki”, vahye konu olan ve bütün peygamberlere gönderilen mesajlar anlamında “tenzîlî kitap”tır; bu kitaba “okunan, indirilen, vahyedilen veya öğretilen kitap” da denilir. “İkincisi”, kâinata koyduğu kanunlar anlamında “tekvînî kitap”tır; buna “kâinata yazılmış veya gözlemlenen kitap” da denilebilir. Bu kitabın âyetleri yaratılmış olan her şeydir. “Üçüncü” kitap ise tekvînî kitabın alt başlığı olarak da değerlendirilebilen, ancak bizim müstakil olarak kabul ettiğimiz “insan kitabı”dır. “İnsan kitabı”nın âyetleri arasında onun bedensel yapısı, ruhsal donanımı, yaşadığı olaylar ve ders alınacak kıssalar vs. sayılabilir. Bu üç kitabın da sahibi Yüce Allah’tır ve insanlardan bu üç kitapla O’na yönelip hakkı bulmaları istenmektedir.

ıı. Kâinat kitabını incelemek, öncelikle Müslümanların görevidir; çünkü onlara bu görevi bizzat Yüce Allah vermektedir. Bu erdemli görevi yapmayıp başkalarına ihale veya havale etmek, görevden kaçmak demektir. Şimdilerde İslâm dünyasının acınacak halde olması, Müslümanların bu aslî görevlerini ihmalden kaynaklanmaktadır. İbadet sadece namaz, oruç, hac, zekât, kurban gibi belli görevleri yapmakla sınırlı değildir. Kâinat kitabıyla ilgilenmek, Yüce Allah’ın o kitapta eşsiz kudretini görmek ve bunu insanlara sunmak da büyük bir ibadettir.

Hayatı ve sorumluluğu içine kapalı kalmaktan ibaret sanmak, ilâhî mesajı anlamamak demektir. Kabuğu kırıp hayatla tanışmak, kendini ve kâinatı tanımak sonuçta Yüce Allah’ı, kudretini ve O’nun eşsiz ilkelerini tanımayı beraberinde getirecektir. Fâtır 35/28’de dile getirilen “Allah’a sadece ve sadece âlim kullar layıkıyla derin saygı duyarlar” ifadesi bu gerçeğin Kur’âncasıdır. Dahası, Rûm 30/22. âyetin sonunda “göklerin ve yerin yaratılmasında âlimler için delillerin bulunuşu”nun hatırlatılmasının amacı da budur.

2.وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ “Gecenin ve gündüzün değişmesinde (birbiri ardına gelişinde).” Yüce Allah deliller bulunduğunu beyan ettiği hususlarla ilgili olarak “ikinci” sırada “gece ve gündüzün değişimi”ni dile getirmektedir. Bu âyette de olduğu gibi, çeşitli âyetlerde “gece ve gündüzün birbirini izlediği ve bunun Allah’ın varlığının delillerinden biri olduğu” beyan edilmektedir.(3)

Burada sözü edilen اخْتِلَاف ihtilâf kelimesi Furkân 25/62’de “birbiri ardınca gelmek” veya “birbirinin zıddı” manasında خِلْفَة hılfeten kelimesi ile tefsir edilmektedir. Gece ve gündüzün ihtilafı, onların birbirini izlemesi, sürekli değişmeleri, yani gecenin gelip gündüzün gitmesi, gündüzün gelip gecenin gitmesi, gündüzün geceden, gecenin de gündüzden alınarak birbirlerini takip etmeleri manasına gelmektedir. Nûr 24/44’te gece ve gündüzün taklîbi yani “çevrilmesi”nden söz edilerek aynı gerçeğe dikkat çekilmektedir. Kasas 28/71-73’te verilen bilgilere göre, eğer gece devamlı olsaydı insanlara hiç kimsenin ışığı getiremeyeceği, gündüz devamlı olsaydı da dinlenme zamanı olarak gerçeği hiç kimsenin getiremeyeceği beyan edilmektedir. Bu konuyu Bakara 2/164’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

3. لَاٰيَاتٍ لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِ “Derin akıl sahipleri için nice âyetler (deliller) (vardır).” Bakara 2/164’te aynı konuda âyetin sonunda “aklını kullanan bir topluluk için nice deliller vardır” ifadesi geçmektedir. Yüce Allah göklerin ve yeryüzünün yaratılışında, gece ve gündüzün birbiri ardından gidişinde aklını kullananlar için nice deliller olduğunu beyan etmektedir.

Bakara 2/197 ve Âl-i İmrân 3/7’de de ele aldığımız üzere, اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması Kur’ân’da 16 kez(4) yer almaktadır. Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, tedebbür içerikli okumayı gerçekleştirenlerin meselelerin kabuğunda kalmayıp içiyle ve özüyle ilgilendikleri anlaşılmaktadır. اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması “derin, öz akıl ve izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar, sağlam özlü ve temiz akıllı kişiler, düşünce yapısı bozulmamış olan üstün akıllılar” manasına gelmektedir.(5) İşte bu özellikteki kişilerin kâinat kitabından dersler çıkaracağı, çünkü bu tür gerçekliklerde sağduyu sahipleri için nice dersler ve deliller olduğu bildirilmektedir.

ıı. Devamlı Zikir ve Evren Hakkında Tefekkür

اَلَّذ۪ينَ يَذْكُرُونَ اللّٰهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلٰى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ “Onlar, ayakta dururken, otururken, yanları üzerineyken (her zaman) Allah’ı hatırlarlar; göklerin ve yerin yaratılışı hakkında düşünürler (ve şöyle derler:) “Rabbimiz! Sen bunu batıl olarak (boş yere) yaratmadın. Sen yücesin. Bizi cehennem azabından koru!”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يَذْكُرُونَ ellezîne yezkürûne ifadesi “onlar hatırlayanlar, zikredenler, ananlar(dır)”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; قِيَامًا kıyâmen kelimesi “ayaktayken”; وَقُعُودًا ve ku‘ûden sözcüğü “ve otururken”; وَعَلٰى جُنُوبِهِمْ ve ‘alâ cünûbihim ifadesi “ve onların yanları üzereyken”; وَيَتَفَكَّرُونَ ve yetefekkerûne fiili “ve düşüyor (olanlardır)”; ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ fî halkı’s-semâvâti ifadesi “göklerin yaratılışı hakkında”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin (yaratılışı hakkında)”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; مَا خَلَقْتَ mâ halakte fiili “(şunun için) yaratmadın”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bunu”; بَاطِلًا bâtılen kelimesi “batıl, anlamsız, boşuna olarak”; سُبْحَانَكَ sübhâneke ifadesi “seni tesbih ederiz”; فَقِنَا fe kınâ duası “bizi koru”; عَذَابَ النَّارِ ‘azâbe’n-nâri tamlaması ise “ateş azabından” demektir.

Burada her halkükârda Yüce Allah’ı zikreden ve kâinatın yaratılışı hakkında fikir üretenler için nice deliller olduğu, onların bir itirafı ve duası gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يَذْكُرُونَ اللّٰهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلٰى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Onlar ayakta dururken, otururken, yanları üzerineyken (her vakit) Allah’ı hatırlarlar; göklerin ve yerin yaratılışı hakkında tefekkür ederler (derin derin düşünürler).” Bîrûnî gibi bir âlimin bilime yönelmesinin sebebi olarak tanıttığı bu âyet her bir Müslüman için bir bilinç inşasının en temel öğretilerinden birisidir. Yüce Allah önceki âyette اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlamasını kullanarak evrenin yaratılışında çeşitli deliller olduğunu beyan ettikten sonra, bu derin akıl ve sağduyu sahiplerinin iki özelliğine dikkat çekmektedir.

a) اَلَّذ۪ينَ يَذْكُرُونَ اللّٰهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلٰى جُنُوبِهِمْ “Onlar ayakta dururken, otururken, yanları üzerineyken (her vakit) Allah’ı hatırlarlar.” Âyette sağduyu sahiplerinin “ilk” özelliği, “her halükârda yani ayaktalarken, oturur vaziyetteyken ve yanları üzerine yaslanmışken yani yatar durumdayken Yüce Allah’ı daima akıllarında tutmaları, O’nu zikretmeleri, devamlı olarak O’nu hatırlamaları” şeklinde dile getirilmektedir. Burada sözü edilen üç hâl insanoğlunun hayatını özetlemekte, bir insan zihni inşa etmek üzere sağduyu sahiplerinin Allah bilinciyle yaşadıklarını, Allah’ı hatırlayarak, O’nu gündeminin başına yerleştirerek ve hayatın merkezine alarak yaşadıklarını dile getirmektedir.

Âyette geçen “zikir” bazı nesneler kullanarak belli sayıları tamamlamak üzere bazı ifadeleri tekrarlamaktan öte, elbette bir hatırlama, farkındalık oluşturma ve bunun sonucunda bir bilinç inşa etme amacına yöneliktir. Burada geçen “zikir”, Enfâl 8/45, Ahzâb 33/41 ve Cum‘a 62/10 gibi âyetlerde emredilen “çok zikr”in açılımı olarak kabul edilebilir.

b) وَيَتَفَكَّرُونَ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin yaratılışı hakkında tefekkür ederler (derin derin düşünürler).” Sağduyu ve derin akıl sahipleri yani derin kavrayış sahiplerinin burada sözü edilen “ikinci” özelliği “göklerin ve yeryüzünün yaratılışı hakkında tefekkür sahibi olmaları”dır.

Konuyla ilgili olarak Rûm 30/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendi kendilerine, Allah’ın gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları ancak ve ancak bir amaç ile ve belli bir süre için yarattığını hiç mi düşünmediler! İnsanların birçoğu Rablerine kavuşmayı gerçekten inkâr etmektedirler.” “Doğru ve faydalı fikir üretmek” manasına gelen tefekkür kavramında derin ve sürekli çalışmaların yapılması istenmektedir. Tefekkür denen değer, tedebbür ve tezekkür’den sonra gelir ve bu iki değerden beslenir. Daha sonra devreye te‘akkul denilen ve aklın olaylar arasında ilişki ve bağ kurması manasına gelen bu kavram ile aklın faal olarak işlev görmesi sağlanmalıdır. Bütün bunların sonucunda elde edilen değerlerin ve bilgilerin hayata aktarılması manasında tefakkuh ile buluşulmalıdır.

Hakka ve hakikate ulaşmak için Kur’ân’da yer alan tedebbür, tezekkür, tefekkür, te‘akkul ve tefekkuh kavramlarının tam da bu âyetin tefsirinde ne kadar önemli olduğu bir kez daha anlaşılmaktadır. İnsanlar sağduyu sahibi ve derin bir kavrayışla göklerin ve yeryüzünün yani bütün mahlûkatın yaratılışı hakkında doğru ve isabetli fikir üretmek için zihin yoracak ve çeşitli araştırmalar yapacaklar ki tefekkür denen görevi hakkıyla yapmış ve âyetin devam eden kısmındaki “Ey Rabbimiz! Sen bunu boşuna yaratmadın” diyebilsinler.

2. رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ “(Şöyle derler:) Ey Rabbimiz! Sen bunu (bütün bunları) boşuna yaratmadın. Seni tesbih ederiz. Bizi cehennem azabından koru!” Evrenin yaratılışı hakkında fikir üretmeye çalışan bu derin kavrayış sahipleri, yaptıkları çalışmaların sonrasında bir itrafta bulunmakta ve Yüce Allah’ın bunları bâtıl olsun diye yaratmadığını söylemektedirler.

a)رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هٰذَا بَاطِلًا “(Şöyle derler:) Ey Rabbimiz! Sen bunu (bütün bunları) boşuna yaratmadın.” Yüce Allah sağduyu sahiplerinin dile getirdiği bu beyanı bizlere de örnek olsun diye hatırlatmaktadır. Bizler de evrenin yaratılışı hakkında kafa yormalı, araştırma merkezleri açmalı, beyin seferberliği başlatmalı, evrende yaratılmış her ne varsa imkânlar ölçüsünde hepsinin bizim için birer ev ödevi olduğu bilincine vararak A‘râf 7/185’te belirtildiği gibi yaratılmış her bir şeyi ibret nazarıyla incelemeye çalışmalıyız. İmkânlar ne kadar elveriyorsa işte onu yapmalı ve sonuçta Yüce Allah’ın bütün bunları بَاطِلًا bâtılen yani boşuna, anlamsız ve amaçsız bir şekilde yaratmadığını söylemeliyiz. Bu itirafımız Sâd 38/29 ve Mülk 67/3-4’te de beyan edildiği gibi bir sonuçla buluşmamızı sağlayacaktır. İncelemeden, çalışma yapmadan, kafa yormadan, beyin gücü ortaya koymadan bu âyetteki cümleyi dile getirmenin çok da bir anlamı olmayacaktır. Bu nedenledir ki Fâtır 35/27-28’de göklerde ve yerdeki pek çok inceliğin farkına varanlara “âlimler” denmekte ve Allah’a layıkıyla saygı duyanların da sadece bunlar olduğu vurgulanmaktadır.

Âl-i İmrân 3/142’de de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah hayatın varediliş gayesi bağlamında öncelikle “yaratılışın boşuna olmadığını ve mutlak surette bir anlam ve amacının bulunduğunu” belirtmektedir. En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, İbrâhim 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, Rûm 30/8, Dühân 44/39 ve Ahkâf 46/3’e göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.” Dahası, Enbiyâ’ 21/16 ve Dühân 44/38’de “göklerin, yerin ve ikisi arasındaki hiçbir şeyin oyun olsun diye yaratılmadığı”, Mü’minûn 23/115’te “yaratılışta herhangi bir abesin olmadığı”, Kıyâmet 75/36’da ise “insanların başıboşluğa terkedilmeyeceği” belirtilmektedir. Tûr 52/35’te “Yüce Allah’ın inkârcıları anlamsız ve amaçsız yaratmadığı bildirilmekte, genel olarak da hayatın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı” özellikle vurgulanmaktadır.

b) سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ “Seni tesbih ederiz. Bizi cehennem azabından koru!” Yüce Allah tefekkür sahibi derin kavrayışlı insanların evrenin yaratılışı hakkındaki incelemelerinin ardından bütün bunların anlamsız olmadığını itiraf ettikten sonra dua ettiklerini bildirmektedir. Onların duası سُبْحَانَكَ sübhâneke şeklinde başlamaktadır. Kur’ân’da 41 kez(6) geçen سُبْحَان sübhân kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!”, “yücelikte eşsiz, sınırsız” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(7) ya da “yüceler yücesi”(8) şeklinde tercüme edilebilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bağlam Yüce Allah’ın evreni yaratmadaki ustalığı, eşsizliği, erişilmezliği olduğu için, tefekkür sahipleri Allah’ın yaratmasına gönderme yapmaktadır. Bu arada devam eden cümlede “azaptan korunma talebi” de bulunduğu için O’nun merhametine sığınma manası da bu kavramda bulunmaktadır diyebiliriz.

Bakara 2/201 ve Âl-i İmrân 3/16’da da zikredilen وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ “Bizi ateş azabından koru” isteğine gelince, bu da Yüce Allah’ın her yaptığı şeyi kendisinin gerçekleştirdiğini, yapıp ettiklerinden hiçbir şekilde sorgulanamayacağını, dolayısıyla azap veya merhamet noktasında karar sadece kendisine ait olduğu için O’nun azabından yine sadece O’na sığınmak gerektiği tefekkür sahiplerinin duasıyla bizlere de öğütlenmekte, bir dua ahlakı öğretilmektedir. Bu cümleler evrensel manada Allah’ın rızasını kazanıp mahşerdeki ödüllerle buluşmak isteyen herkesin dilinden eksik etmemesi gereken dua ve niyazlardır. İmanını güvene dönüştürmek isteyen kişinin, ne kadar gayret etse de elbette günahları bulunacağı için, bağışlanma dileğinde bulunmak ve cehennem azabından korunma duası her müslümanın tesbihi olmalıdır.

3. Evrenin yaratılışı hakkında tefekkür sahibi olmayla ilgili olarak Hz. Peygamber’den şöyle bir rivayet nakledilmektedir:

“Abdullah b. Ömer Hz. Ayşe’ye ‘Allah’ın Rasûlü’nden gördüğün en şaşırtıcı ve hayret verici şeyi bana söyle’ dedim de o hemen ağlamaya başlayıp epeyce ağladıktan sonra, ‘onun hangi işi hayranlık ve hayret verici değildi ki! Meselâ o benim sıram olan bir gece bana geldi ve yatağa girmişti; hatta bana iyice sokulmuştu. Sonra bana, ‘Ey Ayşe, bu gece Rabbime ibâdet etmeme izin verir misin?’ demişti. Ben de ‘Ya Rasûlallah! Senin, Allah’a iyice yaklaşmanı ve isteğinin yerine gelmesini ben de arzu ederim. Sana müsâade ediyorum’ demiştim. Bunun üzerine o, odadaki su kabına gitmiş, ondan az bir su ile abdest alıp namaza durmuş ve Kur’ân’dan bir parça okumuş, derken ağlamaya başlamıştı. Sonra ellerini kaldırıp yine ağlamıştı. Hatta gözyaşlarının yeri ıslattığını görmüştüm. Bilâl, sabah namazı vaktinin girdiğini ona haber vermek için geldiğinde onu ağlar bulmuş ve ‘Ya Rasulallah, Yüce Allah gelmiş-geçmiş bütün günahlarını affetmiş olduğu halde sen de mi ağlıyorsun?’ demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Ey Bilal! Şükreden bir kul olmayayım mı?’ buyurmuştu. Daha sonra da ‘Allah, bu gece bu âyeti (Âl-i İmrân 3/191) indirmiş olduğu halde nasıl ağlamayayım’ demiş ve ‘Bu âyeti okuyup da bunun üzerinde düşünmeyen kimseye yazıklar olsun’ diye ilâve etmişti.”(9)

“Yine Hz. Peygamber’in ‘Bu âyeti iki çenesi arasında telaffuz edip de üzerinde düşün­meyen kimseye yazıklar olsun’ dediği rivayet edilmiştir.” “Hz. Ali’nin ‘Hz. Peygamber, gece namaza kalktığı zaman dişlerini misvaklar, sonra gökyüzüne bakarak, ‘Gerçekten gökler ile yerin yaratılışında...’ âyetlerini okurdu’ dediği rivayet edilmiştir.”(10) Nihayetinde bir saat tefekkür bir sene nafile ibadetten daha hayırlıdır.(11)

ııı. Ateşin Kişileri Rezil Edişi

رَبَّنَآ اِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ اَخْزَيْتَهُ وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ اَنْصَارٍ “Rabbimiz! Doğrusu sen kimi ateşe koyarsan, artık onu elbette rezil etmişsindir. Zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.”

Âyetteki رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; مَنْ تُدْخِلِ men tüdhılı ifadesi “kimi koyarsan, atarsan”; النَّارَ en-nâra kelimesi “ateşe”; فَقَدْ اَخْزَيْتَهُ fe kad ahzeytehû ifadesi “elbette onu rezil-rüsva etmişsindir”; وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ ve mâ li’z-zâlimîne ifadesi “haksızlık edenler, zalimler için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ اَنْصَارٍ min ensârin ifadesi ise “hiçbir yardımcı, yardımcılar” demektir.

Burada derin akıl ve sağduyu sahibi yiğitlerin cehennem azabının şiddetine dair bir beyanları ve zalimler için yardımcılar olmayacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.رَبَّنَآ اِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ اَخْزَيْتَهُ “Ey Rabbimiz! Doğrusu sen, kimi ateşe koyarsan, artık onu rezil-rüsva etmişsindir.” Yüce Allah evrenin yaratılışı hakkında tefekkür sahibi olan derin akıl, sağduyu sahiplerinin ateş azabından korunma dileklerinin sonrasında, o azabın şiddetini beyan bağlamında işte bu sözü söylediklerini bildirmektedir. Ateşe atılmayı hak edenler bilmelidirler ki rezil-rüsva olacaklardır.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen اَخْزَيْتَ ahzeyte fiili “rezil etmek”, “hor ve hakir kılmak”, “utandırmak,” “küçük düşürmek” demektir.(12) Fussilet 41/16’da ahzâ kalıbında ism-i tafdîl kalıbında da “en rezil”, “en rüsva edici”, “en alçaltıcı”, “en kepaze durumuna düşürücü”, “en aşağılayıcı” gibi anlamlar içermekte ve dünyada yaşananlara göre mahşerdeki azabın çok daha şiddetli olacağı manasını içermektedir.

Bu arada konuyla ilgili olarak kullanılan خِزْي/ الْخِزْيhızy/el-hızy kelimeleri de Kur’ân’da 11 kez(13) geçmektedir. Hûd 11/78’de yer alan Hz. Lût’un kavmine yönelik isteğindeki lâ tuhzûni ifadesinde de Şu‘arâ’ 26/87’de Hz. İbrâhim’in duasındaki lâ tuhzinî ifadesinde de bilinçli müminlerin, ayrıca Âl-i İmrân 3/194’te geçen “kıyamet günü beni rezil-rüsva etme” şeklindeki dualarında da aynı manalar söz konusudur. Yüce Allah’ın azap ettiği kişiler rezil-rüsva kılınanlardır. Çünkü ateş azabına girenler bir daha oradan ebediyyen çıkamayacaklardır. Ateşin ebediliği ve oradan bir daha çıkılamayacağının bir delili de bu cümledir.

2. وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ اَنْصَارٍ “Zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.” Bu ifade Bakara 2/270 ve Mâide 5/72’de de geçmektedir. Burada sözü edilenler Bakara 2/254’te de belirtildiği gibi inkârcılardır, kâfirlerdir. Kur’ân’da 11 kez(14) geçen اَنْصَار ensâr kelimesi “yardımcılar” demektir. Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı manayı olumsuz olarak pekiştirmekte, “zalimler için hiçbir yardımcının olamayacağı hükmünü” içermektedir.

Bu cümle bağlamında Yüce Allah’ın yardımı konusunu Bakara 2/270’te ele aldığımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah’tan sonra veya O’na rağmen mahşerde insanları azaptan koruyabilecek hiçbir dost ve yardımcılarının bulunamayacağı haber verilmektedir. İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, yardımcısının ve şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet(15) vardır. Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini söylemek gerekmektedir.(16)

ıv. İman İtirafları ve Bağışlanma Duaları

رَبَّنَآ اِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَاد۪ي لِلْا۪يمَانِ اَنْ اٰمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَاٰمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّـَٔاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْاَبْرَارِ “Rabbimiz! Gerçek şu ki biz ‘Rabbinize inanın!’ diye imana çağıran davetçiyi duyduk ve hemen iman ettik. Rabbimiz! Bizim için günahlarımızı bağışla; kötülüklerimizi ört ve iyilerle birlikte (olacak şekilde) bizi vefat ettir!”

Buradaki رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اِنَّنَا innenâ ifadesi “muhakkak ki biz”; سَمِعْنَا semi‘nâ fiili “işittik”; مُنَادِيًا münâdiyen kelimesi “çağıran (kişiyi), sesleneni”; يُنَاد۪ي yünâdî fiili “çağırmakta (olan)”; لِلْا۪يمَانِ li’l-îmâni ifadesi “imana”; اَنْ اٰمِنُوا en âminû ifadesi “iman edin diye (çağıran)”; بِرَبِّكُمْ bi rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinize”; فَاٰمَنَّا fe âmennâ fiili “biz de hemen iman ettik”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; فَاغْفِرْ fağfir duası “bağışla”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; ذُنُوبَنَا zünûbenâ tamlaması “bizim günahlarımızı”; وَكَفِّرْ ve keffir duası “ve ört, kapat”; عَنَّا ‘annâ ifadesi “bizden”; سَيِّـَٔاتِنَا seyyiâtinâ tamlaması “bizim kötülüklerimizi”;وَتَوَفَّنَا ve teveffenâ duası “ve bizi vefat ettir”; مَعَ الْاَبْرَارِ me‘a’l-ebrâri ifadesi ise “iyilerle birlikte” demektir.

Burada bilinçli insanların nasıl dua ettiğiyle ilgili bilgi ve beyanlar gündeme getirilmektedir.

1.رَبَّنَآ اِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَاد۪ي لِلْا۪يمَانِ اَنْ اٰمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَاٰمَنَّا “Ey Rabbimiz! Gerçek şu ki biz, ‘Rabbinize inanın!’ diye imana çağıran davetçiyi işittik ve hemen iman ettik.” Yüce Allah evrenin yaratılışı hakkında tefekkür sahibi olup bu muhteşem sanat karşısında şaşkınlıklarını gizleyemeyen yiğitlerin dualarını aktarıp öğretmeye devam etmekte, bu defa onların peygamberlerin ilettiği ilahi davete icabet ettiklerini söyledikleri cümlelerini aktarmaktadır.

a) رَبَّنَآ اِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا “Ey Rabbimiz! Gerçek şu ki biz, davetçiyi (Peygamberi, Kur’an’ı) işittik.” Âyette geçen مُنَادِي münâdî kelimesi “çağıran, seslenen, davetçi” manasında insan olarak “Hz. Peygamber”, kaynak ve rehber olarak da “Kur’ân” manasına gelmektedir. Hz. Peygamber vefat ettiğine göre, buradaki münâdî denen çağırıcıyı “vahiy” olarak anlamak daha evrensel olacaktır.(17) Yûnus 10/25’teki bilgilere göre, her iki durumda da çağrının asıl sahibinin Yüce Allah olduğunu unutmamalıyız. Bu kelime eliflâmlı olarak bir kez de Kâf 50/41’de الْمُنَاد el-münâd şeklinde ve “seslenen” manasında mahşerdeki yargılama çağrısını yapacak kişi bağlamında zikredilmektedir. Burada zikredilen “çağrıcı”nın çağrısının içeriği devam eden cümlede yer almaktadır.

b) يُنَاد۪ي لِلْا۪يمَانِ اَنْ اٰمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَاٰمَنَّا “(Biz) ‘Rabbinize inanın!’ diye imana çağıran (davetçiyi işittik) ve hemen iman ettik.” Yüce Allah söz konusu yiğitlerin peygamber çağrısına itibar ettiklerini, çünkü peygamberlerin muhataplarını Rableri olan Allah’a imana davet ettiklerini beyan etmektedir. O davetçi de tıpkı diğer bütün peygamberler gibi kendisine değil, sadece ve sadece Allah’a imana davet etmiştir. Bu âyette yer alan فَاٰمَنَّا fe âmennâ ifadesindeki fâ/fe harfi ta‘kıbiyye manasına geldiği için bu fiil “hemen iman ettik” anlamını içermekte, davetçiyi duyduklarında hiç tereddüt göstermeden ve zaman kaybetmeden iman itirafında bulundukları mesajını vermektedir.

Tebliğ bir cihaddır ve cihadda temel amaç insanı kaybetmek, yok etmek değil, bir kişiyi daha olsun kazanmaktır. Nahl 16/125’te de Ahzâb 33/46’da da dikkat çeken hususlar bunlardır. Âl-i İmrân 3/193, Yûnus 10/25, Yûsuf 12/108, İbrâhim 14/1, Hacc 22/67, Kasas 28/87, Fussilet 41/33 gibi âyetlerde de davetin adresi Yüce Allah ve O’nun dosdoğru yolu olarak ifade edilmektedir. Peygamberler kendilerine değil, Yüce Allah’a davet ettikleri için onların izinden gidenlerin daveti de sadece ve sadece Yüce Allah’a olmalıdır. Tebliğini davetçi kimliğiyle yapan, bunu cihada dönüştürüp bir âdemi olsun kurtarmaya çalışan yiğitlere selam olsun!

2. رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّـَٔاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْاَبْرَارِ “Ey Rabbimiz! Bizim için günahlarımızı bağışla; kötülüklerimizi ört ve iyilerle birlikte (olacak şekilde) bizi vefat ettir!” Yüce Allah derin kavrayış sahiplerinin duası bağlamında bu âyette üç hususa dair bilgi aktarmaktadır.

a) فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا “Bizim için günahlarımızı bağışla!” Pek çok âyette(18) geçen bu içerikteki dua cümleleri, kulların hataları nedeniyle Yüce Allah’tan bağışlanma talebinde bulunduklarını göstermektedir.

b) وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّـَٔاتِنَا “Kötülüklerimizi ört!” Önceki dua cümlesinin bir anlamda açılımı olan bu talepte insanlar yapıp ettikleri hataların örtülmesini Yüce Allah’tan dilemektedirler. Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen كَفِّرْ keffir kelimesi “örtmek” anlamına gelmektedir. Yüce Allah’ın dilediğinin yani layık gördüğünün سَيِّـَٔات seyyiât denilen günahlarını affedebileceği çeşitli âyetlerde(19) müjdelenmektedir.

c) وَتَوَفَّنَا مَعَ الْاَبْرَارِ “İyilerle birlikte (olacak şekilde) bizi vefat ettir!” Bu cümle “Canımızı iyilerle beraber al”, “Gerçek erdem sahipleri olarak canımızı al”(20) diye de tercüme edilmektedir. Buradaki mesaj, bütün iyilerin bir anda vefat ettirilmesi değildir şüphesiz. Maksat “mahşerde iyilerle birlikte olacak şekilde mümin ve müslüman olarak ölebilmeyi duaya konu edinmek”tir. Nitekim Hz. Yûsuf şöyle dua etmiştir: “Beni müslüman olarak vefat ettir ve beni sâlihler arasına kat!”(21) Anlaşılıyor ki Hz. Yûsuf Yüce Allah’a olan seslenişini, niyazını “müslümanca ölme ve mahşerde başta peygamberlerden olmak üzere salihler arasına katılma” duasıyla şekillendirmiştir.

Âl-i İmrân 3/193, A‘râf 7/126 ve Yûsuf 12/101’de geçen تَوَفَّ teveffe kelimesi “vefat ettirmek” manasına gelmektedir. Nankörlük yapanların zıddına, iyilik sahiplerini ifade etmek için kullanılan kelime, bârr veya berr sözcüğünün çoğulu olan الْاَبْرَار el-ebrâr’dır. “İyiler, çok iyilik sahipleri” demek olan bu kelime, Kur’ân’da teberrû ve berr “iyilik yapmak”,(22) el-birr “iyilik”,(23) el-ebrâr “iyiliği çok olanlar”(24) anlamlarında kullanılmaktadır. İşte bilinçli kullar vefat ettirilirken de sonrasında mahşerde de iyilerle beraber bulundurulma duasını yapan yiğitler olarak tanıtılmakta, bizim de aynı duaları yapmamız gerektiği öğütlenmektedir.

v. Mahşerde Ödül Beklentileri

رَبَّنَا وَاٰتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلٰى رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْم۪يعَادَ “Rabbimiz! Bize, elçilerin vasıtasıyla vadettiklerini de ikram et ve kıyamet gününde bizi rezil etme! Şüphesiz ki sen sözünden dönmezsin.”

Âyetteki رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; وَاٰتِنَا ve âtinâ duası “ve bize ver, lütfet”; مَا وَعَدْتَنَا mâ ve‘attenâ ifadesi “bize vaad ettiğin şeyleri”; عَلٰى رُسُلِكَ ‘alâ rusülike ifadesi “elçilerinin üzerinden, peygamberlerinin diliyle”; وَلَا تُخْزِنَا ve lâ tuhzinâ duası “ve bizi rezil-rüsva etme”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet günü”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَا تُخْلِفُ lâtuhlifu fiili “dönmezsin, tersini yapmazsın”; الْم۪يعَادَ el-mî‘âde kelimesi ise “söz(ün)den” demektir.

Burada akıl izan sahiplerinin dualarının son kısmı ve Yüce Allah’ın vaadinden dönmeyeceği bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.رَبَّنَا وَاٰتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلٰى رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Ey Rabbimiz! Bize, rasüllerin/elçilerin vasıtasıyla vaadettiklerini de ikram et ve kıyamet gününde bizi rezil-rüsva etme.” Yüce Allah Âl-i İmrân 3/190. âyette kendilerinden söz ettiği اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb yani derin akıl ve izan sahipleri, bilinçli, derin duyarlılık sahibi ve sağduyulu insanların duaları bağlamında mahşer için nimet arzularını bildirmektedir.

a) رَبَّنَا وَاٰتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلٰى رُسُلِكَ “Ey Rabbimiz! Bize, rasüllerin/elçilerin vasıtasıyla vaadettiklerini de ikram et!” Âyetteki duanın içeriği Yüce Allah’ın bütün peygamberlerinin diliyle,(25) onların tebliğ ettiği mesajların içeriğinde bulunan vaatlerinin kendilerine verilmesi, mahşerde rezil-rüsva edilmemeleridir. Bütün peygamberlere iman eden duyarlı kişiler onlara vaad edilen her bir nimeti ve ödülü de beklediklerini sözlerine eklemişlerdir. Esasında duyarlı insanlar kendilerinin yapıp ettikleriyle cennete girebilmelerinin garanti olmadığının bilinciyle Yüce Allah’ın vaadine sığındıklarını ve evrensel manada bütün peygamberlere vaad edilenleri ilahi bir lütuf olarak beklediklerini dile getirmişlerdir.

b) وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Kıyamet gününde bizi rezil-rüsva etme.” Âl-i İmrân 3/192. âyette de aktardığımız üzere, söz konusu duyarlı ve bilinçli kişiler cehennem azabının şiddeti bağlamında “Ey Rabbimiz! Doğrusu sen, kimi ateşe koyarsan, artık onu rezil-rüsva etmişsindir” diyerek, buradaki duaya da işaret etmek istemişlerdi. Bu cümle Şu‘arâ’ 26/87’de mesaj olarak Hz. İbrâhim’in “Ey Rabbim! Beni insanların diriltileceği günde rezil-rüsva etme” şeklindeki duasında da yer almaktadır. Hz. İbrâhim’in ve burada sözü edilen bilinçli yiğitlerin dualarına yürekten “âmin” diyor, Rabbimizin bizi de bu ikramlardan mahrum bırakmamasını niyaz ediyoruz.

2. اِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْم۪يعَادَ “Muhakkak ki sen sözünden dönmezsin.” Bilinçli, derin duyarlılık sahibi, sağduyulu, derin akıl ve izan sahibi yiğitler dualarının son cümlesinde Yüce Allah’ın vaadinden yani verdiği hiçbir sözden dönmeyeceğini bildiklerini ifade etmişlerdir. Onların bu sözleri daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/7-9’da sözü edile “râsıh âlimler”in sözüyle de örtüşmektedir. Yüce Allah sözünü yerine getirmekten asla geri durmaz. Yüce Allah’ın vaadi gerçektir ve Allah vaadinden asla dönmez. Yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/194’te, ayrıca Bakara 2/80, Âl-i İmrân 3/9, Ra‘d 13/31, İbrâhim 14/47, Hacc 22/47, Rûm 30/6 ve Zümer 39/20’de de beyan edildiği üzere, Yüce Allah vaadinden asla ve asla dönmez; vaadinin tersini yapmaz; çünkü Kâf 50/29’da ifade edildiği gibi O’nun katında söz değiştirilmez.

b) Yüce Allah’ın Kullarına Yönelik Vaatleri

Yüce Allah, sûrenin 195-200. âyetlerinde derin akıl ve sağduyu sahiplerini dualarına şöyle icabet ettiğini bildirmektedir: “Muhakkak ki ben, erkek olsun kadın olsun içinizden çalışan hiçbir kimsenin yaptığını boşa çıkarmayacağım. (Çünkü) hepiniz birbirinizdensiniz. Hicret edenler, yurtlarından çıkarılanlar, benim yolumda eziyete uğratılanlar, çarpışanlar ve öldürülenler (var ya) işte andolsun ki ben de onların kötülüklerini örteceğim ve onları altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağım. (Bu ödül) Allah tarafından bir sevap olarak (verilecektir). Karşılıkların güzeli sadece ve sadece Allah katında olandır.”

Ardından, inkârcıların (refah içinde) diyar diyar dolaşmasının Hz. Peygamber’i ve bütün müminleri aldatmaması gerektiği, bunların azıcık bir menfaat olduğu, sonra onların varacakları yerin cehennem olacağı ve orasının çok kötü bir yatak (durak) olduğu haber verilmekte, ancak Rablerine karşı takvâlı (duyarlı) olanlar için, Allah tarafından bir ikram olarak altlarından ırmaklar akan, içlerinde ebedî olarak kalacakları cennetler verileceği, iyi kişiler için Allah katındaki nimetlerin daha hayırlı olduğu beyan edilmektedir.

Daha sonra, kitap ehlinden bazılarının Yüce Allah’a, hem müslümanlara indirilene hem de kendilerine indirilene tam bir samimiyetle ve Allah’a boyun eğerek iman ettikleri, Allah’ın âyetlerini az bir paraya satmadıkları, işte onlar için Rableri katında ecirlerin bulunduğu müjdelenmekte, sonunda ise müminlere hitaben şu emirler verilmektedir: “Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun; (cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun; Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

ı. İyilik Sahiplerini Ödüllendireceği

فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ اَنّ۪ي لَآ اُض۪يعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا وَاُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَاُو۫ذُوا ف۪ي سَب۪يل۪ي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَاُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَاُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَاللّٰهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ “Bunun üzerine Rableri, onlar(ın duaların)a şöyle cevap verdi: ‘Şüphesiz ki ben erkek olsun kadın olsun, içinizden çalışıp bir iş (fedakârlık) yapan kimsenin yaptığını ziyan etmeyeceğim. (Çünkü) hepiniz birbirinizdensiniz. Hicret edenler, yurtlarından çıkarılanlar, benim yolumda eziyete uğratılanlar, savaşanlar ve öldürülenler (var ya), şüphesiz ki ben de onların kötülüklerini örteceğim ve onları altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağım.’ (Bu ödül), Allah tarafından bir sevap olarak (verilecektir). Karşılıkların (ödüllerin) güzeli yalnızca Allah katında olandır.”

Âyetteki فَاسْتَجَابَ festecâbe fiili “icabet etti, cevap verdi”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; رَبُّهُمْ rabbuhum tamlaması “onların Rabbi”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَآ اُض۪يعُ lâ udî‘u fiili “zayi etmeyeceğim”; عَمَلَ عَامِلٍ ‘amele ‘âmilin tamlaması “bir işi yapanın işini”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”;مِنْ ذَكَرٍ min zekerin ifadesi “erkek olsun”; اَوْ اُنْثٰى ev ünsâ ifadesi “veya kadın olsun”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizin bir kısmınız”; مِنْ بَعْضٍ min ba‘dın ifadesi “bir kısmından(sınız), birbiri(iniz)densiniz”; فَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا fellezîne hâcerû ifadesi “hicret edenler”;وَاُخْرِجُوا ve uhricû edilgen fiili “ve çıkarılmış (olanlar)”; مِنْ دِيَارِهِمْ min diyârihim ifadesi “onların evlerinden”;وَاُو۫ذُوا ve ûzû edilgen fiili “ve eziyete uğratılmış (olanlar)”; ف۪ي سَب۪يل۪ي fî sebîlî ifadesi “benim yolumda”; وَقَاتَلُوا ve kâtelû fiili “savaşmış (olanlar)”; وَقُتِلُوا ve kutilû edilgen fiili “ve öldürülenler”; لَاُكَفِّرَنَّ le ükeffiranne ifadesi “muhakkak ki örteceğim”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; سَيِّـَٔاتِهِمْ seyyiâtihim tamlaması “onların kötülüklerini”; وَلَاُدْخِلَنَّهُمْ ve le udhılennehum ifadesi “ve onları muhakkak ki koyacağım”; جَنَّات cennâtin kelimesi “bahçelere, cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların altlarından, alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; ثَوَابًا sevâben kelimesi “bir sevap olarak, bir sevap (ödül) olmak üzere”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi tamlaması “Allah katından”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “sadece O’nun katındadır, yanındadır”; حُسْنُ الثَّوَابِ husnü’s-sevâbi tamlaması ise “karşılıkların güzeli, sevabın güzel (karşılığı)” demektir.

Burada sağduyu sahiplerinin duasına Yüce Allah’ın icabet ettiği, yaptıkları çeşitli fedakârlıkların karşılığında kendilerinin Allah’tan bir sevap olarak cennetlere konulacağı müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ اَنّ۪ي لَآ اُض۪يعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ “Bunun üzerine Rableri, onlar(ın duaların)a şöyle icabet etti: Muhakkak ki ben, erkek olsun kadın olsun, içinizden çalışıp bir iş (fedakârlık) yapan hiçbir kimsenin yaptığını boşa çıkarmayacağım. (Çünkü) hepiniz birbirinizdensiniz.” Yüce Allah önceki âyet grubunda sözünü ettiği ve dualarına yer verdiği sağduyu sahiplerinin isteklerine cevap verdiğini ve zaten birbirinin tamamlayıcı parçaları olan erkek veya kadın her kim iyilik adına bir şeyler yaparsa onları zayi etmeyeceğini, boşa çıkarmayacağını beyan etmektedir.

a) فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ “Bunun üzerine Rableri, onlar(ın duaların)a şöyle icabet etti:” Âyette geçen فَاسْتَجَابَ festecâbe fiiline genellikle “kabul etti” manası verilse de esasında bu fiil “icabet etmek”, “karşılık vermek” manasında alınmalıdır. Çünkü Yüce Allah her duaya icabet eder; ancak hepsini kabul etmek zorunda değildir. İsrâ’ 17/11’de de belirtildiği gibi, insanlar bazen hayrı ister gibi şerri de isteyebilir ki bu tür isteklerin kabulü onun yararına değil, zararına olur. Yüce Allah Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta da beyan ettiği üzere, kullarının dualarına icabet eder; ancak bu icabet her halükârda kabul manasına gelmemektedir. Bu âyetten de anlaşılacağı üzere, duaya lehte icabet edilmesi için sözü edilen sağduyu sahiplerinin yaptığı gibi birtakım fedakârlıklar ortaya koymak gerekmektedir. Buna göre fedakârlıklar “sebep”, duaya icabet ise bunun “sonucu” olmaktadır.

b)اَنّ۪ي لَآ اُض۪يعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى “Muhakkak ki ben, erkek olsun kadın olsun, içinizden çalışıp bir iş (fedakârlık) yapan hiçbir kimsenin yaptığını boşa çıkarmayacağım.” Yüce Allah erkek olsun kadın olsun, iyilik ve fedakârlık yapanların yapıp ettiklerini zayi etmeyeceğini bildirmektedir ki bu anlamda Âl-i İmrân 3/171 ve Bakara 2/143’te müminlerin ecrini zayi etmeyeceği beyanı yer almaktadır. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede kadın veya erkek müminlerin,(26) ayrıca ıslah sahibi insanların(27) ve muhsinlerin(28) de ödüllerini zayi etmeyeceğini belirtmekte, böylece ihsan sahibi insanların yaptığı fedakârlıkların hiçbir şekilde boşa gitmeyeceği mesajını da vermektedir. Pek çok âyette Rabbimizin bu türden sâlih amelleri ve işini düzgün yapanlar anlamında muhsinlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.(29)

“Erkek” ve/veya “kadın” ikilisine dair Nisâ’ 4/124 ve Nahl 16/97 gibi âyetlerde, ayrıca Ahzâb 33/35’te erkeklere ve kadınlara ait özel kalıpların kullanılmasının nedeni, vahyin “cinsiyet” değil de “şahsiyet” merkezli bir sunum yapmasıdır. Dahası, Nisâ’ 4/123’te kurtuluşun kuruntuyla değil de fedakârlıkla elde edileceği, kötülük yapanlara bunun tam karşılığının verileceği bildirilmektedir. Konuyla ilgili kullanımların Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, İsrâ’ 17/19, Tâhâ 20/112, Enbiyâ’ 21/94, Ahzâb 33/35 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde örneklendirildiğini hatırlatmalıyız.

c) بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ “Birbirinizdensiniz.” Burada geçen مِنْ min edatının kâf/ke “gibi” manasına geldiği ve âyetin anlamının da “hepiniz birbiriniz gibisiniz” şeklinde olabileceği ifade edilmekte, ödül veya cezada herkesin birbirine benzediği söylenmek istenmektedir.(30) Bazıları ise bu ifadeyi Tevbe 9/71’deki kullanımdan istifade ederek “birbirinizin dostusunuz” şeklinde yorumlamıştır.(31) Yüce Allah erkek ve kadınların hepsinin birbirinden olduğunu, yani aynı insan türünden olduklarını, aslında beşer olarak hepsinin Allah katında eşit olduğunu, birbirlerinin eksikliklerini tamamladıklarını, bu nedenle “cinsiyet” olarak değil de “şahsiyet” olarak yapıp ettikleri her ne varsa onların hiçbirinin zayi edilmeyeceği bildirmektedir.

2. فَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا وَاُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَاُو۫ذُوا ف۪ي سَب۪يل۪ي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَاُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَاُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Hicret edenler, yurtlarından çıkarılanlar, benim yolumda eziyete uğratılanlar, savaşanlar ve öldürülenler (var ya), işte andolsun ki ben de onların kötülüklerini örteceğim ve onları altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağım.” Burada yiğitlerin özellikleri ve alacakları ödüller dile getirilmektedir.

a) فَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا وَاُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَاُو۫ذُوا ف۪ي سَب۪يل۪ي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا “Hicret edenler, yurtlarından çıkarılanlar, benim yolumda eziyete uğratılanlar, savaşanlar ve öldürülenler.” Yüce Allah ödüllendireceğini müjdelediği bu insanların çeşitli özelliklerini zikretmekte, bir anlamda ödülle buluşmadan önce fedakârlık yapılmasının gerekliliğine dikkat çekmiş olmaktadır.

ı. فَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا “Hicret edenler.” Yüce Allah öza akıl ve sağduyu sahibi yiğitlerin “ilk” özelliğini “hicret”le ilişkilendirmektedir. Kur’ân’da bu fedakârlığı yapanlarla ilgili çeşitli âyetler(32) zikredilmektedir. Bu ifade hem inançta hem de uygulamada yanlış, kötü ve zararlı şeylerden doğru, iyi ve yararlı olanlara yönelmek manasındadır. Bu bağlamda geri dönmek üzere çıkılan yolculuğa hicret dendiği gibi, terim olarak da hicret Müslümanların 622 yılında Mekke’den Medine’ye yaptıkları göçün adıdır. Burada sözü edilenler Mekke’den Medine’ye hicret eden muhacirlerdir.

ıı. وَاُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ “Yurtlarından çıkarılanlar.” Yüce Allah söz konusu kişilerin “ikinci” özelliğini “vatanlarından çıkarılma, sürgüne gönderilme, yurtsuz bırakılma” şeklinde dile getirmektedir. İlk sırada ifade edilen hicret, kişilerin kendi iradeleriyle gerçekleştirdikleri bir durum olsa da ikinci sırada belirtilenler ise “zorla yurtlarından çıkartılanlar” şeklinde daha ağır bir durumu ortaya koymaktadır.

ııı. وَاُو۫ذُوا ف۪ي سَب۪يل۪ي “Benim yolumda eziyete uğratılanlar.” En‘âm 6/34’te de geçen اُو۫ذُوا ûzû edilgen fiili “eziyet edilmek”, “eziyete maruz bırakılmak” gibi manalar vermekte, söz konusunu derin kavrayış sahibi kişilerin “üçüncü” özelliğinin “Allah yolunda eziyete uğratılmak” olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

ıv. وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا “Savaşanlar ve öldürülenler.” Yüce Allah sağduyu sahibi yiğitlerin “dördüncü” özelliğinin ise “Allah yolunda savaşmak ve nihayetinde öldürülüp şehit edilmek” olduğunu dile getirmektedir ki âyetin devamında zikredilen ödüllerin hak edilmesinin ön şartları işte bu şekilde sıralanmaktadır.

b) لَاُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَاُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Andolsun ki ben de onların kötülüklerini örteceğim ve onları altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağım.” Yüce Allah sözünü ettiği fedakâr kişilerin yapıp ettiklerinin karşılığında kendilerinin yapmış oldukları hataları örteceğini ve onları cennetlere koyacağını müjdelemektedir.

“Günahların örtülmesi” konusunu Âl-i İmrân 3/193’te, “altlarından ırmaklar akan” ifadesini de Bakara 2/25’te ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Hem günahların bağışlanması fiili olan لَاُكَفِّرَنَّ le ükeffiranne, hem de cennetlere konulmayla ilgili لَاُدْخِلَنَّ le üdhılenne fiillerinin hem başlarında lâm/le harfi, hem de sonlarında pekiştirme manası veren “şeddeli nûn” harfi bulunmakta, bu vaadin mutlak surette gerçekleştirileceği mesajı pekiştirilerek verilmek istenmektedir.

3. ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَاللّٰهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ “(Bu ödül) Allah tarafından bir sevap olarak (verilecektir). Karşılıkların güzeli sadece ve sadece Allah katında olandır.” Bu ifadenin benzeri daha sonra yorumlayacağımız Âl-i İmrân 3/198. âyette ikram yani ağırlama olarak zikredilmektedir. Burada geçen ثَوَابًا sevâben kelimesi “bir sevap olarak”, “bir ödül olmak üzere” manasına gelmekte ve Yüce Allah’ın vereceğini müjdelediği ödüllerin aslında Allah’ın bir lütfu olduğuna dikkat çekilmektedir. Nitekim sevabın yani ödülün asıl güzel olanının sadece Allah’ın katında olduğu عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesinin حُسْنُ الثَّوَاب husnü’s-sevâbi tamlamasından öne alınmasıyla devrik bir cümle şeklinde beyan edilmektedir. Bu nedenle, başka yerlerde böyle herhangi bir ödülün olamayacağı dolaylı olarak belirtilmiş olmaktadır.

ıı. İnkârcılara Özenilmemesi Gerektiği

لَا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فِي الْبِلَادِ مَتَاعٌ قَل۪يلٌ ثُمَّ مَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ “Kâfir olanların (refah içinde) diyar diyar dolaşması sakın seni aldatmasın! Azıcık bir menfaattir (o). Sonra onların barınağı cehennemdir. (Orası) ne kötü bir yataktır!”

Buradaki لَا يَغُرَّنَّكَ lâ yağurranneke emri “sakın ha seni aldatmasın”; تَقَلُّبُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا tekallübüllezîne keferû tamlaması “inkârcıların dolaşması, inkar etmiş olanların dolaşması, gezmesi”; فِي الْبِلَادِ fi’l-bilâdi ifadesi “diyar diyar”; مَتَاعٌ قَل۪يلٌ metâ‘un kalîlün tamlaması “az bir dünyalık(tır o)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; مَاْوٰيهُمْ me’vâhum tamlaması “onların varacağı yer”; جَهَنَّمُ cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; وَبِئْسَ ve bi’se edatı “ne kötüdür”; الْمِهَادُ el-mihâdü kelimesi “yatak olarak, (ne kötü bir yataktır)” demektir.

Burada dünya menfaatine aldanılmaması gerektiği, çünkü onun az ve geçici bir şey olduğu, böylelerinin mahşerdeki yerlerinin ise cehennem olacağı gündeme getirilmektedir.

1. لَا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فِي الْبِلَادِ “İnkârcıların (refah içinde) diyar diyar dolaşması sakın seni aldatmasın!” Bu âyet “Kâfirlerin şehirlerde (veya şehir şehir rahatlıkla) gezip dolaşması seni aldatmasın” şeklinde de tercüme edilebilir. Yüce Allah samimi ve fedakâr Müslümanların dualarına icabet edeceğini ve onları mahşerde cennetlerle ödüllendireceğini beyan ettikten sonra, içlerinden bir kısmının kâfirlerin/müşriklerin şaşaalı, debdebeli ve keyif içerikli hayatına, diyar diyar dolaşmalarına gıpta etmemeleri gerektiğini hatırlatmaktadır. Bu ifadenin bir benzeri Mü’min 40/4’te geçmektedir.

a) Kur’ân’da beş âyette(33) geçen يَغُرَّنَّ yeğurrenne, تَغُرَّنَّ teğurrenne, يَغْرُرْ yağrur kelimeleri “aldatmak” manasını içermektedir. Kur’ân’da beş kez geçen تَقَلُّب tekallüb kelimesi Âl-i İmrân 3/196, Nahl 16/64, Şu‘arâ’ 26/219 ve Mü’min 40/4’te kullanılmakta ve “gezip dolaşmak, faaliyette bulunmak” gibi anlamlar içermektedir. Bakara 2/144’teki tekallüb kelimesi ise “dönmek” manasındadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen تَقَلُّب tekallüb kelimesi “işinde koşuşturmak, dönüp durmak, gündelik meşguliyette bulunmak, seyahat etmek” gibi anlamlar içermektedir.(34)

Sürekli kötülükler peşinde koşanlara yönelik olarak Nahl 16/46’da şöyle buyrulmaktadır: “Yahut onlar dönüp dolaşırlarken (Allah’ın) kendilerini yakalamasından (güvende midirler?)” Yüce Allah, hakikate karşı kötülük tuzakları kuranlara yönelik azap tehdidi bağlamında ortalıkta dolaşırlarken kendilerini yakalayabileceği ihtimalini dile getirmektedir. Buradan hareketle, Yüce Allah inkârcıların dünya zevklerine dalmışlarken çeşitli iş güçlerindelerken onları aniden yakalayabileceğini beyan etmektedir. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu türden zevkü safa görüntülerine aldanılmaması gerektiği Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere yönlendirilmektedir.

b) Âyette hitap En‘âm 6/14, Yûnus 10/105, Hûd 11/42, Talâk 65/1 ve Kalem 68/8 gibi âyetlerde de olduğu gibi, her ne kadar Hz. Peygamber üzerinden veriliyorsa da maksat ümmetin bütün fertlerini uyarmaktır.(35) Çünkü Hz. Peygamber’in böyle bir aldanışından söz edilemez. Buna karşılık bazı Müslümanlar müşriklerin veya Yahudilerin ticaret meşguliyetlerini, refah içerisindeki hayatlarını, gösteriş içerikli seyahatlarını görünce “Allah’ın düşmanları böyle bir refah içerisinde dolaşıyor; biz ise açlıktan, sıkıntıdan helak oluyoruz” demişlerdi.(36) İşte âyette bu gibilerin geçici dünya malına tamah etmemeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu sayede söylenmek istenen şey muhtemelen şudur: Müminlere cennette verilecek nimetler dünyadakilerden kat kat üstündür ve değerlidir. Dünyayı ve onun geçici hazlarını değil, mahşerde verilecek ödülleri tercih etmek gerekir. Zira devam eden âyette de bu konuya dikkat çekilmektedir.

2. مَتَاعٌ قَل۪يلٌ ثُمَّ مَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ “Azıcık bir menfaattır (o). Sonra onların varacakları yer cehennemdir. (Orası) ne kötü bir yataktır (duraktır)!” Yüce Allah önceki âyetteki uyarısını pekiştirmek üzere dünya nimetlerinin az olduğunu, bunu tercih edenlerin varıp duracağı yerin cehennem olacağını ve orasının son derece kötü bir yer olduğunu haber vermektedir.

a)مَتَاعٌ قَل۪يلٌ “Azıcık bir menfaattır (o).” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri İbrâhim 14/30 ve Nahl 16/117’de de yer almaktadır. Dünya metaının azlığıyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/185’te bilgi aktarmıştık. مَتَاع metâ‘ kelimesi çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini ifade bağlamında kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır. Esasında bu kelime beraberindeki قَل۪يل kalîl sözcüğüyle birlikte zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manasını içermektedir. Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

b) ثُمَّ مَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ “Sonra onların varacakları yer cehennemdir. (Orası) ne kötü bir yataktır (duraktır)!” Âl-i İmrân 3/151 ve 162’de de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da 18 kez geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi “varılacak yer” manasını içermektedir. Yüce Allah gazabını hak edenlerin varıp duracağı yerin ateş azabı olacağını bildirmektedir.

Kur’ân’da 37 kez yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Bakara 2/206, Âl-i İmrân 3/12, 197, A‘râf 7/41, Ra‘d 13/18, Sâd 8/56’da geçen الْمِهَاد el-mihâd kelimesi ise “beşik” anlamındaki el-mehd kelimesiyle aynı kökten gelmekte, beşiğe yerleştirilen döşeği ifade etmektedir. Cehennem elbette beşik-döşek kelimelerinin içerdiği bir rahat ve huzur yeri değildir. بِئْسَ bi’se kelimesinin verdiği anlamdan da istifade ederek, maksadın kâfirlerle alay etmek olduğu anlaşılmaktadır. Dünya hayatında müminlerle alay edenlerin mahşerde karşılaşacağı akıbet, alaycılıklarına uygun şekilde tecelli edecektir.

ııı. Takvâ Sahiplerinin İlahi İkrama Mazhar Kılınmaları

لٰكِنِ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ خَيْرٌ لِلْاَبْرَارِ “Fakat Rablerine karşı takvâlı (duyarlı) olanlar için, Allah tarafından bir ikram olarak altlarından ırmaklar akan, ebedî kalacakları cennetler vardır. İyi kişiler için Allah katındaki (nimetler) hayırlı olandır.”

Âyetteki لٰكِنِ lâkin edatı “ancak”; الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا ellezîne’ttekav ifadesi “takvâlı olanlar, duyarlı davrananlar”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların Rabbine karşı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; جَنَّات cennâtün kelimesi “bahçeler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların altlarından, alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; نُزُلًا nüzülen kelimesi “bir ikram olarak”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi tamlaması “Allah katından, Allah tarafından”; وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ ve mâ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında olanlar”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “mutlak manada hayırlıdır”; لِلْاَبْرَارِ li’l-ebrâri ifadesi ise “iyiler için” demektir.

Burada takvâ sahiplerine Yüce Allah’ın özel bir ikramı olacak şekilde mahşerde ebedi cennetler verileceğiyle ilgili müjde gündeme getirilmektedir.

1. لٰكِنِ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “Fakat Rablerine karşı takvâlı (duyarlı) olanlar için, Allah tarafından bir ikram olarak altlarından ırmaklar akan, ebedî olarak kalacakları cennetler vardır.” Yüce Allah inkârcılara aldanılmaması gerektiğini ve onların varacağı yerin cehennem olacağını beyan ettikten sonra, mesânîlik özelliği gereği bu defa sözü takvâ sahiplerine getirmekte, inkârcıların aksine, Allah’tan bir ikram olarak onların varacakları yerin de cennetler olacağını müjdelemektedir. Yüce Allah muttaki yani duyarlı, sorumluluğunu bilip sorumlu davranan insanların fedakârlıklarının karşılığı olarak âhirette altlarından ırmaklar akan ve içinde ebedi kalacakları bahçelerde(37) ağırlanacaklarını müjdelemektedir.

2. نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ خَيْرٌ لِلْاَبْرَارِ “Allah tarafından bir ikram olarak (bunlar verilecektir). İyi kişiler için Allah katındaki (nimetler) mutlak manada hayırlıdır.” Bu ifadenin benzeri Âl-i İmrân 3/195. âyette sevap yani ödül olarak zikredilmektedir. Yüce Allah cennetliklere kendi katından olmak üzere ikramda bulunacağını müjdelemektedir.

a) نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ “Allah tarafından bir ikram olarak (bunlar verilecektir).” N-z-l kökünden kelimeler Kur’ân’da 293 yerde geçmektedir. نُزُل nüzül kalıbında bu âyette olduğu gibi bazı âyetlerde cennetteki nimetlendirmeler için “ağırlama, ikram”;(38) bazılarında ise cehennemdeki azap için alay içerikli “ağırlama” veya “konaklama”(39) anlamına gelmektedir. Bu arada Yûsuf 12/59’daki الْمُنْزِل۪ين el-münzilîne kelimesi de bu anlamla uyumlu olacak şekilde “ikram edenler, ağırlayanlar, misafirperverlik yapanlar” manasına gelmektedir. Benzer bir anlam ikinci bir yorum olarak Mü’minûn 23/29’da da görülebilir.

b)وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ خَيْرٌ لِلْاَبْرَارِ “İyi kişiler için Allah katındaki (nimetler) daha hayırlıdır.” Yüce Allah dünya hayatında iyilik ve fedakârlık yapan insanlara kendi katından verilecek nimetlerin, yapılacak ağırlamanın, ihsan ve ikramın dünyadakilere göre çok daha hayırlı, iyi, fazla, kalıcı ve memnun edici olduğunu bildirmektedir. Âl-i İmrân 3/193’te de geçen ve “iyiler, çok iyilik sahipleri” demek olan الْاَبْرَارِ el-ebrâr kelimesi,(40) “iyiliği çok olanlar” anlamında kullanılmaktadır. İşte Yüce Allah bu gibi insanlara özel ikramda bulunacağını müjdeleyerek dünyaya ve dünyalıklara özenilmemesini tembihlemek istemektedir.

ıv. Duyarlı Kitap Ehlinin Durumu

وَاِنَّ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِمْ خَاشِع۪ينَ لِلّٰهِ لَا يَشْتَرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ ثَمَنًا قَل۪يلًا اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ اِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Kitap ehlinden öylesi var ki -Allah’a boyun eğerek- hem Allah’a hem size indirilene hem de kendilerine indirilene iman ederler. Allah’ın ayetlerini az bir değer karşılığında satmazlar. İşte onlar için Rableri katında ödülleri vardır. Şüphesiz ki Allah, hesabı hızlı olandır.”

Âyetteki وَاِنَّ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ ve inne min ehli’l-kitâbi “kitap ehlinden (şöyleleri) vardır”; لَمَنْ يُؤْمِنُ lemen yü’minü ifadesi “muhakkak ki iman etmekte (olan)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve indirilene, indirilmiş olana”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve yine indirilene, indirilmiş olana da”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara, kendilerine”; خَاشِع۪ينَ hâşı‘îne kelimesi “boyun eğenler olarak”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”; لَا يَشْتَرُونَ lâ yeşterûne fiili “satmazlar”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir paraya”; اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesi “işte onlar için vardır, onlar için olacaktır”;اَجْرُهُمْ ecruhum ifadesi “onların ödülü”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “Rableri katında”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَر۪يعُ الْحِسَابِ serî‘u’l-hısâbi tamlaması ise “hesabı hızlı olandır” demektir.

Burada kitap ehlinden olup da takvâ sahipleri gibi davrananların da bulunacağı ve onların da ödüllendirileceğiyle ilgili müjde gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنَّ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِمْ خَاشِع۪ينَ لِلّٰهِ لَا يَشْتَرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ ثَمَنًا قَل۪يلًا “Kitap ehlinden öyleleri var ki, Allah’a, hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene (tam bir samimiyetle ve) Allah’a boyun eğerek iman ederler. Allah’ın âyetlerini az bir paraya satmazlar.” Yüce Allah dünyaya aldanılmaması gerektiğini beyan edip takvâ sahiplerine cennet vaad ettiğini müjdeledikten sonra, bu defa kitap ehlinin içinden de bu türden muttakiler yani mahşerde nimetlere sahip olacak kişilerin çıkacağını bildirmekte ve onların da imanlarının tam, fedakârlıklarının sağlam olduğunu ifade etmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bilgiler nakledilmektedir:

“İbn Abbâs, Câbir ve Katâde ‘Bu âyet Habeş Necâşîsi hakkında nazil olmuştur. O ölüp, Hz. Peygamber (gıyabında) canâze namazını kıldığı zaman, münafıklar ‘Muhammed, hiç görmediği bir Hıristiyan için cenaze namazı kılıyor’ demişlerdi.”

“İbn Cüreyc ve İbn Zeyd ise bu âyetin Abdullah b. Selâm ve arkadaşları hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir.”

“Âyetin, Necranlılardan 40, Habeşlilerden 32 ve Rumlardan (Bizanslılardan) Hırıstiyanken müslüman olan 8 kişi hakkında nazil olduğu da söylenmiştir.”

“Mücâhid bu âyetin bütün kitap ehli hakkında nazil olduğunu söylemiştir ki en uygun görüş budur. Zira Yüce Allah, kâfirlerin varacakları yerlerinin cehennem olduğunu bildirince, kitap ehlinden imân edenlerin varacakları yerlerinin cennet olduğunu beyân buyurmuştur.”(41)

Âyette isim verilmemesi nedeniyle, âyetin sadece belli insanlara veya dönemlere tahsisi doğru değildir. Her ne zaman ve nerede olursa olsun, eğer insanlar bu âyette sayılan özelliklere sahip olurlarsa buradaki müjdelerin onları da içerdiğini belirtmek durumundayız.

a) Âyetin başında yer alan اِنَّ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ inne min ehli’l-kitâbi ifadesi “kitap ehlinden şöyleleri de vardır” manasına gelmekte, böylece Âl-i İmrân 3/69, 72, 75, 78, 100, 110 ve 113-115. âyetlerde hatırlattığımız üzere, hepsinin bir ve aynı olmadığına, hepsine aynı muamelenin yapılmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Bunun bir devamı olarak bu âyette de aynı konuya değinilmekte, onların içlerinden de imanlı, saygılı ve Allah’ın âyetlerini az bir bedele satmayanların bulunduğu bildirilmektedir.

b) Kitap ehli içinde bulunanların özellikleri bağlamında şu üç esasa değinilmektedir:

ı. لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ وَمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِمْ “Allah’a, hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene mutlak surette iman ederler.” Yüce Allah kitap ehlinden olan bu insanların “ilk” özellikleri olarak inanç esaslarını benimsediklerini, bu çerçevede “Allah’a iman ettikleri gibi hem müslümanlara hem de kendilerine indirilen ilahi mesajlara inandıklarını” bildirmektedir. Bu ifade aslında daha önce Âl-i İmrân 3/110 ve 113-114’te haber verilenleri tekrar gündeme getirmekte ve onların da iman ehli insanlar olduğunu ortaya koymaktadır. Bakara 2/4’te de beyan edildiği üzere, işte bu iman takvâ sahiplerinin imanıdır ve bu kişiler mahşerde ödülü hak etmektedir. “Allah’a, Kur’ân’a ve önceki vahiylere iman etmek” aslında onlara güvenmeyi de beraberinde getirdiği için, kitap ehlinden olan bu kişilerin de ödülü hak ettikleri anlaşılmaktadır.

ıı. خَاشِع۪ينَ لِلّٰهِ “Allah’a boyun eğerek.” Yüce Allah “ikinci” özellikleri olarak kitap ehlinden olan bu kişilerin “imanlarının Allah’a boyun eğen bir mahiyet arz ettiğini” beyan etmekte, hem imanlarındaki boyun büküşlerini hem de diğer ilahi buyrukların sahibi olan Allah’a yönelik samimiyetlerini, içtenliklerini, sadakatlerini ve yürekten bağlılıklarını ifade etmektedir. خَاشِع۪ين hâşı‘îne/huşû‘ kelimesi Kur’ân’daki kullanımlarında dünya hayatında “derin saygı”yı ifade etmekte, inananlar için dünyada olumlu bir hassasiyeti nitelendirmektedir.(42)

ııı. لَا يَشْتَرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ ثَمَنًا قَل۪يلًا “Allah’ın âyetlerini az bir paraya satmazlar.” Yüce Allah kitap ehlinden olan muttakilerin “üçüncü” özelliğini ise “Allah’ın âyetlerini az bir dünyalığa satmamaları” şeklinde belirlemektedir. Burada geçen ثَمَن semen kelimesi “bedel”, “karşılık” gibi anlamlara gelmekte ve vahyin az bir bedel ile satılmaması gerektiğini ortaya koymaktadır. Kur’ân’da bu tamlama dokuz kez(43) geçmekte ve geçtiği her yerde olumsuz bir içerikte yer almaktadır.

Burada sözü edilen اٰيَاتِ اللّٰهِ âyâtillâhi yani “Allah’ın âyetleri” hem kitap ehlinin elinde bulunan ve Hz. Peygamber’i müjdeleyen âyetler olabilir; hem de bu son vahyin prensipleri olabilir. Yüce Allah vahyini yaşanacak bir prensipler bütünü olarak şekillendirmiştir; pazarlanacak bir mal, meta olarak indirmemiştir. Yüce Allah’ın âyetleri ne kadar bir dünyalık karşılığında satılmış olsa da dünya ve dünyalıkların hepsi mahşerdekilere göre Yüce Allah katında azdır, değeri düşüktür. Buna göre hiçbir değer veya vaad âyetlerin yerine tercih edilemez. Miktarı her ne olursa olsun, dünyevi olarak alınacak herhangi bir bedel Allah katında azdır, çünkü değersizdir. Bu nedenle, kitap ehlinden olan müminlerin Allah’ın âyetlerini az bir dünyalığa satmadıkları belirtilmektedir.

2. اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ اِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “İşte onlar için Rableri katında ödülleri vardır. Muhakkak ki Allah, hesabı çabuk görendir.” Yüce Allah sözünü ettiği özelliklere sahip olan kitap ehlinin ödüllerinin Rablerinin katında olduğunu ve hesabı hızlı göreceğini bildirmektedir.

a) اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ “İşte onlar için Rableri katında ödülleri vardır.” Konuyla ilgili olarak Kasas 28/54’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte bunlara (inanan kitap ehline), sabretmelerinden ötürü ödülleri iki defa verilecektir.” Benzer bir konunun ele alındığı Hadîd 57/27-29’da söz konusu kişilere ödüllerinin iki kat yani kat kat verileceği müjdelenemektedir. Yüce Allah, Kur’ân’ı indirmeden önce kendi inançları doğrultusunda Müslüman olduğunu söyleyen ve Kur’ân’a da iman eden kitap ehlinden insanlara, çektikleri sıkıntıların karşılığına sabretmeleri nedeniyle ödüllerinin iki kez verileceğini beyan etmekte, onları müjdelemektedir. Hak edenlere ödüllerinin Allah katında oluşuyla ilgili olarak çeşitli müjdeler başka bazı âyetlerde(44) de zikredilmektedir.

b) اِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Muhakkak ki Allah, hesabı çabuk görendir.” Âl-i İmrân 3/19. âyette de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah’ın hesabı da azabı da süratlice gerçekleştireceğini beyan etmek üzere Kur’ân’da 10 kullanım(45) vardır ki bunlardan biri de bu âyettedir. Hesaba çekilmek de esasında bir değere muhatap kılınmaktır. Zira hesabın diğer türlerini yaşayıp sorgulanmaya değer görülmeyecek kişilerin varlığından da Kur’ân’da söz edilmektedir.(46)

v. Müminlere Yönelik Dört Emir

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun; (savaş için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtulasınız.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اصْبِرُوا ısbirû emri “sabredin”;وَصَابِرُوا ve sâbirû emri “ve dayanışma halinde olun”; وَرَابِطُوا ve râbitû emri “ve hazırlıklı, nöbette olun”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ le‘alleküm tüflihûne ifadesi ise “kurtuluşa eresiniz” demektir.

Burada iman edenlere yönelik hayatın bütün alanlarını kuşatacak şekilde dört buyruk gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللّٰهَ “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun; (cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah sûrenin sonunda يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا hitabı gereği bütün müminleri bilinçlendirmeye devam etmekte, çok önemli dört konuda bir davranış içerisinde bulunmalarını istemektedir.

a) اصْبِرُوا “Sabredin!” Yüce Allah “ilk” olarak bütün müminlerin sabırlı olmasını yani Allah yolunda başlarına gelebilecek her türlü sıkıntı ve eziyete karşı dayanıklı olmalarını, zorluklara katlanmalarını, baskı ve zulümlere direnmelerini, inançlarına ve değerlerine sadakat içerisinde sarılmalarını, imanda ısrarcı ve sebatkâr davranmalarını emretmektedir. Sabr, “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmaktır.” “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabr “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillet ve mezellete düşüren şey ise acziyettir.

b)وَصَابِرُوا “(Düşman karşısında) dayanışmada bulunun!” Yüce Allah’ın yapılmasını istediği “ikinci” davranış, direnişte birbirleriyle dayanışma içerisinde bulunmaları, birbirlerine kenetlenmeleri, sabırda birbirleriyle veya düşmanlarıyla yarışmalarıdır. Sabredenler sabırda yarışmayı da başaranlardır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen bu kalıp, “karşılıklı olarak bir şeyleri yapmak” manası içerdiği için, “müslümanların birbirleriyle kenetlenmesi gerektiğini” de ortaya koymaktadır.

c) وَرَابِطُوا “(Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun!” Yüce Allah’ın yapılmasını istediği “üçüncü” davranış, yurt ve din savunması için hazırlıklı, uyanık, dikkatli olunmasıdır. Enfâl 8/11’de geçen يَرْبِطَ yarbita fiili “bağlayıp güçlendirmek” demektir. Enfâl 8/60’ta geçen رِبَاط الْخَيْلِ ribâtu’l-hayli ifadesi “besili atlar”, “atlı birlik”, “bağlı atlar”, “savaş için binek atları” manasında savaş karargâhında bulunan özel askerler ve onların atları anlamını içermektedir. Kehf 18/14 ve Kasas 28/10’da geçen رَبَطْنَا rabatnâ fiili “sabır, sebat, cesaret göstermek, metanet ortaya koymak, pekiştirmek, dayanıklılık vermek” anlamlarına gelmektedir.

Bütün bu anlamlar çerçevesinde bakıldığında Kur’ân’da sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen رَابِطُوا râbitû kalıbı “nöbetleşmek”, “sağlam yürekli olmak”, “birbirine bağlanmak”, “kenetlenmek”, “düşmana karşı hazırlıklı olmak”, “(sınırlarda, mevzilerde) nöbet beklemek” gibi anlamlarda yorumlanmalıdır.(47) Ribât, aslında Yüce Allah yolunda davası olmak ve bu dava uğrunda vefalı, cefakâr ve sadakatli olmak demektir. Ribât, Allah yolunun sınırlarını beklemek, şeytanımsı müdahalelere karşı Allah’ın belirlediği sınırları savunmak demektir. İslam sınırlarında gerek süvari, gerek piyade, gerekse murabıt yani nöbetçi, gözetleyici olarak bulunmak demektir. Murabıt, Yüce Allah yolunda silahaltında bulunan, kışla ve karakollarda duran ve nöbet bekleyen askerler demektir.(48)

Bu konuda Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Allah yolunda bir gün nöbet beklemek, dünya ve içindeki her şeyden daha hayırlıdır.”(49) Bir başka rivayette de Nebî (as)’ın şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Allah yolunda kim bir gün bir gece sınır nöbeti tutarsa, bir ay ihtiyacı dışında devamlı namaz kılan ve bozmadan oruç tutan kimsenin (ibâdeti) gibi ibâdet etmiş olur.”(50)

Burada özellikle bertmeliyiz ki günümüzde “rabıta” denen uygulama ile bu ifadenin hiçbir şekilde bağı yoktur. Rıbât manasında uyanık olmayı ve nöbet şuurunda bulunmayı birilerini hayal etmeye indirgemek, kavramları, kelimeleri, terimleri, değerleri, anlamı ve mesajı sadece ve sadece tahrif etmektir.

d) وَاتَّقُوا اللّٰهَ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah’ın yapılmasını istediği “dördüncü” davranış ise her bir işte ve kararda Allah’a karşı takvâlı, duyarlı, sorumluluğunun bilincinde olup sorumlu ve duyarlı davranmaktır. Bu emir her türlü duyarlılığı içerdiği için Yüce Allah sûreyi bu emirle bitirmektedir.

2. لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Kurtuluşa erişebilesiniz diye.” Yüce Allah emrettiği hususların gerekçesini “muhatapların kurtuluşa ermesi” olarak belirlemektedir. “Kurtuluşa ermek” manasında تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili(51) ile “kurtuluşa erenler” anlamında الْمُفْلِحُون el-müflihû(î)n kelimeleri(52) çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Eğer emredilenler yerine getirilirse felâh demek olan kurtuluşa erebilmek mümkün olabilecektir. Rabbimizden niyazımız bizi de kurtulacak kulları arasına katmasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190, 191; En‘âm 6/1, 73; A‘râf 7/54; Tevbe 9/36; Yûnus 10/3, 6; Hûd 11/7; İbrâhim 14/19, 32; Nahl 16/3; İsrâ’ 17/99; Kehf 18/51; Tâhâ 22/4; Furkân 25/59; Neml 27/60; ‘Ankebût 29/44, 61; Rûm 30/8, 22; Lokmân 31/25; Secde 32/5; Yâsîn 36/81; Zümer 39/5, 38; Mü’min 40/57; Şûrâ 42/29; Zuhruf 43/9; Câsiye 45/22; AHkâf 46/33; Hadîd 57/4; Teğâbun 64/3; Talâk 65/12; Nûh 71/15. 2 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190-191; En‘âm 6/95-99; A‘râf 7/54, 185; Yûnus 10/5-6; Yûsuf 12/105; Ra‘d 13/2-4; Hıcr 15/16-22; Nahl 16/4-16; Enbiyâ 21/30-32; Hacc 22/5, 61, 63-65; Mü’minûn 23/12-22; Nûr 24/41-45; Furkân 25/45-54, 59-62; Kasas 28/71-73; Rûm 30/8, 20-27; Lokmân 31/10-11, 27-32; Fâtır 35/9-13, 27-29, 41; Yâsîn 36/33-44, 71-73, 80-83; Zümer 39/5; Sâd 38/27-29; Mü’min 40/61, 67; Fussılet 41/9-12, 53; Şûrâ 42/29, 32-33; Zuhruf 43/10-13; Câsiye 45/3-5, 12-13; Ahkâf 46/3-4; Kâf 50/6-10; Zâriyât 51/20-22, 47-49; Rahmân 55/5-8; Vâkı‘a 56/57-74; Hadîd 57/4-6, 20; Mülk 67/3-5, 15, 21-24; Nûh 71/15-17; Nebe’ 78/12-16; Nâzi‘ât 79/27-33; ‘Abese 80/24-32; Târık 86/5-7, 11-12; Ğâşiye 88/17-20.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Âl-i İmrân 3/191 En‘âm 6/1 En‘âm 6/73 A‘râf 7/54 Tevbe 9/36 Yûnus 10/3 Yûnus 10/6 Hûd 11/7 İbrâhîm 14/19 İbrâhîm 14/32 Nahl 16/3 İsrâ 17/99 Kehf 18/51 Hacc 22/4 Furkân 25/59 Neml 27/60 ‘Ankebût 29/44 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/8 Rûm 30/22 Lokmân 31/25 Secde 32/5 Yâsîn 36/81 Zümer 39/5 Zümer 39/38 Mü'min 40/57 Şûrâ 42/29 Zuhruf 43/9 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/33 Hadîd 57/4 Teğâbun 64/3 Talâk 65/12 Nûh 71/15 Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/191 En‘âm 6/99 A‘râf 7/54 A‘râf 7/185 Yûnus 10/6 Yûsuf 12/105 Ra‘d 13/4 Hicr 15/22 Nahl 16/16 Enbiyâ 21/32 Hacc 22/5 Hacc 22/61 Hacc 22/65 Mü'minûn 23/22 Nûr 24/45 Furkân 25/54 Furkân 25/62 Kasas 28/73 Rûm 30/8 Rûm 30/27 Lokmân 31/11 Lokmân 31/32 Fâtır 35/13 Fâtır 35/29 Fâtır 35/41 Yâsîn 36/44 Yâsîn 36/73 Yâsîn 36/83 Zümer 39/5 Sâd 38/29 Mü'min 40/61 Mü'min 40/67 Fussilet 41/12 Fussilet 41/53 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/33 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/5 Câsiye 45/13 Ahkâf 46/4 Kâf 50/10 Zâriyât 51/22 Zâriyât 51/49 Rahmân 55/8 Vâkı‘a 56/74 Hadîd 57/6 Hadîd 57/20 Mülk 67/5 Mülk 67/15 Mülk 67/24 Nûh 71/17 Nebe' 78/16 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Târık 86/7 Târık 86/12 Ğâşiye 88/20
• 3 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5
• 4 - Bakara 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân 3/7, 190; Mâide 5/110; Yûsuf 12/111; Ra‘d 13/19; İbrâhim 14/52; Sâd 38/29, 43; Zümer 39/9, 18, 21; Mü’min 40/54; Talâk 65/10. 5 - Yazır, age., V, 108.
  • Bakara 2/179 Bakara 2/197 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/190 Mâide 5/110 Yûsuf 12/111 Ra‘d 13/19 İbrâhîm 14/52 Sâd 38/29 Sâd 38/43 Zümer 39/9 Zümer 39/18 Zümer 39/21 Mü'min 40/54 Talâk 65/10
• 6 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 7 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 8 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 9 - Buhârî, Teheccüd, 6; Müslim, Münâfikûn, 79-81; Tirmizî, Salât, 187; Nesâî, Kıyâmü’l-Leyl, 17; İbn Mâce, İkâme, 200; Ahmed b. Hanbel, IV, 251, 255; VI, 155.
• 10 - Râzî, age., IX, 133-134. 11 - Semerkandî, age., I, 274.
• 12 - Semerkandî, age., I, 274.
• 13 - Bakara 2/85, 114; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/63; Yûnus 10/98; Hûd 11/66; Nahl 16/27; Hacc 22/9; Zümer 39/26; Fussılet 41/16. 14 - Bakara 2/270; Âl-i İmrân 3/52, 192; Mâide 5/72; Tevbe 9/100, 117; Saff 61/14; Nûh 71/25.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/114 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/63 Yûnus 10/98 Hûd 11/66 Nahl 16/27 Hacc 22/9 Zümer 39/26 Fussilet 41/16 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/52 Âl-i İmrân 3/192 Mâide 5/72 Tevbe 9/100 Tevbe 9/117 Saff 61/14 Nûh 71/25
• 15 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 16 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 17 - Semerkandî, age., I, 274; Taberî, age., IV, 212; Zemahşerî, age., I, .
• 18 - Bakara 2/286; Âl-i İmrân 3/16, 147, 193; A‘râf 7/151, 155; İbrâhim 14/41; Mü’minûn 23/109, 118; Şu‘arâ’ 26/86; Kasas 28/16; Sâd 38/35; Mü’min 40/7; Haşr 59/10; Mümtehıne 60/5; Tahrîm 66/8; Nûh 71/28. 19 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8.
  • Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/193 A‘râf 7/151 A‘râf 7/155 İbrâhîm 14/41 Mü'minûn 23/109 Mü'minûn 23/118 Şu‘arâ 26/86 Kasas 28/16 Sâd 38/35 Mü'min 40/7 Haşr 59/10 Mümtehine 60/5 Tahrîm 66/8 Nûh 71/28 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8
• 20 - Esed, age., s. 129. 21 - Yûsuf 12/101. 22 - Bakara 2/224; Meryem 19/14, 32; Mümtehıne 60/8. 23 - Bakara 2/44, 177, 189; Âl-i İmrân 3/92; Mâide 5/2; Mücâdele 58/9. 24 - Âl-i İmrân 3/193, 198; İnsân 76/5; İnfitâr 82/13; Mutaffifûn 83/18, 22.
  • Yûsuf 12/101 Bakara 2/224 Meryem 19/14 Meryem 19/32 Mümtehine 60/8 Bakara 2/44 Bakara 2/177 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/92 Mâide 5/2 Mücâdele 58/9 Âl-i İmrân 3/193 Âl-i İmrân 3/198 İnsân 76/5 İnfitâr 82/13 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/22
• 25 - Semerkandî, age., I, 274; Taberî, age., IV, 213.
• 26 - Âl-i İmrân 3/195. 27 - A‘râf 7/170. 28 - Yûsuf 12/56, 90; Kehf 18/30; Tevbe 9/120; Hûd 11/115. 29 - Bakara 2/143; Âl-i İmrân 3/171, 195; A‘râf 7/170; Tevbe 9/120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/56, 90; Kehf 18/30; Enbiyâ’ 21/94.
  • Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90 Kehf 18/30 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/171 Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90 Kehf 18/30 Enbiyâ 21/94
• 30 - Râzî, age., IX, 150. 31 - Semerkandî, age., I, 275.
• 32 - Bakara 2/218; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/89, 97, 100; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/20, 100, 117; Nahl 16/41, 110; Hacc 22/58; Nûr 24/22; Ahzâb 33/6, 50; Haşr 59/8, 9; Mümtehıne 60/10.
  • Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/89 Nisâ 4/97 Nisâ 4/100 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/20 Tevbe 9/100 Tevbe 9/117 Nahl 16/41 Nahl 16/110 Hacc 22/58 Nûr 24/22 Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/50 Haşr 59/8 Haşr 59/9 Mümtehine 60/10
• 33 - Âl-i İmrân 3/196; Lokmân 31/33; Fâtır 31/5; Mü’min 40/4. 34 - Semerkandî, age., II, 288; Taberî, age., XIV, 112; Zemahşerî, age., II, 584; Râzî, age., XX, 38.
  • Âl-i İmrân 3/196 Lokmân 31/33 Lokmân 31/5 Mü'min 40/4
• 35 - Semerkandî, age., I, 275; Taberî, age., IV, 217; Zemahşerî, age., I, 447. 36 - Semerkandî, age., I, 275; Zemahşerî, age., I, 447.
• 37 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 38 - Âl-i İmrân 3/198; Kehf 18/107; Secde 32/19; Sâffât 37/62; Fussılet 41/32. 39 - Kehf 18/102; Vâkı‘a 56/56, 93.
  • Âl-i İmrân 3/198 Kehf 18/107 Secde 32/19 Sâffât 37/62 Fussilet 41/32 Kehf 18/102 Vâkı‘a 56/56 Vâkı‘a 56/93
• 40 - Âl-i İmrân 3/193, 198; İnsân 76/5; İnfitâr 82/13; Mutaffifûn 83/18, 22.
  • Âl-i İmrân 3/193 Âl-i İmrân 3/198 İnsân 76/5 İnfitâr 82/13 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/22
• 41 - Taberî, age., IV, 218-220; Zemahşerî, age., I, 448-449; Râzî, age., IX, 154.
• 42 - Bakara 2/45; Âl-i İmrân 3/199; İsrâ’ 17/107; Enbiyâ’ 21/90; Mü’minûn 23/2; Ahzâb 33/35; Hadîd 57/16; Haşr 59/21. 43 - Bakara 2/41, 79, 174; Âl-i İmrân 3/77, 187, 199; Mâide 5/44; Tevbe 9/9; Nahl 16/95.
  • Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 İsrâ 17/107 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/16 Haşr 59/21 Bakara 2/41 Bakara 2/79 Bakara 2/174 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/44 Tevbe 9/9 Nahl 16/95
• 44 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 45 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/19, 199; Mâide 5/4; En‘âm 6/165; A‘râf 7/167; Ra‘d 13/41; İbrâhim 14/51; Nûr 24/39; Mü’min 40/17. 46 - Kehf 18/105; Kasas 28/78; Rahmân 55/39.
  • Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/4 En‘âm 6/165 A‘râf 7/167 Ra‘d 13/41 İbrâhîm 14/51 Nûr 24/39 Mü'min 40/17 Kehf 18/105 Kasas 28/78 Rahmân 55/39
• 47 - Zemahşerî, age., I, 449. 48 - Yazır, age., II, 490.
• 49 - Buhârî, Cihâd, 73; Müslim, İmâre, 163; Nesâî, Cihâd, 39; İbn Mâce, Cihâd, 7; Dârimî, Cihâd, 31; Ahmed b. Hanbel, I, 62, 65, 66, 75; II, 177; III, 468, 539, 440, 441. 50 - Nesâî, Cihâd, 39; Tirmizî, Fedâilü’l-Cihâd, 26; İbn Mâce, Cihâd, 7.
• 51 - Bakara 2/189; Âl-i İmrân 3/130, 200; Mâide 5/35, 90, 100; A‘râf 7/69; Enfâl 8/45; Hacc 22/77; Nûr 24/31; Cum‘a 62/10. 52 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/104; A‘râf 7/8, 157; Tevbe 9/88; Mü’minûn 23/102; Nûr 24/51; Kasas 28/67; Rûm 30/38; Lokmân 31/5; Mücâdele 58/22; Haşr 59/9; Teğâbun 64/16.
  • Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/200 Mâide 5/35 Mâide 5/90 Mâide 5/100 A‘râf 7/69 Enfâl 8/45 Hacc 22/77 Nûr 24/31 Cum‘a 62/10 Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/104 A‘râf 7/8 A‘râf 7/157 Tevbe 9/88 Mü'minûn 23/102 Nûr 24/51 Kasas 28/67 Rûm 30/38 Lokmân 31/5 Mücâdele 58/22 Haşr 59/9 Teğâbun 64/16