Kâf Suresi

Mekke döneminde risaletin 5. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “mukatta‘a harflerinden biri olan”قٓ kâf harfinden alan Kâf sûresi, iniş sırasına göre 36, resmî olarak 50. sûredir.

Kâf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medine dönemi sûrelerinden olan Hucürât sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hucurât sûresinin 7. âyetinde Yüce Allah’ın insanların fıtratına küfür, fısk ve isyanı çirkin gösterdiği beyan edilmekte, Kâf suresi 16. âyette de nefsin insana kötü vesveseleri fısıldadığı gündeme getirilmektedir. Hucurât 17’de yaptığı iyiliği başa kakanlar, Kâf 25’te ise hayra engel olanlar eleştirilmektedir. Bu arada her iki surede de mümin ve muttaki olanların ödüllendirileceği beyan edilmektedir.

Kâf suresinin ilk âyetlerinde Kur’ân’a, Hz. Peygamber’e ve ahirete inanmayanlara dair bilgiler verilmekte, ardından kâinat kitabına dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda göğün bina edilmesi, süslenmesi, hiçbir eksik gedik barındırmaması, yeryüzünün genişletilmesi, içinde ağır baskıların bulundurulması ve her tür güzel bitkilerin orada yaratılması hakikati görmek isteyenler için bir ibret konusu olarak işlenmektedir. Ayrıca gökten bereketli suların indirilip çeşitli bahçeler, hasat edilen tahıllar, salkım salkım meyveleriyle boylu poslu hurma ağaçları bütün kullar için bir rızık vesilesi olarak tanıtılmaktadır. Özellikle bitkilerin yeşermesi, öldükten sonra diriltilmenin bir delili olarak sunulmaktadır.

12. âyetten itibaren, daha önce helak edilen kavimlerin peygamberlerini yalanlamaları ve Yüce Allah’ın onlara vaadettiği azabın gerçekleştiği hatırlatılmakta, bu arada ilk yaratmada yorulmayan ilahi iradenin yeniden yaratmaya da gücünün yeteceği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, insanoğlunun dünyada yaptığı her şeyin kaydedilmekte olduğu, mahşerde bütün gerçeklerin ortaya döküleceği, birbirini suçlayanlara uyarıda bulunulacağı ve cehennemi hak edenlerin cehenneme, cenneti hak edenlerin de cennete gideceği bildirilmektedir.

36. âyetten itibaren, ilahi bildirimlerin birer öğüt olduğu, bunlara itibar edilip Allah’ı tesbih etmenin önemi vurgulanmakta, dirilten ve öldüren ilahi gücün aynı zamanda son durak olduğu, insanları toplayıp yargılamanın Allah için son derece kolay olacağı beyan edilmektedir.

Son âyette ise, karşıt söylemlere aldırış etmeden Hz. Peygamber’in inkârcılar üzerine gönderilmiş bir zorba olmadığı ifade edilerek, öğüdün Kur’ân’la verilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah sûrenin 6-11. âyetlerinde müşriklerin âhirete inanmamalarını kınamak ve bu tutumlarının yanlış olduğunu ortaya koymak üzere kâinat kitabına dikkat çekmekte, bu sunumları hakikati görmek isteyen herkes için ibrete konu etmektedir. Bu arada yağmura, onun sayesinde yeşeren bitkilere ve meyvelere gönderme yaparak, bütün bunların yaratılış amacını zikretmekte, öldükten sonra diriltilmenin de bu şekilde gerçekleşeceğini beyan etmektedir.

a) Kâinat Kitabı

Yüce Allah, sûrenin 6-8. âyetlerinde “kâinat kitabına değinilmekte, göğün kusursuz yaratılıp süslenmesi, yeryüzünün şekillendirilmesi, içine ağırlıkların yerleştirilmesi ve her türden bitkinin orada bitirilmesi” gibi konuların hakka yönelen her samimi kul için bir araştırmaya ve gözlem yapmaya, ardından da bir ibrete ve derse konu edinildiğini bildirmektedir.

ı. Göğün Kusursuz Yaratılışı

اَفَلَمْ يَنْظُرُوٓا اِلَى السَّمَآءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ “Üstlerindeki göğe bakmadılar mı hiç; onu nasıl bina etmiş ve süslemişiz! Onda hiçbir eksik yoktur.”

Âyetteki اَفَلَمْ يَنْظُرُوا efelemyenzurû sorusu “bakmadılar mı, bakmazlar mı, baksınlar, hiç mi bakmadılar”; اِلَى السَّمَآءِ ile’s-semâi kelimesi “göğe”; فَوْقَهُمْ fevkahum sözcüğü “onların üstlerindeki”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; بَنَيْنَاهَا beneynâhâ ifadesi “onu bina etmişiz, yapmışız”;وَزَيَّنَّاهَا ve zeyyennâhâ fiili “ve onu (nasıl) donatmışız, süslemişiz”; وَمَا لَهَا ve mâ lehâ ifadesi “ve onun için kesinlikle yoktur”; مِنْ فُرُوجٍ min furûcin ifadesi ise “hiçbir yırtık, herhangi bir çatlak” demektir.

Burada kainat kitabından bir konu başlığı olarak “göğün yapısı ve yaratılışı” gündeme getirilmektedir.

‘Alak 96/1 gibi çeşitli âyetlerde “Kâinat Kitabını Okumanın Önemi” başlığında çeşitli bilgiler vermekteyiz. Kur’ân-ı Kerîm’de kâinat öncelikle “âhireti inkâr edenlere”, ardından “bütün muhataplara” yönelik olmak üzere, herkes için bir laboratuar gibi inceleme alanı olarak sunulmaktadır. Bu anlatımlarla öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlere pratik hayattan örnekler sunulmaktadır.

Bazen “yakından uzağa”, bazen “uzaktan yakına bir anlatım metodu” takip ederek, muhatabın dikkati çekilmekte, her an gözlemlediği bu âlemdeki değişim ve dönüşümün mahşerdeki diriltilmeye delil olduğu ortaya konulmaktadır. İşte yorumunu yapacağımız âyet grubu, Yâsîn 36/33-44’tekinin zıddına “uzaktan yakına anlatım”ın en güzel örneklerindendir. Bu arada aynı âyet grubunun içinde birden çok anlatım metodunun kullanılabildiğini de ifade etmeliyiz.

1. اَفَلَمْ يَنْظُرُوٓا اِلَى السَّمَآءِ فَوْقَهُمْ “Üstlerindeki göğe bakmadılar mı hiç?” Buradaki nezara/yenzurû fiili hem gözle bakmayı, hem de onu gerektiği gibi incelemeyi ifade eder. “Bakmadılar mı hiç” demek, “niye bakmadılar ki, baksınlar, incelesinler” demektir. İşte bu ifade uzayın bir inceleme alanı olduğunu ve Müslümanların bu alanı ihmal etmemeleri gerektiğini ortaya koymaktadır.

Âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesinin “yükseklik, yüksekler âlemi” ve فَوْق fevk kelimesinin de “üst, üzeri” anlamı nedeniyle buradaki mesaj bütün uzayı kapsamına alabilir. Böyle olunca, maksadın tek bir gök değil, dünya dışındaki bütün yıldızlar ve gezegenler olduğu anlaşılmaktadır. Uzayın bir üyesi olmasına rağmen, ifadeye “yeryüzünü” katmayışımızın sebebi, bir sonraki âyette onun ayrıca ele alınmasıdır.

2. كَيْفَ بَنَيْنَاهَا “Onu nasıl bina etmişiz!” Âyetin bu cümlesi incelemenin ilk konusunu oluşturmakta ve bu işin “nasıl” gerçekleştirildiğinin araştırılmasını gündeme getirmektedir. “Göğün bina edilmesi”, onun çok güçlü bir yapıya kavuşturulduğunu ve dolayısıyla yapısının sağlamlığını ifade etmektedir.

Göklerin yapısı, yedi kat tabakalar halinde oluşu ve kusursuzluğuyla ilgili olarak Mülk 67/3-5’te şöyle buyrulmaktadır: “Yedi kat göğü birbiriyle uyumlu, tabaka tabaka yaratan da O’dur. Rahmân’ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Gözü(nü) çevir (de bir bak), herhangi bir bozukluk, kusur görebilecek misin? Sonra tekrar tekrar gözü(nü) çevir (de bak; sonunda) göz(lerin, aradığı bozukluğu bulamaması nedeniyle) bitkin bir vaziyette yorgun olarak sana geri dönecektir. Yemin olsun ki, biz yakın göğü kandillerle süsledik ve onları şeytanlar için kovucular yaptık. O (şeyta)nlar için kavurucu azabı hazırladık.”

Göklerin bu yapısıyla ilgili benzer bir içerik Nûh 71/15’te de yer almaktadır. Hacc 22/65, Rûm 30/25 ve Fâtır 35/41’de de beyan edildiği gibi gökleri ve yeri bu sistemlerinde tutan Yüce Allah’tır; eğer zeval bulurlarsa Allah’tan başka hiç kimse onları tutup sistemlerini sürdüremez.

Esasında âyetin bu cümlesi Yüce Allah’ın kâinat kitabından bir başlığı içermekte ve göklerin yapısı hakkında çok kısa bilgi vermektedir. Göğün yapısı bağlamında “bina kılınması” ifadesi Bakara 2/22 ve Mü’min 40/64’te geçmektedir. Buna göre Zâriyât 51/47’de belirtildiği gibi Yüce Allah göğü “güçlü bir şekilde” bina etmiş, Enbiyâ’ 21/32’de geçtiği gibi “korunmuş bir tavan” halinde düzenlemiştir.

Enbiyâ’ 21/32, Kâf 50/6, Zâriyât 51/47, Mülk 67/3-5, Nûh 71/15, Nebe’ 78/12, Nâzi‘ât 79/27 ve Şems 91/5’te de geçen ifadelerin hepsinde maksat aynıdır ve göğün, yani uzayın güçlü bir şekilde programlanıp yaratıldığı ortaya konulmaktadır. İşte muhataplardan istenen şey, bu sistemin nasıl şekillendirildiğini araştırıp Yüce Allah’ın eşsiz, erişilmez sanatı ve kudreti karşısında acziyetimizi itiraf etmemizdir.

3. وَزَيَّنَّاهَا“Onu nasıl süslemişiz!” Bu ifade Kur’ân’da göğün veya gök cisimlerinin gök için süs haline getirilişini ortaya koymaktadır. Hıcr 15/16’da “burçlar”ın, Sâffât 37/6’da “gezegenler”in, Fussılet 41/12 ve Mülk 67/5’te “kandiller”in gökte süs olarak yaratıldığından söz edilmekte, bu arada bütün bunların “bakanlar için bir temaşa zevki verdiği” de beyan edilmektedir.

“Nâzır olmak” hem bakmayı, hem nezaret etmeyi, hem de yakinen incelemeyi beraberinde getiren bir durumdur. Bu nedenle, âyetin başında yer alan yenzurû fiiliyle aynı kökten gelen çeşitli kelimeler bu konunun işlendiği âyetlerde geçmektedir.

4. وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ “Onda hiçbir eksik yoktur.” Buradaki فُرُوج furûc kelimesi, füricet şeklinde edilgen bir fiili olarak Murselât 77/9’da “göğün yarılması”, ferc ve furûc kalıplarında(1) isim olarak “namus, iffet, ırz” anlamlarında kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise söz konusu kelime bunlardan farklı olarak “yırtık, eksik, gedik” gibi manalar vermekte, yaratılışın kusursuzluğunu ortaya koymaktadır.

Bu cümledeki فُرُوج furûc kelimesi Mülk 67/3’teki futûr kelimesiyle birlikte anlaşılmalıdır. Buna göre, bu iki kelime Yüce Allah’ın uzayı yaratmasındaki eksiksizliği ve gediksizliği, bir anlamda kusursuzluğu ifade etmektedir. Her iki âyetteki furûc ve futûr kelimelerinin başında olumsuzluk edatı vardır. Birinde hel edatı, diğerinde ise mâ edatı kullanılmakta, ayrıca min cer harfi de nekra kelimelerin başında yer almaktadır.

Olumsuzluk manası veren mâ anlamındaki hel … min veya mâ … min edatlarının birlikte bulunması ile sonrasındaki kelimenin nekra (belirteç edatsız) getirilmesi, konunun hiçbir şekilde mümkün olmadığını ortaya koymaktadır. Demek ki göğün inşasında hiçbir eksik-gedik yoktur; mükemmel bir şekilde yaratılmışlardır.

Bu konuda daha önce mealini aktardığımız Mülk 67/3-5’te de göklerin yapısıyla ilgili bilgiler verildiğini ifade etmiştik. Bu âyetlerde de ortaya konulduğu üzere, Yüce Allah’ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluk, bozukluk, kusur, eksik, gedik yoktur. Secde 32/7’de Yüce Allah’ın her şeyi en güzel şekilde yarattığı beyan edilmekte, bir anlamda eserin güzelliği ustanın kudretine delil olmaktadır.

ıı. Yeryüzünün Şekillendirilmesi

وَالْاَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَاَلْقَيْنَا ف۪يهَا رَوَاسِيَ وَاَنْبَتْنَا ف۪يهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَه۪يجٍ “Yeri de genişlettik ve içine ağırlıklar yerleştirdik. Orada her tür güzel çiftten (bitkiler) yetiştirdik.”

Âyettekiوَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeryüzünü de”;مَدَدْنَاهَا medednâhâ fiili “onu döşemişiz, genişletmişiz, yaymışız”;وَاَلْقَيْنَا ve elkaynâ fiili “ve koymuşuz, yerleştirmişiz”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya, orada”; رَوَاسِيَ ravâsiye sözcüğü “ağırlıklar, dağlar”; وَاَنْبَتْنَا ve enbetnâ fiili “ve yetiştirmişiz, yetiştirmekteyiz”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya, orada”; مِنْ كُلِّ زَوْجٍ min külli zevcin tamlaması “her çiftten”; بَه۪يجٍ behîcin sözcüğü ise “güzel, gönlü açan, büyüleyici” demektir.

Burada yeryüzünün yapısı ve üzerindeki harika bitki çiftleriyle ilgili bilgi gündeme getirlmektedir.

Yüce Allah, gökyüzü ile ilgili üç hususu zikrettikten sonra, bu defa konuyu “yakın”a getirmekte ve yeryüzüyle de alakalı şu üç özelliği hatırlatmaktadır:

1. وَالْاَرْضَ مَدَدْنَاهَا “Yeri de genişlettik.” Bu cümledeki مَدَدْنَا medednâ fiili “genişletmek, yaymak, uzatmak, döşemek” gibi anlamlar vermektedir. Ra‘d 13/3 ve Hıcr 15/19’da yeryüzünün uzatılıp genişletildiği ve içerisine ağırlıklar yerleştirildiği beyan edilmekte, Fussılet 41/9-10’da ise yeryüzünün dört evrede yaratılıp düzenlenmesi bağlamında, orada ağırlıkların yerleştirildiği, bereketler verildiği, besinlerinin yeryüzünün sakinlerine sunulduğu ifade edilmektedir.

Bu arada Bakara 2/22 ve Zâriyât 51/48’de de yeryüzünün döşek gibi yayıldığından söz edilmektedir. Demek ki yeryüzünün yapısı, medde fiilinin “bolca vermek” şeklindeki anlamı gereği bolca nimetler içerecek şekilde düzenlenmiş ve üzerinde yaşayan canlıların hizmetine sunulmuştur.

Bu ifade, bir önceki âyette “güçlü bir şekilde yaratmak” anlamındaki beneynâ fiilini karşılamaktadır. Göğün çok güçlü bir şekilde yaratılmasına mukabil, yeryüzü de uzatılıp genişletilmiş, çeşitli nesnelerle ve görünmeyen kanunlarla adeta bir döşek gibi hazırlanmıştır.

2. وَاَلْقَيْنَا ف۪يهَا رَوَاسِيَ “Oraya ağırlıklar yerleştirdik.” Bu cümlenin verdiği mesaj hakkında Murselât 77/27’de açıklamalar yapacağız. Burada şu hususları hatırlatmakla yetinelim:

a) Âyetteki ف۪يهَا fîhâ ifadesi رَوَاسِيَ revâsî denilen ağırlıkların yeryüzünün üzerine değil de, içerisine yerleştirilenler olduğunu göstermektedir. Buna göre revâsî kelimesinin -genelde kabul edildiği üzere- fiziksel anlamda “dağlar” değil de, “ağırlıklar” şeklinde anlamak daha doğru olsa gerektir.

Konuyla ilgili âyetlerde geçen رَوَاسِي ravâsî kelimesi, Râzî’nin ifade ettiği gibi çakılı duran, hiç kopmayan “ağırlıklar” demektir. Böyle olunca, kelimeyi “dağlar” şeklinde tercüme etmek bir zorunluluk değildir. Ayrıca, Murselât 77/27’de geçen ravâsî kelimesini nitelendiren şâmihât sıfatını da “uzunluk, büyüklük” anlamında değil de, şimdilik mahiyetini bilemediğimiz “yoğunluk” veya “yücelik” olarak anlayabiliriz.

b) Kur’ân’da dağların yeryüzüne çakılması veya dikilmesinden söz eden âyetlerde revâsî kelimesi değil de el-cibâl ve ersâ ile evtâd kelimeleri kullanılmaktadır.(2) Böylece âyette muhteşem bir mucizenin yer aldığını söylemek durumundayız. Nâzi‘ât 79/32’de de yer aldığı üzere, dağların yeryüzüne yerleştirilmesinden söz edildiğinde fiil olarak ersâ, “dağlar” manası için de el-cibâl kelimesi tercih edilmiştir.

Her iki kullanımın birtakım farklı mesajlar içermesi gerektiği fikrinden hareketle, biz elkâ/elkaynâ fiilinin ersâ fiilinden farklı bir işlem için kullanılmış olduğunu düşünmekteyiz. Bu nedenle, maksadın “dağların” değil, yerin içerisinde çekirdek tabakasına “ağırlıkların” yerleştirilmesi olduğu kanaatindeyiz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer alan ve revâsî denilen “ağırlıklar”ın yeryüzüne konulması,(3) onların yerin içine, yani magmanın da altındaki çekirdek kısmına yerleştirilmesi demektir. Buradaki ağırlıklar, yerin içine yerleştirilen “değişik ağır metaller” olmalıdır; bu sayede yeryüzü savrulmaktan ve yalpalanmaktan kurtulmaktadır. Bu ağırlıklar bir anlamda dengeyi sağlama görevini yerine getirmektedir.

c) Fussılet 41/10’da yer alan “arzın içine üstten ağır baskılar yerleştirilmesi” ifadesindeki maksadın da “kutuplardaki basınç” olabileceğini belirtmek durumundayız. Çünkü âyette hem “içine, içinde” anlamında fîhâ, hem de “üzerinden, üstünden” anlamında min favkıhâ ifadesi yer almaktadır.

Anlaşılan o ki yerkürenin üzerinden içine doğru baskılanan bir güçten, bir basınçtan söz edilmektedir. Dahası, Neml 27/61’de zikredilen lehâ “ona/yeryüzüne” ifadesi bütün bu ihtimalleri içermektedir. Yani hem yerkürenin içerisine, hem kutuplarla ilgili basıklığa, hem de yeryüzünün bu şekilde ağırlıklara sahip kılınışına dair bilgiler verilmiş olmaktadır.

Yüce Allah yeryüzünün üzerinde, özellikle kutup bölgelerinde veya atmosfer tabakaları bağlamında çekim kuvvetlerini yarattığı gibi, çekirdek kısmının içine de ağır metaller yerleştirmiştir. Böylece üstten yerleştirilen baskılar sayesinde yeryüzünün dengede olması ve üzerindeki nesnelerin savrulması engellenmekte, içine yerleştirilen ağır metaller sayesinde de yerçekimi kanunu sistemleştirilmiştir.

d) Bu ifade bir önceki âyette “göklerin süslenmesi”ni karşılamaktadır. Gökteki yıldızlar veya gezegenler bir anlamda sanki orada çakılı gibi bir görüntü veriyor olduğu gibi, yeryüzünün içindeki ağırlıklar da bir tür çakılmışlık ifade edebilir. Ayrıca bu ağırlıkların yeryüzüne atılması, bırakılması veya yerleştirilmesi ile gökyüzünün güçlü bir şekilde bina edilmesi arasında da kuvvetli bir anlam ilişkisi mevcuttur.

3. وَاَنْبَتْنَا ف۪يهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَه۪يجٍ “Orada her tür güzel çiftten (bitkiler) yetiştirdik.” Bu cümlenin bir benzeri Hıcr 15/19’da şu mealde geçmektedir: “Orada miktarı ve ölçüsü belirli olan her şey (bitkiler) yetiştirdik.” İki cümle birlikte düşünüldüğünde, yaratılan her güzel çift bitkinin rastgele değil, belli bir ölçüye göre yaratıldığı anlaşılmaktadır.

Buradakiزَوْج zevc kelimesi “çift” anlamına gelirken, bir kez de Hacc 22/5’te geçen بَه۪يج behîc kelimesi de, “gözlere ve gönüllere neşe ve sevinç veren”, “sevimli”, “güzel” anlamlarına gelmektedir. Bu ifadeyle bağlantılı olacak şekilde Ra‘d 13/3’te de “her üründen çiftler yaratıldığı” beyan edilmektedir.

Demek ki Yüce Allah yeryüzünde gözleri ve gönülleri huzurlu kılan her çeşitten çok güzel çiftler yaratmış, onları adeta yeryüzünün süsü olarak var etmiştir. Yüce Allah, Zâriyât 51/49’da beyan edildiği gibi “her şeyden çiftler yaratmış”, Yâsîn 36/35’te geçtiği üzere “topraktan, insanlardan ve henüz insanoğlunun bilemediği varlıklardan oluşan bütün çiftleri de O yaratmıştır.” Yaratılan bütün çiftler elbette O’nun eseridir ve bütün bunlar çok da güzeldir.

Âyetin bu son cümlesi bir önceki âyette yer alan iki cümle ile ilişkili kabul edilebilir. Buna göre “Onda hiçbir eksik de yoktur” cümlesi ile bu cümle eksiksizlik ve güzel yaratılmış olma noktasında buluşabilir. Ayrıca yine bu cümle önceki âyetteki zeyyennâ “süsledik” fiiliyle de açık bir şekilde güzellik ve süs noktasında buluşmaktadır.

Hacc 22/5’te dile getirildiği gibi, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yöneltilen en önemli karşı delil, kâinat kitabından sunulan bu tür bilgilerdir. Gözünün önünde sayısızca gerçekleşen bu değişim ve dönüşümler, aklını kullanmak isteyenler için çok önemli dersler ve ibretler içermektedir. Makro ve mikro âlemdeki bu değişim ve dönüşümler, mevcut sistemin de bir gün değişeceğini ve yerini yeni bir sisteme terk edeceğini göstermektedir.

Söylemek istediğimiz şudur: Yüce Allah göklerin ve ebetteki gök cisimlerinin yaratılışı ile yeryüzünün ve içindeki yapının şekillendirilmesinden söz ederken, hem makro âlemde hem mikro âlemde, hem uzak âlemde, hem yakın âlemde yarattığı şeylerle ilgili üç temel bilgi vermekte ve muhatapların bu noktalarda kâinat kitabını iyice inceleyip gözlemlemelerini kendilerinden istemektedir.

Göklerin güçlü, korunaklı ve süslü yapısına karşılık yeryüzünün de geniş, ağırlıkları olan ve her türden bitkisinin süslü ve ölçülü olduğuna dikkat çekmektedir. Yüce Allah bu sayede bir taraftan kâinatı ve zâtının eşsiz ve erişilmez kudretini tanıtmayı amaçlamakta, diğer taraftan da âhirete inanmayan müşriklere ve kâfirlere bunun mutlak surette gerçekleşeceğini çeşitli örneklerle göstermektedir.

ııı. Gerekçe: Araştırma ve Öğüt

تَبْصِرَةً وَذِكْرٰى لِكُلِّ عَبْدٍ مُن۪يبٍ “(Bütün bunlar, Allah’a) yönelen her kulun öngörülü olması ve (gerçeği) hatırlaması içindir.”

Âyetteki تَبْصِرَةً tebsıraten kelimesi “gözlemlemek, basiret sahibi olmak için”;وَذِكْرٰى ve zikrâ sözcüğü “ve (gerçeği) hatırlamak üzere”; لِكُلِّ عَبْدٍ li külli ‘abdin tamlaması “her bir kul için”; مُن۪يبٍ münîbin sözcüğü ise “(gerçeklere) yönelen” demektir.

Burada kâinat kitabının incelenme sebebi ve hedefi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette, öncesindeki makro âlem ile mikro âlemde uyguladığı sistemi neden hatırlattığının gerekçesini beyan etmekte ve hakka yönelen herkes için iki hususa dikkat çekmektedir. Yüce Allah’ın her şeye gücünün ve kudretinin yeteceğini beyan bağlamında benzer bir kullanım Sebe’ 34/9’da da yer almaktadır.

1. تَبْصِرَةً وَذِكْرٰى “Gözlemlemek ve (gerçeği) hatırlaması (öğüt alması) için.” Kur’ân’da sadece burada geçen تَبْصِرَة tebsıraten kelimesine bazı âlimlerimiz “ibret” manası vermişler; dolayısıyla bununla uzaktan bir temaşanın yeterli olacağını ortaya koymuşlardır.(4)

Oysa bu kelime “gözlemlemek”, “basiret sahibi olmak”, “bilinç kaynağı”, “deneysel bilgi” gibi anlamlar da vermektedir. İfade edildiği gibi eğer تَبْصِرَة tebsıraten kelimesine “deneysel bilgi” anlamı verilirse,(5) bu âyet grubunun zikredilmesinde muhteşem bir gerekçenin gözetildiğini söylemek durumundayız. Buna göre, önceki iki âyette ele alınan göklerin ve yeryüzünün adeta bir laboratuar kabul edildiği ve yaratılan her mahlûkun müslümanın incelemesine konu olduğu, bu noktada her türlü fedâkârlığın ortaya konulması gerektiği anlaşılmaktadır.

A‘râf 7/203’te de dile getirildiği üzere, Yüce Allah’ın insanoğluna ulaştırdığı her bir hakikat birer basirettir ve bu değer daha çok içgörü, öngörü ve bilinçlilik oluşturmayı amaçlamaktadır. Aklın eşyanın tabiatını ve hakikatini kavrama halini de bu kelime ile ifade edebiliriz. Bununla fiziksel anlamda bir görmeyi değil, farkındalık manasında bir bilinç ifade edilmektedir.(6)

b) ذِكْرٰى zikrâ sözcüğüne genelde “tefekkür ve öğüt” manası verilmektedir.(7) Aslında bu kelimeye asıl anlamı olan “hatırlama” manası verilmelidir. Ayrıca “akleden kalbi aydınlatan ilim” manası da verilebilir.(8) Buna göre de maksat, deneysel incelemelerden sonra aklın devreye girmesi ve eserden hareketle sahibine ulaşılması gerektiğidir.

Bu arada Râzî, âyetteki tebsırayı “gökler”le, zikrâyı da “yeryüzü”yle ilişkilendirmekte, tebsıranın “değişkenlik göstermeyen gökteki süslere bakma”yla, zikrânın ise “yeryüzündeki sürekli değişimin gerçeği hatırlatması”yla ilgili olduğunu ifade etmiştir. Hatta tam tersine her iki kavramın hem gök için hem de yeryüzü için kullanılabileceğini de beyan etmiştir.(9)

Elbette bu yaklaşım da saygı değerdir ve pek çok âlim tarafından kabul ve tercih edilmiştir. Meselenin öğüt kısmı anlaşılabilirdir; ancak öğüdün basîret sonrası gelecek olması bir araştırmayı, incelemeyi ve gözlem yapmayı zorunlu kılmaktadır.

2. لِكُلِّ عَبْدٍ مُن۪يبٍ “Yönelen her kul için.” Âyette “yönelen her kul” denmesi, bu tür çalışmaları sadece müslümanların değil, bütün insanların yapması gerektiğini ve çalışmalardan herkesin istifade edebileceğini ortaya koymaktadır.

Gerçi bazı âlimlerimiz bu ifadeden maksadın “tevhide gönülden inananlar” veya “Rabbine dönmeyi arzu edenler” ya da “Allah’a inanmak ve kalbiyle O’na yönelmek isteyenler” olduğunu söylemiş olsalar da,(10) âyette bu noktada herhangi bir açıklık yoktur; dolayısıyla mesajın evrensel anlamda gerçeğe ulaşmak isteyen herkesi içermesi metne çok daha uygundur. Çeşitli âyetlerde(11) geçen مُن۪يبٍ münîb kelimesi “yönelen” demektir.

Âyetlerin bağlamına göre burada göklerden ve yerden söz edilmesi, daha sonra bütün bunların öldükten sonra mahşerde diriltilmeyi anlatmaya delil olarak sunulduğunun beyan edilmesi ilk etapta muhatapların müşrikler olduğunu gösterebilir; bu elbette doğrudur.

Ancak evrensel manada bakıldığında Yüce Allah’ın sanatını, gücünü ve kudretini anlamaya çalışmak için bu tür çalışmaları yapmanın herkese yönelik bir ödev olduğunu söylemek, âyetlerden bu tür sonuçlar çıkartmak da âyetlerin mesajını güne getirmede bir zorunluluktur.

Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Mü’min 40/13’tür: “Size âyetlerini gösteren, sizin için gökten rızık indiren O’dur. Allah’a yönelenden başkası (gerçeği) hatırlamaz.”

Müslümanlar tıpkı namaz, oruç, hac, zekât, infak gibi ibadetler karşısında kendilerini nasıl sorumlu tutuyor ve gerekeni yapmaya çalışıyorlarsa, kâinat kitabını incelemenin de aynı şekilde bir ibadet olduğunu bilmelidirler. “Din ilimleri-müspet bilim” ayırımını hiçbir şekilde kabul etmemeli, deneye dayalı bilimlerin de Kur’ân’ın bir emri olduğunu hatırlarından çıkarmamalıdırlar.

Unutulmamalıdır ki, Yüce Allah’a inanmayan kişiler bu tür çalışmaları yapmalarına rağmen maalesef inkâra devam etmekte, kendilerine bu noktada uyarı yapacak Müslüman bilim insanları arzu edilen düzeyde bulunamamaktadır.

Kâinat tamamıyla başkalarına bırakılamayacak derecede Müslüman bilim insanlarının da inceleme ve araştırma yapmaları gereken bir laboratuardır. Bu bilinçle hareket edildiğinde Yüce Allah’ın eşsiz kudretinin görüldüğü bu tür çalışmalarda Müslümanların imanları güçleneceği gibi, inkârcılara da bilim diliyle cevaplar verilebilecek, bu âlemde sadece onların söz sahibi olmadıkları kendilerine öğretilecek veya gösterilebilecektir.

“Hakka, hakikate, gerçeğe ulaşmak isteyen her bir kul” ifadesinin içini sadece inkârcılar diye belirlemek doğru olmasa gerektir.

b) Bir Diğer Âyet: Yağmur

Yüce Allah, sûrenin 9-11. âyetlerinde kâinat kitabından başka başlık olarak bir bereket kaynağı mahiyetindeki “yağmurun yağdırılması, hurma bahçeleri ve hasat edilecek ürünlerin var edilmesi” nimetini dile getirmekte, bu gıdaları kulları için yarattığını ve yağmur sayesinde ölü toprağı canlandırdığını beyan etmektedir.

Ardından, “mahşerdeki diriltilmenin de bu şekilde gerçekleşeceği” hatırlatılmaktadır. Kâinat kitabından verilen bu derslerdeki asıl amaç, ilk muhataplar olan Mekkeli müşriklerin ve bütün zamanların inkârcılarının âhirete inanmalarını sağlamaktır.

ı. Yağmurun Etkisi

وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً مُبَارَكًا فَاَنْبَتْنَا بِه۪ جَنَّاتٍ وَّحَبَ الْحَص۪يدِ “Gökten bereketli bir su indirdik de onunla, bahçeler ve biçilecek taneler yetiştirdik.”

Âyetteki وَنَزَّلْنَا ve nezzelnâ fiili “ve indirdik, indirmekteyiz”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yüksekten”; مَآءً mâen kelimesi “su, yağmur”;مُبَارَكًا mübâreken kelimesi “bereketli”; فَاَنْبَتْنَا fe enbetnâ fiili “ve bitirdik, bitirmekteyiz, yetiştirmekteyiz”;بِه۪ bihî ifadesi “onunla, onun sayesinde”; جَنَّاتٍ cennâtin sözcüğü “bahçeler”; وَّحَبَ الْحَص۪يدِ ve habbe’l-hasîdi tamlaması ise “ve hasat edilecek dane(ler), ekin(ler)” demektir.

Burada gökten yağdırılan yağmur ve onun sayesinde arzda yaşanan değişim gündeme getirilmektedir.

Râzî’nin isabetle vurguladığı gibi bu âyette gök ile yer arasında bulunan bir başka delile gönderme yapılmaktadır. Bu delil “gökten indirilen yağmur ve onun vesilesiyle yerden bitirilen bitkiler”dir. Onun bu izâhı Kur’ân’da sıkça geçen “gökler, yer ve ikisi arasındakiler”(12) ifadelerine de denk düşmektedir.

1. وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً مُبَارَكًا “Gökten bereketli bir su indirdik.” Bu âyetteki نَزَّلْنَا nezzelnâ fiili “indirmek” şeklindeki asıl anlamının yanında “ikram etmek” manasını da içermektedir. السَّمَآء es-semâ’ kelimesi bu âyette zorunlu olarak “yükseklik”, yani “bulut” manasına alınmalıdır. Böyle olunca, yüksekten ikram şeklinde indirilen مَآء mâ’ın, yani suyun “yağmur” olduğu ortaya çıkmaktadır.

Âyette sözü edilen durum, yağmurun her türlü faydayı içerecek şekilde bir bereket unsuru olarak yeryüzünde yaşayan canlılara ikram edilmiş bir nimet oluşudur. Buradaki مُبَارَك mübârek kelimesi “bereketli” anlamıyla, suyun bereket verileri ve üretim unsuru olduğu ortaya konulmaktadır.

Kur’ân’da sekiz âyette(13) geçen مُبَارَك mübârak kelimesi “bereketle donatılmış” demektir. Bunların dört tanesinde Kur’ân’ın,(14) diğerlerinde ise Kâbe’nin,(15) Hz. İsa’nın,(16) Hz. Nûh’un gemiden ineceği yerin(17) ve bir de yağmurun(18) sıfatı olarak zikredilmektedir. Bu kelimenin mübârakeh kalıbı da dört âyette(19) zikredilmektedir.

2. فَاَنْبَتْنَا بِه۪ جَنَّاتٍ وَّحَبَ الْحَص۪يدِ “Onunla, bahçeler ve biçilecek taneler yetiştirdik.” Âyetin bu cümlesinde “su” vesilesiyle Yüce Allah’ın bahçeler var ettiği ve hasat edilecek ürünler yarattığı beyan edilmektedir. Bu cümledeki جَنَّات cennât kelimesi nekre geldiği için bütün bahçeleri, gövdeli gövdesiz bütün bitkileri içermektedir. “Biçilen ekin taneleri” manasına gelen حَبَ الْحَص۪يد habbe’l-hasîdi tamlaması ise hasat edilen edilmeyen, taneli tanesiz bütün toprak ve tarım ürünlerini kapsamına almaktadır.

ıı. Hurma Bahçeleri

وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَهَا طَلْعٌ نَض۪يدٌ “Tomurcukları üst üste uzun hurma ağaçları (yetiştirdik).”

Âyetteki وَالنَّخْلَ ve’n-nahle kelimesi “hurma ağacı de (yetiştirdik)”; بَاسِقَاتٍ bâsikâtin kelimesi “uzun, düzgün, yüklü olarak”; لَهَا lehâ ifadesi “onun için vardır”; طَلْعٌ tal‘un kelimesi “taze, tomurcuk halinde”; نَض۪يدٌ nedîdün kelimesi ise “birbirine giren, dizili, üst üste” demektir.

Burada yeryüzündeki bitkilerden hurma ağaçları özelinde bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyet bir önceki âyetteki bahçeler ve hasat edilen ekin taneleri ifadesinin bir açılımı ve örneği durumundadır.

Yüce Allah, bu âyette tomurcukları birbiri üzerine dizilmiş uzun boylu hurma ağaçlarından söz etmekte, -Nâzi‘ât 79/33 ve ‘Abese 80/32. âyetlerin delaletiyle- bu tür bahçelerin meyvesini insanların, ot ve saman türü ekinlerini ise hayvanların yiyeceği bir ürün olarak örneklendirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَاسِقَات bâsikât kelimesi “düzgün, uzun” gibi manalar vermekte, نَض۪يد nadîd sözcüğü ise hurma bahçelerindeki ağaçlarının birbirine girmiş, üst üste oluşlarını, bu halini ortaya koymaktadır. Elbette yeryüzünün bütün bahçeleri ve ürünleri hurmalıklar ve hurmalardan ibaret değildir. “Parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” gereği, bir ürün ve bahçe zikredilmiş, ancak bütün ürünler ve bahçeler de elbette kastedilmiştir.

ııı. Bitkilerin Yaratılma Gerekçesi

رِزْقًا لِلْعِبَادِ وَاَحْيَيْنَا بِه۪ بَلْدَةً مَيْتًا “Kullara rızık olması için (yetiştirdik). Onunla (suyla) ölü bir şehri (toprağı) canlandırdık.”

Âyetteki رِزْقًا rızkan kelimesi “rızık olarak”; لِلْعِبَادِ li’l-‘ıbâdi kelimesi “kullar için”; وَاَحْيَيْنَا ve ahyeynâ fiili “ve canlandırdık, canlandırmaktayız”; بِه bihî ifadesi “onunla”; بَلْدَةً beldeten kelimesi “beldeyi, toprağı”; مَيْتًا meyten kelimesi ise “ölü” demektir.

Bu âyette öncelikle yağmurun yağdırılıp bitkilerin oluşması bağlamında kulların rızıklandırılması gündeme getirilmektedir.

1.رِزْقًا لِلْعِبَادِ “Kullara rızık olması için (onları yetiştirdik).” Bazı âlimlerimiz buradaki العِبَاد el-‘ıbâd “kullar” ifadesinden maksadın “insanlar”, bazıları ise “bütün mahlûkat, bütün canlılar” olduğunu belirtmişlerdir.(20) Âyette herhangi bir özellik zikredilmediği için her iki yaklaşımın da mümkün ve kabul edilebilir olduğunu söyleyebiliriz.

2. وَاَحْيَيْنَا بِه۪ بَلْدَةً مَيْتًا “Onunla (su/yağmur ile) ölü bir beldeyi (toprağı) canlandırdık.” Âyetteki ikinci cümle “su sayesinde ölü bir beldenin diriltilmesi” dir. Kur’ân’da bitkilerle ve ürünlerle süslü hale gelmemiş bölgelere veya toprağa “ölü” denmektedir.(21) Bu âyette de suyun tohumla buluşup toprağın bitkilerle yeşermesi, bir anlamda canlanması ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/33’te şöyle buyrulmaktadır: “Ölü toprak onlar için bir delildir. Onu (toprağı) canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; artık o ürünlerden yiyorlar.” Bu cümlede de geçtiği üzere, toprağa ölümün nispeti elbette mecazdır. Ölü toprak, kuru/kurak toprak demektir;(22) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir.

Kur’ân’da meyt/el-meyteh “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(23) için değil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi mevt/el-meyteh kalıplarında “toprak”,(24) meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(25) için de kullanılmaktadır.

Demek ki meyt/el-meyteh kelimeleri kullanıldığı her yerde bilinen anlamıyla “ölü” manasına gelmez. Bitkinin suyla buluşması ve yeşermesi onun hayat bulması demektir. Bu ifadeyi bir sonraki cümle ile birlikte düşündüğümüzde, buradaki ölüm ve hayatın âyette yer almasının gerekçesi çok daha net bir şekilde ortaya çıkmaktadır.

ıv. Öldükten Sonra Diriltilme

كَذٰلِكَ الْخُرُوجُ “İşte (mahşerdeki) çıkış da böyledir.”

Âyetteki كَذٰلِكَ kezâlik kelimesi “işte böyledir”; الْخُرُوجُ el-hurûcu sözcüğü ise “çıkış” demektir.

Burada topraktaki canlanmanın mahşerdeki diriltilmeye delil oluşu gündeme getirilmektedir.

Bu âyet grubunda özellikle 7. âyetten itibaren zikredilen güzel bitkilerin bitirilmesi, yağmurun yağdırılması, bahçelerin, ürünlerin ve hurma ağaçlarının yaratılması ile bütün kulların rızıklandırılıp ölü toprağın diriltilmesi bu son cümleyle ilişkilendirilmektedir.

İlk muhatapların müşrikler olduğu ve bunların da diriltilmeye inanmadıkları düşünüldüğünde, Kur’ân’da tabiat kitabına yönelik bu tür hatırlatmaların yapılma sebebi kolaylıkla anlaşılmaktadır. Bitkiler topraktan çıkartıldığı gibi, insanlar da âhiret için kabirlerinden çıkartılacaktır. Çeşitli âyetlerde(26) mahşer için kabirlerden çıkartılma veya çıkışla ilgili bu tür kullanım örnekleri vardır.

Hacc 22/5. âyet, “Eğer öldükten sonra diriltilmekten şüphede iseniz…” şeklinde başlamakta, uzunca devam eden hatırlatmalardan sonra bitkilerin toprakta geçirdiği evreler diriltilme ile ilişkilendirilmektedir. Fâtır 35/9 ve Zuhruf 43/11’de de olduğu gibi, mahşere inanmayanlar için bu tür benzetmeler Kur’ân’da sıklıkla yapılmaktadır. İşte Kâf sûresinin 6-11. âyetlerinde ele alınan konu ve verilmek istenen mesaj ana hatlarıyla bundan ibarettir.

Dipnotlar

• 1 - Enbiyâ’ 21/91; Mü’minûn 23/5; Nûr 24/30, 31; Ahzâb 33/35; Tahrîm 66/12; Me‘âric 70/29.
  • Enbiyâ 21/91 Mü'minûn 23/5 Nûr 24/30 Nûr 24/31 Ahzâb 33/35 Tahrîm 66/12 Me‘âric 70/29
• 2 - Nebe’ 78/7; Nâzi‘ât 79/42.
  • Nebe' 78/7 Nâzi‘ât 79/42
• 3 - Ra‘d 13/3; Nahl 16/15; Enbiyâ’ 21/31; Lokmân 31/10.
  • Ra‘d 13/3 Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Lokmân 31/10
• 4 - Semerkandî, age., III, 333. 5 - İslâmoğlu, age., s. 1034’te 11. not.
• 6 - İslâmoğlu, age., s. 305’te 7. not. 7 - Semerkandî, age., III, 333. 8 - İslâmoğlu, age., s. 1034’te 11. not. 9 - Râzî, age., XXVIII, 156.
• 10 - Semerkandî, age., III, 333; Taberî, age., XXVI, 152; Zemahşerî, age., IV, 372. 11 - Hûd 11/75; Sebe’ 34/9; Zümer 39/8; Kâf 50/8, 33.
  • Hûd 11/75 Sebe' 34/9 Zümer 39/8 Kâf 50/8 Kâf 50/33
• 12 - Mâide 5/17, 18; Hicr 15/85; Meryem 19/65; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/16; Furkân 25/59; Şu‘arâ’ 26/24; Rûm 30/8; Secde 32/4; Sâffât 37/5; Sâd 38/10, 27, 66; Zuhruf 43/85; Duhân 44/7, 38; Ahkâf 46/3; Kâf 50/38; Nebe’ 78/37.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/18 Hicr 15/85 Meryem 19/65 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/16 Furkân 25/59 Şu‘arâ 26/24 Rûm 30/8 Secde 32/4 Sâffât 37/5 Sâd 38/10 Sâd 38/27 Sâd 38/66 Zuhruf 43/85 Duhân 44/7 Duhân 44/38 Ahkâf 46/3 Kâf 50/38 Nebe' 78/37
• 13 - Âl-i İmrân 3/96; En‘âm 6/92, 155; Meryem 19/31; Enbiyâ’ 21/50; Mü’minûn 23/29; Sâd 38/29; Kâf 50/9. 14 - En‘âm 6/92, 155; Enbiyâ’ 21/50; Sâd 38/29. 15 - Âl-i İmrân 3/96. 16 - Meryem 19/31. 17 - Mü’minûn 23/29. 18 - Kâf 50/9. 19 - Nûr 24/35, 61; Kasas 28/30; Dühân 44/3.
  • Âl-i İmrân 3/96 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Meryem 19/31 Enbiyâ 21/50 Mü'minûn 23/29 Sâd 38/29 Kâf 50/9 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Enbiyâ 21/50 Sâd 38/29 Âl-i İmrân 3/96 Meryem 19/31 Mü'minûn 23/29 Kâf 50/9 Nûr 24/35 Nûr 24/61 Kasas 28/30 Duhân 44/3
• 20 - Semerkandî, age., III, 333.
• 21 - Furkân 25/49; Yâsîn 36/33; Zuhruf 43/11. 22 - Semerkandî, age., III, 122. 23 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 24 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 25 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Furkân 25/49 Yâsîn 36/33 Zuhruf 43/11 Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 26 - A‘râf 7/25; Tâhâ 20/55; Hacc 22/6; Rûm 30/19; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/42; Nûh 71/18.
  • A‘râf 7/25 Tâhâ 20/55 Hacc 22/6 Rûm 30/19 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/42 Nûh 71/18