Fetih Suresi

Medine’de hicrî 7. yılda Hudeybiye antlaşmasından sonra indirilmiş olması muhtemel olan, 29 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen ve “fetih, zafer” anlamına gelebilecek şekilde فَتْح feth kelimesinden alan Feth sûresi, inişe göre 110, resmî sıralamada ise 48. sûredir.

Feth sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Muhammed sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Hz. Peygamber’in hem kendisi hem de müminler için istiğfarda bulunması, sonrasında bağışlandığı müjdesinin zikredilmesi” (Muhammed 19; Feth 2), “infakın gerekliliği ile fethin nasip olması” (Muhammed 38; Feth 1), “müminlerin günahlarının bağışlanması ve kâfirlerin cezalandırılmasından söz edilmesi” (Muhammed 1-2, 12; Feth 4-5), “cennetin çeşitli özelliklerine yer verilmesi” (Muhammed 12, 15; Feth 4) gibi konular iki sûrenin peşpeşe sıralanmasının nedenlerinden bazıları olarak belirtilebilir.

Feth sûresinin ilk âyetlerinde, Hudeybiye’de verilen büyük fetih, ardından Hz. Peygamber’in günahlarının bağışlandığı müjdesi, gönüllere huzur verilişi, müminlerin cennetlerle ödüllendirip münafık ve müşriklerin ağır bir şekilde cazalandırılacağı, nihayetinde göklerin ve yerin bütün ordularının sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu ifade edilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri, Yüce Allah için fedakârlık yapılıp tesbih ve zikre devam edilmesi gerektiği, Nebî (as)’a biat edenlerin aslında Yüce Allah’a biat ettikleri, göçebelerin geri kalmaktan dolayı özür dilemeleri, onların yanlış zanları, inkârcılara azap edileceği, hükümranlığın sadece Yüce Allah’a aidiyeti, göçebelerin yersiz bazı istekleri ve mazereti olanların tehditlerden istisna edilecekleri dile getirilmektedir.

18. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın ağacın altında biat edenlerden razı olduğu, ganimetlerle buluşturulacakları, kâfirlerin mutlak surette mağlup edilecekleri, Allah’ın sünnetinin değişmez olduğu, Mekke’de Müslümanları kâfirlerin müdahalesinden koruduğu, inkârcıların Müslümanları ibadetten engellemeye çalıştıkları, ancak bunda elbette başarılı olamayacakları, Rasûlüllâh’ın gördüğü rüyanın gerçekleşeceği, Mescid-i Harâm’a güven içinde girecekleri, Hz. Peygamber’in başarılı olacağı, onun ve beraberindeki müminlerin özelliklerinin Tevrât’ta ve İncîl’de de yer aldığı, nihayetinde iman ehli ve salih amellerin sahiplerine ödül vaadi beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde Hz. Peygamber’e apaçık bir fetih verdiğini, bununla ona ve müminlere olan katkısını, müminleri ödüllendirip inkarcıları cezalandıracağını, Hz. Peygamber’in çeşitli sıfatlarını ve Hz. Peygamber’e biat edenlerin Allah’a biat ettiğini ele almaktadır.

a) Hz. Peygamber’e ve Müminlere Ödüller

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde Hz. Peygamber’in geçmiş ve gelecek günah(lar)ını bağışlamak, ona olan nimetini tamamlamak ve dosdoğru bir yola iletmek için muhteşem, şanlı bir zaferle yardım edeceğini müjdelemekte, imanlarını imanla arttırsınlar diye müminlerin kalplerine güven indirdiğini, göklerin ve yerin ordularının sadece ve sadece Allah’a ait olduğunu bildirmektedir.

ı. Feth-i Mübîn Müjdesi

اِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُب۪ينًا “Şüphesiz ki biz sana (Hudeybiye’de) apaçık bir zafer verdik.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; فَتَحْنَا fetahnâ fiili “fetih, zafer verdik”; لَكَ leke ifadesi “sana”; فَتْحًا مُب۪ينًا fethan mübînen tamlaması ise “apaçık bir fetih, apaçık bir zafer” demektir.

Burada Hudeybiye barışı sayesinde Mekke’nin fethinin artık önünün açılacağı müjdesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde Hz. Peygamber’e ihsan ettiği apaçık bir fetihten söz etmektedir ki müfessirlerimiz bundan maksadın Mekke’nin fethi, Hudeybiye antlaşması, Bizans ve diğer ülkelerin fethi, İslâm’ın bütün fetihleri veya İslâm’ın hükümleri olabileceğini belirtmişlerdir. Maksadın ilahi hükümler olduğu A‘râf 7/89 ve Sebe’ 34/26 gibi âyetlerle delillendirilmektedir.(1)

Sûrenin tanıtımında da belirttiğimiz üzere, bu sûre indirildiğinde henüz Mekke fethedilmediği için âyette “geçmiş zaman” kalıbında yer alan فَتَحْنَا fetahnâ fiiline “gelecek zaman” anlamı verilmesi zorunluluktur. Bu yüzden böyle bir tercihe gerek kalmadan ve sûrenin indiriliş zamanını da göz önüne alarak maksadı Hudeybiye barış antlaşması olarak kabul edip âyetleri bu şekilde yorumlamak en doğrusudur. Zaten sûrenin Hudeybiye dönüşü indirildiğinde görüş birliği vardır.(2)

Bu konuda Hz. Ömer’in Nebî (as)’a üç kez soru sorup ancak dördüncüde cevap aldığı, bu esnada Hz. Peygamber’in fetih ve mağfiret müjdesi nedeniyle bu sûrenin inişinin kendisi için güzel olduğunu söylediği de aynı şekilde yoğun bir şekilde rivayet edilmektedir.(3)

Âyette geçen فَتَحْنَا fetahnâ fiili “hüküm belirlemek”, “açmak”, “İslâm’a hidayet etmek”, “nübüvvet vermek” gibi anlamlarda değerlendirilmektedir.(4) Buna göre, âyette sözü edilen “apaçık fetih”ten kastı, büyük bir fethin önünü açmak manasında Hudeybiye’de elde edilen ve Mekke’nin fethinin bir anlamda müjdelenmesi olarak anlayabiliriz. Zaten daha sonra yorumlacağımız Feth 48/27’de verilen bilgiler de bu görüşü desteklemektedir.

Esasında Zemahşerî’nin de dediği gibi, fetih savaşlı da olabilir, savaşsız da. Savaşlı olan anlaşıldığına göre savaşsız olan fetih insanların yüreklerine nüfuz edilebilen, onların fıtratlarına ve vicdanlarına varabilmeyle ilgili elde edilen kazanımlardır. Özellikle âyette zikredilen مُب۪ينًا mübînen sıfatı, lütfedilen fethin gerçek manada ve hiçbir tartışmaya yer bırakmayacak şekilde “apaçık” olduğunu göstermektedir.

Buna göre, toprak fetihlerinin yürek fetihleriyle desteklenmediği pek çok örnekte kazanılan toprakların kaybedildiği bilinen bir gerçektir. Öyleyse âyette vurgulanan husus, muhatapların kalplerinin İslâm’a ısınmasının sağlanması manasında Hudeybiye’de yapılan antlaşmadır. Esasında antlaşma metninde bazı hususlar Müslümanların aleyhinde gibi görünse de sonuçta bunun bir zafer vesilesi olduğu farkedilmektedir.

ıı. Hz. Peygamber’e Yönelik Lütuflar

لِيَغْفِرَ لَكَ اللّٰهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَاَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا وَيَنْصُرَكَ اللّٰهُ نَصْرًا عَز۪يزًا “Böylece Allah senin geçmiş ve gelecek günahını bağışlayacak, sana olan nimetini tamamlayacak ve seni doğru yola ulaştıracaktır. Sana güçlü bir şekilde yardım edecektir.”

Buradaki لِيَغْفِرَ li yağfirra ifadesi “bağışlasın diye, sonuçta bağışlayacaktır”; لَكَ leke ifadesi “seni, senin için”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَا تَقَدَّمَ mâ tekaddeme ifadesi “geçmiş olan şeyi”; مِنْ ذَنْبِكَ min zenbike ifadesi “senin (işlediğin) günahı”; وَمَا تَاَخَّرَ ve mâ teahhara ifadesi “ve sonradan işlemiş (olaca)ğını da”; وَيُتِمَّ ve yütimme fiili “ve tamamlayacaktır”; نِعْمَتَهُ nı‘metehû tamlaması “O’nimetini”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana olan”; وَيَهْدِيَكَ ve yehdiyeke ifadesi “ve seni eriştirecek”; صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا sırâtan müstekîmen tamlaması “dosdoğru yola”; وَيَنْصُرَكَ ve yensurake ifadesi “ve sana yardım edecektir, zafer verecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; نَصْرًا عَز۪يزًا nasran ‘azîzen tamlaması ise “muhteşem (şanlı) bir zaferle” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yönelik vaad ettiği ve müdelediği çeşitli nimetler gündeme getirilmektedir.

1. لِيَغْفِرَ لَكَ اللّٰهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَاَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا “Böylece Allah senin geçmiş ve gelecek günahını bağışlayacak, sana olan nimetini tamamlayacak ve seni doğru yola ulaştıracaktır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e Hudeybiye’de gönüllerin fethi ile ardından gerçekleşecek olan Mekke’nin fethiyle ilgili bir müjde makamında “apaçık bir fetih” verdiğini beyan ettikten sonra, bu sayede Hz. Peygamber’in geçmiş ve gelecek günahlarını da affedeceğini, ona olan nimetini bu şekilde tamamlayacağını ve kendisini dosdoğru bir yola ileteceğini de müjdelemektedir.

a)لِيَغْفِرَ لَكَ اللّٰهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَاَخَّرَ “Böylece Allah senin geçmiş ve gelecek günahını bağışlayacaktır.” Burada geçen لِيَغْفِرَ li yağfira ifadesindeki lâm harfi “akıbet/sonuç” manasına alınırsa, âyetin anlamı “böylece Allah senin günahlarını bağışlayacak” şeklinde olur. Yok eğer bu edat ta‘lîl yani “illet ve sebep” bildirmek manasında yorumlanırsa bu defa mesaj “Allah senin günahlarını bağışlamak için sana apaçık bir fetih nasip etti” şeklini alır.

“Hz. Peygamber’in günahlarından dolayı istiğfar etmesi” konusunu daha önce Muhammed 47/19’da da ele almıştık. Önemine binaen burada aynı konuya yeniden değinmekte yarar görmekteyiz. Nisâ’ 4/106, Mü’min 40/55, Muhammed 47/19, Feth 48/2 ve Nasr 110/3’te de belirtildiği üzere, Hz. Peygamber’in de bağışlanmayı gerektirecek hataları vardı. Bu âyetlerde verilen bilgilere göre, Hz. Peygamber hem kendi hataları için hem de bütün mümin erkek ve kadınların günahları için Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunması gerektiği noktasında bilgilendirilmiştir.

Mü’min 40/7’de “meleklerin müminler için istiğfarda bulunmaları” gerçeğini de hatırlarsak, bir kişinin başka bir kişi için bağışlanma dileğinde bulunabileceğini, ancak hiç kimsenin başkaları için tevbe edemeyeceğini söylemek durumundayız. Burada da Hz. Peygamber’in kendi hatası için istiğfarda bulunması kendisine emredilmiş, müminlerin de bu yolda bir tutum, tavır ve duyarlılık içerisinde bulunmaları gerektiği dolaylı olarak emrediliyor demektir.

Hicretle ilgili ve sonrasında, dahası belki de Hudeybiye sonrasında Mekke’nin fethiyle ilgili olarak Hz. Peygamber’de belli bir tereddüt meydana gelmiş olabilir. Nitekim Hz. Peygamber’in de bir insan olarak yaşadığı tereddütler söz konusu edilebilir. İşte bu nedenle indirilen Nasr sûresi bütünüyle bu konuyu içermekte ve Hz. Peygamber orada da istiğfar ve tesbih noktasında uyarılmaktadır. Burada da sözü edilebilecek istiğfâra konu olay, hicret sonrasında Mekke’ye yeniden dönebilmeyle ilgili yaşadığı tereddüt olabilir.

Hz. Peygamber Mekke’den hicrete mecbur bırakıldığı için, onun yeniden oraya dönme arzusuna ulaşma isteği, belki de bazı “acaba”ları içermekteydi. Nitekim konuyla ilgili olarak Nasr 110/1-3’te bütünüyle bu konu dile getirilmektedir. İstiğfâr, “bağışlanma dileğinde bulunmak” demek olduğu için “acaba Mekke’ye dönebilecek miyiz?” şeklindeki bir kaygı, istiğfâra yer verilmesinin amacını karşılayabilir.

İşte Yüce Allah âyette Hz. Peygamber’in bu konuda bir tereddüdünün olabileceğini, fetih müyesser olunca da o zamana kadarki düşünceleri nedeniyle hatasının bağışlanacağını, daha sonra da işleyebileceği hatalarını affedeceğini bu şekilde kendisine müjdelemiş olabilir.

“Hz. Peygamber’in istiğfar gerektirecek bir davranışta bulunmasını” anlaşılamaz bulanlar bilmelidirler ki, Hz. Peygamber de bir insandır, o da hata yapabilir. Nitekim kendisine bu âyet hatırlatılıp “senin geçmiş ve gelecek bütün günahların affedilmiştir; istiğfara ne gerek var?” diye soranlara “Ben, şükreden bir kul olmayayım mı?”(5) cevabını verdiği, hatta her gün 100 kez istiğfarda bulunduğu rivayet edilmektedir.(6) Önemli olan, hatada ısrarcı olmamaktır.

En başında peygamberlerin ve elbetteki Peygamberimiz (as)’ın bulunduğu muttakî insanların tanımının yapıldığı Âl-i İmrân 3/133-135’te takvâ sahibi olanların hata yapmamasından söz edilmez. Aksine, bir hata işlediklerinde veya kendilerine haksızlık yaptıklarında, hemen Yüce Allah’ı hatırlayıp, hataları nedeniyle bağışlanma dileğinde bulundukları ve bile bile hatada ısrar etmedikleri beyan edilmektedir.

Kur’ân’da birtakım âyetler dikkate alındığında, hata yapmayan peygamber anlayışının yanlış olduğu hemen fark edilebilecektir.(7) Bu konuda unutulmaması gereken nokta şudur: “Bir peygamber aynı hatayı iki kere yapmaz; sürekli hata yapmaz, hatası düzeltilmeden ve istiğfar edip bağışlanmadan ölmez.”

Hatanın düzeltilmesi, söz konusu davranışın ümmet için bir hatanın devamını engellemeye yöneliktir. Peygamberlerin masumiyeti de vahyin insanlara ulaştırılması noktasındadır; yoksa hiç hata yapmamalarında değildir. Kur’ân kıssalarında çeşitli peygamberlerin hatalarından söz edilmesinin hikmeti de bu olsa gerektir.

Konuyla ilgili yorumlarda çeşitli noktalar üzerinde durulmakta, Hz. Peygamber’in hata yapmayacağı, bu yüzden onun hatasının değil de Hz. Âdem’in ve son ümmetin fertlerinin hatasının affedilmesinin burada kastedildiği bildirilmektedir.(8) Dahası maksadı şöyle ifade edenler de vardır:

Bu noktada ذَنْب zenb kelimesinin anlamının müşrikler tarafından Hz. Peygamber’e nispet edilen suçlamalara işaret ettiği, buna göre “geçmişteki suçu”nun Hz. Peygamber’in Mekke’deki tevhid mücadelesi ve şirk inancına muhalefeti, “gelecekteki suçu”nun ise bu mücadele ve muhalefeti Medine’ye hicretten sonra da sürdürmesi olabilir.(9)

b) وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ “Sana olan nimetini tamamlayacak.” Burada sözü edilen “nimetin tamamlanması” Mâide 5/3’te de geçtiği gibi “vahyin tamamlanması”, elbette bağlam gereği Mekke’nin fethedilmesi, İslâm esaslarının hepsinin iletilmesi, İslâm’ın diğer inançlara üstün gelmesi, müslümanların düşmanlarına galibiyeti, İnşirâh 94/4’te beyan edildiği gibi şanının yüceltilmesi vs. olarak anlaşılabilir.

Bu konuda Duhâ ve İnşirah sûrelerinde verilen bilgiler nimetin tamamlanması bağlamında ele alınabilir. Ayrıca Nisâ’ 4/100’da ifade edildiği üzere, hicret sonrasında vaad edilen genişlik ve huzurlu ortamların ihsan edilmesi de bu bağlamda hatırlanabilir.

c) وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا “Seni dosdoğru bir yola iletecektir.” Yüce Allah fetihle birlikte Hz. Peygamber’e müjdelediği unsurlardan birisini de “onu dosdoğru yol” dediği sırât-ı müstakîm’e yani hidayet üzere sabit kılıp kendisini peygamberlerin yoluna eriştirmek şeklinde belirlemektedir. İslâm, içerisinde hiçbir eğriliğin bulunmadığı dosdoğru dinin ve dosdoğru yolun adıdır.

İşte Hz. Peygamber bu yönüyle de müjdelenerek, yolunun hakikat yolu olduğu noktasında yeniden bilgilendirilmiş olmaktadır. Sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”a hidayet, Kur’ân’ın sunduğu hak ve hakikat anlamında “dosdoğru yol”u gösterip ona eriştirmektir.

Yüce Allah En‘âm 6/87’de de beyan ettiği gibi, bütün peygamberlerini ve elbette Hz. Peygamber’i sırât-ı müstakîm adını verdiği “dosdoğru yol”a ilettiğini haber vermektedir. Bu gerçek Hz. Peygamberle ilgili bir bağlamda ancak bütün peygamberler için Yâsîn 36/4’te de zikredilmektedir.

Sırât-ı müstakîm kavramı hakkında Fâtiha 1/6’da geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

“Dosdoğru yol” anlamına gelen sırât-ı müstakîm tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmektedir. Her namazın her rekâtında tekrarladığımız Fâtiha’da sırât-ı müstakîmi istememiz gerektiği öğretilmektedir. Öyleyse bu kavramın neyi karşıladığını Kur’ân’dan öğrenmek durumundayız.

Sırât-ı müstakîm, “dâr-ı selâmdır; yani barış ve esenlik yurdudur; hayat tarzıdır; İslâm’dır, Kur’ân”dır.(10) Bu anlamda Kur’ân, doğruya götüren yegâne yoldur; onun akvam oluşu, “en doğru oluşu”nu değil, “tek doğru oluşu”nu ifade eder.(11)

Başka kaynakların doğru olup olmaması Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır; Kur’ân’a uygun olan doğrudur; aykırı olan ise yanlıştır; Hz. Peygamber’in öğütlediği anlayış budur.

Sırât-ı müstakîm, “hidayet ve istikamet üzere olmak”,(12) “dînî esasların, dînî hassasiyetlerin ve hayatı çepeçevre kuşatan prensiplerin bütünü”,(13) “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberler, hakikatı tasdik edenler, hakka şahit olanlar ve özü sözü bir salihlerin yolu”,(14) “içini Yüce Allah’ın doldurduğu ve sınırlarını O’nun belirlediği sapmaz hakikat yolu”dur.

Sırât-ı müstakîm, “içeriği ilâhî hakikatlerden beslenen, müslümanların takip etmesi istenen, Allah’a ulaştıran, kapısı cennete açılan tek ve en kestirme yol”dur. Sırât-ı müstakîm, Allah’ın,(15) özelde Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un,(16) ayrıca Hz. İsâ’nın(17) ve nihayet Hz. Peygamber’in takip ederek ümmetine rehberlik ettiği yoldur.(18)

Sonuç olarak sırât-ı müstakîm, bütün peygamberlerin(19) iman ettiği, yaşadığı ve ümmetlerine tebliğ ettiği “hak ve hakikat yolu”dur.

Vahyin sırât-ı müstakîm üzere olmayı sağlayan yegâne ölçü olduğu gerçeğini daha önce de zikrettiğimiz üzere Hz. Peygamber de Kur’ân’ı tarif ettiği uzunca bir hadisinde özellikle dile getirmektedir.(20) Söz konusu hadiste Hz. Peygamber, Kur’ân’ın gerçeği yanlıştan ayıran özelliğini ve bütünüyle insan hayatındaki yerini oldukça geniş ve pek çok noktayı açıkalayacak şekilde, özellikle de Kur’ân’dan beslenen çeşitli boyutlarıyla anlatmıştır. Bunun sonucunda dolayısıyla bizden de bunu böyle kavrayıp bilmemiz istenmektedir.

2. وَيَنْصُرَكَ اللّٰهُ نَصْرًا عَز۪يزًا “Sana güçlü bir şekilde yardım edecektir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitabına ve ona olan nimet hatırlatmalarına devam ederek, kendisine muhteşem bir şekilde yardım edeceğini de müjdelemektedir.

Âyette geçen عَز۪يز ‘azîz kelimesi “yüce”, “güçlü”, “altedilemez”,(21) “şanlı” gibi anlamlar içermekte ve “ilahi yardımın ihtişamına yani muhteşem oluşuna” dikkat çekilmiş olmaktadır. “Yardımının azîz oluşu” hem kaynağının şerefi ve gücü nedeniyledir, hem de muhatabına kazandıracağı izzet ve şerefle ilişkilidir.(22)

Âl-i İmrân 3/126’da “Uhud”la, Enfâl 8/10’da “Bedir”le ilişkili olarak gerçek ve sonuç alıcı yardımın sadece ve sadece Yüce Allah tarafından geleceği beyan edilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen muhteşem yardım ise “Mekke’nin fethi”yle ilişkilendirilmektedir. Ayrıca hem Saff 61/13 hem de Nasr 110/1’de sözü edilen yardım ve zafer de aynı şekilde Yüce Allah’a nispet edilerek ilahi yardım noktasında müslümanlarda doğru bir zihin inşa edilerek güven kazanmaları sağlanmak istenmektedir.

ııı. Ümmete Güven Duygusu İhsanı

هُوَ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ السَّك۪ينَةَ ف۪ي قُلُوبِ الْمُؤْمِن۪ينَ لِيَزْدَادُوٓا ا۪يمَانًا مَعَ ا۪يمَانِهِمْ وَلِلّٰهِ جُنُودُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “İmanlarını imanla artırsınlar diye müminlerin kalplerine güven indiren O’dur. Göklerin ve yerin orduları yalnızca Allah’a aittir. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (her şeyi hikmetle yapandır).”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O (Allah)”; الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ allezî enzele ifadesi “indirmiştir, indirendir, verendir”; السَّك۪ينَةَ es-sekînete ifadesi “huzur”; ف۪ي قُلُوبِ الْمُؤْمِن۪ينَ fî kulûbi’l-mü’minîne tamlaması “müminlerin kalplerine”;لِيَزْدَادُوٓا li yezdâdû ifadesi “arttırsınlar diye”; ا۪يمَانًا îmânen kelimesi “iman bakımından, imanlarını”; مَعَ ا۪يمَانِهِمْ me‘a îmânihim ifadesi “onların imanlarıyla birlikte, imanlarını daha arttırsınlar diye”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a aittir”; جُنُودُ السَّمٰوَاتِ cünûdü’s-semâvâti tamlaması “göklerin orduları, göklerdeki askerler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (orduları)”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlerin kalplerine indirdiği huzur ve O’nun eşsiz ve erişilmez gücü gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ السَّك۪ينَةَ ف۪ي قُلُوبِ الْمُؤْمِن۪ينَ لِيَزْدَادُوٓا ا۪يمَانًا مَعَ ا۪يمَانِهِمْ “İmanlarını imanla artırsınlar diye müminlerin kalplerine güven indiren O’dur.” Yüce Allah ilk âyetlerde Hz. Peygamber’e yönelik nimet ve müjdelerini beyan ettikten sonra, bu defa hitabı müminlere yaymakta ve imanlarını arttırarak onların da daha da güçlü bir imana erişmelerini sağladığını bildirmektedir.

a) Kur’ân’da üçü bu sûrede olmak üzere altı kez(23) zikredilen السَّك۪ينَة/سَك۪ينَة es-sekîneh/sekîneh kelimesi “iç huzuru”, “sükünet”, “huzur”, “sürur” gibi insanı mutlu eden gönül huzuru ve güven duygusudur. İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’e vaad ettiği bütün yardım ve zaferlerin elde edilmesinde müminlerin kalplerine huzur, sükun ve güven verdiğini hatırlatarak müminleri bu davada yalnız bırakmadığını ve onları de desteklediğini bildirmektedir.

Tevbe 9/26’da da belirtildiği gibi, Huneyn’de de yaşandığı üzere, yardımın en büyüğü kalplere yönelik olan huzur ve güvendir. Zira savaş ortamlarında kafirlerin kalplerine korku salınması(24) da bunun kafirler tarafında görülen karşılığıdır. Bu yönüyle Yüce Allah müminlerin imanını arttırarak daha güçlü bir imana sahip olmalarını da sağlamış olmaktadır.

b) Yüce Allah müminlerin kalplerine sekîneh dediği gönül huzuru ve sükunu verdiğini beyan ettikten sonra, bunun gerekçesini ve sonucunu ise “onların imanlarına iman katılarak imanlarının artması” şeklinde beyan etmektedir. Önemine binaen bu konuyu burada tekrar ele almak istiyoruz.

ı. “İmanın ve/veya hidayetin artması” konusu Âl-i İmrân 3/173, Enfâl 8/2, Tevbe 9/124, Kehf 18/13, Meryem 19/76, Ahzâb 33/22, Muhammed 47/17, Feth 48/4 ve Müddessir 74/31’de zikredilmektedir. İlgili âyetlerde de ele aldığımız üzere, “imanın” ve “hidayet üzere olanların hidayetlerinin arttırılması” gerçekleşmiş bir konudur ve dolayısıyla “imanın artması” mümkündür.

ıı. İmanın artması, inanılacak şeylerin artmasıyla elde edilen bir durum olabilir. Nitekim Tevbe 9/124’te de belirtildiğine göre, her bir sûre indirildiğinde bazı kâfirler, “Bu sûre hanginizin imanını artırdı?” diye sorarlardı. Yüce Allah buna cevap olarak, “İman edenlerin imanlarının artacağını” ifade etmektedir. İmanın artması, ilâhî gerçeklerin hatırlatılması ve onların muhataplara aktarılmasıyla da elde edilebilir. İlâhî bilgilendirmeler yapılarak imanın artabileceği sonucuna varılabilir.

ııı. Hidayetin artması ifadesi, onun güçlenmesi, pekiştirilmesi ve sarsılmaz şekilde mukavemetli kılınması anlamlarına gelmektedir. Hidayet artacağına göre, bir çeşit hidayet demek olan iman da elbette artabilir. Bakara 2/2’de “Kur’ân’ın müttakîler için hidayet kaynağı olması” bir manada hidayetin arttığını gösterir. Zaten müttakî olan bir insanın Kur’ân’ın hidayetinden istifade etmesi demek, takva üzere kalması ve takva ilkelerinin artışını hayatında uygulaması demektir.

ıv. İbn Abbâs, Ebû Hureyre, Mücâhid ve Ebu’d-Derdâ gibi bazı sahâbîlerden ve âlimlerimizden nakledilen rivayetlere göre, iman ve islâm artabilir de eksilebilir de.(25) Bu bağlamda İmam Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh adlı eserinin Kitâbü’l-İmân “İmân Kitâbı” başlığı altında çeşitli âyetlerden deliller getirerek, çok önemli ve bir o kadar da isabetli bir tespitte bulunup, imanın artabileceğini ve eksilebileceğini beyan etmiştir.(26)

Ebû Hureyre’den gelen bir rivayete göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “İman yetmiş küsür kısımdır. Bunların en yücesi Allah’tan başka ilah olmadığına şehadet etmektir. En düşüğü ise eziyyet veren şeyleri yoldan gidermektir.”(27)

2. وَلِلّٰهِ جُنُودُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَكَانَ اللّٰهُ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Göklerin ve yerin orduları yalnızca Allah’a aittir. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (her şeyi hikmetle yapandır).” Yüce Allah başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminlere yardım edeceğini müjdelerken çeşitli hususları da hatırlatmakta ve buna gücünün yeteceğinin mutlak surette bilinmesini istemektedir.

Bu çerçevede Feth 48/7’de de belirtildiği üzere, “göklerin ve yerin bütün ordularının sadece ve sadece kendisine ait olduğunu” beyan ederek, bunun gerekçesini عَل۪يم ‘alîm sıfatı gereği “her şeyi bilmesi”ne ve حَك۪يم hakîm sıfatı gereği de “her işindeki hikmeti”ne bağlamaktadır.

Konuyla ilgili olarak Müddessir 74/31’de “Yüce Allah’ın ordularını O’nun dışında hiç kimsenin bilemeyeceği” belirtilmektedir. Hz. Nûh’a yardım eden “bulutlar, yağmurlar ve yerden fışkıran gözeler”, Hz. Hûd’a yardım eden ve “7 gece, 8 gündüz devam eden fırtına veya kasırga”, Hz. Sâlih’e ve Hz. Lût’a yardım eden “tabiî sarsıntılar”, Hz. İbrahim’e yardım eden “ateş”, Hz. Mûsâ’ya yardım eden “asâ, deniz ve böcekler”, Hz. İsa ve diğer peygamberlerle buluşturulan ilâhî yardım örnekleri ve daha nice nice ordular, bunların hepsi Yüce Allah’ındır ve sadece O’nun iradesi ile görev yapmaktadırlar.

Bu arada Âl-i İmrân 3/123 ve Enfâl 8/12’de de belirtildiği gibi, Bedir’de Yüce Allah’ın yardımından söz edilen pasajda meleklerin görevlendirilmesini de özellikle hatırlamak gerekmektedir. Daha önce ifade ettiğimiz üzere, kâfirlerin kalplerine korku salınması(28) da bir başka yardım veya ordu manasında yorumlanabilir.

Yüce Allah’ın iradeli Müslüman kulları, elbette sahipsiz bırakılmamıştır ve bırakılmayacaklardır da. Çünkü O’nun iradesiz Müslüman kulları olan tabiî güçler, iradeli olan Müslüman kullarına yardıma programlanmıştır. Önemli olan, insanların kendi iradelerini Yüce Allah’ın iradesi doğrultusunda kullanmaları ve O’nun istediği gibi bir hayat yaşamaya çalışmalarıdır. ‘Ankebût 29/69’da da dile getirildiği gibi, insanlar ellerinden gelen fedakârlığı yaptıklarında Yüce Allah onlara bütün yollarını açacak ve onları yardımcısız bırakmayacaktır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj bu doğrultuda anlaşılmalıdır. Bütün zamanların inkârcı ve alaycı kâfirleri, hayatı dünyadakinden ibaret saydıkları için, mahşere dair verilen bilgileri dikkate ve ciddiye almamakta, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine itibar etmemektedirler.

Onların bu olumsuz tavırlarına karşılık Yüce Allah müminlere moral vermekte, onlar görevlerini yaptıkları sürece Yüce Allah’ın göklerdeki ve yerdeki ordularının da devreye gireceği özellikle hatırlatılmaktadır. Yüce Allah’ın insan idrakinin üzerinde orduları, güçleri ve imkânları vardır.

Âyetteki mesaj Yüce Allah’a, O’nun eşsiz ve erişilmez gücüne tereddütsüz inanmak ve güvenmekle ilgilidir. Sadece Yüce Allah’a güvenenler bu güvenlerinin sonunda mahcup ve mağlup olmayacaklarını da bilmelidirler. İnananlar bu güvenle moral bulmalı, karşıtları ise kendilerine esaslı bir gözdağı verildiğini ve inanmaya davet edildiklerini unutmamalıdırlar.

b) Müminlere Ödül, İnkarcılara Azap

Yüce Allah, sûrenin 5-7. âyetlerinde müminleri, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğini, onların günahlarını örteceğini, ayrıca Allah hakkında kötü zanda bulunan münafıklara ve müşriklere azap edeceğini, müslümanlar için bekledikleri kötülük çemberinin başlarına dolanacağını, çünkü Allah’ın onlara gazap edip lânetlediğini ve cehennemi kendilerine hazırlamış olacağını, göklerin ve yerin ordularının kendisina ait olduğunu haber vermektedir.

ı. Müminlerin Cennete Alınması

لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَيُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَكَانَ ذٰلِكَ عِنْدَ اللّٰهِ فَوْزًا عَظ۪يمًا “Sonuçta (Allah) mümin erkeklerle mümin kadınları, içlerinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecek ve onların günahlarını örtecektir. İşte bu, Allah katında büyük bir kurtuluştur.”

Âyetteki لِيُدْخِلَ li yüdhıle fiili “yerleştirsin diye”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi “mümin, inanan erkekleri”; وَالْمُؤْمِنَاتِ ve’l-mü’minâti kelimesi “ve mümin, inanan kadınları”; جَنَّات cennâtin kelimesi “bahçelere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmakta olacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru ifadesi “ırmaklar”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَيُكَفِّرَ ve yükaffira fiili ““ve örtsün (diye)”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; سَيِّـَٔاتِهِمْ seyyiâtihim tamlaması “onların günahlarını”; وَكَانَ ve kâne kelimesi “(şöyle)dir”; ذٰلِكَ zâlike ifadesi “işte bu, bu (durum)”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhı ifadesi “Allah katında (şöyledir)”; فَوْزًا عَظ۪يمًا fevzen ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir kurtuluş(tur)” demektir.

Burada mümin erkeklere ve mümin kadınlara yönelik mahşerde verilecek ödüller gündeme getirilmektedir.

1. لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَيُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ “Sonuçta (Allah) mümin erkeklerle mümin kadınları, içlerinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecek ve onların günahlarını örtecektir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e verdiği müjdeleri ve bir önceki âyette de zikrettiği üzere, müminlerin kalplerine ihsan ettiği huzuru, dahası bu gerekçeyle imanlarının artmasını murat ettiğini bildirdikten sonra, onların mahşerdeki ödüllerine de bu âyette değinmektedir.

Âyetin ilk cümlesinde geçen لِيُدْخِلَ li yüdhıle ifadesinin başındaki lâm/li harfi tıpkı Feth 48/2. âyette olduğu gibi “akıbet/sonuç” manası veren bir konumda kabul edilebilir ki bizim de tercimiz bu istikamettedir. Ancak söz konusu harfe ta‘lîl yani “illet ve sebep” bildiren bir mana da verilebilir ve bu şekilde kalplerine huzur verilmesinin gerekçesine dikkat çekilmiş olur. Buna göre âyetin tercümesi şu şekli alır: “(Bütün bu lütuflar) mümin erkeklerle mümin kadınları, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyması, onların günahlarını örtmesi içindir.”

İkinci âyette Hz. Peygamber’e yönelik olarak geçmiş ve gelecek günahlarının affedilmesi müjdesini duyan müminlerin “bize bundan ne var acaba” diye merak ettikleri, işte bunun üzerine kendilerine de sekinet yani huzur ve sükünet ihsan edildiği, mümin erkeklerin ve mümin kadınların da cennete gidecekleri müjdesinin yer aldığı bu âyetin indirildiği, dahası inkârcı müşriklerle münafıkların da cehennemle cezalandırılacakları bilgisinin yer aldığı bir sonraki âyetin de bu konuyla ilgili olarak indirildiği rivayet edilmektedir.(29) Anlaşılıyor ki Feth sûresinin 4-7. âyetleri bu vesileyle indirilmiştir.

Yüce Allah’ın mahşerle ilgili olarak mümin erkeklere ve mümin kadınlara yönelik ödül vaadinin, altlarından ırmaklar akan cennetler olduğunu ve onların hatalarını bağışlayacağını müjdelemektedir. Hacc 22/14, 23 ve Muhammed 47/17 gibi çeşitli âyetlerde de beyan edildiği gibi, müminlere vaad edilen ve içinde ebedi olarak kalacakları(30) cennetlerin altlarından ırmaklar akmaktadır ki bununla ilgili olarak pek çok âyetin(31) Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak isteriz.

Diğer ödül olan “günahların örtülmesi” hakkında da Yüce Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen “günahları” affedebileceği aynı şekilde pek çok âyette(32) beyan edilmekte, ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği de bildirilmektedir(33) ki bir sonraki âyette de buna değinilmektedir.

2. وَكَانَ ذٰلِكَ عِنْدَ اللّٰهِ فَوْزًا عَظ۪يمًا “İşte bu, Allah katında büyük bir kurtuluştur.” Yüce Allah cennet ödülleri ve bağışlanma vaadini beyan ettikten sonra, bunun bir kurtuluş ve başarı olduğunu ifade etmektedir. Benzer bir ifade Ahzâb 33/71’de şu şekildedir: “Kim Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaat ederse büyük bir kurtuluşa ermiş olur.”

Burada geçen فَوْزًا عَظ۪يمًا fevz-i ‘azîm anlamındaki ifadeler Kur’ân’da 16 kez(34) geçmekte ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir. Buna benzer bir ifade el-fevzü’l-mübîn şeklinde ve “apaçık başarı” manasında iki âyette(35) geçmektedir. Ayrıca Burûc 85/11’de ise “büyük kurtuluş” manasında el-fevzü’l-kebîr şeklinde yer almaktadır.

Yüce Allah verdiği beyanları, ilettiği buyruklarını tutanlara vereceği ödül bağlamında bunun en büyük başarı ve kurtuluş olduğunu belirtmektedir. Bu ifade en büyük lütuf, kurtuluş, saadet, bahtiyarlık, zafer, başarı ve ihsan manasında da yorumlanabilir ki kurtuluşun elde edilmesi ifadesi azaptan kurtarmak manasına gelmektedir.

ıı. Münafıkların ve Müşriklerin Cezalandırılması

وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِق۪ينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِك۪ينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّآنّ۪ينَ بِاللّٰهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دَآئِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَاَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَآءَتْ مَص۪يرًا “Allah hakkında kötü zanda bulunan münafık erkeklere ve münafık kadınlara, müşrik erkeklere ve müşrik kadınlara da azap edecektir. (Müslümanlar için bekledikleri) kötülük çemberi, onlara (inkârcıların ve münafıkların başlarına) gelsin! Allah onlara gazap etmiş, kendilerini lanetlemiş ve cehennemi kendilerine hazırlamış (olacak)tır; ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki وَيُعَذِّبَve yu‘azzibe ifadesi “ve (sonuçta) azap edecek”; الْمُنَافِق۪ينَ el-münâfikîne kelimesi “münafık, iki yüzlü erkeklere”; وَالْمُنَافِقَاتِ ve’l-münâfikâti kelimesi “ve münafık, iki yüzlü kadınlara”; وَالْمُشْرِك۪ينَ ve’l-müşrikîne kelimesi “müşrik erkeklere, ortak koşan erkeklere”; وَالْمُشْرِكَاتِ ve’l-müşrikâti kelimesi “ve müşrik, ortak koşan kadınlara”; الظَّآنّ۪ينَ ez-zânnîne kelimesi “çokça zanda bulunan kişilere”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah hakkında”; ظَنَّ السَّوْءِ zanne’s-sev’i tamlaması “kötü zan şeklinde”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine olsun”; دَآئِرَةُ السَّوْءِ dâiratü’s-sev’i tamlaması “kötülüklerin çemberi”; وَغَضِبَ ve ğadıbe fiili “ve gazap etmiştir, etmiş (olacaktır)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَعَنَهُمْ ve le‘anehum ifadesi “ve onlara lanet etmiştir”;وَاَعَدَّ ve e‘adde fiili “ve hazırlamış (olacak)tır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, onlara”; جَهَنَّمَ cehenneme kelimesi “cehennem”; وَسَآءَتْ ve sâet fiili “ne kötüdür”; مَص۪يرًا masîran kelimesi ise “son olarak, (orası) ne kötü sondur” demektir.

Burada münafıklara ve müşriklere mahşerde uygulanacak azapla ilgili tehdit gündeme getirilmektedir.

1.وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِق۪ينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِك۪ينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّآنّ۪ينَ بِاللّٰهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دَآئِرَةُ السَّوْءِ “Allah hakkında kötü zanda bulunan münafık erkeklere ve münafık kadınlara, müşrik erkeklere ve müşrik kadınlara da azap edecektir. (Müslümanlar için bekledikleri) kötülük çemberi, onlara (inkârcıların ve münafıkların başlarına) gelsin!” Yüce Allah müminlere vaad ettiği cennet ve bağışlanma ödüllerini zikrettikten sonra, bu âyette Allah hakkında kötü zan besleyen münafık erkek ve münafık kadınlarla müşrik erkek ve müşrik kadınlara azap edeceğini ifade etmektedir.

a)وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِق۪ينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِك۪ينَ وَالْمُشْرِكَاتِ “(Aynı şekilde) münafık erkeklere ve münafık kadınlara, müşrik erkeklere ve müşrik kadınlara da (Allah) azap edecektir.” Bu ifadeye “(Bir de bunlar) Allah hakkında kötü zanda bulunan münafık erkeklere ve münafık kadınlara, müşrik erkeklere ve müşrik kadınlara (Allah’ın) azap etmesi içindir” şeklinde de anlam verilebilir. Her iki durumda da âyetin başındaki يُعَذِّبَ yu‘azzibe fiili önceki âyetin başında zikredilen لِيُدْخِلَ li yüdhıle ifadesine bağlıdır. Ancak biz ifadenin başındaki lâm/li harfine ta‘lîl “illet ve sebep” manası değil de “akıbet/sonuç” manası vermeyi tercih etmekteyiz.

Bu arada belirtelim ki, Kur’ân’da اَلْمُنَافِقُون وَالْمُنَافِقَاتel-münâfikûn ve el-münâfikât kelimeleri yanyana beş kez(36) zikredilmekte, الْمُشْرِك۪ين وَالْمُشْرِكَات el-müşrikîn ve el-müşrikât kelimeleri de yanyana iki âyette(37) geçmektedir.

b) الظَّآنّ۪ينَ بِاللّٰهِ ظَنَّ السَّوْءِ “Allah hakkında kötü zanda bulunanlar.” Yüce Allah kendilerine azap edeceğini haber verdiği münafıkların ve müşriklerin Allah hakkında yersiz ve kötü bir zanda bulunduklarını bu vesileyle azabın gerekçesi olarak zikretmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الظَّآنّ۪ين ez-zânnîne kelimesi “zannedenler, sananlar” manasına gelmektedir.

Burada sözü edilen “kötü zan”dan kasıt, Yüce Allah’ın varlığını, birliğini, kudretini, sıfatlarını, kullarına yüklediği sorumlulukları inkar etmeleri olarak ifade edilebilir. Bu türden kötü bir zan daha sonra yorumlayacağımız Feth 48/12’de de zikredilmektedir. Benzer bir kullanım Ahzâb 33/73’te iman zaafı yaşayanlarla ilgili olarak şöyle zikredilmektedir: “Siz Allah hakkında türlü türlü şeyler düşündüğünüz (zaman).” Bu türden zanlar samimi Müslümanlarda değil de, Yûnus 10/36, Sâd 38/27 ve Necm 53/28’de de belirtildiği gibi aslında inkârcılarda bulunan bir özelliktir.

c)عَلَيْهِمْ دَآئِرَةُ السَّوْءِ “(Müslümanlar için bekledikleri) kötülük çemberi onların (inkarcı ve münafıkların) başlarına gelsin!” Bu ifade aynı şekilde ve içerikte Tevbe 9/98’de de geçmektedir. Yüce Allah münafıkların ve müşriklerin “Yüce Allah, Rasûlü ve Müslümanlarla ilgili” besledikleri ne kadar kötü düşünce varsa, kendi başlarına dönmesini bedduaya konu edinerek, ilgilileri lanetlediğini bildirmek istemektedir ki devam eden cümlelerde de buna dair bilgi verilmektedir.

Mâide 5/52, Tevbe 9/98 ve Feth 48/6’da geçen دَآئِرَة dâirah/devâir kelimesi devlet kelimesi gibi “dönen şey” manasına gelmekte, bu doğrultuda bir kavimden diğer bir kavme dönüp dolaşan belâ, bozguna uğrama, korkunç olaylar gibi kendisinden korkulan bir musibet anlamını içermekte, devletin saltanat manasında insanlar arasında dönüp dolaşması gibi, devâirin yani belâların da dönüp dolaştığı ifade edilmektedir.

Buradan hareketle, Yüce Allah münafıkların ve müşriklerin müslümanlarla ilgili kötü düşünce ve beklentilerinin kendi başlarına döneceği mesajını dolaylı olarak zikretmiş olmaktadır. Zaten Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de de buna benzer mesajlar söz konus edilmekte, kötülük tuzakları kuranların bizzat kendilerinin o tuzaklara düşeceği haber verilmektedir.

2. وَغَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَاَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَآءَتْ مَص۪يرًا “Allah onlara gazap etmiş, kendilerini lanetlemiş ve cehennemi kendilerine hazırlamış (olacak)tır; ne kötü varış yeridir (orası)!” Yüce Allah münafıklara ve müşriklere yönelik tehididini zikrettikten sonra, meselenin bununla da bitmeyeceğini, çünkü bu tip insanlara gazap etmiş olacağını, onları lanetleyeceğini ve kendileri için cehennem azabı hazırlamış olacağını da haber vermektedir. Bu ifadelere benzer beyanlar ve tehditler, kasten bir mümini öldürenlerin cezası olarak Nisâ’ 4/94’te zikredilmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde zikredilen غَضِبَ ğadıbe, لَعَنَ le‘ane ve اَعَدَّ e‘adde fiillerini geçmiş zaman kalıbında getirilmelerinin muhtemel sebebi, bunların mutlak surette yaşanacaklarını öğretmektir ki bu türden gelecekle ilgili olayların geçmiş zaman kalıbında ifade edilmesi bir Kur’ân üslubudur.

a) وَغَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَاَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ “Allah onlara gazap etmiş, kendilerini lanetlemiş ve cehennemi kendilerine hazırlamış (olacak)tır.” Yüce Allah’ın “gazabı”ndan maksat, Mâide 5/13, 60 ve 78’de beyan edildiği gibi “O’nun laneti”dir.(38) Benzer şekillerde davranıp Yüce Allah’ın azabına ve gazabına uğratılanlarla ilgili olarak Bakara 2/61, 90, Âl-i İmrân 3/112, 162, Enfâl 8/16 ve Feth 48/6 gibi âyetlerde çeşitli bilgiler zikredilmektedir.

Buradaki beyanlardan anlaşıldığına göre, Yüce Allah’ın lanet ettiği kişiler aynı zamanda gazap ettiği kişilerdir. Zaten Mâide 5/60. âyette hem kasten insan öldürmenin cezasının yer aldığı Nisâ’ 4/93’te, hem de Allah hakkında kötü zanlar besleyen münafıklar ve müşriklerle ilgili olarak Feth 48/6’da lanet ile gazap yanyana zikredilerek birbiriyle olan beraberliğe dikkat çekilmiş olmaktadır.

La‘net kelimesi, fiili “uzaklaştırmak”, “sevaptan uzak tutmak”, “ilahi rahmet ve merhametten uzak tutmak” manasına gelmekte ve gerçekleri gizleyenlerin rahmet ve merhametten uzak tutulacakları manasını içermektedir. Lanet edenlerin kim olduklarıyla ilgili olarak da bunların Yüce Allah, melekler, peygamberler ve salih kişiler olduğu ifade edilmektedir.(39) Lanet ve gazap kavramları hakkında oldukça geniş sayılabilecek açıklamalarımızı Bakara 2/159, Mâide 5/60, A‘râf 7/44 ve Muhammed 47/23’te ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayağız.

Çeşitli âyetlerde dile getirdiğimiz üzere, Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(40) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(41) etken (ma‘lum) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(42) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, daha önce de sıklıkta vurguladığımız üzere, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir. جَهَنَّم Cehennem kelimesi Kur’ân’da 77 yerde(43) geçmekte ve “kötü, korkunç” manasına gelmektedir.

b) وَسَآءَتْ مَص۪يرًا “Ne kötü varış yeridir (orası)!” Bu arada Kur’ân’da 23 kez(44) geçen سَآءَ/ سَآءَت sâe/sâet fiilleri “kötü”, “ne kötü”, “çok kötü” manasına gelmektedir. Burada zikredilen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi de Kur’ân’da 28 âyette(45) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. Konuyla ilgili geçen her bir âyette cehennemin son derece kötü bir durak olduğu ifade edilerek, insanların duyarlı olması gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın Kudreti

وَلِلّٰهِ جُنُودُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَكَانَ اللّٰهُ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “Göklerin ve yerin orduları yalnızca Allah’a aittir. Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a aittir”; جُنُودُ السَّمٰوَاتِ cünûdü’s-semâvâti tamlaması “göklerin orduları, göklerdeki askerler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (orduları)”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَز۪يزًا ‘azîzen kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücüne ve kudretine dair bir hatırlatma gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah müminlere yönelik cennetler ve mahşerdeki bağışlanma ödülü ile münafık erkeklerle münafık kadınlara, bir de müşrik erkeklerle müşrik kadınlara âhirette azap edeceğini bildirdikten sonra, bunları uygulamakta herhangi bir güzsüzlüğünün olamayacağını bildirmekte ve vereceği her bir kararda da hikmet sahibi olduğunu haber vermektedir. Bu âyet hakkında daha önce 4. âyette bilgiler verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

c) İmanın Gerekçeleri ve Yüce Allah’a Biat

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde müminlerin Allah’a ve Rasûlü’ne iman etmeleri, Allah’a saygı göstermeleri, O’nu yüceltmeleri ve sabah-akşam O’nu tesbih etmeleri için Hz. Peygamber’i bir şahit, bir müjdeleyici ve bir uyarıcı olarak gönderdiğini bildirmektedir.

Ardından, Rasûl’e biat edenlerin ancak Yüce Allah’a biat ettikleri, Allah’ın elinin onların ellerinin üzerinde olduğu, sözünden dönenlerin kendi aleyhlerine bir iş yapmış olacakları bildirilmekte, Yüce Allah’a olan ahdine vefa gösterenlere ise büyük bir ödül verileceği müjdelenmektedir.

ı. Hz. Peygamber’in Bazı Özellikleri

اِنَّآ اَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذ۪يرًا “Şüphesiz ki biz seni bir şahit, bir müjdeleyici ve bir uyarıcı olarak gönderdik.”

Âyetteki اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَرْسَلْنَاكَ arselnâke ifadesi “seni gönderdik”; شَاهِدًا şâhiden kelimesi “şahit olarak”; وَمُبَشِّرًا ve mübeşşiran sözcüğü “ve müjdeci olarak”; وَنَذ۪يرًا ve nezîran kelimesi ise “ve uyarıcı olarak” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in nübüvvet ve risaletinin içerdiği çeşitli görevleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette sûrenin başındaki hitabına geri dönmekte ve sözü yeniden Hz. Peygamber’e getirmekte, onun şahit olarak yani dünyada ümmete ve insanlığa örnek, mahşerde ise şahit olarak, ayrıca hak edenleri cennetle müjdeleyici ve yine hak edenleri ise cehennemle tehdit edici olarak görevlendirdiğini beyan etmektedir.

Bu âyet ve Hz. Peygamber’in diğer bazı görevleri ve sıfatları hakkında Ahzâb 33/45-46’da detaylı bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Peygambersiz din anlayışı dinsizliktir Çünkü peygambersizlik iddiası şahitsiz, yani örneksizlik, uyarıcısız ve müjdecisiz olmaktır ki bu korkunç bir felaket habercisidir.

ıı. Yüce Allah’a Karşı Görevlerimiz

لِتُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَتُعَزِّرُوهُ وَتُوَقِّرُوهُ وَتُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَاَص۪يلًا “Allah’a ve Elçisine iman edesiniz, O’na (Allah’a) saygı gösteresiniz, O’nu yüceltesiniz ve sabah akşam O’nu tesbih edesiniz (yüceltesiniz) diye.”

Âyetteki لِتُؤْمِنُوا li tü’minû ifadesi “inanıp gevenesiniz diye”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne, Elçisi’ne”; وَتُعَزِّرُوهُ ve tü‘azzirûhu ifadesi “ve O’na saygı gösteresiniz”; وَتُوَقِّرُوهُ ve tüvakkırûhu ifadesi “ve O’nu yüceltesiniz”; وَتُسَبِّحُوهُ ve tüsebbihûhu ifadesi “ve O’nu tesbih edesiniz”; بُكْرَةً bükraten kelimesi “sabah, sabahleyin”; وَاَص۪يلًا ve asîlen ifadesi ise “ve akşam, akşamleyin” demektir.

Burada risalet alanının belirlendiği kapsamın bu şekilde ifade edilmesinin nedeni gündeme getirilmektedir.

1. لِتُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَتُعَزِّرُوهُ وَتُوَقِّرُوهُ “Allah’a ve Elçisine iman edesiniz, O’na (Allah’a) saygı gösteresiniz, O’nu yüceltesiniz diye.” Yüce Allah, Hz. Peygamber’in çeşitli sıfatlarını zikrettikten sonra, verdiği bilgilerin ve yaptığı görevlendirmenin maksadını açıklamakta, bu çerçevede bütün müminlerin Allah’a ve Rasûlü’ne iman etmelerini, Allah’ın dinine destek verip saygı duymalarını, dahası Allah’ı yüceltmelerini, sabah-akşam, gündüz-gece Allah’ı tesbih etmelerini kendilerine emretmektedir.

Âyette zikredilen وَتُعَزِّرُوهُ ve tü‘azzirûhu “O’na saygı gösteresiniz” ifadesi benzer içerikte ve kalıplarda Mâide 5/12’de “İsrailoğullarının peygamberlere”, A‘râf 7/157’de ise “Hz. Peygamber”e saygı göstermeleri gerektiğiyle ilişkili olarak kullanılmaktadır. Bu âyette ise beraberindeki diğer iki emirdeki zamirler de Yüce Allah’ı gösterdiği için, maksat Yüce Allah’a, O’nun dinine saygı göstermek olarak yorumlanmalıdır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تُوَقِّرُوهُ tüvekkırûhu ifadesi müminlerin Yüce Allah’ı, yani O’nun şanını yüceltmesi manasında bir emirdir.

2. وَتُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَاَص۪يلًا “Sabah akşam O’nu tesbih edesiniz (yüceltesiniz diye).” Bir benzeri emir kalıbında olmak üzere Ahzâb 33/41’de geçmekte olan bu âyette, Yüce Allah iman edenlerin Allah’ı sabah-akşam tesbih etmeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Kur’ân’da yedi kez(46) geçen بُكْرَة bükraten kelimesi “sabah, sabah namazı, erken vakit” gibi anlamlara gelebileceği gibi, Elmalılı’nın da belirttiği üzere, “sabahtan öğleye kadarki zaman” anlamına da gelmektedir. Ayrıca Kur’ân’da dört âyette(47) yer alan اَص۪يل asîl kelimesi de “ikindi, akşamüzeri” demek olduğu gibi, “öğleden akşama kadarki zaman” anlamını da vermektedir.

Müfessirlerimiz burada sözü edilen tesbihi çeşitli namaz vakitleriyle ilişkilendirmektedir(48) ki bu yorumlar âyetin mesajını daraltmaya neden olmaktadır. Bu kelimenin çoğulu olan el-âsâl sözcüğü de Kur’ân’da üç kez(49) zikredilmektedir.

Yüce Allah bu âyette risaletin görev alanını belirlediği kapsamı zikrederek, maksadının insanların Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne iman etmeleri, Allah’a saygı duyup O’nu yüceltmeleri ve nihayet sabah-akşam, gündüz-gece Allah’ı tesbih etmeleri yani hayatı Allah bilinciyle ve O’nun belirlediği sınırlarda yaşamayı başarmaları olduğunu beyan etmek istemektedir.

ııı. Rasûl’e Biatın Yüce Allah’a Biat Oluşu

اِنَّ الَّذ۪ينَ يُبَايِعُونَكَ اِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللّٰهَ يَدُ اللّٰهِ فَوْقَ اَيْد۪يهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَاِنَّمَا يَنْكُثُ عَلٰى نَفْسِه۪ وَمَنْ اَوْفٰى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللّٰهَ فَسَيُؤْت۪يهِ اَجْرًا عَظ۪يمًا “Şüphesiz ki sana biat edenler, elbette Allah’a biat etmektedir. Allah’ın eli, onların ellerinin üzerindedir. Kim (sözünden) dönerse ancak kendi aleyhine dönmüş olur. Kim de Allah’a olan sözüne vefa gösterirse, (Allah) ona ileride büyük bir ödül verecektir.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يُبَايِعُونَكَ innellezîne yübâyi‘ûneke ifadesi “muhakkak ki sana biat edenler”; اِنَّمَا يُبَايِعُونَ innemâ yübâyi‘ûne ifadesi “sadece ve sadece biat ederler, biat edenler(dir)”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; يَدُ اللّٰهِ yedüllâhi tamlaması “Allah’ın eli, kudreti, rızası, onayı”; فَوْقَ اَيْد۪يهِمْ fevka aydîhim tamlaması “onların ellerinin üstünde(dir)”; فَمَنْ نَكَثَ fe men nekese ifadesi “her kim dönerse, yeminini bozarsa”; فَاِنَّمَا يَنْكُثُ fe innemâ yenküsü ifadesi “ancak dönmüş olur”; عَلٰى نَفْسِه۪ ‘alâ nefsihî cümlesi “onun nefsi aleyhine, kendi aleyhine”; وَمَنْ اَوْفٰى ve men evfâ ifadesi “kim de vefa gösterirse”; بِمَا عَاهَدَ bimâ ‘âhede ifadesi “verdiği söze”; عَلَيْهُ ‘aleyu ifadesi “ona, kendisine”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; فَسَيُؤْت۪يهِ fe seyü’tîhi fiili “ona ileride, yakında verecektir”; اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir ecir (ödül)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e biatın Yüce Allah’a biat oluşu, sözünden dönenlerin kendilerine zarar vereceği, sadakat sahiplerinin ise mahşerde ödüllendirileceği gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ يُبَايِعُونَكَ اِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللّٰهَ يَدُ اللّٰهِ فَوْقَ اَيْد۪يهِمْ “Şüphesiz ki sana biat edenler, elbette Allah’a biat etmektedir. Allah’ın eli, onların ellerinin üzerindedir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in çeşitli sıfatlarını ve ümmetin inanç esaslarının başında yer alan iman duruşunu, saygı, yüceltme ve Yüce Allah’ı tesbih etmelerini hatırlattıktan sonra, yine ümmetin Hz. Peygamber’le ilişkisini düzenleme anlamında biatlarına değinmektedir.

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ يُبَايِعُونَكَ اِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللّٰهَ “Şüphesiz ki sana biat edenler, elbette Allah’a biat etmektedir.” Burada sözü edilen biat Hudeybiye’de bir ağacın altında gerçekleşmiş ve adına “rıdvân biatı” denmiştir.(50) Münafık Cüdd b. Kays hariç, Müslümanlar o gün Hz. Peygamber’le birlikte Yüce Allah’ın dini davasına sonuna kadar sahip çıkıp sadakat göstereceklerine, hiçbir şekilde kaçmayacaklarına, bir anlamda ölümüne destek vereceklerine dair söz vermişlerdi.(51)

Yüce Allah da daha sonra yorumlayacağımız Feth 48/18’de “ağacın altında biat edenlerden razı olmuştur” buyurduğu için, bu biatın adı rıdvân yani “muhataplarından razı olunan biat” şeklinde belirlenmiştir.

Nisâ’ 4/80’de belirtildiği üzere, Hz. Peygamber’e itaat nasıl ki Yüce Allah’a itaat ise, ona yönelik biat yani bağlılık sözü de aynı şekilde Yüce Allah’a yönelik bir söz ve bağlılık olarak tanıtılmaktadır. Bir önceki âyette imana konu mesajda “Yüce Allah’a ve Rasûl’e imanın emredilmesi”nin ardından getirilen biatta da rasûl üzerinden bir biatın söz konusu edildiği anlaşılmaktadır.

Rasûl’e itaat ve biat onu gönderen ve görevlendirenedir. Bu nedenle, her kim râsûl’e biat ve itaat ederse bu biat ve itaat elbette rasûl’ün şahsıyla ilgili değil, onu görevlendiren makamla yani Yüce Allah’la ilişkilidir. Zaten cümlede اِنَّمَا innemâ edatının yer almasının verdiği “vurgu” da bunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

b)يَدُ اللّٰهِ فَوْقَ اَيْد۪يهِمْ “Allah’ın eli, onların ellerinin üzerindedir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e biat edenlerin, yani ona bağlılık gösterme sözü verenlerin bu hallerini onayladığını, dolayısıyla Allah’ın elinin, kudretinin, onayının, rızasının bu olayda olduğunu mecazi bir ifade olarak dile getirmektedir. Yüce Allah elbette bizim bildiğimiz ve anladığımız anlamda “organik bir el”den münezzeh/uzak olduğu için,(52) bu ifadeyi yorumlamak durumundayız.

Konu biat yani bağlılık sözü verilmesi olduğuna göre, Yüce Allah’ın elinin yani onayının ve kabulünün de orada geçerli olduğu, dahası Yüce Allah’ın bu olaya şahit olduğu, samimiyet sahiplerinin bu davranışını kaydettirdiği, mahşerde ödül alınmasına bu vesileyle katkı sunulmuş olacağı mesajı da dolaylı olarak verilmiş olmaktadır.

“Yüce Allah’ın elinin onların ellerinin üzerinde oluşu”nu Yüce Allah’ın müminlere yardımı, yardım eli oluşu manasına da alabiliriz. Çünkü, Hacc 22/40, Mü’min 40/51 ve Muhammed 47/7 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın fedakar müminlere yardım edeceği müjdelenmektedir. Esasında “elin birilerinin üzerinde olması” onların “gözetilmesi ve korunması” manasını da elbette içermektedir.

Anlaşılan o ki, Hz. Peygamber’e biat edenler aslında Yüce Allah’a biat etmiş olacaklardır ve Yüce Allah’ın yardımı, yardım eli, kudreti, onayı, rızası, bilgisi, gözetimi, koruması, desteği, galibiyet vaadi, mağfireti, vefası, sevabı, ihsanı(53) vs. onların üzerindedir. Bu ifade müminler için harika bir moral beyanıdır ve ümmetin diğer fertlerini de Son Saat’e kadar ilgilendirmektedir. Bizler de aynı desteği vereceğimize dair söz vererek aynı sadakati göstermek zorundayız.

2. فَمَنْ نَكَثَ فَاِنَّمَا يَنْكُثُ عَلٰى نَفْسِه۪ وَمَنْ اَوْفٰى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللّٰهَ فَسَيُؤْت۪يهِ اَجْرًا عَظ۪يمًا “Kim (sözünden) dönerse ancak kendi aleyhine dönmüş olur. Kim de Allah’a olan sözüne vefa gösterirse, (Allah) ona ileride büyük bir ödül verecektir.” Yüce Allah biat gereği söz verenleri onurlandırmak, kendilerine moral vermek, sözünden dönenleri ise kınamak üzere beyanlarda bulunmaktadır.

a) فَمَنْ نَكَثَ فَاِنَّمَا يَنْكُثُ عَلٰى نَفْسِه۪ “Kim (sözünden) dönerse ancak kendi aleyhine dönmüş olur.” Yüce Allah biat esnasında verdiği sözden dönenler olursa bunların Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini, bu dönüşün sadece ve sadece kendi aleyhlerine olacağını cümlenin başında اِنَّمَا innemâ “vurgu” edatını kullanarak ortaya koymaktadır. Bu âyette de olduğu gibi çeşitli kalıplarda bazı âyetlerde(54) geçen يَنْكُثُ/نَكَثَ nekese/yenküsü fiili “yemini bozmak” manasına gelmekte, burada Hudeybiye’de biat edenler içerisinde hiç kimsenin yeminini bozmaması için bildirimlerde bulunulmaktadır.

Daha önce Rûm 30/44’te de ele aldığımız üzere, inkârcılar inkârları sebebiyle sadece kendilerine zarar verirler. Zira Zümer 39/7’de bu şekilde Yüce Allah’a zarar veremeyecekleri bildirilmektedir. Benzer mesajlar Lokmân 31/12’de de yer almaktadır. Fâtır 35/15 ve Muhammed 47/38’de insanların hepsinin Yüce Allah’a muhtaç olduğu, çünkü gerçek zenginin Yüce Allah olduğu bildirilmekte, aynı şekilde Teğâbun 64/6’da ise başkalarına muhtaç olmayanın da sadece Yüce Allah olduğu belirtilmektedir.

b) وَمَنْ اَوْفٰى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللّٰهَ فَسَيُؤْت۪يهِ اَجْرًا عَظ۪يمًا “Kim de Allah’a olan sözüne vefa gösterirse, (Allah) ona ileride büyük bir ödül verecektir.” Yüce Allah biat esnasında verdikleri sözden cayanlar olursa bunların sadece kendilerine zarar vermiş olacaklarını beyan ettikten sonra, bu defa ahdine vefa gösterenlerin, sadakat sahibi insanların bunun ödülünü mutlaka alacaklarını, kendilerine büyük bir ecir, sevap yani cennet vereceğini müjdelemektedir.(55)

Âyetin sonundaki اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması çeşitli âyet ve kalıplarda(56) yer almakta ve en büyük ödülleri içermektedir. Bu arada سَيُؤْت۪يهِ seyü’tîhi ifadesinin başındaki sîn harfi gelecek zaman manası vermekte, Nebe’ 78/4-5 ve ‘Alak 96/18 gibi pek çok âyette olduğu gibi burada da ödüllerin mahşerde verileceğine işaret etmektedir.

Âyette geçen عَلَيْهُ ‘aleyhu ifadesinin bu şekilde “ötre” okunmasının güzel olduğu, اللّٰهَ allâh lafzına katılması nedeniyle Yüce Allah’a verilen sözün önemine, içeriğine ve büyüklüğüne işaret edilsin diye ilgili lafzın manadaki karşılığını hissettirmek, lafız/metin mana ve mesaj uyumunu ortaya koymak üzere bunun ötre okunmasının isabetli olduğu kabul edilmektedir.

Esasında ezan ve ikametlerde allâhu ekberullâhu ekber derken de aynı ses dolgunluğunu elde etmek için allâhu ekber allâhu ekber şeklinde kesik kesik okumanın veya allâhu ekberallâhu ekber demeye göre allâhu ekberullâhu ekber demeyi tercihin de sebebi bu olsa gerektir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 308; Zemahşerî, age., IV, 323; Râzî, age., XXVIII, 77-78; Âlûsî, Me‘âni’l-Kur’ân, XXVI, 83. 2 - Semerkandî, age., III, 308; Taberî, age., XXVI, 68-70.
• 3 - Buhârî, Cizye, 18; Tefsîru Sûre-i Feth, 1, 5; Fedâilu’l-Kur’ân, 12; Kitâbu’l-Meğâzî, 36, hd no: 4172; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Feth, 1; İmâm Mâlik, Muvatta’, Kur’ân, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 391, 464; III, 486; IV, 326. 4 - Semerkandî, age., III, 308.
• 5 - Buhârî, Teheccüd, 6; Tefsîru Sûre-i Feth, 2; Müslim, Münâfkûn, 79-81; Tirmizî, Salât, 187; Nesâî, Kıyâmu’l-Leyl, 17; İbn Mâce, İkâmeh, 200; Ahmed b. Hanbel, IV, 251, 255; VI, 115. 6 - Ebû Dâvûd, Vitr, 26; Ahmed b. Hanbel, II, 450.
• 7 - Tevbe 9/43; Ahzâb 33/37; Muhammed 47/19; Feth 48/2; Tahrîm 66/1; ‘Abese 80/1-10.
  • Tevbe 9/43 Ahzâb 33/37 Muhammed 47/19 Fetih 48/2 Tahrîm 66/1 ‘Abese 80/10
• 8 - Semerkandî, age., III, 308; Râzî, age., XXVIII, 78. 9 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 704’te 488. not.
• 10 - Yûnus 10/25; Zuhruf 43/43. 11 - İsrâ’ 17/9.
  • Yûnus 10/25 Zuhruf 43/43 İsrâ 17/9
• 12 - Bakara 2/142; Âl-i İmrân 3/101; Nisâ’ 4/68; En‘âm 6/126. 13 - En‘âm 6/153. 14 - Fâtiha 1/7; Nisâ’ 4/69. 15 - Hicr 15/41; En‘âm 6/126, 153. 16 - Sâffât 37/118. 17 - Âl-i İmrân 3/51; Meryem 19/36; Zuhruf 43/64. 18 - En‘âm 6/161; Şûrâ 42/52; Zuhruf 43/61; Feth 48/3.
  • Bakara 2/142 Âl-i İmrân 3/101 Nisâ 4/68 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Fâtiha 1/7 Nisâ 4/69 Hicr 15/41 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Sâffât 37/118 Âl-i İmrân 3/51 Meryem 19/36 Zuhruf 43/64 En‘âm 6/161 Şûrâ 42/52 Zuhruf 43/61 Fetih 48/3
• 19 - En‘âm 6/87. 20 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • En‘âm 6/87
• 21 - Taberî, age., XXVI, 71. 22 - Zemahşerî, age., IV, 325.
• 23 - Bakara 2/248; Tevbe 9/26, 40; Feth 48/4, 18, 26.
  • Bakara 2/248 Tevbe 9/26 Tevbe 9/40 Fetih 48/4 Fetih 48/18 Fetih 48/26
• 24 - Âl-i İmrân 3/151; Enfâl 8/12; Ahzâb 33/26; Haşr 59/2.
  • Âl-i İmrân 3/151 Enfâl 8/12 Ahzâb 33/26 Haşr 59/2
• 25 - İbn Mâce, Mukaddime, 9. 26 - Buhârî, İmân, 1. 27 - Buhârî, İman, 3; Müslim, İman, 57, 58.
• 28 - Âl-i İmrân 3/151; Enfâl 8/12; Ahzâb 33/26; Haşr 59/2.
  • Âl-i İmrân 3/151 Enfâl 8/12 Ahzâb 33/26 Haşr 59/2
• 29 - Semerkandî, age., III, 308. 30 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8. 31 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 32 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 33 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; , 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17. 34 - Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9. 35 - En‘âm 6/16; Câsiye 45/30.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17 Nisâ 4/13 Nisâ 4/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 En‘âm 6/16 Câsiye 45/30
• 36 - Tevbe 9/67, 68; Ahzâb 33/73; Feth 48/6; Hadîd 57/13. 37 - Ahzâb 33/73; Feth 48/6.
  • Tevbe 9/67 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/73 Fetih 48/6 Hadîd 57/13 Ahzâb 33/73 Fetih 48/6
• 38 - Zemahşerî, age., I, 393.
• 39 - Bakara 2/161; Âl-i İmrân 3/87.
  • Bakara 2/161 Âl-i İmrân 3/87
• 40 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 41 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 42 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21. 43 - Bakara 2/206; Âl-i İmrân 3/12, 162, 197; Nisâ’ 4/55, 93, 97, 115, 121, 140, 169; A‘râf 7/18, 41, 179; Enfâl 8/16, 36, 37; Tevbe 9/35, ö49, 63, 68, 73, 81, 95, 109; Hûd 11/119; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/16, 29; Hıcr 15/43; Nahl 16/29; İsrâ’ 17/8, 18, 39, 63, 97; Kehf 18/100, 102, 106; Meryem 19/68, 86; Tâhâ 20/74; Enbiyâ’ 21/29, 97; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/34, 65; ‘Ankebût 29/54, 68; Secede 32/13; Fâtır 35/36; Yâsîn 36/63; Sâd 38/56, 85; Zümer 39/32, 60, 71, 72; Mü’min 40/49, 60, 76; Zuhruf 43/74; Câsiye 45/10; Feth 48/6; Kâf 50/24, 30; Tûr 52/13; Rahmân 55/43; Mücâdele 58/8; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Cinn 72/25, 23; Nebe’ 78/21; Burûc 85/10; Fecr 89/23; Beyyine 98/6. 44 - Nisâ’ 4/22, 38, 97, 115; Mâide 5/66; En‘âm 6/31, 136; A‘râf 7/177; Tevbe 9/9; Nahl 16/35, 59; İsrâ’ 17/32; Kehf 18/29; Tâhâ 20/101; Furkân 25/66; Şu‘arâ’ 26/173; Neml 27/58; ‘Anklebût 29/4; Sâffât 37/177; Câsiye 45/21; Feth 48/6; Mücâdile 58/15; Münâfikûn 63/2. 45 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/55 Nisâ 4/93 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Nisâ 4/121 Nisâ 4/140 Nisâ 4/169 A‘râf 7/18 A‘râf 7/41 A‘râf 7/179 Enfâl 8/16 Enfâl 8/36 Enfâl 8/37 Tevbe 9/35 Tevbe 9/49 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/95 Tevbe 9/109 Hûd 11/119 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/29 Hicr 15/43 Nahl 16/29 İsrâ 17/8 İsrâ 17/18 İsrâ 17/39 İsrâ 17/63 İsrâ 17/97 Kehf 18/100 Kehf 18/102 Kehf 18/106 Meryem 19/68 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Enbiyâ 21/29 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/34 Furkân 25/65 ‘Ankebût 29/54 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/13 Fâtır 35/36 Yâsîn 36/63 Sâd 38/56 Sâd 38/85 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/71 Zümer 39/72 Mü'min 40/49 Mü'min 40/60 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/74 Câsiye 45/10 Fetih 48/6 Kâf 50/24 Kâf 50/30 Tûr 52/13 Rahmân 55/43 Mücâdele 58/8 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Cinn 72/25 Cinn 72/23 Nebe' 78/21 Burûc 85/10 Fecr 89/23 Beyyine 98/6 Nisâ 4/22 Nisâ 4/38 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/66 En‘âm 6/31 En‘âm 6/136 A‘râf 7/177 Tevbe 9/9 Nahl 16/35 Nahl 16/59 İsrâ 17/32 Kehf 18/29 Tâhâ 20/101 Furkân 25/66 Şu‘arâ 26/173 Neml 27/58 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/177 Câsiye 45/21 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Münâfikûn 63/2 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 46 - Meryem 19/11, 62; Furkân 25/5; Ahzâb 33/42; Feth 48/9; Kamer 54/38; İnsân 76/25. 47 - Furkân 25/5; Ahzâb 33/42; Feth 48/9; İnsân 76/25. 48 - Semerkandî, age., III, 65; Taberî, age., XXII, 17; Zemahşerî, age., IV, 529. 49 - A‘râf 7/206; Ra‘d 13/15; Nûr 24/36.
  • Meryem 19/11 Meryem 19/62 Furkân 25/5 Ahzâb 33/42 Fetih 48/9 Kamer 54/38 İnsân 76/25 Furkân 25/5 Ahzâb 33/42 Fetih 48/9 İnsân 76/25 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/15 Nûr 24/36
• 50 - Semerkandî, age., III, 313; Taberî, age., XXVI, 76. 51 - Zemahşerî, age., IV, 326.
• 52 - Zemahşerî, age., IV, 326.
• 53 - Semerkandî, age., III, 314; Taberî, age., XXVI, 76.
• 54 - A‘râf 7/135; Tevbe 9/12, 13; Nahl 16/92; Zuhruf 43/50; Feth 48/10.
  • A‘râf 7/135 Tevbe 9/12 Tevbe 9/13 Nahl 16/92 Zuhruf 43/50 Fetih 48/10
• 55 - Semerkandî, age., III, 314; Taberî, age., XXVI, 76.
• 56 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20.
  • Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20