Sâd Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen صٓ sâd harfinden alan Sâd sûresi, inişe göre 55, resmî sıralamada ise 38. sûredir. Bu sûrenin bir adı da “Dâvûd sûresi”dir.

Sâd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sâffât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de yemin ifadeleriyle başlaması ve çeşitli peygamber kıssaları noktasında konu ilişkisine sahiptir. Sâffât sûresinin başında, Sâd sûresinin sonunda vahyin etkinliğine dair bilgiler verilerek de iki sûre birbirine konu bağı ile bağlanmaktadır.

Sâd sûresi, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik hakaretleri ve alaycılıklarıyla ilgili bilgilerle başlamakta, peygamberlerini yalanlayan çeşitli kavimlerin akıbetleri hakkındaki bilgilerle ve inkarcıların azabı acele isteme alaycılıklarıyla devam etmektedir.

17. âyetten itibaren, Hz. Dâvûd’un kıssası diğer sûrelerde olmayan boyutuyla burada ele alınmakta, peşinden kâinatın yaratılış amacı ile vahyin âyetleri üzerinde derin derin düşünüp gerçeği hatırlamanın önemi vurgulanmaktadır. Ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. İbrahim ve daha başka bazı peygamberlerin kıssaları kısaca ele alınmakta ve hakikatin izini süren insanların mahşerdeki muhteşem ve sıra dışı ödülleri hakkında bilgiler verilmekte, bu arada bazı konuşmalara da yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, peygamberlerin tebliğ ettiği ilâhî öğretilere karşı azgınlık yapanların mahşerdeki korkunç akıbetleri ele alınmakta, cehennemliklerin birbirini suçlayacakları haber verilmekte, 63. âyetten sonra da Hz. Peygamber’in misyonu gündeme getirilmektedir.

71. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanoğlunu yaratması, İblis hariç meleklerin ilâhî emre boyun eğdikleri, bu arada İblîs’in kendini hayırlı görüp kibi göstererek secdeden kaçınma gerekçeleri ile huzurdan kovulması ve mahşere kadar izin isteğine verilen olumlu cevap hatırlatılmaktadır.

Sûrenin sonunda yani 84. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın sözünün ve vaadinin gerçek olduğu vurgulanarak, Hz. Peygamber’in risaleti tebliğinin karşılığında herhangi bir ücret istemediği hatırlatılarak vahyin âlemler için bir hatırlatma olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-16. âyetlerinde müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavrını ele almakta, önceki kavimlerden helak ettiklerinin bir kısmını hatırlatmakta ve müşriklerin acele azap isteklerindeki isabetsizliklerini beyan etmektedir.

a) Şerefli Kur’ân’a Karşı Kâfir Tepkisi

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde Sâd harfine ve şerefli Kur’ân’a yemin etmekte, kâfirlerin haksız bir gurur ve düşmanlık içerisinde bulunduklarını, buna karşılık pek çok kavmi helak ettiğini ve onların sonuçsuz kurtuluş çağrılarında bulunduklarını hatırlatmaktadır.

ı. Şerefli Vahye Yemin

صٓ وَالْقُرْاٰنِ ذِي الذِّكْرِ “Sâd. Zikr (itibar) sahibi Kur’an’a yemin olsun.”

Âyetteki صٓ sâd harfi “mukatta‘a harfi, sâd”;وَالْقُرْاٰنِ ve’l-kur’âni sözcüğü “Kur’ân’a yemin olsun”; ذِي الذِّكْرِ zi’z-zikri ifadesi ise “(gerçeği) hatırlatan, şerefli, şeref sahibi olan” demektir.

Burada vahyi oluşturan harflerden birisine ve şerefli Kur’ân’a yemin gündeme getirilmektedir.

Nüzûl Sebebi

Sûrenin ilk yedi âyetlik bölümünün iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib hastalandığında içlerinde Ebû Cehil de varken Kureyş’ten bir grup yanına gelmiş ve Hz. Peygamber’i kendisine şikâyet etmiş, onu söylemlerinden vazgeçirmesini istemişlerdi. Hz. Peygamber’i çağırınca yanına gelmiş ve kapının yanına oturmuşken Ebû Tâlib kendisine şöyle demişti: “Ey kardeşimin oğlu! Kavmin senden şikâyet ediyor; şöyle şöyle diyormuşsun.”

“Kureyşliler de bir şeyler ilave ederek sözlerini bitirince Rasûlüllah (as) şunları söylemişti: “Ey amca! Ben onları sadece bir kelimeye davet ediyorum. Böylece Araplar onlara boyun eğecek, Acemler de cizye verecekler.” Kureyşliler kelimenin ne olduğunu sorunca Hz. Peygamber “Lâ ilâhe illallâh (Allah’tan başka ilâh yok)” cevabını vermişti. Bunu duyduklarında hemen “İlahları tek ilah mı yapıyor; bu şaşılacak bir şey” demişler ve ilk âyetler işte bu olay üzerine indirilmiştir.(1)

1. صٓ “Sâd.” Hurûfu Mukatta‘a adı verilen bu harfler hakkında geniş açıklamalarımızı Bakara 2/1’de yaptığımız için burada sadece sâd harfiyle ilgili bilgi vermekle yetineceğiz.

Âlimlerimiz sâd harfini Yüce Allah’ın es-sâdık sıfatının sembolü olarak yorumladığı gibi, Yüce Allah’ın bu harfe yemin etmiş olabileceğini, bunların Allah’ın veya Kur’ân’ın ya da bu surede de olduğu gibi sûrenin isimlerinden biri olduğunu da belirtmişlerdir. Bu arada Hz. Ali’ye nispet edilen bir görüşe göre bu harfin “gökte bir denizin adı” olduğu da belirtilmiştir.

Dahhâk ise bu harfi saddık yani “Allah’ı tasdik et” şeklinde yorumlamıştır.(2) Bu harfin sadekallâhu “Allah doğruyu söyledi”, “sâdıksın ey Muhammed” şeklinde yorumlanması da mümkündür.(3) Dahası, bütün muhatapları içerecek şekilde “tasdik edin” ve “doğru olun” mesajları da söz konusu olabilir.

İbn Mes‘ûd sâd harfini el-kur’ân kelimesiyle ilişkilendirerek “hakkı bâtıldan ayırt etmek için Kur’ân’a sadakat gösterin” manasını elde etmiştir. Bu arada ilk âyetteki maksadı “Kur’ân’a, onun emirlerine karşılık vermek, yani ameli Kur’ân’a arz etmek, Kur’ân ile ameli buluşturmak, onun emirlerini yapıp yasaklarından kaçınmak” şeklinde anlamak da mümkündür.(4)

Râzî’nin beyanına göre ise sâd harfi sâdıku’l-va‘di “sözünde duran”; sânı‘u’l-masnû‘âti “yaratılmışların var edicisi”; samed “varlıklara muhtaç olmayan; her şey kendisine muhtaç olan” gibi başında sâd harfi bulunan sıfatların sembolüdür. Bu harf, saddık bi’l-kur’âni “yaptığın işleri Kur’ân’a vur, Kur’ân’ın onayına sun” manasını da verebilir. Dahası sâd harfi sûrenin ismi de olabilir(5) ki zaten şimdilerde bilinen ve uygulanan da budur.

Bunca farklı yaklaşımın sergilendiği mukatta‘a harflerinin anlamının bilinemeyeceğinden söz edilmesi anlaşılabilir bir durum değildir. Belli ki bu harfler hakkında söz tükenmez; yeter ki “mutlak maksat sadece şudur” şeklinde kesin hüküm verilmekten sakınılsın. Gerçeği elbette ve elbette Yüce Allah bilir.

2. وَالْقُرْاٰنِ ذِي الذِّكْرِ “Zikr (itibar) sahibi Kur’an’a yemin olsun.” Buradaki ذِي الذِّكْرِ zi’z-zikri ifadesi “şeref sahibi” manasına alınarak âyete “şeref sahibi Kur’ân’a yemin olsun” anlamı verilmiştir. الذِّكْرِ ez-zikr kelimesinin “hatırlamak” manasından hareketle, maksadı “öncekilerle ilgili hatırlatmaların Kur’ân’da bulunduğu” şeklinde belirleyenler de vardır.(6)

Râzî’nin de dediği gibi, Kur’ân’ın “zikr sahibi” oluşu, gerçeği hatırlatıcılığı manasının yanında, “şeref, izzet, onur, itibar ve haysiyet kaynağı” oluşunu da ifade eder. Çünkü Kur’ân, şanlı, şerefli ve öğüt dolu bir kitaptır. Enbiyâ’ 21/10 ve Zuhruf 43/44’teki kullanımlar da bunun birer delilidir.

Elmalılı bu âyeti “Sâd; zikirle dolu Kur’ân’a bak” şeklinde tercüme ederek, yemin ifadelerinin aslında bir dikkat çekme manası verdiğini ortaya koymak istemiştir. Bizce de son derece yerinde olan bu yaklaşım, esasında yemin edilen varlıkların insanlara mahşerde şahit kılınacakları yaklaşımıyla da uyumludur. Âyette “Harfler ve şeref sahibi Kur’ân şahidiniz olacak, haberiniz olsun; öyleyse bu kitabı düşünün; okuyun” denircesine vahye dikkat çekildiğini söyleyebiliriz.

İlk âyetteki yeminlerin cevabının “Bu (vahiy), ateş halkının tartıştığı mutlak gerçektir” mealindeki Sâd 38/64. âyetinde geldiği ifade edilse de,(7) esasında cevabın yeminin hemen peşinden gelen ikinci ve üçüncü âyetler olmasına engel herhangi bir durum yoktur.

ıı. Kâfirlerin Gururu ve Düşmanlığı

بَلِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ف۪ي عِزَّةٍ وَشِقَاقٍ “Aslında, kâfir olanlar (haksız) bir gurur ve ayrılık (düşmanlık) içindedir.”

Âyetteki بَلِ bel edatı “bilakis, esasında, aslında”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler”; ف۪ي عِزَّةٍ fî ‘ızzetin sözcüğü “gurur içinde(dirler)”; وَشِقَاقٍ ve şikâkın kelimesi ise “ve azgınlıkta, ayrılık içinde(dirler)” demektir.

Burada kâfirlerin yersiz gururu ve haktan hakikatten ayrı kalma kararlılıkları gündeme getirilmektedir.

Âyetin başındaki بَل bel edatı, “esasında, gerçekten, ancak” gibi anlamlar vermektedir ve önceki âyetteki yeminlerin cevabı durumundadır. Bu durumda sanki “sen peygamberliğinde doğrusun; tebliğ ettiğin esaslar gerçektir; onlar ise bilakis yersiz bir gurur ve ayrılık içindedirler” manası verilmek istenmektedir.

Burada sözü edilen “kâfirler”, nüzul sebebi rivayetinde de belirtildiği gibi Hz. Peygamber’i bunaltan Mekkeli müşriklerdir. Onların içinde bulunduğu hal ile ilgili olarak âyette şu iki kelime zikredilmektedir:

1. عِزَّة ‘ızzeh. Kur’ân’da bu kökten gelen kelimeler 120 yerde geçmekte ve “desteklemek”;(8) “galip gelmek”;(9) “yüceltmek, yücelik”;(10) “gurur”;(11) “şeref, onur, itibar, şerefli”;(12) “vakarlı, onurlu”;(13) “ağır”;(14) “üstün”;(15) “kral”;(16) “put adı”;(17) “Yüce Allah’ın bir sıfatı”(18) gibi manalara gelmektedir.

İfade etmeye çalıştığımız üzere, bu kelime Yüce Allah için kullanıldığında olumlu bir anlam verir ve “erişilmez, alt edilemez gücün sahibi” manasına gelir. Ancak ‘ızzeh kelimesi eğer insanlara nispet edilirse bu defa olumsuz ve kınanmayı gerektiren bir durum söz konusu olur ki Bakara 2/206’daki kullanım ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bunun bir örneğidir.

Bazı âlimler bu kelimeyi ğurrah şeklinde okuyarak maksadın “derin bir gaflet içerisinde bulunmak” olduğunu beyan etmişlerdir.(19) Elbette bu da bir yorum olarak kabul edilse de asıl maksadın ilki olduğunu benimsediğimizi belirtmeliyiz.

2. شِقَاقşıkâk. Kur’ân’da bu kökten gelen kelimeler 28 yerde geçmekte ve “yarmak, yarılmak”;(20) “karşı gelmek”;(21) “tartışmak”;(22) “sıkıntı vermek”;(23) “zorlanmak, sıkıntılı, zor”;(24) “ayrılık, anlaşmazlık”;(25) “azgınlık”(26) manalarına gelmektedir.

Burada detayını verdiğimiz üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz شِقَاق şıkâk kelimesi Mekkeli müşriklerin içerisinde bulunduğu durumu ortaya koymakta ve onların derin bir ayrılık psikolojisinde bulunduklarını göstermektedir.

Müşrikler Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği risalet öğretilerine karşı korkunç bir “ayrılık, tutuculuk, düşmanlık, nefret, hakka direniş” içerisinde tarifi imkânsız bir kibir ve din düşmanlığına sahiplerdi.

İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’in muhatabı olan bu kâfirlerin durumunu ona bildirmekte, bu kişilerin yersiz bir kibir ve gurur içerisinde bulundukları için derin bir ayrılığa da düştüklerini beyan etmekte, bir taraftan başta Hz. Peygamber’e, ardından onun ilk muhataplarına ve nihayet bütün zamanların müminlerine moral kazandırmayı amaçlarken, diğer taraftan da kâfirlere gözdağı vermeyi hedeflemiş olmaktadır.

ııı. Önceki Kavimlerin Helâki

كَمْ اَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنَادَوْا وَلَاتَ ح۪ينَ مَنَاصٍ “Onlardan önce nice nesilleri helak etmiştik de feryat etmişlerdi; (ancak) kurtulmaları mümkün değildi.”

Âyetteki كَمْ kem edatı “nice”; اَهْلَكْنَا ehleknâ fiili “helâk etmiştik”; مِنْ قَبْلِهِمْ min kablihim ifadesi “onlardan önce”; مِنْ قَرْنٍ min karnin sözcüğü “nice nesilleri”; فَنَادَوْا fe nâdevv fiili “feryat etmişlerdi, yalvarmışlardı”; وَلَاتَ ve lâte edatı yoktur, uzaktır, mümkün değildir”; ح۪ينَ مَنَاصٍ hîne menâsın ifadesi ise “kurtuluş zamanı, kurtulmaları” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerden önce yaşamış nice nesillerin helak edilmeleri ve çaresizlikleri gündeme getirilmektedir.

1. كَمْ اَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ “Onlardan önce nice nesilleri helak etmiştik.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin yersiz gurur, gaflet ve derin ihtilaflarına cevap vermek üzere, asıl kuvvet ve kudretin sahibinin kendisi olduğunu bildirmektedir. Kâf 50/36’da zikredildiği gibi, bu bağlamda onlardan önce ve onlardan çok daha kuvvetli nice kavimleri, nesilleri ve medeniyetleri yok ettiğini hatırlatarak şöyle buyurmuştur:

“Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan, (ölümden kurtulmak için) ‘sığınılacak bir yer var mı’ diye diyar diyar dolaşan nice nesilleri helâk etmişizdir.” Benzer bir mesaj Rûm 30/9 ve Zuhruf 43/8’de de yer almaktadır.

Helak edilen bu toplumların bütün peygamberleri yalanladıkları,(27) ülkelerinde azgınlık yaptıkları(28) ve orada fesatlık çıkardıkları,(29) inkârlarını azgınlığa, baskıya, zulme ve fesada dönüştürdükleri, inananlara hayatı zindan etmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır.

Helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları,(30) yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bırakıp sayıca daha kalabalık bir halde bulundukları da Kur’ân ayetleriyle sabittir.(31) Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir.

2. فَنَادَوْا وَلَاتَ ح۪ينَ مَنَاصٍ “Feryat etmişlerdi; (ancak) kurtulmaları mümkün değildi.” Bu ifade şöyle de anlaşılabilir: “Feryat etmişlerdi; (ancak) kurtulmaları ne mümkün!” Azgınlıkları nedeniyle yok edilen geçmiş nesiller Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti karşısında feryat etmişler, yalvarıp yakarmışlar, yardım istemişler, çığlıklar atmışlardı.

Buradaki نَادَوْا nâdevv fiili işte onların bu durumunu ortaya koymaktadır. Ancak vakit bitmiş, iş işten geçmişti. Bu nedenle, Yüce Allah onların çaresiz ve sonuçsuz çırpınışlarının hiçbir işe yaramadığını beyan etmek üzere لَاتَ ح۪ينَ مَنَاصٍ lâte hîne menâsın ifadesini kullanmaktadır. Bu cümle, bir işin zamanının çoktan geçtiğini ortaya koyan bir deyimdir.

Ayette geçen لَاتَ lâte edatı leyse’ye benzeyen edatlardan birisidir ve sonuna manayı kuvvetlendirmek için tâ harfinin getirildiği ifade edilmektedir. Bu edatın “bir cinsten hükmü kaldırmak” manası verdiği de kabul edilmektedir. Dahası lâ harfinin olumsuzluk edatı, sonundaki tâ harfinin ise zâid olduğu da kabul edilmektedir. Bu durumda âyetin takdiri لَا ح۪ينَ مَنَاصٍ lâ hîne menâsın, manası ise “kurtulmanın zamanı yok” şeklindedir.(32) Aynı kökten gelen ve Necm 53/19’da zikredilen el-lâte kelimesi ise Lât putunun adı olarak kullanılmaktadır.

Âyetteki ح۪ينَ مَنَاصٍ hîne menâsın ifadesi ise “kurtulma vakti” demektir. Sözünü ettiğimiz bütün ihtimaller dâhilinde verilmek istenen mesaj açıktır. Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün inkârcılara şunu söylemek istemektedir: Kurtuluş ve kaçış için zaman ve sığınılacak herhangi bir sebep yoktur.(33)

b) Müşriklerin Hz. Peygamber’i Suçlaması

Yüce Allah, sûrenin 4-5. âyetlerinde kendi içlerinden bir peygamber gelmesine şaşıran müşriklerin Hz. Peygamber’e büyücü ve yalancı dediklerini, “Bütün ilahları (yalanlayıp), tek ilah mı (var diyor)? Doğrusu bu çok tuhaf bir şeydir, (demişlerdi)” diyerek hakikati reddettiklerini ifade etmektedir.

ı. İnsan Peygambere Şaşırmaları

وَعَجِبُوٓا اَنْ جَآءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَقَالَ الْكَافِرُونَ هٰذَا سَاحِرٌ كَذَّابٌ “Onlar kendilerine içlerinden bir uyarıcının gelmesine şaşmış ve o kâfirler ‘Bu bir büyücüdür; çok yalancıdır!’ demişti.”

Âyetteki وَعَجِبُوا ve ‘acibû fiili “ve şaşmışlardı, şaşırmışlardı”; اَنْ جَآءَهُمْ en câehum ifadesi “kendilerine geldi diye”; مُنْذِر münzirun sözcüğü “bir uyarıcı”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الْكَافِرُون el-kâfirûne sözcüğü “kâfirler, inkarcılar”; هٰذَا hâzâ işaret zamiri “bu”; سَاحِر sâhırun sözcüğü “büyücü(dür), sihirbaz(dır)”; كَذَّاب kezzâbun kelimesi ise “çok yalancı(dır)” demektir.

Burada müşriklerin kendi içlerinden birinin peygamber olarak görevlendirilmesine şaştıkları ve kâfirlerin onu suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1. وَعَجِبُوٓا اَنْ جَآءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ “Onlar kendilerine içlerinden bir uyarıcının gelmesine şaşmışlardı.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin uyarıcı bir peygamberin kendilerine gelmesine şaştığını eleştirerek beyan etmektedir. Bu durum daha önceki kavimler arasında da görülmüş, beşer elçiyi kabul etmeyen kavimleri Hz. Nûh’a ve Hz. Hûd’a risalet verilmesine şaşmışlardı.(34) Mekkeli müşrikler de bu azgın kavimlerin izini sürerek Hz. Muhammed’e peygamberlik verilmesine şaşırmışlar,(35) bunu kabullenmek istememişlerdi.

Furkân 25/7-8’de detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, Mekkeli müşrikler insan bir peygamber istememiş, melek bir peygamberin gönderilmesi gerektiğini dile getirmişlerdi. Kendi türünden ümidini kesmiş bu insanlar örnek alınamaması nedeniyle önceki kavimler gibi melek peygamber algısı geliştirmişlerdi. İşte bu nedenlerle Mekkeli müşrikler kendi içlerinden bir insanın peygamber olarak görevlendirilmesini benimsememiş, bu duruma şaşırmış ve şiddetli bir şekilde karşı çıkmışlardı.

Âyette peygamber anlamına gelen nebî veya rasûl kelimelerinden birinin değil de مُنْذِر münzirun kelimesinin tercih edilmesinin elbette birtakım nedenleri olmalıdır. مُنْذِر münzir kelimesi “uyarıcı, tebliğ edici, korkutucu” anlamlarının yanında bir de “adayan” manası vardır. Peygamberler uyarıcı, tebliğ edici ve azapla korkutucu olmalarının yanında aynı zamanda kendilerini görevlerine “adayan” insanlardır. Peygamberlik bir adanmışlık kurumudur ve onların izinden gitme iddiasındaki insanlar da kendilerini davalarına adamak zorundadırlar.

Âyetteki مِنْهُمْ minhum ifadesi, peygamberlerin kendi kavimlerinden seçildiğini, peygamberlerin o kavimlerin “kardeşleri” olduğunu,(36) uyarıcıların yabancı olmaması gerektiğini de öğretmektedir. İbrâhim 14/4’te beyan edildiği gibi, “her peygamber kendi kavminin diliyle gönderilmiştir ki onlara gerçekleri duyursunlar.”

Yüce Allah Hz. Peygamber’in kavmiyle ilişkisini ifade bağlamında sâhıb kelimesini de kullanarak onu kendilerinin “arkadaşı” olarak tanıtmıştır.(37) Rabbimizin bu sistemine karşılık Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’e yönelik olarak şu suçlamalarda bulunmuşlardı:

2. وَقَالَ الْكَافِرُونَ هٰذَا سَاحِرٌ كَذَّابٌ “O kâfirler ‘Bu bir büyücüdür; çok yalancıdır!’ demişti.” Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’i suçladıklarını beyan etmektedir.

a) Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(38) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(39) “şâ‘ır (şâir)”,(40) “sâhır (büyücü)”,(41) “meshûr (büyülenmiş)”,(42) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(43) “müfterî (iftiracı)”,(44) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(45) “kezzâb (çok yalancı)”,(46) “dâllûn (sapkın(lar)”(47) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(48) diyorlardı.

b) Furkân 25/8’de de benzer şekilde Hz. Peygamber’e yönelik bir suçlama yer almakta, onun meshûr yani “büyülenmiş bir kişi” olduğu ifade edilmektedir. Burada ise سَاحِر sâhır kelimesi kullanılmakta ve Hz. Peygamber’in hem “büyülenmiş” hem de “büyücü” olduğu iftirası söz konusu edilmekteydi. Yüce Allah bunu söyleyenlere İsrâ’ 17/47 ve Furkân 25/8’de “zalimler” diyerek, “bir şeyi yerinden etmek” anlamına gelen zulüm sıfatını bu kişilere layık görmektedir.

Anlaşılan o ki, Hz. Peygamber’in risaletini inkâr edenler hem “zalim” hem de “kâfir” olarak nitelendirilmektedir. Muhataplardan beklenen şey, Hz. Peygamber’in risaletini kabul edip onu izlemeleri olmasına rağmen, onlar bunun zıddına bir tutum takip etmişler, bu nedenle de “zalimler” sıfatıyla anılmayı hak etmişlerdi.

Tekvîr 81/22 ve Kalem 68/2. âyetler, başta Hıcr 15/6. âyet olmak üzere konuyla ilgili diğer âyetlerdeki suçlama veya hakaretin cevabıdır. Hıcr 15/6’da beyan edildiği gibi Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’e hitaben, “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirildiğini (sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnunsun” demişlerdi. İşte bu açık suçlamanın cevabını Yüce Allah vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnun olmadığını” beyan etmektedir.

c) Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e كَذَّاب kezzâb sıfatını yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve nasıl bir akıl savrulması yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da beş kez(49) geçen كَذَّاب kezzâb kelimesi “ara sıra yalan söyleyen kişi” için değil de mübalağa kalıbında getirildiği için “çok, sürekli yalan konuşan ve her çeşit yalanı konuşan kişi” manasına gelmektedir. Bu korkunç bir yalan ve iftiraydı.

Elbette müşriklerin “yalancı” suçlamalarındaki hedefleri Hz. Peygamber’in normal hayata dair sözleri değildi. Necm 53/1-6’da da dikkat çekilen husus budur. Onlar Hz. Peygamber’in vahiy adına söylediklerini reddetmiş ve vahiy adına söylemlerinin yalan olduğunu, Yüce Allah’ın herhangi bir vahiy indirmediğini,(50) dolayısıyla Hz. Peygamber’in Yüce Allah’a iftira ettiğini söylemişlerdi.

Furkân 25/4-5’te bu noktadaki ifadeleri şu şekilde yer almaktadır: “Kâfirler, ‘Bu (vahiy), ancak o (Muhammed)’in uydurduğu ve kendisine başka bir grubun da yardım ettiği bir yalandır’ diyerek, büyük bir haksızlık ettiler ve yalan söylediler. (Müşrikler devamla), ‘Bu (âyetler, başkasına) yazdırıp sabah-akşam kendisine okunmakta olan öncekilerin masallarıdır’ dediler.” Konunun detayını meâlini verdiğimiz bu âyetlerin tefsirinde yaptığımız için burada daha fazla ayrıntıya girmek istemiyoruz.

ıı. Tek İlâh İnancını Reddetmeleri

اَجَعَلَ الْاٰلِهَةَ اِلٰهًا وَاحِدًا اِنَّ هٰذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ “Bütün ilahları (yalanlayıp) tek ilah mı (var diyor)? Şüphesiz ki bu çok tuhaf bir şeydir! (demişlerdi).”

Âyetteki اَجَعَلَ ece‘ale sorusu “yaptı mı, kıldı mı, yapıyor mu”; الْاٰلِهَة el-âlihete kelimesi “ilahları”;اِلٰهًا ilâhen sözcüğü “ilah”; وَاحِدًا vâhıden kelimesi “tek”;اِنَّ هٰذَا inne hâzâ işaret zamiri “muhakkak ki bu”; لَشَيْءٌ leşey’un sözcüğü “elbette (şöyle) bir şey(dir)”; عُجَاب ‘ucâbun kelimesi ise “tuhaf, acayip, ilginç” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’i suçladıkları konulardan birisi gündeme getirilmektedir.

1.اَجَعَلَ الْاٰلِهَةَ اِلٰهًا وَاحِدًا “Bütün ilahları (yalanlayıp) tek ilah mı (var diyor)?” Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı çıkış noktalarından birisini bu cümlede vermekte ve “bütün ilahların tek ilâha dönüştürülmesi”ni kabul etmediklerini beyan etmektedir. Bilindiği üzere, Mekkeli müşrikler pek çok ilaha tapmış, onları şirkin aracı haline getirmişlerdi. Aracı ilahlar edinmek anlamına gelen şirk, Mekkeli müşrikleri tanıtmaya yönelik en temel ifadedir.

2. اِنَّ هٰذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ “Şüphesiz ki bu çok tuhaf bir şeydir! (demişlerdi).” Müşrikler Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği tek ilah esaslı tevhid inancını asla kabul etmemiş, bunu şaşılacak bir durum olarak tanıtmışlardı. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عُجَاب ‘ucâb kelimesi Hûd 11/72 ve Kâf 50/2’de geçen ‘acîb kelimesinin mübalağa kalıbıdır ve “çok daha ileri düzeyde şaşkınlık” manası vermektedir.(51)

Nüzûl sebebi rivayetinde de belirttiğimiz üzere, Mekkeli müşriklerin şaşkınlığa düştüklerini itiraf ettikleri ve karşı çıktıkları husus, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği “kelime-i tevhîd”, yani lâ ilâhe illallâh “Allah’tan başka hiçbir ilâh yoktur” prensibi idi. Onlar yaratıcı Allah’ı kabul etmelerine rağmen, hayata müdahil olan bir ilah anlayışını reddediyorlardı.

Müşriklere göre tek ilah insanların bütün ihtiyaçlarını karşılayamazdı;(52) bütün dualara icabet edemezdi;(53) onun için yardımcılara ihtiyaç vardı. Onlara göre Allah’a ulaşmak için aracılar edinilmeliydi ve bunun en iyi aracı da Allah’ın kızları (!) sandıkları meleklerdi. İşte Mekkeli müşrikler melekleri Yüce Allah’ın kızları sandıkları için,(54) melek sembollüğünü “kuğu kuşları” şekline indirgeyerek, bu türden putlar yapmışlar ve onları Yüce Allah ile aralarında aracılar edinmişlerdi.

Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği tevhid dininde böyle bir aracıya asla ve asla yer olamazdı. Aracılığı reddeden İslam peygamberine çeşitli teklifler getirmişler, birtakım tavizler koparmaya çalışmışlar ve kendilerinin de tavizler verebileceklerine dair sözler söylemişlerdi. Kalem 68/9’da yer alan bu isteklerine karşılık, Yüce Allah Hz. Peygamber’i uyarmış ve çeşitli niteliklerini saydığı bu tür müşriklere itaat etmemesi gerektiğini temel prensip olarak kendisine vahyetmişti.

c) Müşriklerin Vahye Düşmanlığı

Yüce Allah, sûrenin 6-8. âyetlerinde müşriklerin faaliyete geçip çevredekileri harekete geçirmek istediklerini, şimdilerde onlardan istenenin sadece bu olduğunu, Hz. Peygamber’in söylemlerini reddettiklerini, ondan şüphede olduklarını dile getirdiklerini şu şekilde hatırlatmaktadır:

“Son dinde (yaşayan son inançların hiç birisinde) bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir. Zikr (Kur’an), aramızdan ona (Muhammed’e) mi indirildi? (demişlerdi). Aslında (onlar) zikrimden (vahyimden) şüphe içindedirler. Esasında onlar azabımı henüz tatmadılar.”

ı. Çevredekileri Harekete Geçirmeleri

وَانْطَلَقَ الْمَلَاُ مِنْهُمْ اَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلٰىٓ اٰلِهَتِكُمْ اِنَّ هٰذَا لَشَيْءٌ يُرَادُ “İçlerinden yöneticiler öne atılmış, (şöyle demişlerdi:) (İnancınızda) yürüyün; ilahlarınıza bağlı kalın (onları savunun)! Şüphesiz ki bu, (sizden) istenen şeydir.”

Âyetteki وَانْطَلَقَ ventaleka fiili “ve öne atılmıştı”; الْمَلَا el-meleu sözcüğü “ileri gelenler”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların içlerinden, onlardan”; اَنِ امْشُوا enimşû emri “yürüyün”; وَاصْبِرُوا vasbirû emri “ve sabredin, devam edin, sahip çıkın, savunun”; عَلٰىٓ اٰلِهَتِكُمْ ‘alâ âlihetiküm ifadesi “sizin ilahlarınızı”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; لَشَيْءٌ leşey’un sözcüğü “elbette (şöyle) bir şey(dir)”; يُرَادُ yürâdü edilgen fiili ise “(sizden) istenmekte olan” demektir.

Burada müşriklerin ileri gelen yöneticilerinin Hz. Peygamber’e karşı düşmanca tutumları bağlamında çevresindekilerden neler istedikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَانْطَلَقَ الْمَلَاُ مِنْهُمْ اَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلٰىٓ اٰلِهَتِكُمْ “İçlerinden yöneticiler öne atılmış, (şöyle demişlerdi:) (İnancınızda) yürüyün; ilahlarınıza bağlı kalın (onları savunun)!” Yüce Allah Mekkeli müşrik yöneticilerin Hz. Peygamber’e karşı harekete geçtiklerini haber vererek, onları eski inançlarında devam etmeleri noktasında uyardıklarını belirtmektedir.

Âyette sözü edilen الْمَلَاُ el-mele’ kelimesi burada “yöneticiler, ileri gelenler, liderler, Mekke’nin eşrafı” demektir. Burada sözü edilen kişinin ‘Ukbe b. Ebî Mu‘ayt olduğu bildirilmektedir.(55) امْشُوا ümşû emri de bulundukları hâl üzere veya yaşadıkları din üzere “devam etmek” manasına gelmektedir.(56)

Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in risaleti konusunda düşmanca tavırlar sergilemişler, bunun için de harekete geçmişlerdi. Bu noktada ilk söylemlerini muhatapları olan Mekkeli müşriklere yönlendirmişler ve eski halleri nasılsa öyle devam etmelerini, yani putperestliklerini sürdürmelerini istemişlerdi.

Bu arada ikinci olarak da inançları doğrultusunda ilahları savunmalarını kendilerinden talep etmişlerdi. Çeşitli âyetlerde zikredilen sabr kavramı, kullanıldığı edatlarla farklı anlamlar vermekte, ‘alâ edatıyla “ısrar etmek, kararlı olmak” manasına gelmektedir. Yüce Allah Furkân 25/42’de müşriklerin Hz. Peygamber’le ilgili şöyle bir suçlamada bulunduklarını haber vermektedir: “Onları (savunmakta) sebat göstermemiş olsaydık, nerdeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı, (diyorlar).”

Bu söz müşriklere aittir. Kendilerince bir kararlılık ortaya koyduklarını belirterek, inançlarında sabit kaldıklarını, Hz. Peygamber’in onları yollarından çeviremediğini belirtmişlerdi. Âyettekiاصْبِرُوا عَلٰى ısbırû ‘alâ kullanımı, “bir şeyde ısrarcı ve kararlı olmak, sabit olmak”(57) manasıyla onların putperestlikteki mukavemetlerini ifade etmektedir. Bu arada اٰلِهَتِكُمْ âlihetiküm tamlaması, onların çok tanrıcı olduğunun da bir delilidir.

Müşrikler, kendileri gibi müşrik olan muhataplarından “ilâhlarını savunmalarını, onlardan istenenin sadece bu olduğunu” söylemiş, kendilerini harekete geçirmeye çalışmışlardı. Firavun’un İsrailoğullarına Hz. Mûsâ için “Dininizi değiştirmesinden veya ülkede fesatlık çıkarmasından korkuyorum” dediği gibi,(58) müşrikler de onun izini takip ederek Hz. Peygamber’i kendilerince “tehlikeli” ve “saptırıcı” olarak görüyorlardı.

Bu sözlerinden anlaşılan o ki, Hz. Peygamber görevini tam yapıyor, hiçbir gerçeği gizlemiyor, muhatapların gönlünü almak için Yüce Allah’ı darıltmak gibi bir yanlışa asla ve asla tevessül etmiyordu. Onlar Hz. Peygamber’den taviz koparmak için yağcılık teklifiyle kendilerinin buna çoktan hazır olduğunu ortaya koymuşlardı;(59) ancak bekledikleri cevabı hiçbir şekilde ondan alamamışlardı.

Onu etkilemek için çeşitli faaliyetlere girişmiş olsalar da Yüce Allah’ın yardımıyla Hz. Peygamber’i etkileme ve yolundan çevirme noktasında sonuç alamamışlardı.(60) Bunun üzerine düşmanlığın her türlüsünü devreye sokmuş, hatta onu öldürme planları bile yapmışlardı.(61)

2. اِنَّ هٰذَا لَشَيْءٌ يُرَادُ “Şüphesiz ki bu, (sizden) istenen şeydir.” Elebaşılar çevredeki müşriklere ilahlarını savunmalarını ve eski dinlerinde sabit kalmaları gerektiğini bildirdikten sonra, “şimdi sizden istenen şey budur” diyerek bir anlamda onların da ellerini taşın altına koymalarını istemişlerdi.

Taberî bu cümleyi bir önceki âyetle ilişkilendirerek farklı bir şekilde yorumlamış ve şöyle demiştir: Âyetteki هٰذَا hâzâ işaret ismi Hz. Peygamber’in müşrikleri davet ettiği lâ ilâhe illallâh çağrısıdır. Bu sayede kendilerine üstünlük taslayıp ona tâbi olmalarını istediği, buna karşılık böyle bir şeye kesinlikle icabet etmeyeceklerini ifade etmişlerdir.(62)

Bu son yorum her ne kadar sorunsuz gibi görünüyorsa da önceki ve sonraki cümlelerin arasında yer alması nedeniyle bu ifadeyi müşriklerin Mekkelilere söylediği şeklinde yorumlamayı daha doğru kabul etmekteyiz.

ıı. Yeniliğe Karşı Oluşları

مَا سَمِعْنَا بِهٰذَا فِي الْمِلَّةِ الْاٰخِرَةِ اِنْ هٰذَآ اِلَّا اخْتِلَاقٌ “Son dinde bile böyle bir şey duymadık. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”

Âyetteki مَا سَمِعْنَا mâ semı‘nâ fiili “işitmemiştik, duymamıştık”; بِهٰذَا bihâzâ ifadesi “bunu”; فِي الْمِلَّةِ fi’l-milleti kelimesi “dinde”; الْاٰخِرَة el-âhirati sözcüğü “son”;اِنْ هٰذَآ in hâzâ ifadesi “bu değildir”; اِلَّا اخْتِلَاقٌ ille’htilâkun kelimesi ise “uydurmadan, ortalığı karıştırmaktan başka (bir şey)” demektir.

Burada müşrik yöneticilerin Hz. Peygamber’e ve vahye karşı suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1. مَا سَمِعْنَا بِهٰذَا فِي الْمِلَّةِ الْاٰخِرَةِ “Son dinde (yaşayan son inançların hiç birisinde) bile böyle bir şey işitmedik.” Benzerleri “Biz, önceki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” mealinde Mü’minûn 23/24’te Hz. Nûh’un kavmi ve Kasas 28/36’da Firavun’un adamları tarafından dile getirildiği gibi, müşrikler de Hz. Peygamber’in sözlerini düşünmeden reddetmişlerdi.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen الْمِلَّة الْاٰخِرَة el-milleti’l-âhırati tamlaması “son din”, “son inanç”, “bu zamana kadar”(63) gibi anlamlar vermekte, dolayısıyla Mekkeli müşriklerin sahip olduğu inanç dünyasını içermektedir.(64) Maksadı Yahudilik ve Hıristiyanlık diye belirlemek yerine,(65) kendilerine ulaşan son ilâhî öğreti ne ise onda böyle şeyler duymadıklarını öne sürmüşlerdi. Âyetteki بِهٰذَا bihâzâ ifadesi gereği “duymadıklarını söyledikleri şey” ise elbette “bütün ilahların tek ilâh inancına dönüştürülmesi”dir.

2. اِنْ هٰذَآ اِلَّا اخْتِلَاقٌ “Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اخْتِلَاق ıhtilâk kelimesi “uydurma” manasına gelmektedir. Müşriklere göre Hz. Peygamber’in tevhid söylemi bir yalandan ve Allah’a yapılmış bir iftiradan ibaret idi. Onlar Hz. Peygamber’i “geleneği yıkan ve ortalığı karıştıran birisi” olarak görüyor ve kendisini suçluyorlardı.

Buradaki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları “vurgu” manası vermekte, Hz. Hûd’un söylemleri için ‘Âd kavminin dile getirdikleri gibi,(66) vahyin bütünüyle uydurma olduğunu, onların bu konuda başka hiçbir düşüncelerinin bulunmadığını belirtmek istemişlerdi.

Nahl 16/103 ve Furkân 25/4-5 gibi çeşitli âyetlerde belirtildiği gibi, müşrikler vahiy ile ilgili olarak benzer hezeyanlar ileri sürmüşlerdi. Müşrikler, “Biz, atalarımızdan tevhid diye bir şey duymadık. Öyleyse bunun bâtıl (olması gerekir)” demek istemişlerdir. Eğer taklit, hak ve doğru olsaydı, müşriklerin bu sözleri de hak ve doğru olurdu. Bu tür sözler bâtıl olduğuna ve kabul edilmediğine göre, taklidin de bâtıl olduğunu söylemek zorundayız.(67)

“Atalar dinini taklit” konusunda Şu‘arâ’ 26/74’te geniş bilgiler vermeye ve Kur’ân’ın konuya bakışını aktarmaya çalışmıştık. Burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

İşte bu âyet, geleneksel kabullere sahip insanların yeniliklere nasıl karşı çıktıklarını, kurulu sistemin bozulmaması için nasıl çabalar sarf ettiklerini ve hakikat erlerini nasıl korkunç suçlamalara konu edindiklerini açıkça göstermektedir. Sorgulanmadan bir miras gibi kendilerine kalan öğretileri din diye benimseyenlerin yeni sözlere tahammülleri söz konusu olmamaktadır.

Bu durum eski kavimlerde olduğu gibi, müşriklerde de sonrakilerde de üstelik artan bir boyutta devam etmektedir. Din adına sağlam bir dayanağa sahip olmasına, doğru referanslar bulmasına ve özellikle vahiyden deliller sunmasına rağmen, sırf eskilerden böyle nakledilmediği için sunulanı reddedenlerin de bahanesi sadece budur.

“Biz eskiden gelenlerde böyle bir şey duymadık”; “Şimdiye kadar kimse bilemedi de bir tek sen mi bildin?” “Hiç kimse göremedi de sen mi gördün?” “Bu iş düşe düşe sana mı düştü?” Bu ve benzer sözler yeniliklere karşı çıkanların sözleri olduğu gibi, din adına kaynağı Kur’ân olan söylemlere yenilik dahi denemez. Bunun için kullanılabilecek en iyi ifade “öze ve hakikate dönüş”tür; “Allah’ın gönderdiği dinle buluşmak”tır.

Aksi çıkışlar ise müşriklerin risalete karşı suçlamalarıyla aynı mantığa sahip görünmektedir. Müslümanların bu tür iddia ve ithamlardan uzak durmaları, karşıdaki insanların niyetlerini okumaktan vazgeçmeleri ve hep birlikte Yüce Allah’ın ipine sımsıkı yapışmanın huzurunu yaşamaları çok büyük bir önem arz etmektedir.

Bu konuda şu değerlendirmeyi de çok yerinde bulduğumuzu belirterek aktarmak istiyoruz: “Atalarından tevhîd inancı gibi bir şeyi duymamış olmaları onlara Kur’ân hakkında “uydurma” değerlendirmesini yaptırmıştır. Tabii bu iddia, ‘bu uydurmayı da Hz. Muhammed yapmıştır’ anlamına da gelmektedir. İşte sözle yaptıkları hakarete varan tepkileri, Kur’ân’ın Hz. Peygamber tarafından uydurulduğu değerlendirmeleri olmuştur.

ııı. Hz. Peygamber’i Beğenmemeleri

ءَاُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنَا بَلْ هُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْ ذِكْر۪ي بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذَابِ “Zikr (Kur’an), aramızdan ona (Muhammed’e) mi indirildi? Aslında onlar zikrimden (Kur’an’dan) şüphe içindedir. Esasında onlar azabımı henüz tatmadılar.”

Âyetteki ءَاُنْزِلَ eünzile sorusu “indirildi mi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; الذِّكْر ez-zikru sözcüğü “zikir, Kur’ân”; مِنْ بَيْنِنَا min beyninâ ifadesi “bizim aramızdan, bizim içimizden”; بَلْ bel edatı “aslında, aksine”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪ي شَكٍّ fî şekkin kelimesi “şüphede(dir)”;مِنْ ذِكْر۪ي min zikrî tamlaması “benim zikrimden, benim (gerçeği) hatırlatmamdan, benim vahyimden”; بَلْ bel edatı “aslında”; لَمَّا يَذُوقُوا lemmâ yezûkû fiili “henüz tatmadılar”; عَذَابِ ‘azâbi tamlaması ise “benim azabımı” demektir.

Burada müşriklerin vahyin gönderilişiyle alakalı alaycılıkları ve inkârcılıkları gündeme getirilmektedir.

1.ءَاُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنَا “Zikr (Kur’an), aramızdan ona (Muhammed’e) mi indirildi?” Kamer 54/25’te de geçtiği gibi, bu suçlamanın bir benzeri Semûd kavmi tarafından Hz. Sâlih’e yönelik olarak da yapılmıştı. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin peygamberlikle ilgili pozisyonunu işte onların bu sözleriyle ifade etmektedir. Müşriklere göre, zikr yani “vahiy” kendilerine göre çok daha uygun, peygamberliğe layık(!) onca kişi bulunmasına rağmen, Hz. Muhammed’e indirilmiş olmasını kabul etmemektelerdi.

Bu ifadeleriyle hem Hz. Peygamber’le alay etmekte, hem de Yüce Allah’ı cehaletle suçlayarak, “kime peygamberlik vermesi gerektiğini” bilmemekle suçlamaktalardı. Dahası, Hz. Peygamber’e tâbi olan müminlere çeşitli ihsanlarda bulunulmasını da kendilerince eleştiri konusu edindikleri En‘âm 6/53’te şu şekilde yer almaktadır: “Aramızdan Allah’ın kendilerine lütuf ve ihsanda bulunduğu kimseler de bunlar mı! demeleri için onların bir kısmını diğerleri ile işte böyle imtihan ettik.”

Furkân 25/7-8’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Mekkeli müşrikler insan peygamber istemiyor, önceki kavimler gibi melek peygamber bekliyorlardı.(68) Onlara göre bunun gerekçesi melek bir elçiyi örnek alamamak, böylece geçerli bir mazerete sahip olmaktı. Bu tür beklentilere İsrâ’ 17/95’te şöyle cevap verilmektedir: “De ki: Eğer yeryüzünde uslu uslu yürüyenler (orada yerleşik olanlar) melekler olsaydı, elbette kendilerine gökten bir melek elçi gönderirdik.”

Bu genel bakışa ilave olarak, Mekkeli müşrikler bir beklentilerini daha ileri sürmüş ve Zuhruf 43/31’de de dile getirildiği üzere “Bu Kur’ân iki şehirden büyük bir adama indirilmeli değil miydi?” diyerek, Yüce Allah’ı bu noktada yanılmış olmakla itham etmişlerdi. Onlara göre peygamberlik ya Mekke’li Velîd b. Muğîra’ya veya Tâif’li Urve es-Sekafî’ye verilmeliydi. Bu beklentinin sahiplerine cevabı bizzat Yüce Allah vermekte ve Zuhruf 43/32’de “Rabbinin rahmetini onlar mı taksim ediyorlar?” buyurarak ebedî ve susturucu bir nokta koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/105’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey müminler!) Ehl-i Kitaptan kâfirler ve putperestler de Rabbinizden size bir hayır indirilmesini istemezler. Halbuki Allah rahmetini dilediğine verir. Allah büyük lütuf sahibidir.” Bu âyetin mesajıya ilişkili olacak şekilde En‘âm 6/124’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara bir âyet/delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini çok iyi bilendir. Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve çetin bir azap isabet edecektir.”

Bu âyetlere ilave olarak Yüce Allah’ın peygamberleri kendisinin seçtiğini gösteren ifadeler Nahl 16/2, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13’te de yer almaktadır. Çünkü “peygamberlik vehbî bir kurumdur (Yüce Allah’ın ihsanı ve ikramıdır); kesbî değildir (kişinin kendi çabasıyla elde edilemez).”

Ayrıca Müddessir 74/52’de beyan edildiği gibi, her birine “özel sahifeler”; En‘âm 6/124’te geçtiği üzere peygamberlere verilen türünden onlara da “delil” verilmesini dahi istiyorlardı. Yüce Allah Müddessir 74/53’te onların âhiretten korkmadıklarını, En‘âm 6/124’te ise risalet görevini kime vereceğini kendisinin gayet iyi bildiğini belirtmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette müşriklerin dile getirdiği bu türden sözleri cevaplandırılmakta, daha ayrıntılı bilgi ise devam eden cümlelerde yer almaktadır.

2. بَلْ هُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْ ذِكْر۪ي بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذَابِ “Aslında onlar zikrimden (Kur’an’dan) şüphe içindedir. Esasında onlar azabımı henüz tatmadılar.” Bu ifadede iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a) بَلْ هُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْ ذِكْر۪ي “Aslında onlar zikrimden (Kur’an’dan) şüphe içindedir.” Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletine karşı sözlerini cevaplamakta ve onların vahiyden şüphede olduklarını ilan etmektedir. Bakara 2/105, En‘âm 6/124, İsrâ’ 17/95, Zuhruf 43/32 ve Müddessir 74/53’teki bilgilere ilave olarak, burada asıl gerekçeye dikkat çekilmekte ve onların “vahiyden yana derin bir şüphe içerisinde bulundukları” haber verilmektedir.

Vahyin kaynağında Yüce Allah’ın değil, insanların bulunduğunu(69) kabul eden müşriklerin asıl problemi işte bu noktada şekillenmektedir. Yüce Allah onların kalplerindeki inançsızlığı deşifre etmekte ve sorunun Hz. Peygamber’den kaynaklanmadığını ona bildirmekte, böylece kendisini rahatlatmaktadır.

b) بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذَابِ “Esasında onlar azabımı henüz tatmadılar.” Yüce Allah işte bu cümlede müşriklere gözdağı vermekte ve inkârlarının karşılığında korkunç bir azabı hak ettiklerini beyan etmektedir. “Onlar henüz azabımı tatmadılar” demek, “zamanı gelince azabımı tadacaklar” demektir.(70)

“Azabı tatmak” ifadesi de bir tehdit olduğu gibi esasında bir alaydır da; çünkü “tatmak” daha çok nimetler içindir ve olumlu bir içerikte kullanılır. Azabın tadılması ise bir azaptır ve muhatabı ayıplayıp onunla alay etmeye yöneliktir. Vahiy ile alay edenler bilsinler ki mahşerde de kendileriyle alay edilecektir. Azabı tattıklarında gerçeğin farkına elbette varacaklar, ancak bunun kendilerine hiçbir faydası olmayacaktır.

Âyetin son kelimesi olan عَذَابِ ‘azâb sözcüğünün sonunda gizli bir “mütekellim yâ”sı vardır. Bâ/bi harfinin kesra “esre” harekesi ile yetinildiği için bu yâ harfi düşürülmüştür; ancak mana verilirken kelimede harfin bulunduğunu ve son sözcüğün aslında عَذَابِي ‘azâbî şeklinde bir isim tamlaması olduğunu unutmamak gerekmektedir.

Bu âyette iki kez yer alan بَلْ bel edatı, her iki cümlede de müşriklerin kabullerinin veya beklentilerinin doğru olmadığını, işin esasının Yüce Allah’ın dediği gibi olduğunu gösteren bir manada yorumlanmalıdır.

d) Müşriklerin Güçsüzlüğü

Yüce Allah, sûrenin 9-11. âyetlerinde çok güçlü ve dilediği şekilde ihsan ve ikram eden Allah’ın hazinlerinin onların yanında olmadığını, göklerin, yeryüzünün ve aralarında bulunan varlıkların hükümranlığının da bunların elinde bulunmadığını, aksi durum varsa o zaman sebepler içinde oaralara yükselmelerini istemekte, esasında bu kişilerin derme çatma ve bozguna uğratılacak çeşitli gruplardan oluştuklarını bildirmektedir.

ı. Rahmet Hazinelerinden Yoksunlukları

اَمْ عِنْدَهُمْ خَزَآئِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَز۪يزِ الْوَهَّابِ “Yoksa el-‘azîz (çok yüce, güçlü), el-vehhâb (çok lütufkâr) Rabbinin merhamet hazineleri onların yanında mı?”

Âyetteki اَمْ عِنْدَهُمْ em ‘ındehum ifadesi “yoksa onların yanında var mı”; خَزَآئِن hazâinu sözcüğü “hazineleri”; رَحْمَة rahmeti kelimesi “rahmetinin”; رَبِّكَ rabbike tamlaması “senin Rabbinin”; الْعَز۪يزِ el-‘azîzi sıfatı “çok yüce (olan)”; الْوَهَّابِ el-vehhâbi sıfatı ise “çok lütufkâr (olan)” demektir.

Burada önceki cümlelerde de olduğu gibi müşriklerin risaletle ilgili düşüncelerine verilen bir başka cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’le ilgili olumsuz düşüncelerini reddetmekte ve rahmetine hiç kimsenin müdahale edemeyeceğini beyan ederek, kime neyi vereceğinin kararının sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir. Bakara 2/105, En‘âm 6/124 ve Zuhruf 43/32’de olduğu gibi, Yüce Allah başka hiçbir iradenin kendisine müdahil olamayacağını ifade ederek, rahmet hazinelerinin kendi katında olduğunu belirtmek istemektedir.

“Yüce Allah’ın rahmet hazineleri sadece O’nun katında olduğu” için, Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesinde müşriklerin de başkalarının da herhangi bir etkisinin bulunmadığı “inkârî soru cümlesi”yle beyan edilmektedir. Bu tür cümlelerde maksat, cevabı beklenen bir soru sormak değil, sorunun tersinin doğru olduğunu muhataplara kavratmaktır.

Âyette Yüce Allah için kullanılan الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatı, O’nun erişilmez gücün sahibi olduğunu, hiçbir varlığın O’nu alt edemeyeceğini, dahası izzet ve şerefin de sadece O’nun katında olduğunu mana olarak içermektedir. En güçlü olan Yüce Allah kime peygamberlik vereceğini hiç kimseye danışmaz; kararında da hiç kimse O’na itirazda bulunamaz. Bu arada âyetteki الْوَهَّاب el-vehhâb sıfatı da O’nun her istediğini, istediği zaman ve ölçüde istediğine verebileceğini, dolayısıyla peygamber görevlendirmesinde herhangi bir danışmanının olmadığını göstermektedir.

ıı. Çaresiz Oluşları

اَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا فَلْيَرْتَقُوا فِي الْاَسْبَابِ “Yoksa göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların otoritesi kendi ellerinde mi? (Öyleyse), sebepler içinde yükselsinler (bahanelere sarılsınlar)!”

Âyetteki اَمْ لَهُمْ em lehum ifadesi “yoksa onların var mı”; مُلْك mülkü kelimesi “hükümranlık, egemenlik”; السَّمٰوَات es-semâvâti sözcüğü “göklerin”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yeryüzünün”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehümâ ifadesi “ve o ikisinin arasındakilerin”;فَلْيَرْتَقُوا fe’lyertekû emri “yükselsinler, sarılsınlar”; فِي الْاَسْبَابِ fi’l-esbâbi sözcüğü ise “sebepler içinde, sebeplere” demektir.

Burada müşriklerin güçsüzlüğüne dair bir başka meydan okuma yer almakta ve yapabiliyorsa bazı sebeplere sarılmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا “Yoksa göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların otoritesi kendi ellerinde mi?” Yüce Allah göklerin, yerin ve ikisi arasında her ne varsa onların mülkünün, kontrolünün veya hükümranlığının müşriklerin elinde olmadığını yine inkârî soru ile sormakta ve müşriklerin böyle bir güçlerinin bulunmadığını beyan etmek istemektedir.

2. فَلْيَرْتَقُوا فِي الْاَسْبَابِ “(Öyleyse), sebepler içinde yükselsinler (bahanelere sarılsınlar)!” Âyetin sonundaki bu ifade “O halde bütün sebeplere yapışsınlar da felaketi, azabı, helaki engellesinler de görelim!” demektir. Bu cümle elbette bir meydan okumadır ve müşriklerin bu noktada da yalan ve iftira içerisinde olduklarını açıkça göstermektedir.

Bu ifade “göklere yükselsinler” demektir ve bu ifade bir meydan okumadır; böyle bir şeyin kesinlikle yapılamayacağını öğretmeyi amaçlamaktadır. “Madem ki Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesini kabul etmiyorlar, o zaman güçleri yetiyorsa göklere yükselmeyi başarsınlar” denmektedir. Bazı müfessirlere göre “göğün sebepleri” “göğün kapıları”dır.(71) Bu cümle En‘âm 6/35’te yer alan meydan okumaya benzer bir mahiyet arz etmektedir.

ııı. Hezimete Uğratılacakları

جُنْدٌ مَا هُنَالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الْاَحْزَابِ “(Onlar) orada (Mekke’de) çeşitli (zayıf) gruplardan oluşmuş, bozguna uğratılacak bir ordudur.”

Âyetteki جُنْدٌ مَا cündün mâ kelimesi “herhangi bir ordu”; هُنَالِكَ hünâlike ifadesi “orada”; مَهْزُوم mehzûmun kelimesi “bozguna uğratılacak(tır)”; مِنَ الْاَحْزَابِ mine’l-ahzâbi sözcüğü “o gruplardan” demektir.

Burada müşriklerin hezimete uğratılacağına dair bilgi gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da جُنْد cünd kelimesi tekil olarak 7 kez,(72) çoğul kalıpta cünûd olarak da 22 kez geçmektedir. Bunlardan bir kısmı “Yüce Allah’ın askerleri”(73) manasında kullanılmışken, diğerleri “insanlara”,(74) “cinlere, kuşlara”(75) ve “putlara”(76) nispet edilmektedir. Âyette geçen جُنْد cünd kelimesi buradaki bağlam gereği mağlubiyeti mukadder “ordu, güruh” manasına alınabilir.

Çeşitli âyetlerde(77) geçen ve “grup” anlamındaki el-hızb kelimesinin çoğulu olan الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesi “gruplar” manasına gelmekte ve hakikate karşı düşmanca “birleşmiş kişileri”, bağlam gereği kâfirleri ifade etmektedir. İfade çoğul getirildiği için bunu belli tekil şahıslarla özdeşleştirmek manayı daraltmak manasına gelir. Bu nedenle biz maksadın genel anlamda bütün inkârcıları içerdiği kanaatindeyiz. الْاَحْزَابِ el-ahzâb kelimesinden kasıt, Sâd 12 ve 13. âyette sayılan gruplar gibi onların izinden giden Mekkeli müşrik kâfirlerdir. Müfessir Mukâtil buradaki maksadı müşriklerin Bedir’deki mağlubiyetleri olduğu kanaatindedir.(78)

Bu âyetteki جُنْدٌ مَا cündün mâ ifadesindeki مَا mâ harfi zâiddir; yani bilinen anlamda manaya katkısı yoktur. Bunun çeşitli kullanım örneklerinin bulunduğunu özellikle belirtmeliyiz.(79)

Yüce Allah, Mekke’li müşriklerin çeşitli gruplardan oluşan bu güruh olduğunu ve orada korkunç bir hezimete uğratılacaklarını haber vermektedir. Bu niteliksiz topluluk Hz. Peygamber’i öldürmeyi planladıkları yerde yenilgiye uğratılacaklardır. Sâd sûresinin ikinci âyette dile getirilen “yersiz bir gurur ve kendine güvene dayalı bir ayrılık içerisinde bulunan bu şımarıklar” bizzat hezeyanlar ürettikleri yerde, yani o topraklarda hezimete uğratılacaklardır; âyette hatırlatılan husus budur.

e) Önceki Kavimlerin Helâki Ve Mekkeliler

Yüce Allah, sûrenin 12-16. âyetlerinde Mekkeli müşriklerden önce helak edilen Hz. Nûh’un kavmi ile ‘Âd kavmi, zorba Firavun, Semûd kavmi, Hz. Lût’un kavmi ile Eykelilerin de hakikati ve elçileri yalanladıklarını, sonuçta kendilerine azabın hak olduğunu bildirmektedir.

Ardından, bunun gibi müşriklerin de tek bir gürültü bekledikleri, hiçbir kurtuluşlarını bulunmadığı ve azapla alay içeren şu sözleri söyledikleri aktarılmaktadır: “Ey Rabbimiz! Bizim payımızı hesap gününden önce acele ver.”

ı. Peygamberleri Yalanlamanın Sonucu

كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْاَوْتَادِ وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَاَصْحَابُ لْـَٔيْكَةِ اُو۬لٰٓئِكَ الْاَحْزَابُ اِنْ كُلٌّ اِلَّا كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ “(Nitekim) kendilerinden önce Nuh kavmi, Âd (kavmi), kazıklar sahibi Firavun, Semûd, Lut kavmi ve Eyke halkı (gibi) bütün bu gruplar yalanlamışlardı. Hepsi elçileri elbette yalanlamışlardı ve (kendilerine) benim azabım gerçekleşmişti.”

Buradaki كَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”; قَبْلَهُمْ kablehum ifadesi “onlardan önce”;قَوْمُ نُوحٍ kavmu nûhın tamlaması “Nûh’un kavmi”; وَعَادٌ ve ‘âdün kelimesi “ve ‘Âd (kavmi)”;وَفِرْعَوْنُ ve fir‘avnu sözcüğü “ve Firavun”; ذُو الْاَوْتَاد zü’l-evtâdi ifadesi “kazıklar sahibi”; وَثَمُودُ ve semûdü sözcüğü “ve Semûd (kavmi)”;وَقَوْمُ لُوطٍ ve kavmu lûtın kelimesi “ve Lût’un kavmi”;وَاَصْحَابُ لْـَٔيْكَةِ ve ashâbu’l-eyketi tamlaması “ve Eyke halkı”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike ifadesi “işte onlar”; الْاَحْزَاب el-ahzâbu kelimesi “gruplar(dır)”; اِنْ كُلٌّ in küllün ifadesi “onların hepsi değildir”; اِلَّا كَذَّبَ illâ kezzebe istisnası “yalanlamış olandan başkası, hepsi mutlak surette yalanlamıştı”; الرُّسُل er-rusule kelimesi “bütün rasülleri, elçileri, peygamberleri”; فَحَقَّ fe hakka fiili “hak olmuştu, gerçekleşmişti”; عِقَابِ ‘ıkâbi tamlaması ise “benim azabım” demektir.

Burada çeşitli kavimlerin ismi zikredilerek helak edilmelerinin temel sebebi gündeme getirilmektedir.

1.كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْاَوْتَادِ وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَاَصْحَابُ لْـَٔيْكَةِ اُو۬لٰٓئِكَ الْاَحْزَابُ “(Nitekim) kendilerinden önce Nuh kavmi, Âd (kavmi), kazıklar sahibi Firavun, Semûd, Lut kavmi ve Eyke halkı (gibi) bütün bu gruplar yalanlamışlardı.” Yüce Allah Mekkeli müşriklere hitap ederek, kendi güçlerine güvenmemeleri gerektiğini ifadeyle çok daha kuvvetli ve daha kalıcı medeniyetler üreten, ancak peygamberleri yalanlayarak zalimlik yapanların korkunç akıbetlerini hatırlatmakta, böylece onlara gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

a) كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْاَوْتَادِ وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَاَصْحَابُ لْـَٔيْكَةِ “(Nitekim) kendilerinden önce Nuh kavmi, Âd (kavmi), kazıklar sahibi Firavun, Semûd, Lut kavmi ve Eyke halkı da yalanlamışlardı.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde ilk hatırlatılanlar Hz. Nûh’un kavmidir.

“Hz. Nûh ve kıssası” hakkında müstakil sûre olan Nûh 71/1’de geniş bilgiler vereceğiz.

“Hz. Hûd ve ‘Âd kavmi”yle ilgili genel bilgileri Hûd 11/50 zikretmiştik.

“Firavun ve onun düşmanlık yaptığı Hz. Mûsâ ile ilgili kıssa”yı Tâhâ 20/9-98’da ele almıştık.

“Hz. Sâlih ve Semûd kavminin kıssası” hakkındaki genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/141’de vermiştik.

“Hz. Lût ve kavmi” hakkında Şu‘arâ’ 26/160-175’te genel bilgiler aktarmıştık.

“Hz. Şu‘yb ve Eykeliler”le ilgili olanları da Şu‘arâ’ 26/176-191’de vermeye çalışmıştık. Burada sadece Eykelilerin, yeşil vadilerde oturan Hz. Şu‘ayb’in kavmi olduğunu hatırlatmakla yetinelim.

Kur’ân’da kıssası en çok anlatılan ve ibrete en çok konu edinilenlerden birisi Firavun’dur. Bu âyetlerde diğer kavimlerin özel olarak herhangi bir sıfatı zikredilmemişken, Firavunla ilgili olarak burada ve Fecr 89/10’da ذِي الْاَوْتَادِ “Kazıklar sahibi” ifadesine yer verilmektedir. Bunun muhtemel sebeplerini “kızdığı kişilere uyguladığı kazık cezası”, “inanca karşı uyguladığı zorbalık” ve “ekonomik ve askerî açıdan güçlü oluşu” şeklinde sıralayabiliriz.

Bütün bunlara ilave olarak, aslında Firavun, ilâhlık iddiasının kendince bir ispatı mahiyetinde, dağlara nazire olsun diye piramitler yaptırmış, adeta onları insanların gözleri önüne sererek meydan okumaya çalışmıştı. Âyetteki “kazıklar”ın “piramit” olarak anlaşılması, diğer görüşlere göre biraz daha öne çıkmaktadır. Çünkü helak edilen bazı kavimler şehirleriyle ve medeniyetleriyle anılmış ve maddî güçlerinin kendilerini kurtaracağı zannına kapılmışlardı.

Firavun’un “kazıklar sahibi” oluşu, ister kazık cezası vermesinden, ister zorbalığından, ister askerlerinin ve gücünün fazlalığından, isterse piramitlerle meydan okumasından kaynaklansın, sonuçta o ve askerleri diğer helak edilenler gibi helak edilmiş ve suda boğulmuşlardır. Demek ki, bu tür güç gösterileri kişinin azgınlığını arttırmakta olduğu gibi, haktan uzaklaşmasına da neden olmaktadır.

b)اُو۬لٰٓئِكَ الْاَحْزَابُ “Onlar da gruplardı.” Yüce Allah Ahzâb sûresinde de Müslümanlara savaş açıp onlarla mücadele eden sapkın gruplar içinالْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesini kullandığı gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin öncesindeki âyette de Mekkeli müşrikler için aynı kelimeyi kullanmıştır. Böylece müşriklerin niteliksiz insanlardan oluştuğunu, hakka karşı mücadelede birleştiklerini ve sonunda kendilerinin de önceki kavimler gibi aynı korkunç akıbeti paylaşacaklarını haber vermektedir.

2. اِنْ كُلٌّ اِلَّا كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ “Hepsi elçileri elbette yalanlamışlardı ve (kendilerine) azabım gerçekleşmişti.” Yüce Allah bütün bu kavimlerin ortak özelliğini hasr/kasr içerikli اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları kullanarak “vurgulu” bir ifadeyle beyan etmekte ve hepsinin de peygamberleri yalanladığını haber vermektedir.

Kâf 50/12-14’te de benzer şekilde çeşitli kavimlerin hak ve hakikatı yalandıkları beyan edildikten sonra, tekrar bir yalanlama ifadesine yer vermektedir. Her iki âyet grubunda da âyetin başında geçen كَذَّبَتْ kezzebet fiilleri onların mutlak anlamda yalancı olduklarını, ikinci كَذَّبَ kezzebe fiilleri ise özel manada peygamberleri yalanladıklarını ortaya koymaktadır, diyebiliriz.

Âyetin sonundaki فَحَقَّ عِقَابِ fe hakka ‘ıkâbi “Azabım hak olmuştu” ifadesi Kâf 50/14’te fe hakka va‘îdi “Azap vaadim hak olmuştu” şeklinde geçmektedir. Yâsîn 36/7 ve buradaki حَقَّ hakka fiillerini âlimlerimiz “vacip olmak” manasında yorumlamışlardır.(80)

Benzerleri Hacc 22/42-44 ve Mümin 40/5-6’da da geçen âyetlerde verilmek istenen mesaj aynıdır; maksat ilâhî azabın hak eden insanların başına geleceğini beyandır. İnsanlar hakkı ve hakikati yalanlamalarının sonucunda kendilerine azap sözü gerçekleşmiştir. Yoksa önceden belirlenmiş bir kader gereği böyle bir uygulama yapılmış değildir.

Âyette “yalanlama” öncelikle ifade edilmiş, ardından azabın gerçekleşeceği beyan edilmiştir. Üstelik hakka fiilinin başındaki fâ edatı ta‘kîbiyye manası verdiği için her ikisi arasında bir öncelik-sonralık veya sebep-sonuç ilişkisinin olduğu anlaşılmaktadır.

Sözünü ettiğimiz âyetlerin sonlarında yer alan ‘ıkâbı, va‘îdi ve nekîri kelimelerinin sonunda birer “mütekellim yâ”sı vardır; ancak kesra hareke ile yetinildiği için bu harfler yazıda düşürülmüş olsa da manada bulunmaktadırlar.

ıı. Müşrikleri Bekleyen Akıbet

وَمَا يَنْظُرُ هٰٓؤُ۬لَآءِ اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً مَا لَهَا مِنْ فَوَاقٍ “Bunlar da (müşrikler de) geri dönüşü olmayan bir (bela) sesinden başka bir şey beklemiyorlar.”

Âyetteki وَمَا يَنْظُرُ ve mâ yenzuru fiili “ve beklemez”;هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi ifadesi “bunlar”; اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً illâ sayhaten vâhıdeten istisnası “korkunç bir (belâ) sesinden başka”; مَا لَهَا mâ lehâ ifadesi “onlar için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ فَوَاقٍ min fevâkın ifadesi ise “herhangi bir geri dönüş” demektir.

Burada müşriklerin helakini sağlayacak şeyin “bir gürültü” olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا يَنْظُرُ هٰٓؤُ۬لَآءِ اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً “Bunlar da (müşrikler de) bir (bela) sesinden başka bir şey beklemiyorlar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin sandıkları kadar güçlü olmadıklarını, esasında Yâsîn 36/28-29’da da beyan edildiği gibi, gökten ordular indirilmesine gerek olmadığını, sadece korkunç bir gök gürültüsünün onları helak etmeye yeteceğini bildirmektedir.

Onların beklediği şey صَيْحَةً وَاحِدَةً sayha-i vâhideh yani “tek bir gürültü, (belâ) çığlığı, tek ses” manasında Sûr Borusu’na yapılacak ilk üflemedir.(81) Kur’ân’da 13 kez(82) geçen الصَّيْحَة es-sayhah kelimesi “büyük gürültü”, “korkunç sarsıntı”, “şiddetli deprem”, “ani darbe”, “çığlık” gibi anlamlar içermektedir.

2. مَا لَهَا مِنْ فَوَاقٍ “Geri dönüşü olmayan.” Âyetin sonundaki مَا لَهَا مِنْ فَوَاقٍ mâ lehâ min fevâkın ifadesi “nefes alamamak”, “engellenememek”, “geciktirilememek”, “bir anda gerçekleşmek” gibi anlamlara gelmektedir. فَوَاق fevâk kelimesi “devenin iki sağımı arasındaki zaman, sağlığına kavuşmak” manalarındadır.

İbn Abbâs, bu ifadenin “geri dönmemek” manasına geldiği kanaatindedir.(83) Ebû Hureyre, Hz. Peygamber'in, bu ayet hakkında, “Allah, İsrafil'e emreder de, o da yürekleri yerinden oynatan o üflemeyi gerçekleştirir. Derken bu üfleme uzadıkça uzar. İşte bu üfleme, Yüce Allah’ın buyurduğu Sâd sûresindeki bu ifadedir” dediğini rivayet etmiştir.(84)

Kelimenin içerdiği manalardan anlaşıldığına göre, müşriklere yönlendirilen sayha-ı vâhıdeh ifadesi, geri dönüşü olmayan, gerçekleştiğinde muhatapların kurtulma imkânı bulunmayan, en küçük bir iyileşme ve dünyaya geri dönme fırsatı tanımayan korkunç bir felakettir.

İşte inkârcı müşrikler böyle bir olayla helak edilecekleri noktasında uyarılmaktadır ki bu da Kur’ân’ın “Son Saat” dediği, bizim de dilimizde “kıyametin kopması” şeklinde kullanılan olaydır. Bu tür uyarıların Kur’ân’da sıklıkla yer almasının sebebi muhatapların en çok bu npktada tereddüt veya inkar içerisinde olmalarıdır.

ııı. Acele Azap İstekleri

وَقَالُوا رَبَّنَا عَجِّلْ لَنَا قِطَّنَا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسَابِ “(Müşrikler, alay ederek) ‘Rabbimiz! Bizim payımızı hesap gününden önce acele ver!’ demişlerdi.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; عَجِّلْ ‘accil isteği “acele ver”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; قِطَّنَا kıttanâ tamlaması “bizim payımızı”; قَبْلَ يَوْمِ الْحِسَابِ kable yevmi’l-hısâbi tamlaması “hesap gününden önce” demektir.

Burada müşriklerin alaycı bir tavırla sahte duası ve mahşerle ilgili küçümseyici ifadeleri gündeme getirilmektedir.

Müşriklerin azapta acelecilikleri konusunu Meryem 19/84’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece şunu söylemekle yetinelim: Yüce Allah En‘âm 6/57-58, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47 ve ‘Ankebût 29/53 gibi âyetlerde müşriklerin bu türden çeşitli cümlelerini bizlere aktarmakta, alay ettikleri günün başlarına geleceğini de beyan etmektedir.

Enfâl 8/32’de şu bilgileri görmekteyiz: “Hani (o kâfirler) bir zaman da ‘Ey Allah’ım! Eğer bu Kitap senin katından gelmiş bir gerçekse üzerimize gökten taş yağdır yahut bize elem verici bir azap getir!’ demişlerdi.” Enfâl 8/33’te ise buna cevap verilerek şöyle buyurulmaktadır: “Hâlbuki sen onların içinde iken Allah, onlara azap edecek değildir. Onlar mağfiret dilerlerken de Allah onlara azap edici değildir.”

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre Rasûlüllâh (as) Kureyş’e hitaben “Allah’a iman etmeyene (mahşerde) amel defteri soldan verilecektir” deyince, onlar da yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti okumuşlardı. Onlara göre mademki azap gerçektir; amel defterleri verilecektir; o halde dünyadayken bu verilsin diye alay etmişlerdi. Nitekim Kur’ân’da sadece bu âyette geçen قِطّ kıtt kelimesi “pay” anlamının yanında “yazılı sayfalar” manasına da gelmektedir.(85)

Müşriklerin رَبَّنَا rabbenâ “ey Rabbimiz” şeklindeki hitabı onların Yüce Allah’a inandıklarının bir delilidir. Ayrıca قَبْلَ يَوْمِ الْحِسَابِ “Hesap Günü’nden önce” sözleri de hem âhirete inanmayanlar için bir alaycılık olabileceği gibi, içlerinde âhirete inananların bulunduğunu da gösterebilir. Asıl anlam muhakkak ki “ahiret ve hesapla alay etmeleri”dir. Ancak hepsinin âhireti inkâr ettikleri gibi bir genellemeye de gidilmemelidir.

Müşriklerin Son Saat ve kıyamet-âhiret süreciyle ilgili alay cümlelerinden birisi de Kur’ân’da altı kez(86) geçen şu ifadedir: “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış? derler.”

Mekkeli müşriklerin azapla alay edişleri elbette derin ve kararlı düşmanlıklarının sonucu idi. Buna karşılık Hz. Peygamber zaman zaman onların bu tutumları nedeniyle bunalıyor,(87) ancak bazen de onlara azabın acele gelmesini istiyordu.(88) İşte bu iki noktada da Yüce Allah kendisini uyarmıştı.

Yüce Allah onların bu densizliğinin cevabını çeşitli âyetlerde gündeme getirmiş, sistemi gereği farklı uygulamalarını zaman zaman devreye soktuğunu haber vermiş, bu arada onların bu söz ve tavırlarına karşı Hz. Peygamber’in sabırlı ve inancında, davasında kararlı olması gerektiğini kendisine emretmiştir.

Dipnotlar

• 1 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Sâd, 1; Ahmed b. Hanbel, I, 227, 362; Taberî, age., XXIII, 124-126.
• 2 - Semerkandî, age., III, 157; Taberî, age., XXIII, 117-118; Zemahşerî, age., IV, 67. 3 - Yazır, age., VI, 460.
• 4 - Semerkandî, age., III, 157; Taberî, age., XXIII, 117; Zemahşerî, age., IV, 67. 5 - Râzî, age., XXVI, 174.
• 6 - Semerkandî, age., III, 157; Taberî, age., XXIII, 118-119; Zemahşerî, age., IV, 68.
• 7 - Semerkandî, age., III, 157; Taberî, age., XXIII, 119.
• 8 - Yâsîn 36/14; Meryem 19/81. 9 - Sâd 38/23. 10 - Âl-i ‘Imrân 3/26; Şu‘arâ’ 26/44; Sâd 38/82. 11 - Bakara 2/206; Sâd 38/2. 12 - Nisâ’ 4/139; Yûnus 10/65; Hûd 11/92; Kehf 18/34; Fâtır 35/10; Sâffât 37/180; Fussılet 41/41; Münâfikûn 63/8; Feth 48/3; Kamer 54/42. 13 - Mâide 5/54. 14 - Tevbe 9/128; İbrâhîm 14/20; Fâtır 35/17. 15 - Hûd 11/91. 16 - Yûsuf 12/30, 51, 78, 88. 17 - Necm 53/19. 18 - Bakara 2/129, 209, 220, 228, 240, 260; Âl-i ‘Imrân 3/4, 6, 18, 62, 126; Nisâ’ 4/56, 158, 165; Mâide 5/38, 95, 118; En‘âm 6/96; Enfâl 8/10, 49, 63, 67; Tevbe 9/40, 71; Hûd 11/66; İbrâhîm 14/1, 4, 47; Nahl 16/60; Hacc 22/40, 74; Şu‘arâ’ 26/9, 68, 104, 122, 140, 159, 175, 191, 217; Neml 27/9, 78; ‘Ankebût 29/26, 42; Rûm 30/5, 27; Lokmân 31/9, 27; Secde 32/6; Ahzâb 33/25; Sebe’ 34/6, 27; Fâtır 35/2, 28; Yâsîn 36/5, 38; Sâd 38/9, 66; Zümer 39/1, 5, 37; Mü’min 40/2, 8, 42; Fussılet 41/12; Şûrâ 42/3, 19; Zuhruf 43/9; Dühân 44/42, 49; Câsiye 45/2, 37; Ahkâf 46/2; Feth 48/7, 19; Hadîd 57/1, 25; Mücâdele 58/21; Haşr 59/1, 23, 24; Mümtehıne 60/5; Saff 61/1; Cum‘a 62/1, 3; Teğâbun 64/18; Mülk 67/2; Burûc 85/8. 19 - Zemahşerî, age., IV, 68.
  • Yâsîn 36/14 Meryem 19/81 Sâd 38/23 Âl-i İmrân 3/26 Şu‘arâ 26/44 Sâd 38/82 Bakara 2/206 Sâd 38/2 Nisâ 4/139 Yûnus 10/65 Hûd 11/92 Kehf 18/34 Fâtır 35/10 Sâffât 37/180 Fussilet 41/41 Münâfikûn 63/8 Fetih 48/3 Kamer 54/42 Mâide 5/54 Tevbe 9/128 İbrâhîm 14/20 Fâtır 35/17 Hûd 11/91 Yûsuf 12/30 Yûsuf 12/51 Yûsuf 12/78 Yûsuf 12/88 Necm 53/19 Bakara 2/129 Bakara 2/209 Bakara 2/220 Bakara 2/228 Bakara 2/240 Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/56 Nisâ 4/158 Nisâ 4/165 Mâide 5/38 Mâide 5/95 Mâide 5/118 En‘âm 6/96 Enfâl 8/10 Enfâl 8/49 Enfâl 8/63 Enfâl 8/67 Tevbe 9/40 Tevbe 9/71 Hûd 11/66 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/4 İbrâhîm 14/47 Nahl 16/60 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Şu‘arâ 26/9 Şu‘arâ 26/68 Şu‘arâ 26/104 Şu‘arâ 26/122 Şu‘arâ 26/140 Şu‘arâ 26/159 Şu‘arâ 26/175 Şu‘arâ 26/191 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/9 Neml 27/78 ‘Ankebût 29/26 ‘Ankebût 29/42 Rûm 30/5 Rûm 30/27 Lokmân 31/9 Lokmân 31/27 Secde 32/6 Ahzâb 33/25 Sebe' 34/6 Sebe' 34/27 Fâtır 35/2 Fâtır 35/28 Yâsîn 36/5 Yâsîn 36/38 Sâd 38/9 Sâd 38/66 Zümer 39/1 Zümer 39/5 Zümer 39/37 Mü'min 40/2 Mü'min 40/8 Mü'min 40/42 Fussilet 41/12 Şûrâ 42/3 Şûrâ 42/19 Zuhruf 43/9 Duhân 44/42 Duhân 44/49 Câsiye 45/2 Câsiye 45/37 Ahkâf 46/2 Fetih 48/7 Fetih 48/19 Hadîd 57/1 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21 Haşr 59/1 Haşr 59/23 Haşr 59/24 Mümtehine 60/5 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Cum‘a 62/3 Teğâbun 64/18 Mülk 67/2 Burûc 85/8
• 20 - Bakara 2/74; Meryem 19/90; Furkân 25/25; Kamer 54/1; Rahmân 55/37; Hâkka 69/16; ‘Abese 80/26; İnşikâk 84/1. 21 - Nisâ’ 4/115; Enfâl 8/13; Hûd 11/89; Muhammed 47/32; Haşr 59/4. 22 - Nahl 16/27. 23 - Nahl 16/7. 24 - Tevbe 9/42; Ra‘d 13/34; Kasas 28/27. 25 - Bakara 2/176; Nisâ’ 4/35; Hacc 22/53; Fussılet 41/52. 26 - Bakara 2/137, 176; Sâd 38/2.
  • Bakara 2/74 Meryem 19/90 Furkân 25/25 Kamer 54/1 Rahmân 55/37 Hâkka 69/16 ‘Abese 80/26 İnşikâk 84/1 Nisâ 4/115 Enfâl 8/13 Hûd 11/89 Muhammed 47/32 Haşr 59/4 Nahl 16/27 Nahl 16/7 Tevbe 9/42 Ra‘d 13/34 Kasas 28/27 Bakara 2/176 Nisâ 4/35 Hacc 22/53 Fussilet 41/52 Bakara 2/137 Bakara 2/176 Sâd 38/2
• 27 - Kâf 50/14. 28 - Hâkka 69/5-10. 29 - Fecr 89/11-12. 30 - Zuhruf 43/8; Muhammed 47/13. 31 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Kâf 50/36.
  • Kâf 50/14 Hâkka 69/10 Fecr 89/12 Zuhruf 43/8 Muhammed 47/13 A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Kâf 50/36
• 32 - Isfehânî, Müfredât, lâte maddesi.
• 33 - Ferrâ, age., II, 397.
• 34 - A‘râf 7/63, 69. 35 - Yûnus 10/2; Kâf 50/2.
  • A‘râf 7/63 A‘râf 7/69 Yûnus 10/2 Kâf 50/2
• 36 - A‘râf 7/65, 73, 85; Hûd 11/50, 61, 84; Şu‘arâ’ 26/124, 142, 161; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/36; Ahkâf 46/21. 37 - A‘râf 7/184; Sebe’ 34/46; Necm 53/2; Tekvîr 81/22.
  • A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Şu‘arâ 26/124 Şu‘arâ 26/142 Şu‘arâ 26/161 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/36 Ahkâf 46/21 A‘râf 7/184 Sebe' 34/46 Necm 53/2 Tekvîr 81/22
• 38 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 39 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 40 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 41 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 42 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 43 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 44 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 45 - Dühân 44/14. 46 - Sâd 38/4. 47 - Mutaffifûn 83/32. 48 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 49 - Sâd 38/4; Mü’min 40/24, 28; Kamer 54/25, 26. 50 - Mülk 67/9.
  • Sâd 38/4 Mü'min 40/24 Mü'min 40/28 Kamer 54/25 Kamer 54/26 Mülk 67/9
• 51 - Zemahşerî, age., IV, 70.
• 52 - Semerkandî, age., III, 158. 53 - Taberî, age., XXIII, 124. 54 - Zuhruf 43/19.
  • Zuhruf 43/19
• 55 - Taberî, age., XXIII, 126. 56 - Taberî, age., XXIII, 126; Zemahşerî, age., IV, 70.
• 57 - Semerkandî, age., III, 159. 58 - Mü’min 40/26.
  • Mü'min 40/26
• 59 - Kalem 68/9. 60 - Hûd 11/12; İsrâ’ 17/73-74. 61 - Enfâl 8/30.
  • Kalem 68/9 Hûd 11/12 İsrâ 17/74 Enfâl 8/30
• 62 - Taberî, age., XXIII, 126.
• 63 - Taberî, age., XXIII, 127. 64 - Taberî, age., XXIII, 127. 65 - Semerkandî, age., III, 159; Taberî, age., XXIII, 126; Zemahşerî, age., IV, 70-71.
• 66 - Şu‘arâ’ 26/137. 67 - Râzî, age., XXVI, 178.
  • Şu‘arâ 26/137
• 68 - Mü’minûn 23/24.
  • Mü'minûn 23/24
• 69 - Nahl 16/103; Furkân 25/4-5.
  • Nahl 16/103 Furkân 25/5
• 70 - Semerkandî, age., III, 159.
• 71 - Semerkandî, age., III, 159; Taberî, age., XXIII, 129.
• 72 - Meryem 19/75; Yâsîn 36/28, 75; Sâffât 37/173; Sâd 38/11; Dühân 44/24; Mülk 67/20. 73 - Tevbe 9/26, 40; Ahzâb 33/9; Yasîn 36/28; Sâffât 37/173; Feth 48/4, 7; Müddessir 74/31. 74 - Bakara 2/249, 250; Yûnus 10/90; Meryem 19/75; Tâhâ 20/78; Şu‘arâ’ 26/95; Neml 27/17, 18, 37; Kasas 28/6, 8, 39, 40; Ahzâb 33/9; Sâd 38/11; Dühân 44/24; Zâriyât 51/40; Mülk 67/20; Burûc 85/17. 75 - Neml 27/17. 76 - Yâsîn 36/75. 77 - Hûd 11/17; Ra‘d 13/36; Meryem 19/37; Ahzâb 33/20, 22; Sâd 38/11, 13; Mü’min 40/5, 30; Zuhruf 43/65. 78 - Semerkandî, age., III, 160; Taberî, age., XXIII, 130.
  • Meryem 19/75 Yâsîn 36/28 Yâsîn 36/75 Sâffât 37/173 Sâd 38/11 Duhân 44/24 Mülk 67/20 Tevbe 9/26 Tevbe 9/40 Ahzâb 33/9 Yâsîn 36/28 Sâffât 37/173 Fetih 48/4 Fetih 48/7 Müddessir 74/31 Bakara 2/249 Bakara 2/250 Yûnus 10/90 Meryem 19/75 Tâhâ 20/78 Şu‘arâ 26/95 Neml 27/17 Neml 27/18 Neml 27/37 Kasas 28/6 Kasas 28/8 Kasas 28/39 Kasas 28/40 Ahzâb 33/9 Sâd 38/11 Duhân 44/24 Zâriyât 51/40 Mülk 67/20 Burûc 85/17 Neml 27/17 Yâsîn 36/75 Hûd 11/17 Ra‘d 13/36 Meryem 19/37 Ahzâb 33/20 Ahzâb 33/22 Sâd 38/11 Sâd 38/13 Mü'min 40/5 Mü'min 40/30 Zuhruf 43/65
• 79 - Bakara 2/26, 88; A‘râf 7/3, 10; Mü’minûn 23/78; Neml 27/62; Yâsîn 36/6; Sâd 38/11, 24; Mü’min 40/58; Şûrâ 42/27; Mülk 67/23; Hâkka 69/41, 42; İnfitâr 82/8.
  • Bakara 2/26 Bakara 2/88 A‘râf 7/3 A‘râf 7/10 Mü'minûn 23/78 Neml 27/62 Yâsîn 36/6 Sâd 38/11 Sâd 38/24 Mü'min 40/58 Şûrâ 42/27 Mülk 67/23 Hâkka 69/41 Hâkka 69/42 İnfitâr 82/8
• 80 - Semerkandî, age., III, 160; Taberî, age., XXIII, 131; Zemahşerî, age., IV, 74.
• 81 - Taberî, age., XXIII, 132-133. 82 - Hûd 11/67, 94; Hıcr 15/73, 83; Mü’minûn 23/41; ‘Ankebût 29/40; Yâsîn 36/29, 49, 53; Sâd 38/15; Kâf 50/42; Kamer 54/31; Münâfikûn 63/4.
  • Hûd 11/67 Hûd 11/94 Hicr 15/73 Hicr 15/83 Mü'minûn 23/41 ‘Ankebût 29/40 Yâsîn 36/29 Yâsîn 36/49 Yâsîn 36/53 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Kamer 54/31 Münâfikûn 63/4
• 83 - Semerkandî, age., III, 160; Zemahşerî, age., IV, 74. 84 - Râzî, age., XXVI, 183.
• 85 - Semerkandî, age., III, 160-161; Taberî, age., XXIII, 134.
• 86 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 87 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8. 88 - Meryem 19/84.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25 Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8 Meryem 19/84