Tâhâ Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 135 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki طٰهٰ tâhâ kelimesinden alan Tâhâ sûresi, inişe göre 44, resmî sıralamada ise 20. sûredir. Tâhâ sûresi, resmî sıralamada öncesinde yer alan Meryem sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin ilk benzeştiği nokta başlarında Mukatta‘a harfleri bulunmasıdır. Tâhâ sûresinin 9-98. ayetleri arasında Hz. Musa’nın kıssası yer almakta, bu yönüyle sûre Meryem suresinin Hz. Musa ve Hz. Harun’dan söz eden 51-53. ayetlerinin adeta açılımı durumundadır. Bunun dışında her iki surede de kıyâmet-âhiret sürecinden söz edilmesi, vahye dikkat çekilmesi, müminlere vaadedilen cennet ile inkârcıların akıbeti olan cehennemden bahisler yer alması her iki surenin konu birlikteliğinin örneklerindendir.

Tâhâ sûresi, Hz. Musa-Hz. Harun ve Firavun kıssasının en geniş anlatıldığı sûredir. Bu genel konu dışında vahyin indiriliş gayesine dikkat çeken ve kaynağının Yüce Allah olduğu bildirilen bir mesaj ile başlayan bu sûrede vahiyden yüz çevirmenin dünya ve ahiretteki sonuçları üzerinde durulmaktadır. Genel kabule göre ilk grup ayetinin Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirildiği bilinmektedir.

15. âyetten itibaren, genelde ibadetlerin, özelde namazın kılınma gerekçesi üzerinde durulmakta, Son Saat’in gerçekleşme zamanının gizlendiği beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın gönül ferahlatıcı duası hatırlatıldıktan sonra fedakâr bir anne portresi çizilmekte, Yüce Allah’a güvenin nasıl güzel sonuçlar getireceği insanlara öğretilmek istenmektedir. Bu sûrede gerek Hz. Musa ve Firavun, gerekse Hz. Âdem ve İblis ile ilgili kıssalarda aslında evrensel anlamda bir mümin-kâfir karşılaştırılması yapılmaktadır. Mekkî sûrelerin genel özelliği olarak ahireti inkâr edenlere Son Saat ve kıyâmetle ilgili hatırlatmalarda bulunulmaktadır.

72. âyetten itibaren, hakikate karşı Firavunca savrulan tehditlerin karşısına her zaman yiğitlerin çıkacağının örneği Hz. Musa’nın yanında yer alan büyücülerle verilmektedir.

124. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlere dünyada dar bir hayat verileceği, âhirette ise bunların kör olarak diriltilecekleri, onların nimetlerden ve huzurdan yoksun bir şekilde azapta unutulacakları haber verilmektedir.

131. âyetten itibaren, müşriklerin sözlerine karşı sabırlı olması Hz. Peygamber’e emredilmekte, namaz vakitlerine dair bilgiler verilmekte, ibadete devamın önemine dikkat çekilmekte, dünya nimetlerine fazla itibar etmemek gerektiği üzerinde durulmakta, âhiret nimetlerinin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 99-114. âyetlerinde kıssaları anlatma gerekçesini, vahiyden yüz çevirmenin akıbetini beyan ettikten sonra, Son Saat ve mahşerde yaşanacaklar hakkında birtakım bilgiler vermektedir. Sonunda vahyi indirme gerekçesi ile vahyi muhafazada aceleciliğin doğru olmadığını beyan ederek ilmin arttırılması için dua edilmesi gerektiğine dikkat çekmektedir.

a) Kıssalardan İbret Almamanın Sonucu

Yüce Allah, sûrenin 99-104. âyetlerinde Hz. Musa’nın kıssası bağlamında önceki milletlerin haberlerini anlatmasının amacını “gerçeği hatırlamak” şeklinde belirlediğini beyan etmekte; bundan yararlanmayanların kıyâmet günü ağır bir sorumluluk taşıyacaklarını haber vermektedir.

Ardından, Sûr’a üflenince suçluların yüz ifadelerinin korkunç bir hal alacağı, aralarında fısıldaşıp dünyada kalış süreleri hakkında yürüttükleri tahminleri şu şekilde dile getirilmektedir: “Aralarında, ‘Dünyada sadece on (gün) kaldınız’ diyerek fısıldaşacaklar. En akıllı (örnek) olanının, ‘Sadece bir gün kaldınız’ dediğinde diğerlerinin neler söyleyeceklerini gayet iyi biliriz.”

ı. Kıssaların Gerçeği Hatırlatma Amacı

كَذٰلِكَ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ اَنْبَآءِ مَا قَدْ سَبَقَ وَقَدْ اٰتَيْنَاكَ مِنْ لَدُنَّا ذِكْرًا “İşte böylece geçmiştekilerin haberlerinden bir bölümünü sana anlatıyoruz. Elbette sana tarafımızdan (gerçeği) hatırlatan (bir mesaj) verdik.”

Âyetteki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte, işte böylece”; نَقُصُّ nekussu fiili “anlatıyoruz”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; مِنْ اَنْبَآءِ مَا min enbâi mâ ifadesi “(şu) kişilerin haberlerinden bir kısmını”; قَدْ سَبَقَ kad sebeka fiili “elbette geçmişti, geçenlerin haberlerinden bir kısmını”; وَقَدْ اٰتَيْنَاكَ ve kad âteynâke fiili “ve elbette sana vermiştik”; مِنْ لَدُنَّا min ledünnâ ifadesi “bizim katımızdan”; ذِكْرًا zikran sözcüğü ise “hatırla(t)ma” demektir.

Burada genelde Kur’ân’daki kıssaların, özelde ise Hz. Musa’nın kıssasının anlatılma gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.كَذٰلِكَ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ اَنْبَآءِ مَا قَدْ سَبَقَ “İşte böylece geçmiştekilerin haberlerinden bir bölümünü sana anlatıyoruz.” Âyetteki نَقُصُّ عَلَيْكَ “Sana anlatıyoruz” ifadesi, ilk muhatabın Hz. Peygamber olduğunu göstermektedir. Ancak bunun bir Kur’ân üslubu olduğu bilinerek hareket edilmeli, vahyin “dedikleri”yle beraber, bir de “demek istedikleri”nin olduğu unutulmamalıdır. Yani ilk muhatap Hz. Peygamber olsa da aslında bütün insanlar bu anlatılanların muhatabıdırlar.

Hz. Musa’nın yaşadığı çeşitli sıkıntılar gündeme getirilerek, bir taraftan peygamberliğin bu tür cilveleri olduğu öğretilmekte, diğer taraftan da müminlere moral, kâfirlere ise gözdağı verilmek istenmektedir. Yüce Allah peygamberlerin tamamına verdiği tevhid öğretisini kendisinin desteklediğini, yaşanan birtakım olumsuzluklar olsa da sonuçta peygamberlerin galip geldiğini, tahmin edilemeyecek insanların hakikate destek verdiğini büyücüler örnekliğinde hatırlatmaktadır. Hem zorluklar ve sıkıntılar anlatılmakta hem de yapılan ilâhî yardımlar gündeme getirilmekte, böylece hakikat savunucularının sahipsiz bırakılmayacağı morali ve müjdesi muhataplara verilmektedir.

Yûsuf 12/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli peygamberlerin veya geçmiş milletlerin kıssalarını anlatmaktadır. Bu kıssalar bir anlamda insanlık ve peygamberler tarihinin bir özeti olarak görülebilir. Şüphesiz kıssalar bütün insanlık tarihinin her bir olayını içermediği gibi, peygamberlerin de tamamını içermemektedir.

Bu husus Nisâ’ 4/163-164 ve Mü’min 40/78’de çok açık bir şekilde dile getirilmektedir. En‘âm 6/34, Hûd 11/120, Kasas 28/3’te de beyan edildiği üzere, Kur’ân kıssaları geçmişe dair yaşananların tamamı değil, bir bölümüdür. Hem söz konusu âyetlerde hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki مِنْ min edatları aktarılan olayların yaşananların sadece “bir kısmı” olduğunu göstermektedir.

“Geçmişte yaşanmış haberlerin bir kısmı” ifadesi, Kur’ân kıssalarının sadece peygamber kıssalarından oluşmadığını, öncelerde yaşanmış başka bazı olaylardan da söz edildiğini göstermektedir. Özellikle قَدْ سَبَقَ kad sebeka fiili bu olayların muhakkak surette yaşandığının delilidir. Çünkü سَبَقَ sebeka fiilinin başındakiقَدْ kad edatı kesinlik ve muhakkaklık bildiren bir mana vermektedir. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi Kur’ân kıssalarının bir kısmının yaşanmış olmama ihtimalinden veya menkıbevî oluşlarından(1) söz edilemez. Sadece darb-ı mesel türü anlatımların yaşanmış olması zorunlu değildir ve bunların da Kur’ân’da bazı örnekleri mevcuttur.

2. وَقَدْ اٰتَيْنَاكَ مِنْ لَدُنَّا ذِكْرًا “Elbette sana tarafımızdan (gerçeği) hatırlatan (bir mesaj) verdik.” Bu cümlede Kur’ân kıssalarının anlatılma gerekçesi özetlenmekte, maksat Hûd 11/120 ve Kâf 50/37’de de geçtiği üzere “gerçeği hatırlatmak” şeklinde belirlenmektedir. Konuyu etraflı bir biçimde Yûsuf 12/3’te ele aldığımız için sadece buradaki ifadeyi ele almakla yetineceğiz. Haberi veren kaynak Yüce Allah olduğu için bu olayın gerçek olduğunda şüphe yoktur. Dahası, bu tür anlatımlarda maksadın tarihi bilgi vermek değil, insanlara gerçeği hatırlatmak olduğu da ortaya konulmaktadır.

Eskiyi anlatmak insanlar için bir haşyet, yani derin saygı elde etme vesilesidir. Ayrıca kıssalarda öncekilerin hatasına düşmemeyi, iyileri örnek almayı öğreten temel bir öğreti vardır. Bu değerlere sahip olabilmek için kıssaların bir zikir olduğunu unutmamak gerekmektedir. Belki de bunun içindir ki Kur’ân’ın bir ismi de “gerçeği hatırlatan mesaj” anlamında zikr, zikrâ veya tezkirah olarak belirlenmiştir. Hakikati hatırlayanlardan olmak en büyük niyazımızdır.

ıı. Ders Almamanın Ebedî Sorumluluk Yükü

مَنْ اَعْرَضَ عَنْهُ فَاِنَّهُ يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وِزْرًا خَالِد۪ينَ ف۪يهِ وَسَآءَ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ حِمْلًا “Ondan yüz çeviren kişi, kıyamet günü içinde ebedî kalacakları ağır bir günah yükünü yüklenecektir. Bu, onlar için kıyamet gününde ne kötü bir yüktür!”

Buradaki مَنْ اَعْرَضَ men a‘rada ifadesi “kim yüz çevirirse”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki o”; يَحْمِلُ yahmilü fiili “yüklenir”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; وِزْرًا vizran sözcüğü “günah yükü”;خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “orada”;وَسَآءَ ve sâe fiili “ne kadar kötüdür”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyâmet günü”; حِمْلًا hımlen kelimesi ise “yük bakımından” demektir.

Burada vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

1.مَنْ اَعْرَضَ عَنْهُ فَاِنَّهُ يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وِزْرًا خَالِد۪ينَ ف۪يهِ “Ondan yüz çeviren kişi, kıyamet günü içinde ebedî kalacakları ağır bir günah yükünü yüklenecektir.” Bir önceki âyette kıssaların anlatılma gerekçesi zikr, yani “gerçeği hatırlatmak” şeklinde belirlendiği için, burada da özelde kıssalardan, genelde ise vahiyden(2) yüz çevirenlerin kıyâmet günü çok ağır bir yük yüklenecekleri haber verilmektedir.

Âyette geçen وِزْرًا vizr kelimesi “manevi yük, ağırlık”, “sorumluluk”, “vebal, günah” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelimeye “ağır yük” manası verilmesinin sebebi ise İnşirâh 94/2’de “beli çatırdatan” yapısına dikkat çekilmesidir. Çeşitli âyetlerde yer alan bu kelime, kişilerin dünya hayatlarında kazandıkları kötülükleri(3) veya çeşitli sebeplerle çekilen sıkıntıları ifade eder.(4)

Vahiyden yüz çevirmek ağır bir günah olduğu için bunu yapanların kıyâmet günündeki yükü de orada çekecekleri azap da çok ağır olacaktır. Kur’ân öğüdünden uzak durmak felakete neden olacaktır; işte bu ifade bu noktadaki evrensel bir hatırlatma ve uyarıdır. Zira vahiyden yüz çevirenler en zalimlerdir.(5) Onlar aslandan kaçan yaban mekreplerine benzetilmektedir.(6)

Yüce Allah’ın hatırlatmalarından, yani vahiyden uzak yaşayanlara şeytan musallat edilecektir.(7) Onlar için dünya hayatlarında zor ve dar, yani manen sıkıntılı bir hayat söz konusu olacağı gibi kıyâmet gününde de körlük söz konusudur.(8) Böyle davranan kişiler mahşerde zor ve sarp bir azap yokuşuna sürükleneceklerdir.(9)

Bu âyette konusu edilenler kıyâmet gününde o manevi sorumluluğun altında ebedi kalacaklardır. Buradaki vizr kelimesini “manevi yük, büyük günah”(10) olarak kabul etmemizin yanında, sonuçta bunun ateş azabına dönüşeceği kesin olduğu için, bu takdirde içinde ebedi kalacakları şeyin ateş azabı olduğunu da ifade edebiliriz.

2. وَسَآءَ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ حِمْلًا “Bu, onlar için kıyamet gününde ne kötü bir yüktür!” Bu ifadede, cehennemliklerin yükleneceği bu büyük manevi yükün ve sorumluluğun mahşer şartlarında nasıl da ağır ve çok kötü bir yüke dönüşeceği belirtilmektedir. Önceki cümlede geçen vizr kelimesine “manevi yük” dememizin bir sebebi de, bu cümlede yer alan ve “yük” manasındaki حِمْلًا hıml kelimesidir. İşte vahiyden yüz çevirmenin mahşerdeki karşılığı içinde ebedi kalacakları manevi yük ve ateş azabına dönüşen felaket bir akıbettir; âyette verilmek istenen mesaj budur.

ııı. Sûr’a Üflenince Suçluların Durumu

يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ وَنَحْشُرُ الْمُجْرِم۪ينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقًا “O gün Sûr’a üflenecektir ve biz o zaman suçluları, gözleri (korkudan) donuk (dışarı fırlamış) bir hâlde toplayacağız.”

Âyetteki يَوْمَ yemv kelimesi “o gün”; يُنْفَخُ yünfehu edilgen fiili “üflenecek”; فِي الصُّورِ fi’s-sûri kelimesi “Sûr’a”; وَنَحْشُرُ ve nahşuru fiili “ve toplayacağız”; الْمُجْرِم۪ينَ el-mücrimîne kelimesi “mücrimleri, suçluları”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; زُرْقًا zürkan sözcüğü ise “gözleri donuk bakarak” demektir.

Burada Sûr’a üflenmesi ve sonrasında suçluların yaşayacağı bir durum hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

1.يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ “O gün Sûr’a üflenecektir.” Âyetteki mesajın önceki âyetle anlam ilişkisi kurulabilir. Bu durumda manevi yükün taşınacağı yerin ve zamanın Sûr’a üflenecek gün olduğu vurgulanmış olur. Sûr’a üflenmesiyle ilgili çeşitli âyetler vardır.(11) Diğer ihtimale göre ise bu ifade cümle başlangıcıdır ve Sûr’a üflenmesinin ardından nelerin yaşanacağı bu cümleden sonra ortaya sayılacaktır.

Burada sözü edilen “Sûr’a üflenmesi” iki defa gerçekleşecek olan işlemin ikincisi olarak kabul edilebilir.(12) Bu durumda âyettekiالصُّورِ es-sûr kelimesininالصُّوَرِ es-suver şeklinde okunması ve “ruhların suretlere/bedenlere üflenmesi”nin kast edildiği beyan edilebilir.(13) Her iki durumda maksat, mahşer şartlarında yaşanacakların startının verilmesidir.

2. وَنَحْشُرُ الْمُجْرِم۪ينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقًا “Biz o zaman suçluları, gözleri (korkudan) donuk (dışarı fırlamış) bir hâlde toplayacağız.” O gün suçlular donuk bir şekilde toplanacaklardır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen زُرْقًا zurk kelimesi “morarmış”, “donuklaşmış”, “göğermiş”, “gömgök (masmavi)” şeklinde tercüme edilmektedir. Bazı âlimler bu kelimenin Meryem 19/86’nın işaretiyle “susuz” manasına geldiğini belirtmişlerdir. Başka bazı âlimlere göre ise bu kelime “gözlerin masmavi, yüzlerin ise simsiyah olmasını” veya “gözlerin körlüğünü” ifade edebilir.(14)

İsrâ’ 17/97’deki ‘umyen ve Tâhâ 20/124’teki a‘mâ kelimelerinden hareketle, bu yaklaşım doğru kabul edilebilir. Ancak gözlerin körlüğü, esasında “nimetten ve huzurdan yana yoksunluk” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü onların kendi amel defterlerini okuyacakları,(15) cehennemi görecekleri(16) ve birbirlerinin görüş alanlarına girecekleri haber verilmektedir.(17)

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümleden maksat, diğer âyetlerin de işaretiyle suçluların o gün perişan durumunu ortaya koymak(18) ve elde etmek istedikleri şeylerden mahrum bırakılmalarıdır. Âyetteki zurk kelimesini “göz”le değil de “bütün yüz ve benlik”le ilişkilendirince bu sonuca ulaşabiliriz.(19)

A‘râf 7/40’ta da açıkladığımız gibi, mücrimler suç işlemekten beslenen ve sürekli olarak suç işleyen kişiler demektir. Bu özellikleri nedeniyle suçla anılan kimselerdir. İşte bu insanlar mahşerde her türlü huzur ve sururdan mahrum bir şekilde toplanacaklar ve haklarındaki hükme rıza göstermek zorunda kalacaklardır.

ıv. Dünyada Kalış Süreleriyle İlgili Tahminleri

يَتَخَافَتُونَ بَيْنَهُمْ اِنْ لَبِثْتُمْ اِلَّا عَشْرًا نَحْنُ اَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ اِذْ يَقُولُ اَمْثَلُهُمْ طَر۪يقَةً اِنْ لَبِثْتُمْ اِلَّا يَوْمًا “Aralarında ‘Dünyada sadece on (gün) kaldınız.’ diyerek fısıldaşacaklar. İçlerinden yolu en iyi örnek olan (en akıllıları) ‘Sadece bir gün kaldınız.’ dediğinde, (diğerlerinin) neler söyleyeceklerini çok iyi bileniz.”

Buradaki يَتَخَافَتُونَ yetehâfetûne fiili “(şöyle) fısıldaşırlar”;بَيْنَهُمْ beynehüm ifadesi “onların kendi aralarında”;اِنْ لَبِثْتُمْ in lebistüm ifadesi “siz kalmadınız”; اِلَّا عَشْرًا illâ ‘aşran istisnası “on (günden) başka, sadece on (gün kaldınız)”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “daha iyi, en iyi bilen(iz)”; بِمَا يَقُولُونَbimâ yekûlûne ifadesi “onların dedikleri şeyleri”; اِذْ يَقُولُ iz yekûlü ifadesi “hani diyordu”; اَمْثَلُهُمْ emselehüm tamlaması “onların en olgunu, en iyisi”;طَر۪يقَةً tarîkaten kelimesi “yol, üslup bakımından”; اِنْ لَبِثْتُمْ in lebistüm ifadesi “siz kalmadınız”; اِلَّا يَوْمًا illâ yevmen istisnası ise “bir günden başka, (sadece bir gün kaldınız)” demektir.

Burada mahşer şartlarında suçluların dünyada kalış süreleriyle ilgili kanaatleri gündeme getirilmektedir.

1.يَتَخَافَتُونَ بَيْنَهُمْ اِنْ لَبِثْتُمْ اِلَّا عَشْرًا “Aralarında ‘Dünyada sadece on (gün) kaldınız.’ diyerek fısıldaşacaklar.” Mahşerin korkunç yapısının verdiği şaşkınlıkla aralarında fısıldaşarak dünyada “sadece on gün kaldıkları”nı söyleyecekleri burada dile getirilmektedir. Âyettekiاِنْ in … اِلَّا illâ şeklindeki hasr/kasr, yani “vurgulu ifade” kullanımı, dünyada kalış sürelerinin kısalığı hakkındaki kanaatlerinin ciddiliğini ortaya koymaktadır. Âyetteki عَشْر ‘aşr kelimesinin tam neyi nitelediği açık değildir. Bu itibarla maksadı “on gün” şeklinde anlayanlar olduğu gibi “on saat” şeklinde anlayanlar da vardır.(20)

Dünyada ne kadar kalındığıyla ilgili olarak Nâzi‘ât 79/46’da şöyle buyrulmaktadır: “Mahşeri gördükleri gün, (dünyada) sanki bir yatsı vakti veya (gündüzün) kuşluğu kadar kalmış gibi olacaklar.” Yûnus 10/45 ve Ahkâf 46/35’te de aynı konu gündeme getirilmekte, “kâfirlerin, kendilerine vaadedilen günü gördüklerinde, sanki dünyada günün bir saati kadar kalmış olacaklarını sanacakları” belirtilmektedir. Aynı şekilde, Mü’minûn 23/112-114. âyetler de bunu desteklemektedir. Yüce Allah azaptakilere dünyada ne kadar kaldıklarını soracak; “Bir gün veya daha az bir süre” cevabını vereceklerdir. Yüce Allah da “Çok kısa bir süre kaldıklarını” kendilerine söyleyecektir.

Kur’ân’da bir kez de Kalem 68/23’te geçen يَتَخَافَتُونَ yetehâfetûne fiili “gizli gizli konuşmak, fısıldaşmak” manasına gelmektedir. Mahşerde bu şekilde fısıldaşmalarının sebebi, Tâhâ 20/108’de de belirtildiği gibi şartların zorluğu ve endişeli olmaları nedeniyle “seslerin kısılmış olması”dır. Zira orası nutuk atma veya konuşma yapma yeri değildir.(21)

2. نَحْنُ اَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ اِذْ يَقُولُ اَمْثَلُهُمْ طَر۪يقَةً اِنْ لَبِثْتُمْ اِلَّا يَوْمًا “İçlerinden yolu en iyi örnek olan (en akıllıları) ‘Sadece bir gün kaldınız.’ dediğinde, (diğerlerinin) neler söyleyeceklerini çok iyi bileniz.” Yüce Allah onların dünyada kalış süreleriyle ilgili içlerinden en bilgili ve akıllı olanın yaptığı “sadece bir gün kaldınız” şeklindeki değerlendirmeye karşı, diğerlerinin içlerinden neler geçirdiğini veya bu arada neler söylediklerini gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.

Önceki âyetteki ‘aşr kelimesini “on saat” şeklinde anlarsak, bu akıllı kişinin “bir gün” sözüne diğerlerinin neden karşı çıktıkları kolayca anlaşılmış olur. Çünkü onlar sürenin daha kısa olduğu kanaatindeyken, bu kişi on saate göre daha uzun olan “bir gün” demiş olacaktır.

Âyetteki اَمْثَلُهُمْ طَر۪يقَةً emselühüm tarîkaten tamlaması, daha önce Tâhâ 20/63’te açıklamaya çalıştığımız tarîkatikümü’l-müslâ ifadesinde olduğu gibi, kendilerince ideal olan, en akıllı, en donanımlı, en aklı başında, en örnek kişisi manasına gelmektedir. Söylenenler içerisinde doğruya en yakın tahminlerin birisini oluşturan bu görüşün sahibinin de isabet etmediği anlaşılmaktadır. “Onların neler dediğini Biz gayet iyi biliriz” ifadesi o ortamda çok daha fazla tahminde bulunulduğunu göstermektedir.

Zamanın göreceliliğinin en önemli delillerinden birisi olan “mahşerdeyken dünyada ne kadar kalındığına” dair söylemlerden birisi işte bu iki âyette yer almaktadır. Buna göre dünyada kalış süresi hakkında “on gün veya on saat”,(22) “bir gün”,(23) “günün bir kısmı”,(24) “yatsı veya kuşluk vakti”,(25) “günün bir saati”(26) gibi ifadeler zikredilmektedir. Ebedî olan âhiret hayatına göre dünya hayatı elbette çok çok kısadır. Bu tür ifadelerde hem bu noktaya işaret edilmektedir; hem de mücrim olarak ölenler için mahşer şartlarının zorluğu ve özlem duyulan dünya hayatının erken geçtiğiyle ilgili tahminleri dile getirilmektedir.

Esasında çok kısa zamanları içeren bu tür söylemler bile âhiret şartlarına göre bir değer taşımamakta ve Yüce Allah insanların âhirete göre dünyada çok kısa kaldıklarını şu şekilde beyan etmektedir: “Sadece az bir süre kaldınız; keşke (gerçeği) bilseydiniz!” Bunu insanların mahşerde aynen bu şekilde hissedecekleri ise şu âyette dile getirilmektedir: “Sizi çağıracağı o gün O’na hamd ederek çağrısına uyarsınız ve (dünyada) pek az kaldığınızı anlarsınız.”(27)

b) Son Saat ve Kıyâmet-Âhiret Süreci

Yüce Allah, sûrenin 105-112. âyetlerinde Son Saat hakkındaki sorulara cevap vermekte, o esnada dağları savuracağını, çukur ve tümsek olmayacak şekilde yerlerini dümdüz ve bomboş bırakacağını, insanların mahşerde yargılamaya çağıran davetçi meleğin çağrısına uyacaklarını, seslerin kısılacağını, şefaatin de sadece Allah’ın izin verdiklerine, sözünden razı olduklarına yarar sağlayacağını ve Yüce Allah’ın insanların her halini bildiğini beyan etmektedir.

Ardından, mahşerde bütün yüzlerin Yüce Allah’a boyun eğmiş olacağı ve zulüm yüklenenlerin perişan bir hal alacağı, iman sahibi olarak sâlih amel işleyenlerin ise bir haksızlığa uğratılma korkusu yaşamayacakları haber verilmektedir.

ı. Dağların Savrulup Yerlerinin Dümdüz Olması

وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْجِبَالِ فَقُلْ يَنْسِفُهَا رَبّ۪ي نَسْفًا فَيَذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا لَا تَرٰى ف۪يهَا عِوَجًا وَلَآ اَمْتًا “Sana (Son Saat’te) dağlar(ın durumun)dan soruyorlar. De ki: Rabbim, onları şiddetli bir şekilde savuracaktır. Orayı (yerlerini) dümdüz, bomboş bırakacaktır. Orada hiçbir çukur ve tümsek göremeyeceksin.”

Âyetteki وَيَسْـَٔلُونَكَ ve yes’elûneke fiili “ve sana soruyorlar”; عَنِ الْجِبَالِ ‘ani’l-cibâli sözcüğü “dağlardan, dağların durumundan”;فَقُلْ fe kul emri “deki”; يَنْسِفُهَا yensifuhâ ifadesi “onları savuracak”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; نَسْفًا nesfen kelimesi “şiddetli bir savurma ile, şiddetli bir şekilde”; فَيَذَرُهَا fe yezeruhâ fiili “onları bırakacak, terk edecek”; قَاعًا kâ‘an sözcüğü “dümdüz, ova şeklinde”; صَفْصَفًا safsafen kelimesi “bomboş, bitkisiz”; لَا تَرٰى lâ terâ fiili “göremeyeceksin”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; عِوَجًا ‘ıvecen sözcüğü “ne bir çukur, eğrilik”; وَلَآ اَمْتًا ve lâ emten kelimesi ise “ne de bir tümsek” demektir.

Burada Son Saat’te dağların nasıl bir hal alacağını soranlara verilen cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْجِبَالِ فَقُلْ يَنْسِفُهَا رَبّ۪ي نَسْفًا “Sana (Son Saat’te) dağlar(ın durumun)dan soruyorlar. De ki: Rabbim, onları şiddetli bir şekilde savuracaktır.” Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, bütün zamanların inkârcıları, sarsılmaz gördükleri büyük cüsseli dağların Son Saat’ten etkilenmeyeceğini düşündükleri için alaycı bir üslupla Hz. Peygamber’e dağların durumunu sormuşlardı. Son Saat’te dağların yapısıyla ilgili olarak kullanılan ve Murselât 77/10’da da geçen يَنْسِفُ/ نَسْفًاyensifu/nesf kelimeleriyle aynı kökten gelen nüsifet edilgen fiili de aynı manayı vermekte ve dağların “etrafa saçılması” manasına gelmektedir.

Müzzemmil 73/14’te detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, Son Saat’te “dağların yürütülmesi”,(28) “un ufak edilip savrulması”,(29) “tıpkı bulutlar gibi hareket etmesi”,(30) “serpilmesi”,(31) “yeryüzü ve dağların birbirine şiddetli bir şekilde çarpılması”,(32) “dağların yüne dönüşmesi”,(33) “yürütülüp yerlerinin serap olması”,(34) “dağların erimiş kum yığınına dönmesi”(35) ve “çalkalanması”(36) gibi olaylar o günün dehşetini ortaya koymaktadır.

Bütün azamet ve kudretiyle sarsılmaz gibi duran bu büyük kütlelerin, yaşanacak dehşet nedeniyle yün gibi savrulacakları, etrafa saçılacakları ve varlıklarını koruyamayıp un ufak, toz toprak haline gelecekleri ifade edilmektedir. En büyük nesnelerin bu hale geldiği bir olayda insanları nasıl bir sonun beklediği, Yüce Allah hariç hiç kimse tarafından bilinemez.

2. لَا تَرٰى ف۪يهَا عِوَجًا وَلَآ اَمْتًا فَيَذَرُهَا قَاعًا صَفْصَفًا “Orayı (yerlerini) dümdüz, bomboş bırakacaktır. Orada hiçbir çukur ve tümsek göremeyeceksin.” Savrulmalarının sonucunda dağların yerleri dümdüz, ova gibi bomboş ve bitkisiz bir hale gelecektir. Bu durumda yeryüzünde hiçbir çukur ve tümsek kalmayacaktır. Bütün bunlardan anlaşılan şudur: Demek ki Son Saat’te ve sonrasındaki kıyâmet-âhiret sürecinde bu yeryüzü başka bir yeryüzüne değiştirilip dönüştürülecektir. Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan قَاعًا صَفْصَفًا kâ‘an safsafen ifadesindeki قَاع kâ‘ kelimesi kî‘ah şeklinde Nûr 24/39’da da yer almakta ve “dümdüz yer”, “çöl” manasına gelmektedir.

İbrahîm 14/48’de de beyan edildiği gibi, yeryüzü başka bir yeryüzüne ve gökler de başka bir şekle dönüştürülmüş olacaktır. Enbiyâ’ 21/104’te ise göğün bir kâğıt rulosu gibi dürüleceği, sonra da yaratılışın iade edileceği beyan edilmektedir. Vâkı‘a 56/1-3’te “gerçekleşecek ve yalanlanamayacak hakikat meydana geldiğinde bu olayın alçaltan ve yükselten bir mahiyette olacağı” ifade edilmektedir. “Alçaltan ve yükselten” özellik bir eşitliğin ve şekil olarak bir denkliğin yaşanacağını gösterebilir. Dolayısıyla âyetlerin aynı hakikati ortaya koyduğunu söyleyebiliriz.

Burada da yer alan عِوَج ‘ıvec kelimesi Kur’ân’da dokuz kez geçmekte ve “eğrilik, tutarsızlık, çelişki, çapraşıklık, bulanıklık” gibi manalar vermektedir. Âyetlere bakıldığında bu kelime Tâhâ 20/107’de mahşer şartlarında yeryüzünün hiçbir şekilde eğrilik içermemesi manasında kullanılmışken, Tâhâ 20/108’de mahşerde insanları hesaba çağıracak meleğin, Zümer 39/28’de ise Kur’ân’ın pürüzsüzlüğü için kullanılmaktadır. Ayrıca beş kez de Yüce Allah’ın yolunu eğri büğrü göstermeye çalışanların fiillerinde kullanılmaktadır.(37)

Yeni bir sistem kurulacak; yeryüzü yeni yapısıyla عِوَج ‘ıvec içermeyeceği, yani “pürüzsüz ve engebesiz” bir mahiyet arz ederek اَمْت emt yani “tümsek” de olmayacak şekilde dümdüz, büyük ve geniş bir duruşma salonu haline getirilecektir ki اَمْت emt kelimesi de Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmektedir. Yüce Allah Kehf 18/47’de Son Saat’te dağları yürüteceğini, yeryüzünü al açık bir hale getireceğini, insanları orada toplayacağını ve hiç kimseyi geride bırakmayacağını beyan etmektedir. Demek ki haşr denilen olay yeni bir şekil almış halde bu yeryüzünde yaşanacak ve herkes hak ettiği akıbetle karşılaşacaktır; kanaatimiz budur.

ıı. Seslerin Kısılması ve Şefaatin Faydası

يَوْمَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدَّاعِيَ لَا عِوَجَ لَهُ وَخَشَعَتِ الْاَصْوَاتُ لِلرَّحْمٰنِ فَلَا تَسْمَعُ اِلَّا هَمْسًا يَوْمَئِذٍ لَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ اِلَّا مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحْمٰنُ وَرَضِيَ لَهُ قَوْلًا يَعْلَمُ مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُح۪يطُونَ بِه۪ عِلْمًا “O gün insanlar yan çizemeyecekleri davetçiye uyacaklardır. Rahmân’ın (huzurunda) sesler kısılmış olacaktır. Fısıltıdan başka hiçbir şey duymayacaksın. O gün Rahmân’ın izin verdiği ve sözünden razı olduğundan başkasına şefaat yarar sağlayamayacaktır. (Allah şefaat bekleyenlerin) önündekilerini de arkalarındakini de bilir. Onlar, bilgi bakımından O’nu kuşatamazlar.”

Buradaki يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; يَتَّبِعُونَ yettebi‘ûne fiili “takip edecekler, tâbi olacaklar”; الدَّاعِيَ ed-dâ‘ıye kelimesi “davetçiye”;لَا عِوَجَ lâ ‘ıvece ifadesi “hiçbir şekilde kaçmak yok”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; وَخَشَعَتِ ve haşe‘at fiili “ve (ses) kısılmış (olacak)tır”; الْاَصْوَات el-asvâtü sözcüğü “sesler”; لِلرَّحْمٰنِ li’r-rahmâni kelimesi “Allah için, Rahmân’ın huzurunda”;فَلَا تَسْمَعُ fe lâ tesme‘u fiili “duyamazsın”; اِلَّا هَمْسًا illâ hemsen istisnası “fısıltıdan başka bir şey”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; لَا تَنْفَعُ lâ tenfe‘u fiili “fayda sağlamaz”; الشَّفَاعَةُ eş-şefâ‘atü kelimesi “şefaat”;اِلَّا مَنْ اَذِنَ illâ men ezine istisnası “izin verdiği kişi(ler) hariç”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, kendisine”; الرَّحْمٰنُ er-rahmânu kelimesi “Rahmân’ın”;وَرَضِيَ ve radıye fiili “ve razı olduğu”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, ona, kendisine”; قَوْلًا kavlen kelimesi “sözden, söz(ün)den”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ mâ beyne eydîhim ifadesi “onların önlerinde olan şeyleri, yapıp ettiklerini”; وَمَا خَلْفَهُمْ ve mâ halfehüm ifadesi “ve onların arkalarında (olanları)”;وَلَا يُح۪يطُونَ ve lâ yuhîtûne fiili “ve kuşatamazlar”; بِه bihî ifadesi O’nu”; عِلْمًا ‘ılmen kelimesi ise “ilim açısından, bilgi bakımından” demektir.

Bu âyetlerde mahşer şartları ve ilâhî iradenin mutlak hâkimiyetine dair bilgi gündeme getirilmektedir.

1.يَوْمَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدَّاعِيَ لَا عِوَجَ لَهُ وَخَشَعَتِ الْاَصْوَاتُ لِلرَّحْمٰنِ فَلَا تَسْمَعُ اِلَّا هَمْسًا “O gün insanlar yan çizemeyecekleri davetçiye uyacaklardır. Rahmân’ın (huzurunda) sesler kısılmış olacaktır. Fısıltıdan başka hiçbir şey duymayacaksın.” Burada sözü edilen durum, bütün insanların mahşerde bir çağırıcıya tâbi olacaklarıyla ilgilidir.

a) Bu davetçi mahşerdeki yargılama için insanları çağıran görevli “melek” olmalıdır. Âyetteki لَا عِوَجَ lâ ‘ıvece ifadesi “yamukluk yapamamak”, “sağa sola meyledememek”, “kıvrılıp kaçamamak”, “atlatılmamak” manasına gelmekte, hem meleğin pürüzsüz pozisyonunu, hem de insanların çaresizliğini ortaya koymaktadır.

b) Mahşerde bütün sesler Rahmân’ın huzurunda kısık olacaktır. Dünyada yapıldığı gibi hakka ve hakikate karşı saygısız ve perdesiz bağırmalar orada yerini derin bir sessizliğe terk edecektir. Orada artık uğultudan oluşan veya çok kısık olan bir sesten başka bir şey duyulmayacaktır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçenهَمْس hems kelimesi vurgulu bir cümle yapısında gelmekte ve “hafif bir ayak sesi veya hışırtı”(38) gibi bir mana vermektedir. Böylece kısılan seslerin nasıl bir yapı arz edeceği ortaya konulmaktadır.

Hucürât 49/2’de, “seslerinizi Nebî’(nin) sesinin üzerine çıkarmayın” ve Lokmân 31/19’da “sesinizi (konuşurken) kısın” emri yer almaktadır. Demek ki mahşerde mahçup olmamanın yolu dünyada duyarlı ve ölçülü davranmaktan geçmektedir. Burada hakka ve hakikate karşı ölçülü davrananlar mahşerde bunun karşılığını alacağı gibi, tersini yapanların da orada seslerinin kısılacağı unutulmamalıdır.

2. يَوْمَئِذٍ لَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ اِلَّا مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحْمٰنُ وَرَضِيَ لَهُ قَوْلًا “O gün Rahmân’ın izin verdiği ve sözünden razı olduğundan başkasına şefaat yarar sağlayamayacaktır.” Bu âyette mahşerde yaşanacaklarla ilgili en çok istismar edilen şefaat konusu gündeme getirilmektedir.

a) Zümer 39/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, şefaat mutlak anlamda ve sadece Yüce Allah’a aittir. İnkârcılara, kâfirlere, müşriklere vs. inanç problemi yaşayanlara şefaatin hiçbir şekilde faydası olmayacaktır. Şefaat Yüce Allah’ın izin verdiği melekler tarafından O’nun izin verdiği ve razı olduklarına yönelik gerçekleşecektir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu husus dile getirilmekte, ayrıca şefaatin sadece Allah’ın izin verdiklerine ve sözünden razı olduklarına yönelik fayda vereceği beyan edilmektedir. Âyetin mesajı özellikle Enbiyâ’ 21/28 ve Necm 53/26 ile tam bir uyum halindedir. Zira şefaatin gerçekleşmesi için Yüce Allah’ın izni ve razı olması şart olarak belirlenmiştir.

b) Zemahşerî buradaki maksadın “kime şefaat edileceği”yle değil, “kimin şefaat edeceği”yle ilgili olduğu kanaatindedir.(39) Bu durumda, âyette şefaat edebilmek için Yüce Allah’ın izninin ve sözünden razı olmasının şart olduğu ortaya çıkar. Bu yaklaşıma göre, şefaati için izin verileceklerin melek olduğunu söylemeliyiz; çünkü çeşitli âyetlerde şefaatinden söz edilebilen varlıklar sadece melekler olarak zikredilmektedir.(40)

Âyetin anlaşılmasında bu şekilde iki ihtimalden söz edilse de metnin ilk yaklaşıma uygun olduğunu söylemeliyiz. İkinci yaklaşımın bazı zorlamalar içerdiği görülmektedir. Dahası, “Allah’ın izin verdiği ve sözünden razı oldukları” bağlamında başta peygamberler olmak üzere, salihlerin, sıddîkların ve şehidlerin şefaati de devreye sokulmakta, böylece Allah’ın söylemediği şeyler Kur’ân’da varmış gibi bir durum söz konusu edilmektedir.

Böyle bir posizyona düşmemek ve istismar kapısının aralanmasına sebep olmamak için maksadın şefaat edileceklerle ilgili olduğu kanaatini paylaştığımızı özellikle beyan etmek istiyoruz. Yüce Allah’ın izin verdiği, sözünden razı olduğu ve Rahmân’dan söz almış olanların(41) melekler olduğunu belirterek konuyu toparlamak istiyoruz.

c) Âyette geçen وَرَضِيَ لَهُ قَوْلًا “Yüce Allah’ın sözünden razı olduğu kimse” ifadesine gelince, bundan maksadın “kalbin bütün samimiyetiyle kelime-i tevhidi söylemesi” olduğu ifade edilmektedir.(42) Bu görüşten hareket edenler, fasıklara da şefaat edilebileceğinin yolunu açarak diğer âyetlerdeki mesajları görmezlikten gelmişlerdir. Şefaat edilecek kişiler mutlak anlamda Allah’ın razı olduğu kimseler olacağı için, meseleyi başka taraflara, özellikle de cehennemden çıkartılıp cennete götürülmeye evirmek doğru değildir.

Şefaat Yüce Allah’ın izin verdiği ve kendisinden, elbette sözünden de razı olduğu, dolayısıyla cennetine koyduğu mümin kullarının cennetteki derecesini katlamasıdır. Nisâ’ 4/69’de saydığı ve bir üst ödülü hak eden dört grup insanla kendilerini arkadaş kılacağını beyan ettiği kişilerle onları cennette buluşturmasıdır. Zira “şefaat” kelimesi “çift” anlamındaki eş-şef‘ kökünden türetilmiştir. Bunun için sözünden de eyleminden de hoşnut olması zorunlu bir şart olarak zikredilmektedir.

3. يَعْلَمُ مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُح۪يطُونَ بِه۪ عِلْمًا “(Allah şefaat bekleyenlerin) önündekilerini de arkalarındakini de bilir. Onlar, bilgi bakımından O’nu kuşatamazlar.” Yüce Allah’ın bilgisiyle ilgili ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(43) Âyetteki maksadı insanlarla ilişkili olarak anlamak önceliklidir. Buna göre Yüce Allah şefaat edilecek insanların bütün hallerini gayet iyi bildiğini beyan etmiş olmaktadır.

Allah, insanların yaptıklarını da yapmayıp terkettiklerini de, onların geçmişlerini de geleceklerini de, açıktan yaptıklarını da gizlediklerini de bilir. Yüce Allah kullarının her halini bildiği için hangilerinin şefaate ehil olduğunu da sadece kendisinin bildiğini bu şekilde belirtmektedir. Çünkü insanlar bilgi bakımından Allah’ı kuşatamazlar; hiçbir şeyi O’nun bilgi alanının dışına çıkartamazlar.

Burada “Yüce Allah’ın bilgisi”ne konu edindiği varlıklar “şefaatlerine izin vereceği melekler” de olabilir.(44) Bakara 2/255 ve Enbiyâ’ 21/27-28’de şefaat konusunun işlendiği pasajda benzer cümleler kullanılmakta, dolayısıyla Yüce Allah’ın her hallerini bildiği varlıkların melekler olabileceğini de göstermektedir. Benzer bir başka ifade Hacc 22/76’da zikredilmektedir. Meleklerle ilgili olarak “bütün hallerinin bilindiği” ifadesi aslında onların kendi başlarına herhangi bir tavır içerisine giremeyeceklerini, gaybı bilemediklerini, dolayısıyla Yüce Allah bildirmeden herhangi bir bilgilerinin olamayacağını dolaylı olarak ortaya koymuş olmaktadır.

Her şeyi bilen zât sadece ve sadece Yüce Allah’tır ve melekler de başka mahlûkat da hiçbir şekilde Allah’ın bilgisini kuşatamaz. Anlaşılıyor ki şefaat izni vermek için bütün mahlûkatın bütün hallerini iyice bilmek gerekmektedir. Her şeyi bilmeyen bir varlık şefaat edemez; şefaate izin de veremez. Mutlak bilgili olan kudret sadece Yüce Allah olduğu için şefaat yetkisine sahip olan da şefaate izin verecek olan da elbette sadece O’dur.

ııı. Kötülerin ve İyilerin Akıbetleri

وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ وَقَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْمًا وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا يَخَافُ ظُلْمًا وَلَا هَضْمًا “Bütün yüzler, el-hayy (gerçek diri) ve el-kayyûm (hayatı elinde tutan Allah) için boyun eğmiş (olacak)tır. Zulüm yüklenen ise gerçekten perişan olacaktır. Kim mümin olarak iyi işlerden yaparsa, artık o, haksızlıktan da hakkının çiğnenmesinden de korkmayacaktır.”

Buradaki وَعَنَتِ ve ‘anet fiili “ve boyun büktü”; الْوُجُوهُ el-vücûhu kelimesi “yüzler”; لِلْحَيِّ li’l-hayyi sözcüğü “daima diri olana”; الْقَيُّومِ el-kayyûmi kelimesi “her şeye hâkim olana”; وَقَدْ خَابَ ve kad hâbe fiili “ve elbette perişan oldu”; مَنْ حَمَلَ men hamele ifadesi “taşıyan kişi”; ظُلْمًا zulmen sözcüğü “zulüm, haksızlık”; وَمَنْ يَعْمَلْ ve men ya‘mel ifadesi “ve her kim yaparsa, işlerse”;مِنَ الصَّالِحَاتِ mine’s-sâlihâti sözcüğü “sâlih amellerden, iyi işlerden”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (şöyle iken)”; مُؤْمِنٌ mü’minun kelimesi “mü’min olarak, inanarak”;فَلَا يَخَافُ fe lâ yehâfu fiili “korkmaz”;ظُلْمًا zulmen kelimesi “ne zulümden, haksızlıktna”; وَلَا هَضْمًا ve lâ hadmen ifadesi ise “ne de haksızlığa uğramaktan” demektir.

Bu âyetlerde insanoğlunun mahşerdeki iki ana grubuna ait özellikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ وَقَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْمًا “Bütün yüzler, el-hayy (gerçek diri) ve el-kayyûm (hayatı elinde tutan Allah) için boyun eğmiş (olacak)tır. Zulüm yüklenen ise gerçekten perişan olacaktır.” Âyetin ilk cümlesi “bütün yüzler yani insanlar Allah’ın huzurunda eğilecektir” manasına gelmektedir.

Âyetteki الحَيِّ el-hayy sıfatı Kur’ân’da Yüce Allah’ın sıfatı olarak 5 kez(45) geçmekte ve “gerçek diri” manasına gelmektedir. Buradaki الْقَيُّومِ el-kayyûm ise üç kez(46) zikredilmekte ve hepsinde de Yüce Allah’ın “varlığı kendinden olup her şeye varlık kazandırıp varlıkları devam ettiren, her şeye hâkim, mutlak yönetici, her şeyi ayakta tutan kudret oluşu”nu ifade etmektedir.

Burada عَنَت ‘anet fiiliyle dile getirilen “boyun büküş” bütün insanları nitelendireceği gibi, bir sonraki âyetin zıddını içermesi bakımından olumsuz insanları, bir anlamda mücrimleri nitelendiriyor da olabilir. Nitekim bu konunun işlendiği Secde 32/12’de “Suçluların Rablerinin önünde başlarını öne eğeceği” beyan edilmektedir. Benzer başka âyetlerde de yüzlerin ve gözlerin yıkılmış, mahçup ve perişan bir hal alacağı ifade edilmektedir.(47) Âyetin sonundaki “zulüm taşıyan(lar) perişan olacaktır” ifadesi de bu tercihin doğruluğunun bir delilidir.

Şems 91/9-10’da yer aldığı üzere, nefsini şirk, küfür, nifak, inkâr vs. olumsuzluklardan arındıranlar kurtuluşa ereceklerken, putperestlik yaparak onu alçaltanlar ise mahşerde perişanlık yaşayacaklardır. Âyetteki خَابَ hâbe fiilinin geçmiş zaman kalıbında gelmesi, üstelik başında muhakkaklık manası veren قَدْ kad edatının bulunuşu, bu perişanlığın mutlak surette yaşanacak olması nedeniyledir.

Daha önce Tâhâ 20/109. âyette “Yüce Allah’ın razı olduğu söz”den kasıt eğer kelime-i tevhîd ise bu yaklaşım inançta adaleti temsil eder. Bunun dışındaki bütün kabuller, özellikle şirk ise zulmün temsilcisi durumundadır.(48) İşte bu nedenledir ki, yorumunu yapmakta olduğumuz cümledeki “zulüm taşımak” ifadesi tam bir kayıp ve perişanlık nedeni olarak tanıtılmaktadır. Bu noktada çeşitli âyetlerde bu zalimlerin neler yaptığıyla ilgili beyanlar yer almaktadır.(49) Dünya hayatında hakka ve hakikate karşı başkaldıranlar mahşerde yüzüstü yere kapanmak zorunda kalacaklardır.

2. وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا يَخَافُ ظُلْمًا وَلَا هَضْمًا “Kim mümin olarak iyi işlerden yaparsa, artık o, haksızlıktan da hakkının çiğnenmesinden de korkmayacaktır.” Âyetin mesajı önceki âyette sözü edilen olumsuz insan tipinin zıddı durumunda olan iyi insanlarla ilgilidir. Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği, konular eşiyle veya zıddıyla anlatılarak muhatapların meseleleri daha iyi ve daha kolay kavraması amaçlanmaktadır. Yapılan işlerin “sâlih amel” diye isimlendirilmesi onların “imanlı” olarak yapılmasına bağlanmaktadır. Aynı şekilde salih amellerle desteklenmeyen inançlara da iman denmemektedir.

Konuyla ilgili erkek ve kadın içerikli kullanımların Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, İsrâ’ 17/19, Tâhâ 20/112, Enbiyâ’ 21/94, Ahzâb 33/35 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde örneklendirildiğini hatırlatmalıyız. “İman” ve “salih amel” birlikteliği konusunu Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

İmam Katâde’ye göre فَلَا يَخَافُ ظُلْمًا وَلَا هَضْمًا cümlesi, iyi insanların kötülüklerinin arttırılmasından da iyiliklerinin kaybolmasından da endişe etmemeleri gerektiği manasına gelmektedir.(50) Ayrıca zulm kelimesi “yapmadığını almak”, hadm kelimesi ise “hak ettiğinin noksanını almak” veya ظُلْمًا zulm “başkasının günahının kişiye yüklenmesi”, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen هَضْمًا hadm kelimesi ise “iyiliklerin silinip sevabının gasp edilmesi veya eksiltilmesi” manasının bulunduğu da beyan edilmektedir.(51)

Cinn 72/13’te beyan edildiği gibi, her kim Rabbine inanıp güvenirse hakkının eksik verilmesinden de kendisine kötülük edilmesinden de korkmaz. Bu iki âyetin verdiği anlam birbirine çok yakındır. Hakk’tan yana olanlar O’na inanıp güvenenlerdir. Yüce Allah’a güvenen kişilerin O’nun ödül vereceğinden zerre kadar şüphe duymaması gerektiği işte bu âyetlerde beyan edilmektedir.

Yüce Allah kullarının imanlarını zayi etmeyeceği gibi,(52) onlara hiçbir şekilde zulüm de etmeyecektir.(53) Âyet müminlere moral veren bir içerik arz etmektedir. Esasında iman bir güven kurumudur ve müminler Yüce Allah’a inanış ve güvenlerinin karşılığını mutlaka alacaklardır.

c) Vahyin İndiriliş Gayesi ve İlim İçin Dua

Yüce Allah, sûrenin 113-114. âyetlerinde sûrenin ilk âyetlerinde dile getirdiği vahyin indiriliş gayesi konusuna dikkat çekmekte, onun gerçekleri açıklayıcı özelliğini, muhataplardan neler beklediğini, nasıl bir hatırlatma amacı güttüğünü ortaya koymaktadır. Bu arada hakikatin yegâne kaynağı olan hükümranlığının yüceliğini beyan ettikten sonra, vahyin indirilişi bitmeden acele etmemesi gerektiğini Hz. Peygamber’e hatırlatmakta, “ilminin arttırılması için dua etmesi”ni emretmektedir.

ı. Kur’ân’ın Yeni Bir Bilinç İnşa Ediciliği

وَكَذٰلِكَ اَنْزَلْنَاهُ قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا وَصَرَّفْنَا ف۪يهِ مِنَ الْوَع۪يدِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ اَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْرًا “Biz o (Kur’an’ı), insanlar takvâlı (duyarlı) olsunlar veya onlar için (gerçeği) hatırlama oluştursun diye Arapça bir Kur’an olarak indirdik ve uyarıları onda tekrar tekrar açıkladık.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte, işte böylece”;اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu indirdik”; قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا kur’ânen ‘arabiyyen tamlaması “Arapça bir Kur’ân olarak”; وَصَرَّفْنَاِ ve sarrafnâ fiili “ve ayrıntılı olarak açıkladık”; ف۪يه fîhi ifadesi “onda”;مِنَ الْوَع۪يدِ mine‘l-va‘îdi ifadesi “tehditten”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَتَّقُونَ yettekûne fiili “takvalı, duyarlı olurlar”;اَوْ يُحْدِثُ ev yühdisü fiili “veya/yani yeniden oluşur”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; ذِكْرًا zikran sözcüğü ise “hatırla(t)ma” demektir.

Burada vahyin çeşitli özellikleri ve indiriliş gayesi gündeme getirilmektedir.

1.وَكَذٰلِكَ اَنْزَلْنَاهُ قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا وَصَرَّفْنَا ف۪يهِ مِنَ الْوَع۪يدِ “Biz o (Kur’an’ı), Arapça bir Kur’an olarak indirdik ve uyarıları onda tekrar tekrar açıkladık.” Yüce Allah bu cümlede vahyi kendisinin indirdiğini beyan ederek, vahyin kaynağına yönelik müşriklerin iddia ve suçlamalarını reddetmekte, vahyini sahiplenmektedir. Bu cümlede vahiy ile ilgili iki husus dikkat çekmektedir:

a)وَكَذٰلِكَ اَنْزَلْنَاهُ قُرْاٰنًا عَرَبِيًّا “Biz o (vahyi), Arapça bir Kur’an olarak indirdik.” Bu ifade, vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirildiğini ortaya koymaktadır.

- Kur’ân’ın Arapça Oluşunun Nedeni

Bütün peygamberler kendi kavimlerinin diliyle yani elbette kendi konuştukları dille onlara hitap etmişlerdir. Peygamberlerin kendi kavimlerinin diliyle gönderilmiş olması, gerçeği onlara anlayacakları dille açıklamaları nedenine bağlanmaktadır.(54) Buradan hareketle, bir dilin diğerinden üstün olduğunu söylemek durumunda değiliz. Zira renklerin ve dillerin farklı oluşu Yüce Allah’ın kudretinin işaretleri arasında sayılmaktadır.(55) Eğer bir dil diğerinden üstün olsaydı bütün ilâhî vahiyler o dilde gönderilirdi ki vakıa böyle olmamış, İbrâhim 14/4’te beyan edildiği üzere her peygamber kendi kavminin konuştuğu dille onlara hitap etmiş, ilk muhatapların anlamayacağı bir söylemle kendilerine hitap edilmemiştir.

Fussılet 41/3’te vahyin Arapça bir Kur’ân oluşu, “gerçeği bilmek isteyenlerle ve dolayısıyla hakikatin anlaşılmasıyla” ilişkilendirilmiştir. Aynı şekilde Fussılet 41/44’te vahyin yabancı bir dilde indirilmesi durumunda ilk muhatapların bunu bir inkâr sebebi sayacağı ve şöyle diyecekleri haber verilmektedir: “Onun açıklanması gerekmez miydi? Arap olana yabancı dille mi hitap ediliyor?” veya “Araplara Arapça olmayan bir şeyle mi hitap ediliyor?” İşte bunun cevabı olarak Yüce Allah aynı âyetin devam eden cümlelerinde vahyin hidayet, yani yol gösterici olduğunu, ayrıca (kalplerdeki inançsızlık hastalığına) şifa olarak indirildiğini beyan etmektedir.

Demek ki el-mübîn/mübîn olmaları nedeniyle bütün vahiyler açıklayıcıdır ve açıktır; indiriliş gayeleri de anlaşılmak ve yaşanmaktır. Kamer 54/18, 22, 32, 40’ta “Kur’ân’ın gerçeği hatırlamak için kolaylaştırıldığı”, Meryem 19/96 ile Dühân 44/57’de de “vahyin Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırıldığı” beyan edilmekte, Müzzemmil 73/20’de de onun tabiatının zaten kolay olduğu vurgulanmaktadır.

Konuşmaktan maksat anlaşılmaktır. Nitekim insanlar kendilerini ifade etmek ve anlaşılmak için konuşurlar. Kur’ân Yüce Allah’ın kelam sıfatıdır. Yüce Allah da kitaplarıyla konuşmakta olduğuna göre, amacı kendini ifade etmek ve muhatapların O’nun prensiplerini anlamasıdır. İnsanlar anlaşılmak için konuşurlar da Yüce Allah anlaşılmamak için konuşmuş olabilir mi hiç! Böyle bir düşünce akla ziyandır. Bu yüzden, vahyin anlaşılamazlığı üzerinde duranlar hem yukarıda hatırlattığımız âyetlere karşı çıkmış, hem de Yüce Allah’a büyük bir iftira atmış olduklarını unutmamalıdırlar.

Kur’ân’da 11 âyette geçen عَرَبِيّ ‘arabiyy(56) kelimesi “Arapça” demektir. “Bu (Kur’an) apaçık bir Arapçadır”(57) âyetleri Kur’ân’ın apaçık Arapça diliyle indirildiğinin delilidir. Vahyin “Arapça bir Kur’ân” olması, mübîn sıfatına ilave olarak ‘arabiyy kelimesinin manasından da anlaşılmaktadır. Nitekim bu kelime “açık ve anlaşılır olmak” manasına gelmektedir. Yûsuf 12/2 ve Zuhruf 43/3’te geçtiği üzere Kur’ân’ın Arapça indirilmesinin sebebi “anlaşılması, akıl edilmesi” olarak belirlenmektedir. قُرْاٰنًا kur’ân kelimesi de “okunan şey, okunan metin” manasına gelmekte, böylece vahyin anlaşılmak için indirildiğini ortaya koymaktadır.

b) وَصَرَّفْنَا ف۪يهِ مِنَ الْوَع۪يدِ “Onda uyarıları tekrar tekrar açıkladık.” Bu cümlede Kur’ân’da çeşitli tehdit ve uyarıların tekrar tekrar açıkladığı ifade edilmektedir. Kur’ân’da altı kez(58) geçen صَرَّفْنَا sarrafnâ ve dört kez(59) geçen نُصَرِّفُ nusarrifu fiilleri “tekrar tekrar yapmak, sayıp dökmek” manasına gelmektedir. Çünkü Yüce Allah, müşriklerin şüphelerine pek çok açıdan tekrar tekrar cevap vermiştir. Bu yeterli cevaplara, uygun misallere rağmen, kâfirler o bâtıl mücadelelerini bırakmamışlardır.

İnsanlar gerçeği hatırlasınlar ve yanlıştan dönsünler diye Kur’ân’da âyetlerin açıklandığı ve her örneğin verildiği beyan edilmektedir.(60) Genel olarak vahyin özelliklerinden birisi olarak belirlenen bu nokta, yorumunu yapmakta olduğumuz sûrede de çeşitli başlıklarda örneklendirilmektedir.

Tâhâ sûresinde vahyin gerçeği hatırlatan yönü 1-8. âyetlerde ele alınmakta, ardından kıssalardan geniş bir örnek 9-98. âyetlerde gündeme getirilmektedir. Ayrıca 99-101. âyetlerde vahiyden yüz çevirmenin akıbetine değinilmekte, 102-112. âyetlerde Son Saat’e ve kıyâmet-âhiret sürecine dair bazı bilgiler hatırlatılmaktadır. Sûrenin 115. âyetinden itibaren de benzer içerikler gündeme getirilmekte ve insanların ibret alması istenmektedir. Özellikle 54 ve 128. âyetlerde en-nühâ denen aklın sorgulayıcı ve insanları kötülüklerden uzaklaştırıcı özelliği hatırlatılarak, bütünüyle vahyin insanı inşa edici yönüne dikkat çekilmektedir.

2. لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ اَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْرًا “İnsanlar takvâlı (duyarlı) olsunlar veya onlar için (gerçeği) hatırlama oluştursun diye (onu Arapça Kur’ân olarak indirdik).” Bu cümle vahyin indiriliş gayesini ortaya koymaktadır. Cümlenin iki tarafı vardır ki ilki “insanların muttakî olması”nı sağlamaktır.

a)لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Muttaki (duayrlı) olsunlar diye.” Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ, “günahlara karşı kendini korumak”, “korunaklı olmak”, “sorumluluğunu bilip ona göre hareket etmek”, kısaca “duyarlı olmak” demektir. Vahyin indiriliş gayesi bağlamında ilk ve en kapsamlı ifade olarak muttakî insan yetiştirmeyi söyleyebiliriz. Zaten yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de buna işaret edilmektedir.

Muttakî olmak için Furkân olan Kur’ân’a tâbî olmak gerekir.(61) Bu sayede muttakî olanlar için Yüce Allah yeni bir Furkân yaratacağını beyan etmektedir.(62) Furkân-Kurân-Muttakî-Furkân ilişkisi vahyin insanda hedeflediği değişimi apaçık bir şekilde ortaya koymaktadır.

Muttakî olanlar kendilerine şeytandan bir vesvese geldiğinde hemen gerçeği hatırlayıp bütün organları adeta göz kesilir.(63) Herhangi bir çirkinlik yaptıklarında da hemen Allah’ı hatırlayıp O’ndan bağışlanma dileğinde bulunur, bile bile hata işlemeye devam etmezler. Bir çirkinlik yaptıklarında da hemen Allah’ı hatırlayıp O’ndan bağışlanma dileğinde bulunur, bile bile hata işlemeye devam etmezler.(64) Allah’a karşı takvâsını takınanlar için Yüce Allah zor ve sıkıntılı zamanlarında bir çıkış yolu yaratacak, işlerini kolaylaştıracak, hatalarını örtecek ve onların ecrini büyütecektir.(65)

b) اَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْرًا “Yani (vahiy) onlar için yeni bir bilinç oluştursun (diye).” Vahyin Arapça bir mesaj olarak indirilmesinin “ikinci” açıklayıcı gerekçesi “insanların yeni bir bilinç oluşturmalarını sağlamak”tır. Vahyin en önemli özelliği “yeni bir bilinç inşa etmesi”dir.

ı. Cümlenin başındaki اَوْ ev edatını, bilinen ve yaygın olarak kullanılan “veya” manasına değil, açıklayıcı olarak “yani” manasına aldık. Bunun sebebi “muttakî olmak” ile “yeni bir bilinç inşa etme”nin birbirinin alternatifi değil, aynı gerçeğin değişik kelimelerle ifade edilmesi olduğudur. Muttakî olmanın sonucu, gerçeklerin farkına varmaktır.

Bunlar biri diğerisiz olmayan iki temel unsur olduğu için, bu iki cümle de vahyin gönderiliş gayesini içermektedir. Kişinin muttakî oluşu onun yeni bir bilince sahip olmasını ifade eder. Bilinç “sebep”, takvâ “sonuç” olabileceği gibi, takvâ “sebep”, yeni bir bilinç inşası “sonuç” olabilir. Her hâlü kârda bu iki kavramın aynı gerçeği ortaya koyan çeşitli ifadeler olduğu kanaatindeyiz.

Kur’ân’ın indirildiği dönemde nasılki yeni bir bilinç inşa edilmiş ve böylece Allah’a karşı sorumluluğunu bilen insanlar yetiştirilmişse, bugün de yarın da onun bu özelliği varlığını devam ettirecektir. Vahyin bu dönüştürücü özelliği bugün yeterince görülemiyorsa, bunun sebebini vahiyde değil, onu doğru anlamayıp yaşamayanlarda aramak durumundayız. Kur’ân anlaşılırsa insanda yeni bir bilinç inşa edecek ve böylece muttakî insanların sayısı artacaktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede verilmek istenen mesajın ana hedefi bundan ibarettir.

ıı. Âyette yer alan يُحْدِثُ yuhdisü fiili “yeniden ortaya çıkarmak” manasına gelmekte, sonradan bir şeylerin meydana getirildiği anlamını vermektedir.

ııı. Âyetin sonunda geçen ve yuhdisü fiiliyle ilişkilendirilen ذِكْرًا zikr kelimesi ise “hatırlamak” demektir. Bu noktada söz konusu kelimeyle ilgili bazı hususlara değinmek gerekmektedir

- Kur’ân’ın isimlerinden birisi de zikr, zikrâ, tezkirah olarak belirlenmekte ve vahyin insanlara gerçekleri hatırlatıcı özelliği gündeme getirilmektedir. Şüphe yok ki bir faaliyetin “hatırlatma” anlamına gelmesi için o şeyin öncelikli olarak öğretilmiş olması gerekmektedir. Vahyin insanoğluna hatırlattığı şeyler Yüce Allah’ın insan fıtratına yazdığı esaslar ve prensiplerdir. Bozulmamış ve önyargılara kurban edilmemiş her zihin fıtrata uygun bir mahiyet arz edeceği için ilâhî prensipleri hiçbir şekilde yadırgamayacaktır.

Eğer hakikatler muhataplar tarafından yalanlanıyor veya çarpıtılıyorsa bilinmelidir ki ya gerçekler doğru aktarılmıyorlar; ya da muhatabın zihninde kararlı bir inkâr, bir deformasyon, yani bozulma mevcuttur. Aksi takdirde Yüce Allah’ın “vahiy” ve “insan” şeklindeki iki kitabının birbiriyle çelişmesi söz konusu olur ki böyle bir şey akla zarardır.

- Âyetteki ذِكْر zikr kelimesinin “hatırlama” manasından hareketle, maksadı önceki milletlerin kıssalarında anlatılan gerçeklerin “hatırlanması” şeklinde anlayanlar da vardır.(66) Kıssalar zikir içerikli sunumlar olduğu(67) ve bu sûrede de yaklaşık 100 âyet kıssalardan oluştuğu için bu yaklaşımın da bir ihtimal olarak görülebileceğini belirtmeliyiz. Zira sûrenin 99. âyetinde Hz. Musa’nın burada anlatılan kıssasının zikir içerikli olduğu beyan edilmektedir.

Hem 99 hem de 113. âyetin başında كَذٰلِكَ kezâlike kelimesinin bulunması da bir ortak yön olarak görülmektedir.(68) Kıssalar insanlar için bir bilinç tazelenmesidir. Peygamberlerin hayatı incelenerek o saf ve tertemiz tevhid algısının zihinleri inşası söz konusudur.

- Âyetteki ذِكْر zikr kelimesine “ibret” manası verenler de vardır.(69) Bu manada gözetlenen hedef de kıssalardan ibret ve ders çıkarmayla ilgili olsa gerektir.

Bazı âlimlerimiz ise maksadı “Kur’ân’ın şeref, itibar ve izzet oluşturması”yla ilişkilendirmişlerdir.(70) Zira zikr kelimesinin anlamlarından birisi de “şeref ve itibar”dır.(71) Yücelmek isteyenler vahyi yücelterek değil, vahiy ile buluşarak bunu gerçekleştireceklerdir. Vahyin yüceltilmeye ihtiyacı yoktur; zira o zaten kaynağı itibariyle Allah’ın sıfatı olduğu için yücedir.

Bütün bu ihtimalleri mümkün gördüğümüzü ifade ederek, öncelikli tercihimizin bütünüyle vahyin yeni bir bilinç inşa ediciliğiyle ilgili olduğunu belirtmeliyiz. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinde Kur’ân’ın Arapça indirilişinden söz edilmekte, konu sadece kıssalarla değil, bütünüyle vahiy ile ilişkilendirilmektedir. Zaten sûrenin ilk dört âyetinde de, bu âyetin peşinden gelen 114. âyette de genel anlamda vahiyden, yani Kur’ân’dan söz edilmektedir.

ıı. Allah’ın Yüceliği ve Vahiyle İlgili Acele Edilmemesi

فَتَعَالَى اللّٰهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْاٰنِ مِنْ قَبْلِ اَنْ يُقْضٰىٓ اِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْن۪ي عِلْمًا “Gerçek hükümdar olan Allah yücedir. Sana onun vahyi tamamlanmadan önce Kur’an’la ilgili acele etme ve ‘Rabbim! İlmimi artır!’ de.”

Âyetteki فَتَعَالَى fe te‘âlâ fiili “yüceler yücesidir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْمَلِكُ el-melikü kelimesi “hükümran(dır), hükümdar(dır), otorite(dir)”; الْحَقُّ el-hakk sözcüğü “hak(tır), gerçek(tir)”;وَلَا تَعْجَلْ ve lâ ta‘cel emri “ve sakın acele etme”; بِالْقُرْاٰنِ bi’l-kur’âni kelimesi “Kur’ân ile ilgili”; مِنْ قَبْلِ اَنْ يُقْضٰىٓ min kabli en yukdâ ifadesi “gerçekleştirilmeden önce, bitirilmeden önce”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana yönelik”; وَحْيُهُ vahyuhû ifadesi “onun vahyedilmesi”; وَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; رَبِّ rabbî hitabı “ey Rabbim”;زِدْن۪ي zidnî duası “beni arttır”; عِلْمًا ‘ılmen sözcüğü ise “ilim açısından, bilgice, bilgi bakımından” demektir.

Burada vahyin sahibi ve kaynağı olan Rabbimizin yüceliği hatırlatılmakta, vahyin tabiatı hakkında kısa bir bilgi verilmekte ve herkesin muhtaç olduğu bir dua gündeme getirilmektedir.

1.فَتَعَالَى اللّٰهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ “Gerçek hükümdar olan Allah yücedir.” Bu cümlenin bir benzeri de Mü’minûn 23/116’da geçmektedir. Âyetin ilk kelimesi “yüce ve aşkın olmak” anlamındaki تَعَالَى te‘âlâ fiilidir. Bu fiil Kur’ân’da hepsi de Yüce Allah için olmak üzere ve genellikle de şirk iddialarını reddetmek bağlamında 14 kez(72) geçmektedir.

Rabbimiz bu cümlede zatının yüceliğini beyan ettikten sonra iki sıfatını dile getirmektedir:

a) الْمَلِك el-melik sıfatı Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak çeşitli âyetlerde zikredilmekte,(73) Allah’ın mutlak hükümranlığını, mahlükat üzerindeki hâkimiyetini, hükümdarlığını, otoritesini, egemenliğini, mevcudatın gerçek sahibi ve hükmü geçerli yegâne kudret olduğunu ortaya koymaktadır. “Mülk (hükümranlık) sadece O’nun elindedir”(74) âyetinde de beyan edildiği üzere, Yüce Allah hem her şeyin gerçek sahibidir; hem de her şey varlığını O’nun sistemi ve kaderi sayesinde devam ettirmektedir.

b) الْحَقّ el-hakk sıfatı ise Yüce Allah’ın mutlak hakikat ve nihai gerçeklik(75) olduğunu öğretmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarından birisinin الْحَق el-hakk olduğunu gösteren âyetlerin var olduğu bilinmelidir.(76) el-Hakk olan Yüce Allah, gerçeği, hakkı öğretmek için el-hakk olan Kur’ân’ı indirmiştir. Maksat hakikatin kaynağını belirlemek ve o iradenin öğrettiği her bir şeyin mutlak gerçek olduğunu ortaya koymaktır. “Hakk’tan öte sapıklıktan başka ne var ki!”(77)

Önceki âyetle de ilişkili olacak şekilde düşündüğümüzde, bu âyet vahyin kaynağının Yüce Allah olduğunu, başka hiçbir kuvvetin bu noktada söz sahibi olamayacağını beyan etmektedir. Her şeyden yüce, mutlak hükümran ve hakikatin yegâne sahibi olamayan varlıkların vahiy indiremeyeceği, gerçekleri bu şekilde ortaya koymayacağı ve nihayet ilâh olarak anılamayacağı ifade edilerek bütün şirk unsurları reddedilmektedir.

Demek ki vahyin yüceliği kaynağından gelmektedir. O kaynağın aşkın bir mahiyet arz etmesi insan idrakini aştığını da göstermektedir. Bu durumda vahyin ortaya koyduğu ilkeler tereddütsüz benimsenmeli, hakikate ulaştıracak vesilelerin vahiy ile elde edileceği hafızalara kazınmalıdır.

2. وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْاٰنِ مِنْ قَبْلِ اَنْ يُقْضٰىٓ اِلَيْكَ وَحْيُهُ “Sana onun vahyi tamamlanmadan önce Kur’an’la ilgili acele etme!” Bu cümle bir uyarı içermekte ve Hz. Peygamber’in vahiy ile ilgili nasıl bir tutum içerisinde olması gerektiğini ona öğretmektedir.

a) Sözün burasında bir hususu hemen hatırlatmak ve yanlış olduğunu düşündüğümüz bir anlam ilişkisi kurmanın önüne geçmek istiyoruz. Kıyâmet 75/16-19. âyetlerde dilin depreştirilmemesi gerektiğiyle alakalı bir emir yer almakta ve genellikle de bu eylem Hz. Peygamberle ilişkilendirilmektedir. Oysa Kıyâmet sûresindeki konu hiçbir şekilde bununla ilgili değildir.

Mahşer şartlarında suçlu insanın, hakkındaki hükmü acele öğrenme ve bazı mazeretler ileri sürme girişimine karşılık, Yüce Allah’ın bu tipi “dilini depreştirme” diyerek uyaracağı ifade edilmektedir. Konunun vahiy ile ve vahyi öğrenmede Hz. Peygamberle uzaktan yakından bir ilgisi yoktur. Kıyâmet suresinin ilgili âyetlerinde bu meseleyi detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada benzer bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

b) Bir önceki âyette Kur’ân’ın indirilmesi ele alındığı ve burada muhatap Hz. Peygamber olduğu için yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki konuyu da vahiy ve Hz. Peygamberle ilişkilendirmek durumundayız. Tâhâ 20/105’te ve başka bazı âyetlerde Hz. Peygamber’e çeşitli soruların sorulduğu görülmektedir. Özelde bu sûredeki, genelde bütünüyle Kur’ân’daki “sana … ile ilgili soru soruyorlar” cümleleri veya Hz. Peygamber’in kendi düşüncesine gelen bazı konulardaki kararları ya da uygulamaları hakkında işte bu âyet onu inşa etmekte, nasıl davranması gerektiğini öğretmektedir.

c) “Vahyi tamamlanmadan önce Kur’ân ile ilgili acele etme!” uyarısı başka şekillerde de anlaşılabilir. Mesela “kendi kendine okumada acele etme”; “onu başkasına aktarmada acele etme” gibi ihtimaller bulunabilir.(78) Gerek hüküm vermedeki aceleciliği, gerekse vahyin gelişinin aceleyle bitirilmesi isteğinin doğru olmadığı beyan edilerek, vahyin akışına teslim olması ona emredilmektedir.

Nitekim Hz. Musa’nın ilâhî karar gelmeden önce Sînâ dağına çıkması nasıl hoş karşılanmadıysa,(79) bu noktada Hz. Peygamber de ilâhî vahyin akışını beklemesi gerektiği hususunda inşa edilmektedir. Hakkı yalanlayanlara azap edilmesi noktasındaki “Onlarla ilgili olarak acele etme!” şekilde Meryem 19/84’te yer alan uyarı da bunun bir başka örneğidir.

d) Konunun elbette başka tarafları da olabilir. Meselâ Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı sevmesi ve onunla sıklıkla birlikte olma isteği de burada hatırlanabilir. Hatta gelen vahiyleri muhafaza edememe, unutma korkusu nedeniyle(80) kendisine bir moral verilmesi de amaçlanmış olabilir. Zira A‘lâ 87/6-7’de yer alan hatırlatmanın amacı da bu olsa gerektir. Hz. Peygamber gelen vahiyleri iyice anlama, muhafaza etme ve açıklama noktasında acele etmemesi için inşa edilmektedir.

e) Bir Hıristiyan Rahib’in Hz. Peygamber’e bir şeyler sorup üç gün içinde cevap beklemesi, cevap gelmeyince de onu mağlup ettikleri şayiası üzerine bu âyetlerin indirildiği rivayet edilmektedir.(81) Söylenmek istenen şudur: “Sana Kur’ân’ın vahyedilmesi tamamlanmadan önce Kur’ân ile ilgili acele etme.”

Ayrıca eşi tarafından kendisine bir tokat vurulan kadın Hz. Peygamber’e gelip kısas (tokatla karşılık vermek) isteyince Hz. Peygamber de kısasa hükmetmiş ve bunun yanlış olduğu ifade edilircesine acele etmemesi emri kendisine vahyedilmiştir.(82)

f) Bütün bu ihtimaller elbette mümkündür; ancak meselenin belli bazı olaylara indirgenmesi doğru olmasa gerekmektedir. Burada sözü edilen durum genel bir tutum inşasını hedeflemekte ve acelecilik reddedilmektedir. Furkân 25/32’de Kur’ân’ın yavaş yavaş indirilmesinden söz edilirken de maksat vahyin yürekleri daha güçlü hale getirmesi ve elbette hayatı inşasıdır. “İnşallah” demeden yarınlara dair sözler verilmemesi gerektiğini beyan eden âyetin(83) de ışığında şunu söylemeliyiz: Bir konudaki ilâhî mesajlar bitmeden hüküm verilmemelidir.

g) Bu noktada herhangi bir meseleyle ilgili bütün âyetleri bilmeden konuşmamak gerektiği bu mesajda vardır. Dahası bir konuda hüküm verirken Kur’ân’ın bütününü bilmenin önemi de bu şekilde hatırlatılmaktadır. Bütünü bilmeyenler parça hakkında karar veremezler, vermemelidirler.

Kişiler kendilerine din adına bir şeyler sorulduğunda kendi kafalarından ve kanaatlerini din yaparak cevaplar vermemeli, mutlak surette vahiyden destek alarak konuşmalıdırlar. Bu noktada Hz. Peygamber’in bile uyarıldığı bir dünyada günümüz insanının ne kadar daha hassas ve ciddi davranması gerektiği açıktır. Mesele din ise söz sadece ve sadece Yüce Allah’ındır, vesselâm.

3. وَقُلْ رَبِّ زِدْن۪ي عِلْمًا “Ve ‘Rabbim! İlmimi artır!’ de.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in vahyi acele almaması gerektiği noktasında inşa ettikten sonra hemen ona bir de dua öğretmektedir.

Furkân 25/77’de dua ile geniş bilgiler vereceğimiz için burada detaya girmeyecek, sadece şu kadarını söylemekle yetineceğiz:

“İlimin arttırılması” duası herkes için her zaman geçerlidir. Dua cümlesi Kur’ân ile ilgili bir bölümde ve o cümlenin peşinden geldiği için söylenmek istenen şudur: “Ey Rabbim, benim ilmimi Kur’ân ile arttır.”(84) Bir insanın din adına ilim sahibi olması onun Kur’ân bilgisine bağlıdır. Kur’ân’ı bilmeden din adına ilimden de âlimden de söz edilmemelidir. Kişi Kur’ân bilgisine ulaşmak için sadece kendi çabasıyla yetinmemeli, mutlak surette Yüce Allah’ın yardımını istemelidir. Vahiy ne kadar bilinirse ilim de o kadar artmış olur.

İlâhî manalar bitip tükenmeyeceği için(85) bir insan hayatının sonuna kadar bu duayı yapmalı, kendisini “artık bildim” havasına sokmamalıdır. İnsanlar Yüce Allah’tan sadece ilimlerini arttırmasını istemelidir. Nitekim Yüce Allah’ın bunu Hz. Peygamber’e emrettiği de rivayet edilmektedir.(86)

Dipnotlar

• 1 - Esed, age., s. 639’da 85. not.
• 2 - Semerkandî, age., II, 429. 3 - En‘âm 6/164; Nahl 16/25; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18. 4 - İnşirâh 94/2.
  • En‘âm 6/164 Nahl 16/25 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 İnşirâh 94/2
• 5 - Kehf 18/57; Secde 32/22. 6 - Müddessir 74/49-51. 7 - Zuhruf 43/36. 8 - Tâhâ 20/124. 9 - Cinn 72/17. 10 - Taberî, age., XVI, 209.
  • Kehf 18/57 Secde 32/22 Müddessir 74/51 Zuhruf 43/36 Tâhâ 20/124 Cinn 72/17
• 11 - En‘âm 6/73; Kehf 18/99; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/101; Neml 27/87; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Kâf 50/20; Hâkka 69/13; Nebe’ 78/18.
  • En‘âm 6/73 Kehf 18/99 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/101 Neml 27/87 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Kâf 50/20 Hâkka 69/13 Nebe' 78/18
• 12 - Zümer 39/68. 13 - Semerkandî, age., II, 429; Zemahşerî, age., III, 84. 14 - Semerkandî, age., II, 429; Taberî, age., XVI, 210; Zemahşerî, age., III, 85.
  • Zümer 39/68
• 15 - Hâkka 69/25. 16 - Nâzi‘ât 79/36. 17 - Me‘âric 70/11. 18 - Âl-i İmrân 3/106; İbrâhim 14/42; Zümer 39/68; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Kıyâmet 75/24; ‘Abese 80/40-41; Ğâşiye 88/2-8. 19 - Âl-i İmrân 3/106; Kıyâmet 75/24; ‘Abese 80/40-41; Ğâşiye 88/2-8.
  • Hâkka 69/25 Nâzi‘ât 79/36 Me‘âric 70/11 Âl-i İmrân 3/106 İbrâhîm 14/42 Zümer 39/68 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Kıyâmet 75/24 ‘Abese 80/41 Ğâşiye 88/8 Âl-i İmrân 3/106 Kıyâmet 75/24 ‘Abese 80/41 Ğâşiye 88/8
• 20 - Semerkandî, age., II, 429; Râzî, age., XXII, 116.
• 21 - Nahl 16/85; Mü’minûn 23/108; Kıyâmet 75/15-16; Murselât 77/35-36.
  • Nahl 16/85 Mü'minûn 23/108 Kıyâmet 75/16 Mürselât 77/36
• 22 - Tâhâ 20/103. 23 - Tâhâ 20/104. 24 - Mü’minûn 23/113. 25 - Nâzi‘ât 79/46. 26 - Rûm 30/55; Ahkâf 46/35. 27 - İsrâ’ 17/52.
  • Tâhâ 20/103 Tâhâ 20/104 Mü'minûn 23/113 Nâzi‘ât 79/46 Rûm 30/55 Ahkâf 46/35 İsrâ 17/52
• 28 - Kehf 18/47; Tekvîr 81/3. 29 - Tâhâ 20/105. 30 - Neml 27/88. 31 - Vâkı‘a 56/5. 32 - Hâkka 69/14. 33 - Me‘âric 70/9; Kâri‘a 101/5. 34 - Nebe’ 78/20. 35 - Müzzemmil 73/14. 36 - Tûr 52/9.
  • Kehf 18/47 Tekvîr 81/3 Tâhâ 20/105 Neml 27/88 Vâkı‘a 56/5 Hâkka 69/14 Me‘âric 70/9 Kâri‘a 101/5 Nebe' 78/20 Müzzemmil 73/14 Tûr 52/9
• 37 - Âl-i İmrân 3/99; A‘râf 7/45, 86; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3.
  • Âl-i İmrân 3/99 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3
• 38 - Semerkandî, age., II, 430; Taberî, age., XVI, 214; Zemahşerî, age., III, 86.
• 39 - Zemahşerî, age., III, 86. 40 - Enbiyâ’ 21/28; Necm 53/26.
  • Enbiyâ 21/28 Necm 53/26
• 41 - Meryem 19/87. 42 - Semerkandî, age., II, 430.
  • Meryem 19/87
• 43 - Bakara 2/255; Tâhâ 20/110; Enbiyâ’ 21/28; Hacc 22/76.
  • Bakara 2/255 Tâhâ 20/110 Enbiyâ 21/28 Hacc 22/76
• 44 - Taberî, age., XVI, 215.
• 45 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Tâhâ 20/111; Furkân 25/58; Mü’min 40/65. 46 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Tâhâ 20/111.
  • Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Tâhâ 20/111 Furkân 25/58 Mü'min 40/65 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Tâhâ 20/111
• 47 - Âl-i İmrân 3/106; İbrâhim 14/42; Zümer 39/68; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Kıyâmet 75/24; ‘Abese 80/40-41; Ğâşiye 88/2-8.
  • Âl-i İmrân 3/106 İbrâhîm 14/42 Zümer 39/68 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Kıyâmet 75/24 ‘Abese 80/41 Ğâşiye 88/8
• 48 - Lomân 31/13. 49 - Bakara 2/114; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/48; Hûd 11/18.
  • Lokmân 31/13 Bakara 2/114 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/48 Hûd 11/18
• 50 - Semerkandî, age., II, 430. 51 - Semerkandî, age., II, 430; Taberî, age., XVI, 218; Zemahşerî, age., III, 86.
• 52 - Bakara 2/143. 53 - Hûd 11/101; Nahl 16/118; Kehf 18/49; Rûm 30/9; Mü’min 40/31; Fussılet 41/46.
  • Bakara 2/143 Hûd 11/101 Nahl 16/118 Kehf 18/49 Rûm 30/9 Mü'min 40/31 Fussilet 41/46
• 54 - İbrâhim 14/4. 55 - Rûm 30/22.
  • İbrâhîm 14/4 Rûm 30/22
• 56 - Yûsuf 12/2; Ra‘d 13/37; Nahl 16/103; Tâhâ 20/113; Şu‘arâ’ 26/195; Zümer 39/28; Fussılet 41/3, 44; Şûrâ 42/7; Zuhruf 43/3. 57 - Nahl 16/103; Şu‘arâ’ 26/195.
  • Yûsuf 12/2 Ra‘d 13/37 Nahl 16/103 Tâhâ 20/113 Şu‘arâ 26/195 Zümer 39/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/7 Zuhruf 43/3 Nahl 16/103 Şu‘arâ 26/195
• 58 - İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 59 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/58. 60 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/57; İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/58 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/57 İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27
• 61 - En‘âm 6/155. 62 - Enfâl 8/29. 63 - A‘râf 7/201. 64 - Âl-i İmrân 3/133-135. 65 - Talâk 65/2-5.
  • En‘âm 6/155 Enfâl 8/29 A‘râf 7/201 Âl-i İmrân 3/135 Talâk 65/5
• 66 - Semerkandî, age., II, 431. 67 - Hûd 11/120. 68 - Zemahşerî, age., III, 87; Râzî, age., XXII, 121. 69 - Yazır, age., V, 434.
  • Hûd 11/120
• 70 - Taberî, age., XVI, 219. 71 - Enbiyâ’ 21/10; Sâd 38/1; Zuhruf 43/44.
  • Enbiyâ 21/10 Sâd 38/1 Zuhruf 43/44
• 72 - En‘âm 6/100; A‘râf 7/190; Yûnus 10/18; Nahl 16/1, 3; İsrâ’ 17/43; Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/92, 116; Neml 27/63; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Zümer 39/67; Cinn 72/3. 73 - Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/116; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1; Nâs 114/2. 74 - Mülk 67/1.
  • En‘âm 6/100 A‘râf 7/190 Yûnus 10/18 Nahl 16/1 Nahl 16/3 İsrâ 17/43 Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/92 Mü'minûn 23/116 Neml 27/63 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Zümer 39/67 Cinn 72/3 Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/116 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Nâs 114/2 Mülk 67/1
• 75 - Esed, age., s. 641. 76 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30, 32; Kehf 18/44; Tâhâ 20/114; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/116; Nûr 24/25; Lokmân 31/30. 77 - Yûnus 10/32.
  • En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Yûnus 10/32 Kehf 18/44 Tâhâ 20/114 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/116 Nûr 24/25 Lokmân 31/30 Yûnus 10/32
• 78 - Taberî, age., XVI, 219. 79 - Tâhâ 20/83. 80 - Semerkandî, age., II, 431.
  • Tâhâ 20/83
• 81 - Râzî, age., XXII, 122. 82 - Semerkandî, age., II, 431. 83 - Kehf 18/23-24.
  • Kehf 18/24
• 84 - Semerkandî, age., II, 431. 85 - Kehf 18/109; Lokmân 31/27. 86 - Zemahşerî, age., III, 88.
  • Kehf 18/109 Lokmân 31/27