Ahkâf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 35 âyetten oluşan, adını 21. âyette yer alan ve “Ahkâf, Ahkaf bölgesi” anlamındaki الْاَحْقَاف el-ahkâf kelimesinden alan Ahkâf sûresi, inişe göre 86, resmî sıralamada ise 46. sûredir.

Ahkâf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Câsiye sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıçlarının hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Câsiye 1; Ahkâf 1); “vahyin kaynağı” (Câsiye 2; Ahkâf 2); “kâinat kitabından âyetler” (Câsiye 3-5, 12-13; Ahkâf 3-4); “inkârcıların vahye karşı olumsuz tavırları” (Câsiye 6-9; Ahkâf 7-8, 11); “kıssalara yer verilmesi” (Câsiye 16-17; Ahkâf 12, 21-28); “sorumlulukların şahsî oluşunun bildirilmesi” (Câsiye 15; Ahkâf 19); “inkârcıların feci akıbeti” (Câsiye 10-11; Ahkâf 20) gibi konular ele alınmakta ve konu birliktelikleri oluşturulmaktadır.

Ahkâf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin Yüce Allah’ın katından oluşu ile başlamakta, göklerin ve yerin bir amaç için yaratılışı ve belli bir süreye kadar devam edeceği, inkârcıların bu gerçeklerden yüz çevirdikleri beyan edilmekte, putların hiçbir güçlerinin bulunmayışı, onlara yalvaranların en büyük sapıklığa düşecekleri, mahşerde puta tapanların kendilerine taptıkları varlıklara veya diğerlerinin birbirlerine düşman olacakları ifade edilmektedir.

8. âyetten itibaren, inkârcıların vahye ve Hz. Peygamber’e iftira etmeleri, Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin kendisine mahşerde nelerin yapılacağını bilmediği, inkârcılara Yüce Allah’ın hidayet rehberliği sunmayacağı, daha önceden geçen Hz. Mûsâ’ya verilen kitabın benzer bir içerik arz ettiği, ilahi bildirimler doğrultusunda iman edip istikamet sahibi olanların mahşerde korku ve hüzün içerisinde olmayacakları, bunların dünyada yapıp ettikleri fedakârlıkların karşılığında ebedi olarak cennette kalacakları ifade edilmektedir.

15. âyetten itibaren, insanın ana rahminde kalış süreci ile zorluklar içerisinde dünyaya getirilişi, iyilik sahibi olanların Yüce Allah’a yönelişi, bunların en güzel davranışlarının dikkate alınacağı, kötülüklerinden geçileceği ifade edilmekte, buna karşılık, kötülük yapanların ana babalarıyla olumsuz içerikteki konuşmaları, bunların mahşerde yaşayacağı feci akıbete dair bilgiler verilmektedir.

21. âyetten itibaren, Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd ile ilgili kısa bir kıssaya yer verilmekte, onları helak eden kasırga ifade edilmekte, daha önce nice azgın ve sapkın kavimlerin helak edildiği ele alınmaktadır.

29. âyetten itibaren, cinlerin vahye yönlendirildikleri, vahyi anlayan cinlerin kendi kavimlerini uyardıkları, davete devam ettikleri ifade edilmekte, Yüce Allah’ın gökleri ve yeri yarattığı, yaratmanın kendisini yormadığı, her şeye gücünün yettiği belirtilmektedir.

34. âyetten itibaren, sûrenin son iki âyetinde kâfirlerin ateşe arz edildiklerinde sorgulanacakları, onların gerçekleri itiraf edecekleri ifade edilmekte, azim sahibi peygamberler gibi Hz. Peygamber’in de sabretmesi gerektiği, inkârcılarla ilgili azap için acele etmemesi gerektiği, onlara vaad edilen mahşeri gördüklerinde dünyada bir saat gibi çok kısa bir süre kaldıklarını sanacakları ve fasıklardan başkasının helak edilmeyecekleri beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde vahyin kaynağına, kâinatın yaratılışının mutlaka bir amacının bulunduğuna, inkar edenlerin bu amaçtan yüz çevirdiğine, putperestlerin tapındığı varlıkların hiçbir şey yaratamadıklarına, dolayısıyla öyle bir alternatif mahluk getiremediklerine, yaratmada Allah’a ortaklıklarının bulunmadığına, kendilerine daha önce verilmiş herhangi bir kitaplarının bulunmadığına, saçma ve sonuçsuz dua ve yakarış algı ve kabullerine, mahşerde yaşanacak bazı diyaloglara dair bilgiler vermektedir.

a) Vahiy ve Kâinat Kitabından Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde mukatta‘a harflerine yemin etmekte, vahyin Allah kaynaklı oluşuna dikkat çekmekte, gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları ancak ve ancak bir amaç ile ve belli bir süre için yarattığını bildirmekte, inkâr edenlerin uyarıldıkları şeylerden yüz çevirdiklerini ifade etmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e müşriklere şöyle demesi emredilmektedir: “De ki: Söylesenize! Allah’ın peşi sıra taptığınız şeyler yeryüzünde ne yaratmışlar; göstersenize bana! Yoksa onların göklerle ilgili (uzayın yaratılışında) onların ortaklığı mı varmış!? Eğer doğru söyleyenlerden iseniz, bundan evvel (size indirilmiş) bir kitap yahut bir bilgi kalıntısı varsa onu bana getirin.”

ı. Vahyin Kaynağı

حٰمٓ تَنْز۪يلُ الْكِتَابِ مِنَ اللّٰهِ الْعَز۪يزِ الْحَك۪يمِ “Hâ. Mîm. (Bu) Kitabın indirilişi, el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hükmünde hikmet sahibi) Allah’tandır.”

Buradaki حٰمٓ hâ mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; تَنْز۪يل tenzîlü kelimesi “indirilmesi, indirmesi”; الْكِتَاب el-kitâbi sözcüğü “kitabın, Kur’ân’ın”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan(dır)”; الْعَز۪يز el-‘azîzi sıfatı “en güçlü (olan)”; الْحَك۪يم el-hakîmi sıfatı ise “hikmetli, hikmet sahibi (olan)” demektir.

Burada iki harfe yemin edilerek vahyin indiriliş kaynağı bağlamında Yüce Allah’ın iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

Bu iki âyetin aynen yer aldığı bir önceki sûre olan Câsiye’de gerekli açıklamalarımızı yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Kısaca belirtelim ki Yüce Allah hâ ve mîm harflerinden oluşan iki mukatta‘a harfine yemin ederek bilginin önemini vurgulamakta, bu arada vahyinin kendi katından olduğunu beyan ederek izzet ve hikmet sahibi oluşunu hatırlatmaktadır. Ayrıca mukatta‘a harfleriyle ilgili bilgileri de Bakara 20/1’de vermiştik.

ıı. Kâinatın Yaratılış Gayesi ve Süresi

مَا خَلَقْنَا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَآ اِلَّا بِالْحَقِّ وَاَجَلٍ مُسَمًّى وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا عَمَّآ اُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ “Biz gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları ancak ve ancak bir amaç ile ve belirli bir süre için yarattık. Kâfir olanlar, uyarıldıkları şeylerden yüz çevirmektedir.”

Âyetteki مَا خَلَقْنَا mâ halaknâ fiili “yaratmadık”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi

Burada kainatın yaratılış gayesinin bulunduğu ve inkarcıların gerçeklerden yüz çevirmesi gündeme getirilmektedir.

1.مَا خَلَقْنَا السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَآ اِلَّا بِالْحَقِّ وَاَجَلٍ مُسَمًّى “Biz gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları ancak ve ancak bir amaç ile ve belirli bir süre için yarattık.” Bir benzeri de Rûm 30/8’de geçen bu cümlede Yüce Allah gökleri, yeri ve ikisinin arasındakileri yani mahlukatı bir amaç için ve belli bir süreye kadar devam etmek üzere yarattığını ifade etmektedir. Yüce Allah bütün mahlukatı belli bir amaç için ve belirlenmiş bir süre için yarattığını beyan etmekle, aslında kendisinin zamanın hâkimi, diğerlerinin ise zamanın mahkümu olduğunu bildirmek istemektedir.

Âyette yer alanبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(1) hatta “bir adalet ve insaf ile”(2) gibi anlamlar içermekte, yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.(3) Bu arada, maksadı bütün mahlukatın Yüce Allah’ın kudretine şahit kılınması için yaratılması şeklinde anlamak da mümkündür.

Esasında âyetin başındaki مَا mâ edatı ile cümlenin sonundaki اِلَّا illâ edatı âyete “vurgu” manası katmakta ve mahlûkatın yaratılışında hiçbir şekilde anlamsızlık ve amaçsızlık bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır. Bu cümlede bir anlamda yaratılışın anlam ve amaç üzere gerçekleştirildiği beyan edilmekte, mahlûkatın yaratılışında bâtıllık ve anlamsızlığın bulunmadığı belirtilmiş olmaktadır.

Sâd 38/27’de yaratılışın bir anlam ve amaç için gerçekleştirildiği noktasında oldukça geniş malumat vermiştik. Sâd 38/27’de şöyle buyurmaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır.” Yüce Allah bu cümlede kâinatın yaratılışı hakkında olumsuz bir cümle ile bunun bâtıl, boş ve anlamsız olmadığını beyan etmektedir.

Yaratılış ve amacı konusunda Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(4) Bu çerçevede “mahlükatın bâtıl ve anlamsızlık olsun diye yaratılmadığı” belirtilmekte, “mahlûkatın bâtıl, boş, faydasız, anlamsız ve amaçsız bir mahiyette yaratıldığı şeklindeki zannın kâfirlere ait olduğu” Sâd 38/27’de özellikle vurgulanmaktadır. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de yaratılışın anlamsız ve amaçsız olmadığına dikkat çekilerek Yüce Allah’ın gücüne ve kudretine gönderme yapılmaktadır.

Mahlûkatın bir anlam ve amaç için yaratıldığı gerçeğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/191, En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, İbrâhîm 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, ‘Ankebût 29/44, Rûm 30/8, Sâd 38/27, Zümer 39/5, Dühân 44/39 ve Teğâbun 64/3’te de ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Bu âyetlerde belirtildiğine göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.”

Âl-i İmrân 3/191’de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır. Bu konuda Dühân 44/39 ve Câsiye 45/22’de de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا عَمَّآ اُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ “Kâfir olanlar, uyarıldıkları şeylerden yüz çevirmektedir.” Yüce Allah inkarcıların her türlü uyarıya rağmen hak ve hakikatlerden yüz çevirdiklerini beyan ederek, bunların vahye ve onu insanlara tebliğ eden peygamberlere itibar etmediklerini bildirmektedir. Bu çerçevede, kendilerine ulaşan tevhid, risalet, Son Saat, kıyamet-âhiret süreci, yani diriltilme, hesap, mizan, cennet, cehennem vs. ile ilgili gerçeklerden yüz çevirdiklerini bildirmekte, böylece Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

ııı. Müşriklerin Çaresizliği

قُلْ اَرَاَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَرُون۪ي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْاَرْضِ اَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمٰوَاتِ ا۪يتُون۪ي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هٰذَآ اَوْ اَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “De ki: ‘Allah’ın peşi sıra yalvardığınız şeyleri (ortaklarınızı) bir düşünsenize!’ Yerden neyi yaratmışlar bana gösterin veya göklerle ilgili (yaratılış ve idare edilişlerinde) onların ortaklığı mı varmış! Doğruysanız bundan önce (size indirilmiş) bir kitap veya bir bilgi kalıntısı (varsa onu) bana getirin!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, düşündünüz mü, görün, düşünün”; مَا تَدْعُونَ mâ ted‘ûne ifadesi “yalvardığınız şeyleri”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; اَرُون۪ي erûnî emri “bana gösterin”; مَاذَا خَلَقُوا halekû ifadesi “neleri yaratmışlar”; مِنَ الْاَرْض mine’l-ardı ifadesi “yerden”; اَمْ لَهُمْ em lehum sorusu “yoksa onlar için var mı”; شِرْكٌ şirkün kelimesi “ortaklık”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti kelimesi “göklerde”; ا۪يتُون۪ي îtûnî emri “bana getirin”; بِكِتَابٍ bikitâbin kelimesi “bir kitap”;مِنْ قَبْلِ هٰذَا min kabli hâzâ ifadesi “bundan önce”; اَوْ اَثَارَةٍ ev esâratin kelimesi “veya bir (bilgi) parçası”; مِنْ عِلْمٍ min ‘ılmin sözcüğü “herhangi bir bilgiden”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler, eğer doğru sözlüyseniz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı ve müşriklerin ne kadar delilsiz ve mesnetsiz bir şekilde davrandıkları gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اَرَاَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَرُون۪ي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْاَرْضِ اَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمٰوَاتِ “De ki: ‘Allah’ın peşi sıra yalvardığınız şeyleri (ortaklarınızı) bir düşünsenize!’ Yerden neyi yaratmışlar bana gösterin veya göklerle ilgili (yaratılış ve idare edilişlerinde) onların ortaklığı mı varmış!”

Yüce Allah, bir benzeri de Fâtır 35/40’ta geçen bu âyette müşriklerin ve dolayısıyla kâfirlerin tapındığı putlarla ilgili olarak putperestlerin kendi durumlarını düşünmesi gerektiğini beyan etmekte, bu bağlamda putperestliğin nasıl mantıksızlıklar içerdiğini, yaratamayan ve yaratmada katkısı olamayan varlıkların ilah edinilmesini eleştirmektedir.

a) قُلْ اَرَاَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “De ki: Allah’ın peşi sıra yalvardığınız şeyleri (ortaklarınızı) bir düşünsenize!” Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Allah’ın peşi sıra yalvardığınız ortaklarınızı bir düşünün bakalım!” Bu âyetlerde geçen اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesine “Şunu hiç düşündünüz mü?”, “Düşünsenize”, “Gördünüz mü”, “Bilesiniz”, “Anladınız mı”, “Ne dersiniz”, “Söyleyin bakalım”, “Baksanıza” gibi dikkat çekici ve uyarıcı bir anlam verilmesi gerekir.

Bilindiği üzere, müşrikler Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıkları ilah edinip, onlara aracılık payesi vererek şirk koşuyorlar, onlara yalvarıyorlardı. Hem bu cümlede, hem de devam eden bölümde putperestliğin ne kadar büyük bir yanılgı olduğu çeşitli ifadeleriyle ortaya konulmaktadır.

Şirk, dinde ortaklık, şirketleşme manasına geldiği için, müşrikleri “Allah’a inanmayanlar” şeklinde tanımlamak doğru değildir. Âyetteki مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi tamlaması Yüce Allah’ı hesaba katmamayı ve O’na inanmamayı değil, “O’nun peşi sıra”, “O’nun aşağısında”, bir anlamda “artçı tanrıcıklar edinme”yi ifade etmektedir. Fâtır 35/40’ta bu bağlamda şürakâ’ “ortaklar” kelimesinin kullanılma nedeni de bu olsa gerektir.

b) اَرُون۪ي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْاَرْضِ اَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمٰوَاتِ “Yerden neyi yaratmışlar bana gösterin veya göklerle ilgili (yaratılış ve idare edilişlerinde) onların ortaklığı mı varmış!” Bu ifade aynı şekilde Fâtır 35/40’ta da yer almaktadır. Bu âyetin mesaj açısından bir benzeri Sebe’ 34/27’de şu şekilde geçmektedir: “De ki: O’na (Allah’a) kattığınız ortaklarınızı bana gösterin. Hayır! Bilakis, yegâne galip ve her şeyi hikmetle idare eden ancak Allah’tır.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan مِنَ الْاَرْض mine’l-ardı ifadesindeki مِن min edatı فِي fî anlamına alınabilir. Buna göre “yeryüzünden” değil de “yeryüzünde” manası kast edilmiş olur.(5) Yüce Allah bu cümlede, kendisi dışındaki varlıkların yeryüzünde hiçbir şey yaratamadıklarını, göklerin yaratılışında da hiçbir katkılarının veya ortaklıklarının bulunmadığını meydan okuma cümlesi ile ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/111’de şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Övgü, çocuk edinmemiş olan, egemenliğinde ortağı bulunmayan, âcizlikten kurtaracak bir yardımcıya ihtiyacı olmayan Allah’a aittir.” Demek ki Yüce Allah’ın kâinatın idaresinde hiçbir ortağı yoktur.

Furkân 25/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız “putların hiçbir şeyi yaratamayacak oldukları” gerçeğini ortaya koyan âyetin tercümesi şöyledir: “(Müşrikler) Allah’ı bırakıp, (O’nun aşağısında, peşi sıra) kendileri yaratılmakta olup hiçbir şey yaratamayan, ayrıca kendilerine zarar da fayda da veremeyen, ölüme, hayata ve ölüleri yeniden diriltmeye hiçbir şekilde güçleri yetmeyen çeşitli ilahlar edindiler.”

Bu konuda son derece önemli ve meseleyi tartışma dışına itecek olan Ra‘d 13/16. âyeti özellikle hatırlatmak istiyoruz. “De ki: ‘Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?’ De ki: ‘Allah’tır.’ O halde, de ki: ‘O’nu bırakıp da kendilerine fayda ya da zarar verme gücüne sahip olmayan dostlar mı edindiniz?’ De ki: ‘Körle gören bir olur mu hiç? Ya da karanlıklarla aydınlık eşit olur mu? Yoksa O’nun yarattığı gibi yaratan ortaklar buldular da bu yaratma kendilerine ayırt edilemeyecek kadar benzer mi göründü?’ De ki: Allah her şeyi yaratandır. O, tektir; karşı durulamaz güç sahibidir.”

Sebe’ 34/22’de de şu bilgiler yer almaktadır: “(Müşriklere) de ki: Allah’ın peşi sıra ilah saydığınız şeylere yalvarın! Onlar ne göklerde ne de yerde zerre ağırlığınca bir şeye sahiptirler. Onların buralarda hiçbir ortaklığı yoktur; Allah’ın onlardan bir yardımcısı da yoktur.”

Konuyla ilgili meallerini naklettiğimiz bu âyetlerin mesajlarının üzerine başka söz söylemeye bile gerek görmüyoruz. Sadece konuyla ilgili biraz daha farklı açıklamaların yer aldığı A‘râf 7/191-198, Nahl 16/17, 20, İsrâ’ 17/111, Hacc 22/73 ve Furkân 25/2. âyetlerin de bu noktada hatırlanması gerektiğini söylemekle yetinelim.

Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(6)

2. ا۪يتُون۪ي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هٰذَآ اَوْ اَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Doğruysanız bundan önce (size indirilmiş) bir kitap veya bir bilgi kalıntısı (varsa onu) bana getirin!” Yüce Allah müşriklere meydan okumaya devam etmekte, Kur’ân’dan önce sahip oldukları herhangi bir kitapları veya herhangi bir ilim kırıntıları varsa onu getirmelerini istemektedir.

Âyette geçen اَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ esâratin min ‘ılmin ifadesi “bilgiden bir kırıntı”, “bir bilgi kalıntısı”, müşriklerin sahip olduğu türden “şirke dair herhangi bir bilgi kırıntısı” demektir. Önceki peygamberlerin ilimlerinden kalma rivayete dayanan bir ilmin, bir bilgi kalıntısının, bilgi kırıntısının, bir rivayetin, nakledilen bir ifadenin bile müşriklerin kabullerinde yer almadığı ortaya konulmuş olmaktadır.(7)

Konunun ele alındığı Fâtır 35/40’ta bu mesele şu şekilde dile getirilmektedir: “Yoksa biz onlara (başka herhangi) bir kitap vermişiz de, o kitaptan bir delile mi dayanıyorlar!” Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de olduğu gibi, “bazı istekler” cevap almak için değil, cevap dikte etmek için dile getirilir.

Dolayısıyla burada da müşriklerin hiçbir kitaplarının olmadığı ve meydan okumaya cevap veremeyecekleri vurgulanmaktadır. Kalem 68/37’de açıkladığımız üzere, kâfirlerin ve müşriklerin ortaya attıkları hiçbir iddialarının delile dayanmadığı, kitabi bir bilgiden desteklenmediği, dolayısıyla ciddiye alınabilir bir taraflarının olmadığı anlaşılmaktadır.

b) Putperestler ve Hz. Peygamber’in Konumu

Yüce Allah, sûrenin 5-6. âyetlerinde Allah’ın peşi sıra kıyamet gününe kadar kendisine cevap veremeyecek kişilere yalvarandan daha sapık hiç kimsenin olamayacağını, oysa kendilerine yalvarılanların bunların yalvarmalarından habersiz olduklarını, insanlar mahşerde bir araya toplandıkları zaman müşriklerin tapındıkları varlıklara düşman kesileceklerini, putların da zaten onların kulluklarını inkar edeceklerini haber vermektedir.

ı. En Sapkınların ve Taptıklarının Durumu

وَمَنْ اَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَنْ لَا يَسْتَج۪يبُ لَهُٓ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ وَهُمْ عَنْ دُعَآئِهِمْ غَافِلُونَ “Allah’ın peşi sıra kıyamet gününe kadar kendisine cevap veremeyecek kişilere yalvarandan daha sapkın kim olabilir ki! (Oysa) onlar, bunların (müşriklerin) yalvarmalarından habersizdir.”

Buradakiوَمَنْ اَضَلُّ ve men edallu sorusu “ve daha sapkın kim olabilir ki”; مِمَّنْ يَدْعُوا mimmen yed‘û ifadesi “dua edenden, yalvarandan”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; مَنْ لَا يَسْتَج۪يبُ men lâ yestecûbü ifadesi “icabet edemeyecek olan kişi(ler)e”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet gününe kadar”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; عَنْ دُعَآئِهِمْ ‘an dü‘âihim ifadesi “onların yalvarmasından”; غَافِلُون ğâfilûne kelimesi ise “habersizler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peşi sıra başkalarına yalvaranların en sapık insanlar olduğu gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah kendisinin peşi sıra kıyamet gününe kadar onlara hiçbir şekilde cevap veremeyecek olan kişilere dua eden veya onlara yalvarıp duranları en sapkın kişiler olarak tanımlamakta, gerekçesini de ölüp giden bu insanların kendilerine yalvarıp duranları duymamaları, onlardan haberdar olmamaları şeklinde zikretmektedir. Âyette kendilerine yalvarılanlar bağlamında kullanılan مَنْ men edatı bu varlıkların akıllı ve şuurlu varlıklar olarak ya melekler ya da insanlar olduğunu göstermektedir.

2. Bu gibi âyetlerde yer alan مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi veya مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadeleri “Allah’tan başka”, “O’ndan başka” manasına gelebileceği gibi, “O’nun peşi sıra, O’nun aşağısında” anlamına da gelebilir ki, âyetlerin indirildiği şartlar düşünüldüğünde bu anlamın daha doğru olduğu görülecektir. Çünkü Mekke’deki muhatapların büyük çoğunluğu şirk içerisindeydiler.

Şirk, “dinde şirket, yani inançta bir ortaklık kabulü”dür. En başta yaratıcı Allah inancına sahip olunmasına rağmen, O’nun rab oluşu reddedilmekte, çeşitli aracı putlar devreye sokulmaktadır. Demek ki söz konusu ifadelerde “Allah’tan başkalık” değil, “O’nun peşi sıra, O’nun aşağısında” şeklinde bir anlam öncelenmelidir.

3. Konunun meleklerle ilişkisi bağlamında Furkân 25/17-19 ve Sebe’ 34/40-41’de bilgiler verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Âyette sözü edilenlerin cansız putlar olduğu yaklaşımı ise gerçeği yansıtmamaktadır. Onların tapındığı putların arka planında Allah’ın kızları sandıkları melek sembolleri ile bazı salih insan sembollerinin bulunduğu bilinmektedir. İşte bu âyette sözü edilenler bu sembollerin arka planındaki kişiler olarak yorumlanmalıdır.

Bu konuyla ilgili olarak A‘râf 7/198’de de putların insanların çağrılarını duymadıkları ifade edilmekte, benzer bir mesaj verilmektedir. A‘râf 7/193’te de buna benzer bir içerik söz konusu edilmektedir. Sonuçta bakıldığında Mekkeli putperestlerin meleklerin şahsında sembolleştirdikleri bir putperestlik geliştirdikleri anlaşılmaktadır. İşte Yüce Allah kıyamet gününe kadar o putların kendilerine dua edenlere, yalvarıp yakaranlara cevap veremeyeceklerini, çünkü olup bitenden habersiz olduklarını beyan etmektedir.

Benzer içerikte olmak üzere Fâtır 35/13-14’te şöyle buyrulmaktadır: “O’nun peşi sıra yalvardıklarınız ise, bir çekirdek zarına bile sahip değillerdir. Putlara yalvarsanız çağrınızı işitmezler. Sizi duysalardı da isteklerinize cevap veremezlerdi. (Üstelik) Kıyamet günü ortak koşmanızı örtecek (reddedecek)lerdir. (Ey Peygamber, bu gerçeği) sana, her şeyden haberi olan (Allah) gibi (hiç kimse) haber veremez.”

4. Ahkâf 46/5’te sözü edilenler ölmüş kişilerdir veya onların sembollüğünde yapılan putlardır ve hiçbir şekilde kendilerini duymaları da mümkün değildir. Nitekim Fâtır 35/22’de “kabirlerde bulunanlara hiçbir şekilde herhangi bir şeyin duyurulamayacağı” beyanında verilmek istenen mesajı da bu noktada hatırlamak gerekmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette tapınılanları “putlaştırılmış insanlar” şeklinde düşünmek gerekmektedir. Bu durumda putperestlerin isteklerini duyduklarında onların isteklerine cevap veremez, o arzularını karşılayamazlar. Çünkü istenenler aslında sadece Yüce Allah’ın karşılayabileceği şeyler olduğu için, onu insanların yerine getirmesi mümkün değildir.

Fâtır 35/14’te yer alan لَوْ lev edatı kendi asıl manasında değerlendirildiğide “duysalardı bile cevap veremezlerdi” mesajı söz konusu olmaktadır. “Eğer duysalardı” kısmı cümlenin şartı, “cevap veremezlerdi” bölümü ise cevabıdır. Şart cümlesi gerçekleşmediğine göre, cevabı yorumlamaya gerek kalmamaktadır. Duyamadılar, dolayısıyla cevapları da söz konusu olmadı. Bu durumda âyetteki ifadede maksadın ölmüş kişiler olduğu ve söyleneni duyamadıkları beyan edilmiş olmaktadır.

5. Bu âyet günümüzde pek çok insanın mezarlardan yardım isteklerini veya eskiden yaşayıp ölmüş kişilerinden yardım talebinde bulunmalarının ne kadar korkunç bir hata olduğunu, bu gibi kişilerin bu âyette “en sapkınlar” diye tanıtılanlara ne kadar benzediği bu şeklide beyan etmiş olmaktadır.

Âyette kullanılan مَنْ men edatı gereği kendilerine yalvarılanların akıllı varlıklar anlamında insanlar olduğunda şüphe yoktur. Bu ifadeyi “cansız varlıklar” veya “putlar” şeklinde anlayıp veya tercüme edip günümüz Müslümanlarının yaptığı türden bir yardım talebini meşrulaştırmaya çalışmak hiçbir şekilde doğru bir okuma ve yorumlama biçimi değildir.

Rabbimiz herkese herkesten çok daha yakındır ve Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıklardan yardım talebini en büyük sapkınlık olarak tanıtmaktadır. Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta belirtildiği gibi, icabet eden sadece ve sadece Yüce Allah’tır; çünkü insanın her halini sadece O bilir ve herkese daha yakın olan da O’dur.

ıı. Putperestlerin Mahşerdeki Durumu

وَاِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ اَعْدَآءً وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِر۪ينَ “İnsanlar (mahşerde) toplandıkları zaman, (tapanlar) onlara (taptıklarına) düşman kesilir ve kendilerine kulluk ettiklerini inkâr ederler.”

Âyetteki وَاِذَا حُشِرَ ve izâ huşira edilgen fiili “ve toplandığı zaman”; النَّاس en-nâsü kelimesi “insanlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) olmuş olacaklar”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar (tapanlar) için”; اَعْدَآءً a‘dâen kelimesi “düşmanlar”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve (şöyle) olmuş olacaklar”; بِعِبَادَتِهِمْ bi ‘ıbâdetihim ifadesi “onların ibadetleriyle ilgili de”; كَافِر۪ينَ kâfirîne cümlesi ise “kafirler, ibadetlerini inkar edenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peşi sıra başkalarına yalvaranların mahşerde birbirlerine düşman olacakları ve onlara yaptıkları ibadetleri inkar edecekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ اَعْدَآءً “İnsanlar (mahşerde) toplandıkları zaman, (tapanlar) onlara (taptıklarına) düşman kesilir.” Yüce Allah insanların mahşerde bir araya toplandıklarında kendilerine yalvarılan kişilerin onlara yalvaranlara düşman olacaklarını ve tapınmalarını da kesinlikle kabul etmeyeceklerini haber vermektedir.

Ahzâb 33/67-68’de belirtildiği gibi, dünyada Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıklara, hatırlılara, özel olduğu sanılanlara, büyüklere itaat edenler mahşerde bunlara lanet edecekler, Fussılet 41/29’da zikredildiği üzere, onları ayaklarının altına almak isteyecekler, Zuhruf 43/38’de geçtiği üzere onlara “sen ne kötü bir arkadaşmışsın” diyecek, yine Zuhruf 43/67’ye göre de onlara düşman kesileceklerdir.

Dahası, İbrâhim 14/22’de belirtildiği gibi, şeytan bile kendisine yönelik şirk iddialarını kabul etmeyecektir. Benzer şekilde İbrâhim 14/22 ve Haşr 59/16’da geçtiği üzere “şeytan”ın, Furkân 25/18 ve Sebe’ 34/41’de “melekler”in, Meryem 19/82 ve Rûm 30/13’te ise “putların veya kendilerine tapınılan varlıkların” kendilerine tapanların bu tapmalarını reddedecekleri bildirilmektedir.

‘Ankebût 29/25’te beyan edildiğine göre, kıyamet günü inkârcılar birbirilerinin kâfiri olacaklar, yani birbirilerini saptırdıklarını inkâr edecekler, birbirleriyle ilgili dediklerini inkâr edeceklerdir. Fâtır 35/14’te de şu bilgiler yer almaktadır: “(Üstelik) Kıyamet günü ortak koşmanızı örtecek (reddedecek)lerdir.” Bu cümlede, putperestlerin dünyadaki şirklerinin âhirette reddedileceği bildirilmektedir.

İşte bütün bu âyetlerde verilen bilgiler göz önüne alındığında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj son derece açık bir şekilde anlaşılmakta ve dünya hayatında kendisine tapınılan veya kendilerine yalvarıp yakarılanlar mahşerde bu kişilere düşman kesilecekler ve onların bu türden tapınma sayılacak eylemlerini kesinlikle reddeceklerdir.

2. وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِر۪ينَ “Kendilerine kulluk ettiklerini inkâr ederler.” Âyetin bu cümlesinde putperestlerin mahşerde dünyadaki tapınmalarını inkar edecekleri, başka varlıklara tapmadıklarını söylecekleri ifade edilmektedir. Bu anlama ilave olarak ikinci bir bakış açısıyla bu cümlede kendisine tapınılan varlıkların da bu tapınmayı inkar edecekleri mesajı bulunmaktadır. Nitekim dünyada tapınılan varlıkların mahşerde bunu inkar edecekleri Kur’ân’da haber verilen hususlardandır.

Konuyla ilgili olarak Kasas 28/63’te şöyle buyrulmaktadır: (O gün) hüküm aleyhlerine gerçekleşmiş olanlar şöyle diyeceklerdir: “Ey Rabbimiz! Şunlar, azdırdığımız kimselerdir. Biz nasıl azmışsak onları da öyle azdırdık. (Kendilerinden) uzak olduğumuzu sana (arz ederiz). Zaten onlar, bize de tapmıyorlardı.”

Bu konuda başkaca âyetler de mutlaka hatırlanmalıdır: Yûnus 10/28-29, İbrâhim 14/22, Nahl 16/86, Meryem 19/82, Furkân 25/18-19, Kasas 28/63, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/41, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da geçen ifadeler dünyada ortak koşulan varlıkların mahşerde bunu reddedecekleri, muhataplarını “Ey Rabbimiz, bunlar bize değil, tam aksine kendi yanlış ve fasit hevâ ve heveslerine tapmışlardı” diyerek yalancı ilan edecekleri anlaşılmaktadır.

Demek ki mahşer şartlarında yaşanacak sıkıntılı duruşmalarda dünyada tapınılan varlıkların bunu inkâr edecekleri, kendilerine tapınmış olanların iddialarını reddedecekleri pek çok âyette beyan edilmekte, bu hayattayken yani her şey imkânlar dâhilindeyken böyle bir yanlışa düşülmemesi gerektiğiyle ilgili uyarılarda bulunulmaktadır ki bu konuda pek çok âyette bilgiler verilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 2 - Taberî, age., XIV, 50. 3 - Taberî, age., VII, 239.
• 4 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/179, 186, 191; Tevbe 9/16; Yûnus 10/5; Hûd 11/7; İbrâhim 14/19; Hıcr 15/85; Nahl 16/3; Enbiyâ’ 21/16; Mü’minûn 23/115; ‘Ankebût 29/2; Rûm 30/8; Zümer 39/5; Dühân 44/38, 39; Zâriyât 51/56; Tûr 52/35; Mülk 67/2; Kıyâmet 75/36; İnsân 76/2.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/179 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/191 Tevbe 9/16 Yûnus 10/5 Hûd 11/7 İbrâhîm 14/19 Hicr 15/85 Nahl 16/3 Enbiyâ 21/16 Mü'minûn 23/115 ‘Ankebût 29/2 Rûm 30/8 Zümer 39/5 Duhân 44/38 Duhân 44/39 Zâriyât 51/56 Tûr 52/35 Mülk 67/2 Kıyâmet 75/36 İnsân 76/2
• 5 - Semerkandî, age., III, 112.
• 6 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 7 - Semerkandî, age., III, 285; Taberî, age., XXVI, 2-3; Zemahşerî, age., IV, 278.