Kehf Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 110 âyetten oluşan, adını 9 ve 10. âyetlerde geçen “Mağara” anlamındaki الْكَهْف el-kehf kelimesinden alan Kehf sûresi, inişe göre 62, resmî sıralamada ise 18. sûredir.

Kehf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İsrâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı (İsrâ’ 40, Kehf 4-5); vahyin hikmet içerikli yapısı (İsrâ’ 39, Kehf 27); İblîs’in secde konusundaki olumsuz tutumu (İsrâ’ 61, Kehf 50); Kur’ân’da her konunun ayrıntılı olarak ele alınmış olması (İsrâ’ 89, Kehf 54) gibi konular örnek olarak verilebilir.

Kehf sûresi, Hz. Peygamber’in risalet görevi, Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata olduğu, mağara delikanlılarının kıssası, vahye sarılmanın önemi, iman-küfür tercihinde kişilerin sorumlulukları, cehennemin ve cennetin çeşitli özellikleri sayılmaktadır. Ayrıca iki bahçe sahibinin mukayesesi, müşriklerin ahiret inancıyla ilgili çelişkili durumu, ahirete yatırımın önemi üzerinde durulmaktadır.

45. âyetten itibaren, dünya hayatının geçiciliği mal ve servetin dünya süsü olduğu, bâkî kalacakların salih amellerden oluşacağı, Son Saat’te yaşanacakların dehşeti, mahşerdeki sorgulanma esnasında amel defterlerinde yazılanlar nedeniyle suçluların çaresizce haykırışları gündeme getirilmektedir. Meleklerin secdesi ile İblis’in kibrederek yüz çevirmesi, onu izleyenlerin mahşerdeki çaresizlikleri ele alınmaktadır.

54. âyetten itibaren, Kur’ân’da her şeyin detaylarıyla açıklandığı, peygamberlerin görevleri, vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti üzerinde durulmakta, ardından, Hz. Mûsâ’nın yanındaki bir gençle çıktığı yolculuğun kıssası ve sâlih-bilge bir kul ile yaşadığı üç konudaki yolculuğu ele alınmakta, daha sonra Zülkarneyn kıssası hakkında bilgi verilmektedir.

102. âyetinden itibaren, kafirlerin cehennemdeki durumları ve bunun gerekçeleri hatırlatılmakta, ardından iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi kalacakları cennetlerdeki ödül durumları ele alınmaktadır.

Son iki âyette de Yüce Allah’ın kelimelerini yazmak için denizler hatta bir o kadarı da mürekkep olsa Allah’ın kelimeleri bitmeden denizlerin bitip tükeneceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy alan bir peygamber olduğu vurgulanmakta, mahşerde Yüce Allah’a hesap vereceğine inananların salih amel işleyip ibadette Rablerine hiçbir şeyi ortak koşmamaları noktasındaki uyarılar ele alınmaktadır.

Yüce Allah sûrenin 50-59. âyetlerinde İblis’in secde etmemesini ve sonuçlarını, putperestlerin ve suçluların çaresizliğini haber vermekte, Kur’ân’da her şeyin açıklandığını beyan etmekte, peygamberlerin gönderilme gerekçesini gündeme getirmekte, zalimlerin duyarsızlığını vs. bildirmektedir.

a) İblis’in ve Putperestlerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 50-53. âyetlerinde İblis’in Hz. Âdem için secde etmediğini, zaten cinlerden olduğunu, haktan ayrıldığını, kâinatın da kendilerinin de yaratılışına şahit kılınmadıklarını haber vermekte, onların izinden giden müşriklerin ve mücrimlerin ateş azabından kurtulamayacaklarını beyan etmektedir.

ı. İblis’in ve Neslinin Kibri

وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ اَمْرِ رَبِّه۪ اَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُٓ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُون۪ي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِم۪ينَ بَدَلًا “Hani meleklere ‘Âdem için (Allah’a) secde edin!’ demiştik. Onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç. (Zaten o) cinlerdendi ve Rabbinin emrinden dışarı çıkmıştı. (Şimdi siz) benim peşim sıra onu ve onun soyunu mu dostlar ediniyorsunuz? Oysa onlar sizin için düşmandır. Zalimler için bu ne kötü bir değişimdir!”

Âyettekiوَاِذْ قُلْنَا ve iz kulnâ fiili “ve hani, demiştik”; لِلْمَلٰٓئِكَةِ li’l-melâiketi sözcüğü “meleklere”; اسْجُدُوا üscüdû emri “secde edin”; لِاٰدَمَ li âdem kelimesi “Âdem için”; فَسَجَدُوا fe secedû fiili “hemen secde etmişlerdi”;اِلَّآ اِبْل۪يسَ illâ iblîse istisnası “İblis hariç”; كَانَ kâne fiili “o (zaten şöyle) idi”; مِنَ الْجِنِّ mine’l-cinni kelimesi “cinlerden”;فَفَسَقَ fe feseka fiili “ve yoldan çıkmıştı”; عَنْ اَمْرِ رَبِّه۪ ‘an emri rabbihi tamlaması “onun kendi Rabbinin emrinden”; اَفَتَتَّخِذُونَهُ efetettehızûnehû sorusu “onu edindiniz mi”; وَذُرِّيَّتَهُ ve zürriyetehû ifadesi “ve onun zürriyetini de, neslini de”; اَوْلِيَآء evliyâe kelimesi “dostlar”; مِنْ دُون۪ي min dûnî ifadesi “benden başka”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”; عَدُوّ ‘adüvvün kelimesi “düşman(dır)”; بِئْسَ bi’se edatı “ne kötüdür”; لِلظَّالِم۪ينَ li’z-zâlimîne sözcüğü “zalimler, haksızlık edenler için”; بَدَلًا bedelen kelimesi ise “bedel, değişme” demektir.

Burada meleklere yönelik secde emri ile İblis’in karşı çıkışı ve sonrasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin önceki âyet grubuyla anlam ilişkisi açıktır. İki bahçe sahibi kılınan ve ardından serveti ve çocuklarıyla övünüp karşıdakine karşı kibre düşen kişinin aslında İblis’in yolunda olduğu bu şekilde ortaya konulmak istenmektedir.

1.وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ “Hani meleklere ‘Âdem için (Allah’a) secde edin!’ demiştik. Onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç.” Kur’ân’da bu konuda yedi âyetin(1) bulunduğunu belirtmeliyiz. Konuyu anahatlarıyla Bakara 2/34, A‘râf 7/11, Hıcr 15/30 ve İsrâ’ 17/61’de ele almıştık. Ancak burada bazı açıklamaları tekrar hatırlatmak istiyoruz. Bu nedenle âyetin ilk cümlesi hakkında bazı noktalar üzerinde duracağız.

a) وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ “Hani, meleklere, ‘Âdem için (Allah’a) secde edin’ demiştik.” Tâhâ 20/116 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, Yüce Allah, Hz. Âdem’in durumu nedeniyle meleklere secde emrini vermiştir. Bu âyet grubunda secde emrinin nereden kaynaklandığına dair bilgi verilmemekte, bu noktadaki hatırlatmalar Bakara 2/30-34’te yer almaktadır.

Âyette sözü edilen secde emri bilinen anlamda ve fizyolojik bir eylemden ibaret olamaz; çünkü melekler fizyolojik özellikleri olan varlıklar değillerdir. Buradaki secde “boyun bükmek, emre amade olmak” demektir. Bakara 2/58, Nisâ’ 4/154 ve A‘râf 7/161’de İsrailoğullarının şehre girerken kapıdan eğilerek geçmeleri emrinde ve Yûsuf 12/100’de sözü edilen secdede nasıl ki “boyun bükmek” söz konusuysa, burada da benzer bir durum vardır. Yapılması istenen secde, bütün varlıkların Yüce Allah’a boyun eğmesinde olduğu gibi(2) “boyun bükmek, emrine amade olmak” manasına gelmektedir.

Bu konudaki âyetlerde emredilen secdenin kimin için yapılması gerektiğini de doğru anlamak gerekmektedir. Esasında bu tür âyetlerde secde emri genellikle beraberinde lâm/li cer harfiyle gelmektedir.(3) Ancak bunun cer harfi olmadan getirilen kullanımları da vardır.(4) Buradan hareketle söylemek istediğimiz husus şudur: Yüce Allah “Hz. Âdem’e” secde edilmesini emretmemekte, “Hz. Âdem için” secde edilmesini istemektedir. Yani secdenin muhatabı Hz. Âdem değil, meleklerin bilemediği isimleri söylemesi nedeniyle ortaya koyduğu farktır.

Herkes biliyor ki Hz. Âdem o isimleri kendi başına öğrenmemiş, Yüce Allah ona öğretmiş, O’nun talimiyle bu bilgiye sahip kılınmıştı. Öyleyse Hz. Âdem’in farkı kendi meziyetinden değil, onu bilgilendiren Yüce Allah’tan gelmektedir. Allah öğretmeseydi elbette o da bilemeyecekti; dolayısıyla ona yönelik secdede asıl muhatap kendisine isimleri öğreten ve secdeye layık olan kudret Yüce Allah’tır.

b)فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ “Onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç.” Bu cümledekiفَسَجَدُوا fe secedû fiilinin başındaki fâ edatı ta‘kıbiyye manasındadır ve meleklerin hiçbir tereddüt göstermeden hemen secde ettiklerini, yani bu ilâhî emre boyun eğip emre âmâde olduklarını göstermektedir.

Secde konusunda meleklerin hiçbir istisnası olmamıştır. Âyette yer alan اِلَّا illâ edatı İblîs’in bu emre itibar etmediğini ortaya koymaktadır. Bu istisna ifadesi, konunun ele alındığı başka âyetlerde de yer almaktadır.(5) Bazıları bu tür kullanımlardan hareketle İblis’in de aslında melek olduğunu, ancak sonradan yoldan çıkıp isyan ettiğini ifade etmektedirler. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kehf 18/50. âyette açık bir şekilde İblis’in cinlerden olduğu ve yoldan çıktığı belirtilmekte olduğu için, bu konuda farklı yaklaşımların doğru olamayacağı kanaatini taşımaktayız. Esasında cinler ve dolayısıyla İblis ateşten yaratıldığı için,(6) onların melek kapsamında sayılmasının da doğru olamayacağı düşüncesindeyiz.

Haklı olarak şöyle bir soru sorulabilir: “Neden melekler secdeye muhatap kılınmış olmasına rağmen secde etmeyen olarak İblîs orada zikredilmektedir?” Bunun birkaç türlü cevabı vardır:

ı. Öncelikle belirtelim ki, bir konuda muhatapların çoğu hangi özellikte ise hitap ona göre şekillendirilir. Bir sınıfta 100 öğrenci varsa ve bunların mesela 95’i başarılı ise o sınıf için başarılı denir. Bu söz “onların aralarında başarısız olan yoktur” anlamına gelmez. Aynı şekilde burada da durum aynıdır. Muhatapların büyük çoğunluğu meleklerden oluştuğu için hitap da “Meleklere dedik ki” şeklinde ifade edilmiştir. Bu hitabın içerisinde İblis’in bulunmadığını söylemeye gerek yoktur.

ıı. Çok ikna edici bulmuyor olsak da, görünmeyen varlıklar bağlamında melekleri ve cinleri aynı kapsamda değerlendiren yaklaşımlara göre bu hitabın içerisinde cinler de, yani İblis de bulunmaktadır.

ııı. Bu iki ihtimale ilave olarak, bizce asıl cevap Yüce Allah’ın secde emriyle ilgili olarak İblis’e ayrıca emretmiş olmasıdır. A‘râf 7/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Yüce Allah, (İblîs’e) ‘Sana emrettiğim zaman seni secde etmekten alıkoyan neydi?’ diye sormuştu.” İşte bu âyette Yüce Allah’ın meleklerden ayrı olarak İblis’e yönelik olarak da bu emri özellikle verdiği anlaşılmaktadır.

İblîs, “hakkı bâtıla karıştıran veya belanın şiddeti karşısında ümidini yitiren varlık” demektir. Bu özellik Bakara 2/34, 36’da da olduğu gibi onun huzurdan kovulmadan önceki ismidir. Kovulduktan sonra ise ona artık “şeytan” denmektedir. İlâhî emre karşı gelmesinin sebebi, “kibirlenmesi, kâfirlerden olması”(7) ve “kendi yaratılış kaynağı olan ateşi Hz. Âdem’in yaratıldığı topraktan üstün görmesi”(8) şeklinde belirlenmektedir. Bu olumsuz sıfatları sebebiyle İblis secde etmemiş ve ilâhî emirden yüz çevirmiştir.

2. كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ اَمْرِ رَبِّه۪ “(Zaten o) cinlerdendi ve Rabbinin emrinden dışarı çıkmıştı.” Âyetin bu cümlesi İblis’in cinlerden olduğunu ortaya koymakta ve Rabbinin emrinden çıktığını göstermektedir. Demek ki ilk fâsık “İblis”tir ve fasıklık İblis’in yolundan gitmektir.

a) Cinler ve dolayısıyla İblis ateşten yaratıldığı için,(9) onların melek kapsamında sayılmasının da doğru olamayacağı düşüncesindeyiz. İblis’in aslında Azâzîl adında çok bilgili bir melek olduğu, cennet bekçiliği yaptığı, bilgisi nedeniyle kibirlendiği şeklindeki kabulün Kur’ân’dan delili yoktur;(10) aksine, bu görüş yorumunu yapmakta olduğumuz âyete de açıkça aykırıdır.

İblis’in aslında meleklerden olduğu, sonradan cinlerden olduğu kabulü hiçbir şekilde doğru olamaz. Çünkü Kur’ân’da meleklerin Yüce Allah’a ibadette hiçbir şekilde kibir ve istikbara girmedikleri, kendilerine emredileni aynen uyguladıkları En‘âm 6/61, Nahl 16/50, Meryem 19/64, Enbiyâ’ 21/27 ve Tahrîm 66/6’da apaçık bir şekilde dile getirilmektedir.

b) Yüce Allah müşriklerin ve inkârcıların kendisine secde etmekten yüz çevirmeleri durumunda bilmeleri gereken bir hususa dikkat çekmekte, Rabbinin katındaki meleklerin gece ve gündüz hiç bıkmadan, usanmadan O’nu tesbih ettiklerini haber vermektedir. Konuyla ilgili âyetlerden bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

ı. Enbiyâ’ 21/19-20: “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın (dur durak demeden) gece ve gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.” Demek ki insanlar Yüce Allah’a boyun eğmekten ve kulluk etmekten yüz çevirirlese, bilmelidirler ki Allah’ın kızları sandıkları melekler bile gece ve gündüz bıkmadan, usanmadan, ara vermeden, yüksünmeden sürekli olarak Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler.

Yüce Allah meleklerin durdurak bilmeden, gece-gündüz Allah’ı tesbihe devam ettiklerini haber vermekte, diğer mahlûkattan üstün olduklarına ve ayrıcalıklarına dair bilgiler zikretmektedir. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. Melekler de tesbih için yaratıldıkları için varlıklarını bu şekilde devam ettirmektedirler.

ıı. Ra‘d 13/13: “Gök gürültüsü Allah’ı hamd ile melekler de O’nun heybetinden dolayı tesbih ederler. Onlar, Allah hakkında tartışıp dururken, O, yıldırımlar gönderip onlarla dilediğini çarpar. O, azabı (tuzağı) pek şiddetli olandır.” Aynı şekilde Zümer 39/75 ve Mü’min 40/7’de verilen mesajlar da benzer içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler içermektedir.

ııı. Nisâ’ 4/172: “Ne Mesîh ve ne de Allah’a yakın melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri dururlar. O’na kulluktan geri durup büyüklenen kimselerin hepsini (Allah) yakında huzuruna toplayacaktır.”

ıv. Nahl 16/49: “Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.”

v. Meryem 19/93: “Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir.”

vı. Fussılet 41/38: “Eğer insanlar büyüklük taslarlarsa (bilsinler ki) Rabbinin yanında bulunan (melekler) hiç usanmadan, gece gündüz O’nu tesbih ederler.” Benzer bir mesaj A‘râf 7/206’da da söz konsudur. Melekler bile Yüce Allah’a kulluktan kibre kapılmadıklarına göre başka varlıkların Allah’a kulluktan başka seçeneklerinin bulunmadığı, dolayısıyla Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığa ilahlık isnat edilmemesi gerektiği vurgulanıyor demektir.

En‘âm 6/61, Nahl 16/50, Enbiyâ’ 21/27 ve Tahrîm 66/6’da meleklerin Yüce Allah’ın verdiği bütün emirleri aynen uyguladıkları ve hiçbir şekilde emre isyan etmedikleri ifade edilmektedir.

Bütün bu âyetlerde meleklerin Yüce Allah’a ibadet ve kulluktan geri durmadıkları ifade edilmektedir. Durum böyle olunca, İblis’in de vaktinde melek olduğunu söylemek bütün bu âyetleri görmezlikten gelmek olacağı için bizce bu yaklaşım hatalıdır.

3. اَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُٓ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُون۪ي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ “(Şimdi siz) benim peşim sıra onu ve onun soyunu mu dostlar ediniyorsunuz? Oysa onlar sizin için düşmandır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde insanların düşmanı olan İblis’in insanlar tarafından Yüce Allah’a rakip dost edinilmesini eleştirmektedir.

a) اَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُٓ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُون۪ي “(Şimdi siz), beni bırakıp da onu ve onun soyunu mu dostlar ediniyorsunuz?” Yüce Allah İblis’in ve neslinin Allah’ın peşi sıra dostlar edinilmesini kınamakta, bu amaçla cümleyi de soru şeklinde getirmektedir. Kur’ân’da bu tür soru cümlelerine inkârî soru denmekte ve maksat muhatabı ayıplamak olarak belirlenmektedir. “Allah’ın peşi sıra dostlar mı ediniyorsunuz” demek “başkasını dost edinmeyin; bu yanlıştır” demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu ifade, cinlerin de ürediklerini, çünkü nesillerinin bulunduğunu açıkça göstermektedir. Yaratılış itibariyle farklı bir boyutun varlıkları oldukları, hayat tarzları ve üreme sistemleri hakkında da detaylı bir bilgimiz olmadığı için bu ifadelerle yetinmek istiyoruz. Esasında âyette zikredilen konu, İblis’in ve zürriyetinin Yüce Allah’ın dışında veya O’nun peşi sıra dostlar edinilmemesi gerektiğini vurgulamaktır. Bazı meal yazarları buradaki zürriyet kelimesinin “avane, taraftar” manasında mecazi bir anlam verdiğini söylese de(11) bu ikna edicilikten uzak bir yaklaşımdır.

b) وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ “Oysa onlar sizin düşmanınızdır.” Yüce Allah İblis’in ve zürriyetinin insana düşman olduğunu beyan etmektedir. Fâtır 35/6 ve Yâsîn 36/60’ta da yer aldığı üzere, şeytan insanlar için bir düşmandır. En‘âm 6/112’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah insana düşman olmak isteyen şeytanın düşmanlığını onaylamıştır. Zannedildiği gibi “şeytan”, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; aksine, düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır. Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(12) Fâtır 35/6’da “şeytanın insanlar için düşman olduğu, bu nedenle onun da düşman edinilmesi gerektiği, çünkü taraftarlarını ateş azabından olmaya davet ettiği” beyan edilmektedir.

4. بِئْسَ لِلظَّالِم۪ينَ بَدَلًا “Zalimler için bu ne kötü bir değişimdir!” Burada sözü edilen değişim, öncelikle gerçek dostun yerine sahtesini tercih etmeyle ilgilidir; ancak maksadı kişinin fıtratıyla çelişmesi, fıtratına yazılan hakikati sahtesiyle değişmek şeklinde de anlayabiliriz. Her iki durumda da bu değişim, sahibini felakete sürükleyecek türden bir aldanıştır. Kur’ân’da 37 kez(13) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmekte, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَدَلًا bedelen sözcüğü ise “değişim” anlamını içemektdir.

ıı. Yaratılışa Şahit Tutulmamaları

مَآ اَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَلَا خَلْقَ اَنْفُسِهِمْ وَمَا كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلّ۪ينَ عَضُدًا “Ben onları (İblis ve soyunu) göklerin ve yerin yaratılışına da kendilerinin yaratılışına da şahit tutmadım. Ben yoldan çıkaranları yardımcı edinecek değilim.”

Âyetteki مَآ اَشْهَدْتُهُمْ mâ eşhettühum fiili “ben onları şahit kılmadım”;خَلْق halka kelimesi “yaratılış(ın)a”; السَّمٰوَاتِes-semâvâti kelimesi “ne göklerin”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yeryüzünün”; وَلَا خَلْقَ اَنْفُسِهِمْ ve lâ halka enfüsihim ifadesi “ne de kendi yaratılışlarına da (şahit kılmamıştım)”; وَمَا كُنْتُ ve mâ küntü fiili “ve (şöyle) değilim”; مُتَّخِذ muttehıze kelimesi “edinen”; الْمُضِلّ۪ين el-mudillîne sözcüğü “saptıranları”; عَضُدًا ‘aduden kelimesi ise “yardımcı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın dışındaki bütün varlıkların acizliği ve Allah’a rağmen dost edinilmeye layık olmadıkları gündeme getirilmektedir.

1.مَآ اَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَلَا خَلْقَ اَنْفُسِهِمْ “Ben onları (İblis ve soyunu) göklerin ve yerin yaratılışına da kendilerinin yaratılışına da şahit tutmadım.” Âyet hakkında iki temel bakış açısı söz konusu edilebilir:

a) Yüce Allah secde emrine karşı çıkıp insanları saptırmaya çalışan İblis ve avenesinin güçsüzlüğünü, etkinliklerinin bulunmadığını yaratılış meselesi üzerinden dile getirmektedir. Âyette geçen هُمْ hum zamiri Allah’ın peşi sıra edinilen dostları karşılamaktadır. Yaratılışa şahit tutulmamak demek, aynı zamanda hiçbir şey yaratamamak demektir de. Bu durumda yaratamayan, yaratılışa şahit kılınmayan, bizzat kendileri yaratılmış olan mahlûkata üstünlük atfetmek, onları Allah’ın -hâşâ- rakibi veya ortağı gibi görmek son derece yanlış bir tutumdur.

Bırakalım kâinatın yaratılışını, bizzat kendi yaratılış süreçlerine bile şahit olamayan bu varlıkların ilâhî emirlere karşı çıkışları eleştirilmekte, böylece yaratıcı kudretin emirlerine amade olmanın gerekliliği dolaylı olarak vurgulanmış olmaktadır. Esasında Rabbimiz yarattığı mahlûkatın içerisinden birilerinin Allah’ın dışında, O’nun peşi sıra dostlar edinilmesini, onlara efendi rolü verilmesini şiddetle reddetmektedir.

b) Âyetteki هُمْ hum zamiri Kehf 18/28. âyette dolaylı olarak gündeme getirilen ve sûrenin genel konusunun önemli bir bölümünü karşılayan “azgın müşrikler”e de ait olabilir. Onlar Hz. Peygamber’in yanındaki müminlerin oradan uzaklaştırılmasını istemiş ve ancak bu takdirde Hz. Peygamber’le görüşebileceklerini, onu dinleyebileceklerini ifade etmişlerdi.(14)

İşte bu gibilerin aciz durumunu ortaya koymak üzere kendilerinin hiçbir özelliklerinin bulunmadığı âyetteki şahit kılınmama ifadeleriyle ortaya konulmak istenmektedir. Genelde yaratılışa şahit kılınmamanın yanında özel olarak Mekkeli müşriklerin de hiçbir şekilde meleklerin yaratılışına şahit kılınmadıkları Sâffât 37/149 ve Zuhruf 43/19’da ifade edilmektedir.

Bu durumda azgın müşriklerin dost edinilmemesi gerektiği üzerinde duruluyor demektir. Onların kâinatın idaresinden hiçbir payları veya etkinlikleri olmadığı gibi, her biri Allah’ın bir yaratığı olarak aciz ve güçsüz varlıklardır. Şimdi Allah’ı bırakıp da onları Allah’ın dışında veya O’nun peşi sıra dostlar edinmek korkunç bir hatadır. Âlemin yaratışı sürecinden habersiz oldukları gibi, kendi yaratılışlarında hiçbir etkinlikleri ve şahitlikleri söz konusu edilmeyen varlıkların bu şekilde dost, efendi veya üstün güç olarak görülmemeleri gerektiği zihinlere kazınmak istenmektedir.

Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlık kendisine ibadet edilmesine layık değildir; çünkü ibadete layık olabilmek için yaratıcı olmak gerekmektedir. Allah’ın dışındaki bütün varlıklar birer mahlûk oldukları, yaratılış sürecine hiçbir şekilde müdahil ve şahit olamadıkları için onlara mabud rolü vermek son derece hatalı bir kabuldür ve âyette hatırlatılmak istenen husus da budur.

2. وَمَا كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلّ۪ينَ عَضُدًا “Ben yoldan çıkaranları yardımcı edinecek değilim.” Âyette geçen عَضُد ‘adud kelimesi bir kez de Kasas 28/35’te geçmekte ve “güç”, “pazu” veya “yardımcı” gibi anlamlar vermektedir.(15) Buradaki maksat, Rabbimizin başka varlıkları takviye bir güç olarak kendisine yardımcı tutmadığını beyandır.

Yüce Allah kendisi dışındaki varlıkların hiçbir şey yaratamadıkları gibi, insanları saptıran veya onların sapmasına sebep olan bu gibi varlıkları kâinatın yaratılışında kendisine yardımcı da edinmediğini beyan etmektedir. Yaratamayan, yaratılışa şahit kılınmayan ve yaratılışta hiçbir şekilde yardımcılığı söz konusu olamayan aciz varlıklara ilahlık payesi vermek, onları ibadetin muhatabı veya aracısı gibi görmek tevhid inancının en büyük düşmanıdır; çünkü bu tür kabuller birer şirktir ve şirk de en büyük zulümdür.

ııı. Putperestlerin Çaresizliği

وَيَوْمَ يَقُولُ نَادُوا شُرَكَآءِيَ الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَج۪يبُوا لَهُمْ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ مَوْبِقًا “O gün (Allah, kâfirlere) ‘Benim ortaklarım olduğunu sandıklarınızı çağırın!’ diyecek; onlar da kendilerini(!) çağırmış (fakat ortakları) onlara cevap verememiş (olacaklar)dır. Biz onların arasına uçurum koyacağız.”

Âyettekiوَيَوْمَ ve yevme kelimesi “ve o gün”; يَقُولُ yekûlü fiili “der ki, (şöyle) diyecek”; نَادُوا nâdû emri “çağırın”; شُرَكَآءِي şürekâiye “benim ortaklarımı(!)”;الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ ellezîne ze‘amtüm ifadesi “(var olduğunu) sandığınız”;فَدَعَوْهُمْ fe de‘avhum fiili “onları çağırdılar, çağırmış (olacak)lar”;فَلَمْ يَسْتَج۪يبُوا fe lem yestecîbû fiili “icabet edemediler, icabet edemeyecekler”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendilerine”;وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kıldık, yaptık, yapacağız”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; مَوْبِقًا mevbıkan kelimesi ise “uçurum” demektir.

Burada müşriklerin putlarıyla ilgili çaresizlikleri ve azaptan kurtulamayacakları gündeme getirilmektedir.

1.وَيَوْمَ يَقُولُ نَادُوا شُرَكَآءِيَ الَّذ۪ينَ زَعَمْتُمْ “O gün (Allah, kâfirlere) ‘Benim ortaklarım olduğunu sandıklarınızı çağırın!’ diyecektir.” Daha önce de yorumladığımız üzere, زَعَمْتُمْ ze‘amtüm fiili “sanmak, zannetmek” manasına gelmektedir. Yüce Allah mahşerde kendilerini ayıplamak ve kabullerinin yanlış olduğunu göstermek için müşriklere sesleneceğini haber vermektedir.

Yüce Allah’ın peşi sıra dostlar edinenler, onlara ibadet eden veya ibadette aracı kılanlar bunun ne kadar büyük bir hata olduğunu âhirette anlamış olacaklardır; ancak bunun kendilerine hiç de bir faydası dokunmayacaktır. Çağırma ifadesi böyle ortakların bulunduğunu değil, aksine bulunmadığını, bu şekildeki kabullerin hiçbir şekilde gerçek olmadığını ortaya koymayı ve muhatapları ayıplamayı amaçlamaktadır. “Hadi bakalım, benim ortaklarım olduğunu sandığınız şeyleri çağırın da size yardım etsinler” denilerek, aslında müşriklere bir mahcubiyet yaşatılması amaçlanmakta, bu dünyada söz konusu hatalı kabullerden uzaklaşılmasını sağlamak hedeflenmektedir.

Konuyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(16) Ancak bir tanesinin mealini vermekle yetinmek istiyoruz:

İbrâhim 14/21: “(Kıyamet gününde) hepsi Allah’ın huzuruna çıkacak ve zayıflar o büyüklük taslayanlara diyecekler ki: ‘Biz sizin tâbilerinizdik (size uymuştuk). Şimdi siz, Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden savabilir misiniz?’ Onlar da şöyle cevap verecekler: (Ne yapalım) Allah bizi hidâyete erdirseydi biz de sizi doğru yola iletirdik. Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Çünkü bizim için sığınacak bir yer yoktur.” İşte bu ve benzer âyetlerde şirk denen hastalığın insanoğlunu dünyada nasıl şaşkınlık içerisine düşürdüğünü, mahşerde ise ne kadar korkunç bir perişanlığa neden olacağını muhatapların dilinden bizlere öğretmektedir.

“Yoksa (kendilerini destekleyen) ortaklar mı var! Sözlerinde doğru iseler, (olmayan) ortaklarını getirsinler bakalım!” mealindeki Kalem 68/41’de de zikredildiği üzere, bu tür ifadeler Kur’ân’da vardır. Âyetteki شُرَكَآءِي şürekâî “ortaklarım” kelimesi “müşriklerin Allah’ın peşi sıra var olduklarına inandıkları tanrılar” manasına gelmektedir.(17) Bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(18) Âyetteki isteğin mahşerde gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır. Çünkü âyetin başındaki يَوْمَ yevme kelimesi bunun delilidir.

2. فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَج۪يبُوا لَهُمْ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ مَوْبِقًا “Onlar da kendilerini(!) çağırmış, (fakat ortakları) onlara cevap verememiş (olacaklar)dır. Biz onların arasına uçurum koyacağız.” Yüce Allah mahşerde yaşanacak bu durumu anlatmaya devam etmekte, Allah’a ortak koştukları varlıklardan orada yardım isteyeceklerini, ancak onların hiçbir şekilde kendilerine yardım edemeyeceğini beyan etmektedir.

Sadece yardım edememek de değil, âyetin sonunda yer alan ve Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَوْبِق mevbık kelimesi “uçurum” manasına gelmekte, yardımın imkânsız olduğunu ortaya koymaktadır. Bazı âlimlerimiz bu kelimeye “cehennemdeki bir vâdi”, bazıları “düşmanlık”, “helak”,(19) bazıları da “ateşten bir engel”(20) manası vererek yardımlaşmanın mümkün olmadığını söylemek istemişlerdir.

Mahşerde yardımlaşmanın olamayacağı konusunu Yâsîn 36/74-75’te açıklayacağız. Yüce Allah o âyetlerde şöyle buyurmaktadır: “Kendilerine yardım edilir ümidiyle Allah’ın peşi sıra çeşitli ilâhlar edindiler. Oysa onlar kendilerine yardım edemezler; hepsi birbirlerinin hazırlanmış askerleridirler.” Verilmek istenen mesaj açıktır: Lokmân 31/33, Fâtır 35/13-14 ve Yâsîn 36/75 gibi âyetlerde de geçtiği gibi mahşerde hiç kimse hiç kimseye hiçbir şekilde yardım edemeyecektir.

Konuyla ilgili İbrâhim 14/22’de dile getirilmiş olan ve şeytanın kendisini suçlu gösterenlere vereceği cevabın yer aldığı âyetin mealini vermekle yetinelim: “(Hesapları görülüp) iş bitirilince, şeytan diyecek ki: ‘Şüphesiz Allah size gerçek olanı vâdetti, ben de size vâdettim ama size yalancı çıktım. Zaten benim size karşı bir gücüm yoktu. Ben, sadece sizi (inkâra) çağırdım, siz de benim davetime hemen koştunuz. O halde beni yermeyin, kendinizi yerin. Ne ben sizi kurtarabilirim ne de siz beni kurtarabilirsiniz! Kuşkusuz daha önce ben, beni (Allah’a) ortak koşmanızı reddetmiştim.’ Şüphesiz zalimler için elem verici bir azap vardır.”

İşte bu âyette mesele bütünüyle ortaya konulmakta, hiç kimsenin hiç kimseyi suçlamasının sonuç vermeyeceği, suçların kişilerin kendi tercihlerinin sonucu olduğu, ayrıca mahşerde cehennemlikler arasında birbirine yardımı imkânsız hale getirecek derin uçurumların bulunacağı insanlara hatırlatılmaktadır.

ıv. Suçluların Azaptan Kurtulamamaları

وَرَاَ الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوٓا اَنَّهُمْ مُوَاقِعُوهَا وَلَمْ يَجِدُوا عَنْهَا مَصْرِفًا “Suçlular ateşi görür görmez, orayı boylayacaklarını iyice anlamış olacaklardır; ondan kaçış (kurtuluş yolu) da bulamayacaklardır.”

Âyettekiوَرَاَ ve reâ fiili “ve gördü, görecek”; الْمُجْرِمُون el-mücrimûne kelimesi “suçlular, cehennemlikler”; النَّار en-nâra sözcüğü “o ateşi”; فَظَنُّوٓا fe zannû fiili “ve sandılar, bildiler, anladılar ki”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; مُوَاقِعُوهَا muvâkı‘ûha ifadesi “oraya (cehenneme) girenler (olacaklar)”; وَلَمْ يَجِدُوا ve lem yecidû fiili “ve bulamadılar, bulamamış olacaklar”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “ondan”; مَصْرِفًاmasrifen kelimesi ise “kaçmak, kurtulmak, kaçış yolu” demektir.

Burada suçluların mahşerdeki durumunun bir bölümü gündeme getirilmektedir.

Âyette geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilme nedeni olayın meydana geldiğinin değil, mutlak surette yaşanacağının insanlara öğretilmesinin amaçlanmasıdır.

Yüce Allah suçluların cehennem ateşini gördüklerinde durumun farkına varacaklarını ve oradan kurtulmanın mümkün olmadığını anlayacaklarını haber vermektedir. Âyette geçen ظَنُّوا zannû fiili “sanmak, zannetmek”den ziyade, “tam anlamıyla fark etmek, anlamak, bilmek”(21) manalarına gelmektedir. Bu fiilin başındaki fâ/fe edatı da ta‘kîbiyye manasında suçluların ateşi görür görmez bu gerçeği fark edeceklerini göstermektedir.

Bu fiile “sanmak” manası verenler de vardır. Bu durumda anlam, kâfirlerin cehennemi görür görmez hemen oraya gireceklerini sanmaları şeklinde olur. Nitekim Furkân 25/12’de verilen bilgi bu görüşü desteklemektedir.(22) Kur’ân’da sadece burada geçen مُوَاقِعُوهَا muvâkı‘ûha ifadesi de suçluların cehenneme girmeleri, orada bulunmaları manasını içermektedir.

Âyetin sonundaki وَلَمْ يَجِدُوا عَنْهَا مَصْرِفًا cümlesi cehennemliklerin oradan kaçamayacaklarını, azaptan kurtulamayacaklarını, başka bir yere sığınamayacaklarını, kaçıp kurtulmak için herhangi bir yol veya çare bulamayacaklarını ifade etmektedir.(23) Kur’ân’da sadece burada geçen مَصْرِف masrif kelimesi nekra geldiği için kaçıp kurtulmak anlamında akla gelebilecek her ne varsa onların hiçbirinin işe yaramayacağını, çünkü böyle bir yol bulunamayacağını göstermektedir.

b) Vahyin Durumu ve Kâfirlerin Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 54-56. âyetlerinde Kur’ân’da her şeyin örneğini detaylı bir şekilde verdiğini, buna rağman insanoğlunun tartışmacı olduğunu beyan etmekte, her türden bilgi verilmesine karşılık, insanların inanmama sebebinin öncekilere uygulanan prösedürün kendilerine de uygulanmasını istemeleri olduğunu bildirmektedir. Ayrıca peygamberlerin müjdeleyiciler ve uyarıcılar olduğu, kâfirlerin hakkı iptale çalıştıkları, bu çerçevede Yüce Allah’ın ayetlerini ve peygamberlerini alaya aldıkları da ifade edilmektedir.

ı. Kur’ân’da Her Şeyin Açıklanmış Oluşu

وَلَقَدْ صَرَّفْنَا ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَكَانَ الْاِنْسَانُ اَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلًا “Yemin olsun ki bu Kur’an’da insanlar için her türlü örneği sayıp dökmüşüzdür. (Nankör) insan tartışmaya en çok düşkün olandır.”

Âyetteki وَلَقَدْ صَرَّفْنَا ve lekad sarrafnâ ifadesi “yemin olsun ki tekrar tekrar saydık”; ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ fî haze’l-kur’âni ifadesi “bu Kur’ân’da”; لِلنَّاس li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”;مِنْ كُلِّ مَثَلٍ min külli meselin tamlaması “her örnekten”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) oldu, (şöyle)dir”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “(nankör) insan”;اَكْثَرَ شَيْءٍ eksera şey’in sözcüğü “her şekilde, her şeyde”; جَدَلًا cedelen kelimesi ise “tartışma bakımından” demektir.

Burada vahyin özelliği ve ona karşı nankör insanın olumsuz tutumu gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ صَرَّفْنَا ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ “Yemin olsun ki bu Kur’an’da insanlar için her türlü örneği sayıp dökmüşüzdür.” Yüce Allah bir benzeri İsrâ’ 17/89’da da geçen âyetin bu cümlesinde Kur’ân’da nankör insanlar için her türden konuyu çeşitli vesilelerle tekrar tekrar örneklendirdiğini beyan etmektedir. Maksadın inkârcılar olduğu “insanın tartışmaya çok düşkün olduğu” şeklinde âyetin ikinci kısmından da Kehf 18/56. âyette geçen “kâfirler hakkı bâtılla gidermek için mücadele ederler” ifadesinden de anlaşılmaktadır. Esasında nüzul sebebi rivayetlerine bakıldığında burada sözü edilen kişinin Übeyy b. Halef ve arkadaşları olduğu görülmektedir.(24)

Bu cümle, müşriklere daha önce de çeşitli örnekler verildiğinin bir delilidir. Âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi “bu anlatma işleminin tekrar tekrar ve ayrıntılı olarak yapıldığını” yeminli bir cümleye dönüştürmektedir. Yüce Allah benzerleri İsrâ’ 17/41, 89 ve Furkân 25/50’de de geçen âyetin bu cümlesinde Kur’ân’da her türden konuyu çeşitli vesilelerle tekrar tekrar örneklendirdiğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da altı kez(25) geçen صَرَّفْنَا sarrafnâ ve dört kez(26) geçen نُصَرِّفُ nusarrifu fiilleri “tekrar tekrar yapmak”, “sayıp dökmek”, “iyice açıklamak”, “evirip çevirip açıklamak”, “çeşitli şekillerde beyan etmek”, “tekrar tekrar anlatmak” manalarına gelmektedir. Çünkü Yüce Allah, müşriklerin şüphelerine pek çok açıdan tekrar tekrar cevap vermiştir. Bu yeterli cevaplara, uygun misallere rağmen, kâfirler o bâtıl mücadelelerini bırakmamışlardır.

Bu arada tekrar tekrar açıklandığı beyan edilen şeyler bağlamında âyette geçen مِنْ كُلِّ مَثَلٍ min külli meselin ifadesi, vahyin ele aldığı konular anlamında helaller, haramlar, hükümler, cezai müeyyideler, vaadler, tehditler, kıssalar, kâinat kitabının âyetleri vs. hususları içermektedir. Bunlar vahyin indirildiği dönem ve ortamda yaşayanlar başta olmak üzere evrensel manada da ihtiyaç hissedilen hususlardır. Zira âyette geçen لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi dar anlamda vahyin ilk muhatabı olanları, geniş ve evrensel manada ise bütün insanları içermektedir. Kur’ân’da verilen örnekler için bunların akla gelebilecek her bir örnek olduğunu söylemek abartı olur; zaten Kur’ân’ın böyle bir amacı da yoktur.

Yüce Allah Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verdiğini de çeşitli âyetlerde beyan etmektedir. Bu bağlamda A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

Yüce Allah’ın “kitap göndermesi”, O’nun “kitabı vahyetmesi, ulaştırması, indirmesi” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kitap derin bir bilgiye dayalı olarak Allah tarafından açıklanmış, meseleler açıkça ortaya konulmuştur. Bu ifade Hûd 11/1-2’deki şu mesajla birebir uyumludur: “Elif, lâm, râ. Bu, âyetleri sapasağlam güvenceye kavuşturulmuş, sonra da her hükmünde hikmetli olup her şeyi bilen (Allah) tarafından açıklanmıştır ki Allah’tan başkasına kulluk yapmayasınız.”

Bu bağlamda Fussılet 41/3-4’teki şu bilgiler de konuyla aynı mesajı içermektedir: “(Bu), bilen bir toplum için âyetleri açıklanmış, müjdeleyici ve uyarıcı olarak Arapça okunan bir kitaptır.” Ayrıca Fussılet 41/44’te de benzer bir mesaj şu şekilde yer almaktadır: “Eğer onu (Kur’ân’ı) yabancı bir dilde Kur’ân yapsaydık şöyle derlerdi: ‘Âyetleri (anlayabileceğimiz) bir dille açıklanmalı değil miydi? Arab’a yabancı söz mü (geliyor)?’ De ki: O, inananlar için bir yol gösterici ve (gönüllerdeki inançsızlık hastalığı için) şifadır.”

En‘âm 6/38’de “bu kitapta hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı”, A‘râf 7/174’te “âyetlerin detaylı bir şekilde açıklandığı”, İsrâ’ 17/12’de ise “her şeyin açık açık anlatıldığı” beyan edilmektedir. Benzer mesajlar En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Furkân 25/33 gibi âyetlerde de zikredilmektedir.

Yüce Allah’ın gönderdiği kitap kapalı, muğlak, anlaşılamaz, karmakarışık, çelişkilerle dolu bir kitap değil, aksine ele aldığı konuları açıklayan ve bunu derin bir bilgiyle gerçekleştiren bir yapı arz etmektedir. Kur’ân el-mübîn(27) sıfatı gereği “açıklayıcı, apaçık” bir mahiyet arz etmekte, hiçbir şekilde eğrilik ve pürüz içermemektedir.(28) Bu yönüyle Kur’ân hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır. İnsanlar vahye bu gözle bakmalı, gerçeğin izini vahiyde aramalıdır. Çünkü Kur’ân’da her şeyin örneği defalarca açıklanmış, insanların dikkatleri vahye çekilmek istenmiştir. Bu gerçeğe rağmen, nankör insanın farklı bir tutum izlediği âyetin devam eden cümlesinde şu şekilde söz konusu edilmektedir:

2. وَكَانَ الْاِنْسَانُ اَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلًا “(Nankör) insan tartışmaya en çok düşkün olandır.” Yüce Allah nankör insan tipinin gereksiz tartışmacı olduğunu ve tartışmasını düşmanlığa dayandırdığını bildirmektedir. Âyetteki جَدَل cedel kelimesi bir kez de Zuhruf 43/58’de geçmekte ve “tartışma, polemik” manasına gelmektedir. Yüce Allah, “Fakat insan, cedelleşme bakımından herşeyden ileridir” buyurarak nankör insanın “Kendisinden cedelleşmenin en çok sâdır olduğu varlık olduğu” ifade edilmek istenmektedir.

Müşriklerin düşmanlık içeren tartışmalarına dair birtakım örnekler sayabiliriz. Bu bağlamda peygamberlerin onlar gibi birer insan olduğu, risalet anlamında herhangi bir farklarının bulunmadığı,(29) insanlara üstünlük tasladıkları,(30) vahye büyü ve peygamberlere büyücü demeleri,(31) üzerlerine gökten bir kapı açılsa “gözlerimiz döndürüldü; biz büylenmiş bir toplum olmuşuz” demeleri(32) gibi örnekleri verebiliriz.

Ayrıca mutlak sûrette hatırlatılması gereken nokta şudur: Mekkeli müşriklerin düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti. Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin Kur’ân’ın “Hz. Peygamber’in uydurması”,(33) “öncekilerin masalları”,(34) “geçmişten gelen büyü”(35) veya “bir beşer sözü”(36) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(37) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(38) “onu şeytanların indirmediği”ni,(39) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(40) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(41)

Önemine binaen sık sık hatırlattığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(42) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(43) “şâ‘ır (şâir)”,(44) “sâhır (büyücü)”,(45) “meshûr (büyülenmiş)”,(46) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(47) “müfterî (iftiracı)”,(48) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(49) “kezzâb (çok yalancı)”,(50) “dâllûn (sapkın(lar)”(51) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(52) diyorlardı. Tekvîr 81/22 ve Kalem 68/2. âyetler, aslında Hıcr 15/6. âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği şu suçlama veya hakaretin cevabıdır: “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirilen kişi! Sen muhakkak ki mecnûnsun, demişlerdi.”

Yüce Allah işte bu açık suçlamanın cevabını vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnûn olmadığını” beyan etmektedir. Dahası A‘râf 7/184 ve Sebe’ 34/46’da Hz. Peygamber’de hiçbir mecnûnluk bulunmadığı belirtilmektedir. Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve ne düzeyde çelişkiler yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

ıı. Kâfirlerin İnanmama Sebebleri

وَمَا مَنَعَ النَّاسَ اَنْ يُؤْمِنُوٓا اِذْ جَآءَهُمُ الْهُدٰى وَيَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ اِلَّآ اَنْ تَاْتِيَهُمْ سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ اَوْ يَاْتِيَهُمُ الْعَذَابُ قُبُلًا “Kendilerine rehber geldiğinde insanları iman etmekten ve Rablerinden bağışlanma dilemekten alıkoyan şey, öncekilere (uygulanan) kanunun kendilerine de gelmesini veya azabın önlerine gelmesini (bir an önce getirilmesini) beklemekten başka bir şey değildir!”

Âyetteki وَمَا مَنَعَ ve mene‘a fiili “ve engellemedi”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanları”; اَنْ يُؤْمِنُوا en yu’minû fiili “inanmalarıyla ilgili”; اِذْ جَآءَهُمُ iz câehum fiili “onlara geldiği zaman”; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi “hidayet, rehberlik”;وَيَسْتَغْفِرُوا ve yestağfirû fiili “ve bağışlanma dilemeleriyle (ilgili)”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların Rabbinden”; اِلَّآ اَنْ تَاْتِيَهُمْ illâ en te’tiyehum istisnası “onlara gelmesinden başka”; سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ sünnetü’l-evvelîne tamlaması “öncekilerin sünneti, öncekilere uygulanan şey”; اَوْ يَاْتِيَهُمُ ev ye’tiyehum ifadesi “veya onlara gelmesi(nden başka)”; الْعَذَاب el-‘azâbu sözcüğü “azap”; قُبُلًا kubülen kelimesi ise “önünde, açıkça, önlerine” demektir.

Burada müşriklerin inanıp istiğfâr dilememelerinin iki sebebi gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا مَنَعَ النَّاسَ اَنْ يُؤْمِنُوٓا اِذْ جَآءَهُمُ الْهُدٰى وَيَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ “Kendilerine rehber geldiğinde insanları iman etmekten ve Rablerinden bağışlanma dilemekten alıkoyan şey (şudur):” Âyette geçen الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi öğreti olarak “vahiy/Kur’ân”, şahıs olarak da “Hz. Peygamber”dir.(53) Yüce Allah Kur’ân’da her türden örneği tekrar tekrar vermesine ve ilâhi mesajda küfür ve şirkin yanlışlığı üzerinde defalarca durmasına rağmen yine de inanmamalarının sebebini burada ifade etmektedir.

Âyetin ilk bölümünün bir benzeri İsrâ’ 17/94’te geçmekte, orada Hz. Peygamber’in risaletine inanmamalarının sebebi “Allah bir insanı mı peygamber olarak gönderdi” şeklinde beyan edilmektedir. Burada da konu benzer şekilde “kendilerine hidayetin belgeleri gelmesine rağmen iman etmemeleri ve Rablerinden bağışlanma dileğinde bulunmamaları” olarak belirlenmektedir. Bağışlanmalarına konu husus, elbette şirke bulaşmış olmalarıydı. Şirkten dönerek Yüce Allah’a yönelmeleri kendilerinden istenmesine rağmen buna itibar etmemişlerdi.

2. اِلَّآ اَنْ تَاْتِيَهُمْ سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ اَوْ يَاْتِيَهُمُ الْعَذَابُ قُبُلًا “Öncekilere (uygulanan) kanunun kendilerine de gelmesini veya azabın önlerine gelmesini (bir an önce getirilmesini) beklemekten başka (bir şey değildir)!” Müşrikler bunca delil kendilerine ulaşmasına rağmen inanmayıp hatalarından dolayı bağışlanmaya yanaşmamışlardı. Gerekçelerini ise şöyle belirlemişlerdi: “Öncekilerin sünnetinin kendilerine de uygulanması” veya “mahşerdeki azabın önlerine hemen gelmesi.”

Enfâl 8/38, Hıcr 15/13, Kehf 18/55, Fâtır 35/43. âyetlerde sözü edilen سُنَّت الْاَوَّل۪ين sünnetü’l-evvelîne tamlaması “öncekilerin sünneti” anlamında Yüce Allah’ın onlara uyguladığı kanunu demektir. Öncekilere uygulanan sünnetten kasıt, onların başına gelen dünyevî felaketler veya dünyevî sıkıntılar, helak edilmeleri vs.’dir.

Diğeri ise mahşerdeki azabın ayan beyan bir şekilde aniden önlerine gelmesi veya kubül kelimesini kabîl sözcüğünün çoğulu kabul ederek “her çeşit azabın onlara gelmesi” diye anlaşılabilir.(54) Âyette genel olarak verilmek istenen mesaj, müşriklerin azap tehditlerine itibar etmemeleri ve esasında Necm 53/27’de geçtiği gibi “âhirete inanmamaları” veya Müddessir 74/53’te beyan edildiği gibi “âhiretten korkmamaları”ydı.

ııı. Peygamberlik Kurumu ve Kâfirlerin Tutumu

وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَل۪ينَ اِلَّا مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ وَيُجَادِلُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَاتَّخَذُوٓا اٰيَات۪ي وَمَآ اُنْذِرُوا هُزُوًا “Biz, elçileri sadece müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak göndeririz. Kâfir olanlar ise gerçeği batılla (uydurma şeylerle) gidermek için (onun uğruna) mücadele ederler. Onlar ayetlerimle ve uyarıldıkları şeylerle (azapla) alay etmişlerdir.”

Âyetteki وَمَا نُرْسِلُ ve mâ nursilü fiili “ve göndermeyiz”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi “elçileri, peygamberleri”; اِلَّا مُبَشِّر۪ينَ illâ mübeşşirîne istisnası “müjdeleyiciler olmanın dışında”;وَمُنْذِر۪ينَ ve münzirîne kelimesi “ve uyarıcılar (olmanın dışında)”;وَيُجَادِلُ ve yücâdilü fiili “ve mücadele eder”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş kişileri, kâfir olanlar”;بِالْبَاطِلِ bi’l-bâtıli kelimesi “bâtılla, batıl yollarla”; لِيُدْحِضُوا li yudhıdû ifadesi “etkisiz, geçersiz kılmak, iptal etmek için”; بِهِ bihî ifadesi “onunla”; الْحَقّ el-hakka sözcüğ “hakkı, gerçeği”;وَاتَّخَذُوا ve’ttehazû fiili “ve edindiler”; اٰيَات۪ي âyâtî tamlaması “benim âyetlerimi”; وَمَآ اُنْذِرُوا ve mâ unzirû ifadesi “ve uyarıldıkları şey(ler)i”; هُزُوًا hüzüven kelimesi ise “alay konusu” demektir.

Burada peygamberlerin gönderilme gerekçesi ve kâfirlerin onlara karşı olumsuz tutumları gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَل۪ينَ اِلَّا مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ “Biz, elçileri sadece müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak göndeririz.” Yüce Allah, bir benzeri de En‘âm 6/48’de geçen bu ifadede itaatkârlara Allah’ın rahmetini, merhametini ve sevabı müjdeleyen, isyankârları ise azabı haber vererek uyaran peygamberler gönderdiğini, böylece insanların kendi irâde ve tercihleriyle imân etmelerini istediğini beyan etmek istemektedir. Peygamberlerin bu iki temel sıfatı Bakara 2/213, Nisâ’ 4/165 ve Kehf 18/56’da da geçmektedir.

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı burada bir “vurgu” manası elde etme amacına yöneliktir. Söylenmek istenen şudur: Peygamberlerin gönderilme gerekçesi sadece ve sadece muhatapların iyi olanlarını ödülle ve cennetle müjdelemek, kötülerini ise azap ve cehennem ile tehdit edip uyarmaktır. Ancak bu açık gerçeğe rağmen kâfirlerin tutumunun olumsuz olduğu âyetin devam eden cümlesinde şu şekilde ifade edilmektedir:

2. وَيُجَادِلُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَاتَّخَذُوٓا اٰيَات۪ي وَمَآ اُنْذِرُوا هُزُوًا “Kâfir olanlar ise gerçeği batılla (uydurma şeylerle) gidermek için (onun uğruna) mücadele ederler. Onlar ayetlerimle ve uyarıldıkları şeylerle (azapla) alay etmişlerdir.” Yüce Allah inkârcıların hakka karşı faaliyetleri bağlamında iki hususa dikkat çekmektedir:

a)وَيُجَادِلُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ “Kâfir olanlar ise gerçeği batılla (uydurma şeylerle) gidermek için (onun uğruna) mücadele ederler.” Müşrikler bâtıla sarılarak hakka karşı hasımlık ve düşmanlık içerisinde davranıp hakkın giderilmesine gayret ederlerdi. Onlar daha önce sûrenin inişine neden olan nüzul sebebi rivayetlerinde de belirttiğimiz gibi, çeşitli konularda maksatlı bir şekilde sorular sorarak Hz. Peygamber’i sıkıştırmak istemişler, birtakım sorularla hakikatin üzerini örtmeye gayret etmişlerdi.

Bu arada cümlede yer alan لِيُدْحِضُوا liyüdhıdû ifadesi farklı kalıplarda Kehf 18/56, Sâffât 37/141, Mü’min 40/5 ve Şûrâ 42/16’da da geçmekte, “(hakkı) etkisiz kılmak, çürütmek, geçersiz kılmak”,(55) “gücünü kırmak”, “etkisizleştirmek”, “alt etmeye çalışmak”, “iptal etmek”(56) gibi manalar içermektedir. Böylece müşriklerin sonuçsuz bir çaba içerisine girdikleri, kâfirlerin her zaman hakkı bâtıl vasıtası ile yıkma gayretinde oldukları anlaşılmaktadır. Bu durum vahyin indirildiği dönemde böyle olduğu gibi günümüzde de aynıdır; muhtemelen gelecekte de benzer şeyler yaşanacaktır.

b) وَاتَّخَذُوٓا اٰيَات۪ي وَمَآ اُنْذِرُوا هُزُوًا “Onlar ayetlerimle ve uyarıldıkları şeylerle (azapla) alay etmişlerdir.” Hakkı bâtılla yok etmeye çalışan bu kişilerin bir başka özelliği ise âyetin sonunda yer almakta ve onların Yüce Allah’ın âyetlerini, dolayısıyla uyarıldıkları hususların hepsini alaya aldıkları haber verilmektedir. Burada da olduğu gibi Kur’ân’da 11 kez(57) geçen هُزُو hüzüv kelimesi “alay” manasına gelmektedir. Belliki müşrikler Yüce Allah’ın ayetlerini, Kur’ân’ı, peygamberlerin uyarılarını ve korkutmalarını alaya almışlardı. Bütün bunlar kâfirlerde ve elbette bütün zamanların inkârcılarında cehaletin ve kalp katılığının hâkim olduğunu gösterir.

Kehf sûresinin 54. âyetinde de ifadeye çalıştığımız gibi, Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(58) “öncekilerin masalları”,(59) “geçmişten gelen büyü”(60) veya “bir beşer sözü”(61) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(62) Benzer şekilde Hz. Peygamberle ilgili olumsuz yaklaşımlarına da aynı şiddette cevap verilmektedir. Vahiy, risalet, değerler vs. ile alay edenler mahşerde benzer şekillerde alaylara maruz bırakılacaklardır. O nedenle muhatapların ilahi bilgilendirmelere itibar etmeleri ve sonuçta hakkın ve hakikatin yanında yer almaları gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır, vesselâm.

c) Zâlimlere Karşı Yüce Allah’ın Durumu

Yüce Allah, sûrenin 57-59. âyetlerinde kendilerine hatırlatılmasına rağman vahiyden yüz çevirip onu unutaların en zalimler olduğunu, kalplerine ağırlık konulduğunu, hidayete çağrılsalar bile ebediyyen yola gelmeyeceklerini beyan etmektedir. Her şeye rağmen Yüce Allah’ın bağışlayıcılığı gereği insanları yaptıkları nedeniyle hemen cezalandırmadığı, herkes için belirlenmiş bir vaad olduğu, nitekim önceki nesillerden de nicelerinin helak edildiği haber verilmektedir.

ı. Gerçeklerden Yüz Çevirenlerin Feci Durumu

وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِاٰيَاتِ رَبِّه۪ فَاَعْرَضَ عَنْهَا وَنَسِيَ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ اِنَّا جَعَلْنَا عَلٰى قُلُوبِهِمْ اَكِنَّةً اَنْ يَفْقَهُوهُ وَف۪يٓ اٰذَانِهِمْ وَقْرًا وَاِنْ تَدْعُهُمْ اِلَى الْهُدٰى فَلَنْ يَهْتَدُوٓا اِذًا اَبَدًا “Kendisine Rabbinin ayetleri hatırlatılıp da onlara sırt çevirenden, kendi elleriyle yaptıklarını unutanlardan daha zalim kim olabilir ki! Şüphesiz ki onu (Kur’an’ı) anlamaları konusunda biz onların kalplerine perdeler, kulaklarına da (s)ağırlık verdik. Sen onları doğru yola çağırsan da asla doğru yola gelmeyeceklerdir.”

Âyetteki وَمَنْ اَظْلَمُve men azlemu kelimesi “daha zalimi kim olabilir ki”;مِمَّنْ ذُكِّرَ mimmen zükkira ifadesi “kendisine hatırlatılandan”;بِاٰيَاتِ رَبِّه۪ biâyâti rabbihî ifadesi “onun Rabbinin âyetleri”;فَاَعْرَضَ fe a‘rada fiili “ve yüz çevirdi”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlardan”;وَنَسِيَ ve nesiye fiili “ve unuttu”;مَا قَدَّمَتْ mâ kaddemet ifadesi “öne sürdüğü, sunduğu şey”; يَدَاهُ yedâhu tamlaması “onun ellerinin”;اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; جَعَلْنَا ca‘elnâ fiili “kıldık, yaptık”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalplerine”;اَكِنَّة ekinneten kelimesi “perdeler, örtüler, kapaklar”; اَنْ يَفْقَهُوهُ en yefkahûhu ifadesi “onu anlamalarıyla ilgili”; وَف۪يٓ اٰذَانِهِمْ ve fî âzânihim tamlaması “ve onların kulaklarına da”;وَقْرًا vakran kelimesi “sağırlık, sağırlık (koyduk)”;وَاِنْ تَدْعُهُمْ ve in ted‘uhum fiili “ve eğer sen onları çağırsan”;اِلَى الْهُدٰى ile’l-hüdâ kelimesi “hidayete, doğru yola”; فَلَنْ يَهْتَدُوٓا fe len yehtedû fiili “asla ve asla hidayete gelmezler”; اِذًا izen edatı “o takdirde”; اَبَدًا ebeden sözcüğü ise “ebedi olarak” demektir.

Burada vahye karşı olumsuz bir tavır içerisine giren zalimlerin yaptığı davranışlar gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِاٰيَاتِ رَبِّه۪ فَاَعْرَضَ عَنْهَا وَنَسِيَ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ “Kendisine Rabbinin ayetleri hatırlatılıp da onlara sırt çevirenden, kendi elleriyle yaptıklarını unutanlardan daha zalim kim olabilir ki!” Kehf 18/15. âyette de belirttiğimiz üzere, âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Allah’ın zikrinden yüz çevirenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır.

Kur’ân’da toplam olarak 15 kez(63) geçen مَنْ اَظْلَمُ men azlemu ifadelerinin hepsinde konuyla ilgili dile getirilen husus sözü edilenlerden daha zalim kimsenin bulunmadığını beyan etmektir. Bu noktada tekrar hatırlatalım ki “adâlet” kavramı “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, “zulüm” ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir.(64) Allah’ın âyelerinden yüz çevirmek de olması gerekeni yapmamak manasında zulümdür.

Önceki âyette de ele aldığımız üzere, bu kişiler hakkı bâtılla ortadan kaldırmak için mücadele etmişler, Yüce Allah’ın âyetlerini ve uyarıldıkları hususları alaya almışlardı. Bununla yetinmeyen bu nankörler, Allah’ın âyetleri veya mesajları kendilerine ulaştırılmasına rağmen onlardan yüz çevirmişler, dahası kendi elleriyle yaptıkları kötülükleri de unutmuşlardı.

Vahyin sunduğu gerçekleri unutanların mahşerde unutulacakları hakkında Kur’ân’da çeşitli âyetler bulunmaktadır.(65) Zikri, yani “vahyi” unutmanın, ona uzak durmanın veya ondan uzakta yaşamanın nasıl sıkıntılara yol açtığı ve ne tür problemlerin çıkmasına sebep olduğu çeşitli âyetlerde gündeme getirilmekte, muhataplar bu noktada uyarılmaktadır.(66) Zikri unutmanın, ondan yüz çevirmenin nasıl bir akıbete neden olacağı, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu bölümünde hatırlatılmaktadır. İşte bütün bu özellikleri hayatlarına aktaran, böyle yaşayan, farklı bir dünyası olmayan, küfür ve inkârdan beslenen bu tipler en zalimler olarak tanıtılmaktadır.

Yüce Allah bu âyetin bir benzerini oluşturan Secde 32/22’de şöyle buyurmaktadır: “Kendisine Rabbinin âyetleri hatırlatıldıktan sonra onlardan yüz çevirenden daha zalim kim olabilir! Muhakkak ki biz, suçlulara hak ettikleri cezayı vericileriz.” Demek ki bu kişiler hem en zalimlerdir, hem de mücrimler anlamında suçlulardır; üstelik Yüce Allah mahşerde böylelerinden intikam alacaktır. Yüce Allah’ın kitabından düşmanca bir tavırla yüz çevirenler en zalimlerdir ve onlardan yüz çevirmek gerekir; çünkü bunların varıp duracağı yer ateş azabıdır.(67) Yiğit müminler boş şeyleri gördüklerinde onlardan nasıl yüz çevirirlerse,(68) aynı tutumu vahiyden yüz çevirenlere de uygulamalıdırlar.

Konuyla ilgili olarak Necm 53/29’da da şöyle buyrulmaktadır: “Bu nedenle öğüdümüzden yüz çeviren ve yakın (dünya) hayatından başka bir şey istemeyen kimselere aldırış etme.” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e bir tebliğ ilkesi öğretmekte ve hakikatten yüz çevirenlere itibar etmemesini, onlara tebliğde ısrarcı olmaması gerektiğini bildirmektedir. Gerekçe olarak, bu tiplerin âhirete inanmayıp sadece dünya hayatına itibar etmeleri zikredilmektedir.

İnanç ve irade hürriyeti ile inkârda ısrar edenlerden yüz çevirmeyi emreden bu ve benzer âyetlerin, savaş emri içeren Tevbe 9/5 ile yani seyf “kılıç” âyetiyle nesh edilip iptal edildiği iddiası ise Râzî’nin de vurguladığı gibi hiçbir şekilde doğru değildir. Çünkü bu emir doğrultusunda Kur’ân’da onlarca âyet vardır ve insanların vahye muhatap oluşuyla ilgili çeşitli tutumları içermektedir.

Necm 53/29’da geçen zikr kelimesi “gerçeği hatırlatma”, “öğüt”, “vahiy”, “Kur’ân”, “Allah’ı anmak” gibi anlamlara gelmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اٰيَاتِ رَبِّه۪ âyâti rabbihî “Rabbinin âyetlerini” tamlamasını karşılamaktadır. Böyle olunca vahye itibar etmeyen ve ısrarla ondan yüz çevirenlerden uzak durmak, onları ciddiye almamak bir metot olarak uygulanmaktadır. Buradan hareketle, inançsız insanlara hiç tebliğ yapılmaması gerektiğini söylemek de kesinlikle doğru değildir. A‘lâ 87/9 gibi âyetlerde de beyan edildiği üzere, tebliğ bir zorunluluktur; ancak inanmak istemeyenlere zor kullanmak veya onlar üzerinde ısrarcı bir tavır geliştirmek de yanlıştır.

Âyetin Güne Mesajı:

Konuyla ilgili âyette şahıs isimlerinden değil, niteliklerden söz edilmesi, vahye itibar etmeyen, ona inanmayan, öğüdünden yararlanmak istemeyen, ondan yüz çeviren ve ellerinin yaptıklarını unutan bütün zamanların inkârcılarını kapsaması içindir. Bağlam her ne kadar Mekkeli putperestlerle ilgili olsa da mesajı evrensele taşımak durumundayız. Hatta konuyla ilgili âyetleri sadece Hz. Peygamber’e inanmayanlarla sınırlı tutmayıp, Müslüman olmasına rağmen günümüzde vahye karşı bir tavır içerisinde bulunanların da bu noktada ders çıkarmaları gerektiğini söylemeliyiz. Çünkü inkârcıların olumsuz tavırlarının müminlere hatırlatmasının sebebi budur. Aynı hatayı yapanlar aynı sonuca katlanmak zorunda kalırlar.

2. اِنَّا جَعَلْنَا عَلٰى قُلُوبِهِمْ اَكِنَّةً اَنْ يَفْقَهُوهُ وَف۪يٓ اٰذَانِهِمْ وَقْرًا “Şüphesiz ki onu (Kur’an’ı) anlamaları konusunda biz onların kalplerine perdeler, kulaklarına da (s)ağırlık verdik.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde vahyinden yüz çevirip kendi elleriyle yaptıklarını unutanların nasıl bir akıbetle karşılaşacaklarını, nasıl bir sonla buluşturulacaklarını haber vermektedir. Vahiyden yüz çevirmenin sonuçları konusunu Tâhâ 20/124’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece bu âyette dikkat çekilen hususları aktarmakla yetineceğiz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin benzerleri En‘âm 6/25, İsrâ’ 17/46 ve Fussılet 41/5’te yer almaktadır. Rabbimiz vahyi anlamamaları için özellikleri sayılan inkârcı nankörlerin kalplerineاَكِنَّة ekinneh yani mecazi veya manevi anlamda “perdeler, örtüler, kapaklar” koyup yerleştirdiğini, kulaklarına da وَقْر vakr yani “ağırlık veya sağırlık” koyduğunu bildirmektedir. Perdeler de ağırlıklar da “sebep” değil, vahiyden yüz çevirmenin “sonuç”larıdır. Bu âyete bakarak hiç kimse kalplerinin mühürlü olduğunu, dolayısıyla hakkı ve hakikatı anlamaktan menedildiklerini söyleyemez.

Konuyla ilgili bütün âyetler “sebep ve sonuç ilişkisi” üzerinden anlaşılmalıdır. Çünkü Kur’ân’da pek çok âyette insanların hakikatı anlamları kendilerine emredilmektedir; çünkü onlara akıl ve irade verilmesinin, kitap gönderilmesinin ve peygamber görevlendirilmesinin temel sebebi de budur. Gerçek bu şekilde ortada olmasına rağmen âyetlerin mesajlarını yanlış yorumlamanın hiçbir anlamı yoktur.

“Hidayet ve dalalet” konusunu etraflı bir şekilde ele aldığımız Fâtiha 1/6’da konu hakkında gerekli açıklamaları yaptığımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: İnsanların vahyi anlamamaları için kalplerine perdeler, kulaklarına da ağırlıklar konulması onların kaderi değil, kendi tercihlerinin sonucudur. Nitekim Yüce Allah bu tür nankörlerin inkârdaki kararlılıklarını âyetin son cümlesinde de hatırlatmaktadır.

3. وَاِنْ تَدْعُهُمْ اِلَى الْهُدٰى فَلَنْ يَهْتَدُوٓا اِذًا اَبَدًا “Sen onları doğru yola çağırsan da asla doğru yola gelmeyeceklerdir.” Yüce Allah özelliklerini saydığı bu tür nankörlerin hidayet için çağrılsalar da ebediyyen hidayete ermeyeceklerini beyan etmekte, esasında kendi kararlılıklarına gönderme yapmaktadır. Bu cümleden hareketle, artık onlarda hiçbir değişiklik olmayacağı anlaşılmaktadır. Ancak bu kişilerin kim oldukları biliniyordu; çünkü bunlar vahyin indirildiği dönemde bilinen azgın insanlardı. Onların azgın ve kararlı tutumlarına bakılarak başka insanlara da tebliğ yapılmaması gerektiği noktasında herhangi bir tutum ve tavır içerisinde girilmemesi gerekmektedir.

Bakara 2/7’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde “kalplerin mühürlenmesi”nden söz edilmektedir. Bu çok önemli bir konudur ve eğer doğru anlaşılmazsa Kur’ân’da bu meseleyle ilgili âyetler yanlış anlaşılacağı gibi çok önemli yanlış bakışların meydana gelmesine ve insan iradesinin anlamsızlaşmasına yol açan yorumlara varılmaktadır.

Mühürlenmeden söz eden pek çok âyetle beraber mutlaka bilinmesi ve görülmesi gereken iki âyet daha vardır. Bakara 2/88 ve Nisâ’ 4/155’te kitap ehlinden bazılarının “kalplerinin kılıflı olduğunu” söylemelerine karşılık bunun onların küfürleri sebebiyle kalplerinin kılıflandığı, yani mühürlendiği ifade edilmektedir. Kalpler mühürlenmiş olsa da Bakara 2/88 ve Nisâ’ 4/155’teki ifadelerin sonunda her şeye rağmen insanların içinden çok az da olsa inananların çıkabileceği, hidayet kapısının kendilerine ebediyyen kapatılmadığı, icabında bir anlamda mührün sökülebileceğine dair açık kapı bırakılmaktadır.

Bütün bu âyetlerden anlaşılan ortak nokta şudur: Yüce Allah hiç kimsenin kalbini haksız yere mühürlemez. Mühürlemek “sonuç”tur; “sebebi” ise mutlak anlamda inkâr, küfür ve haddi aşmadır. Âyetler eğer “sebep-sonuç ilişkisi” çerçevesinde anlaşılmazsa bazılarının haksız yere cezalandırıldığı, dolayısıyla kalpleri mühürlendiği için kötülük yaptıkları anlaşılabilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümleyi öncesindeki âyetlerle birlikte okuyup anlarsak, Yüce Allah’ın hiç kimseyi haksız yere cezalandırmayacağı, kişilerin kendi tercihlerinin sonucunda bazı akıbetleri hak ettikleri görülecektir. Her türlü tebliğe ve bilgilendirilmeye rağmen, bazı insanlar ısrarla ve inatla inkârda diretmekte oldukları için onların kalplerine kılıf ve kulaklarına da ağırlık konulduğu bildirilmektedir. İşte bu kişilere ne kadar hidayet çağrısı yapılsa da sonuçta inanmayacakları Rabbimiz tarafından bildirilmektedir.

Bu ifadeler Yâsîn 36/7-11. âyetlerle birlikte düşünülmeli ve engellerin birer sonuç olduğu görülmelidir. İşte söz konusu âyetlerin meali: “Onların çoğunluğuna (gafletlerinin karşılığı olarak) azap sözü gerçekleşmiştir. (Çünkü onlar şimdi de gelecekte de) iman etmezler. Biz, onların çenelerine kadar dayanacak şekilde boyunlarına halkalar geçirdik. Bu yüzden kafaları yukarı kalkıktır. Önlerinden ve arkalarından bir set çektik de onları kapatıp çepeçevre kuşattık; gerçeği görmezler. Onları (azap ile) uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, inanmazlar. Sen ancak zikre tâbi olan ve gaybda bulunan Rahmân’a derin saygı duyan kimseyi uyarabilirsin. İşte böylesini, bir bağışlama ve değerli bir ödülle müjdele.”

Demek ki bizler gaybı bilemediğimiz için tebliğe devam etmeliyiz; ancak ısrarlı karşı çıkışlar olunca da ya tebliğ metodunu değiştirmeli ya da durumlarını değiştirinceye kadar onlarla ilgilenmemeliyiz.

ıı. Yüce Allah’ın Bağışlayıcılığı

وَرَبُّكَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ يُؤَاخِذُهُمْ بِمَا كَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذَابَ بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ لَنْ يَجِدُوا مِنْ دُونِه۪ مَوْئِلًا “Senin çok bağışlayan Rabbin merhamet sahibidir. Yaptıkları yüzünden onları (hemen) sorumlu tutacak olsaydı, onlara azabı çabucak verirdi. Fakat kendilerine (tanınmış) belirli bir süre vardır ki O’ndan başka bir sığınak asla bulamayacaklardır.”

Âyettekiوَرَبُّكَ ve rabbuke tamlaması “ve senin Rabbin”; الْغَفُور el-ğafûru sıfatı “çok mağfiret eden(dir), bağışlayan(dır)”; ذُو الرَّحْمَة zü’r-rahmeti tamlaması “merhamet sahibi(dir)”; لَوْ يُؤَاخِذُهُمْ lev yuâhızühum fiili “onları sorumlu tutsaydı”;بِمَا كَسَبُوا bimâ kesebû ifadesi “kazanmış olduklarıyla ilgili”;لَعَجَّلَ le‘accele fiili “elbette acele ettirirdi”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; الْعَذَاب el-‘azâbe kelimesi “azabı”; بَلْ bel edatı “bilakis”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır”; مَوْعِد mev‘ıdün kelimesi “sözleşme zamanı”; لَنْ يَجِدُوا len yecidû fiili “asla ve asla bulamazlar”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’ndan başka”; مَوْئِلًا mev’ilen sözcüğü ise “sığınak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bağışlayıcılığı ve insanları suçları nedeniyle hemen cezalandırmaması gündeme getirilmektedir.

1.وَرَبُّكَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ “Senin çok bağışlayan Rabbin merhamet sahibidir.” Bu cümle “Senin Rabbin merhamet sahibidir; çok bağışlayandır” şeklinde de tercüme edilebilir. Her iki çeviride de vurgulanan husus Yüce Allah’ın merhamet sahibi oluşu ve bağışlayıcılığıdır. En‘âm 6/133’te Yüce Allah’ın zengin ve merhamet sahibi oluşuyla ilgili benzer bir ifade yer almaktadır.

Buradaki الْغَفُور el-ğafûr sıfatı, “çok, alabildiğine mağfiret eden” manasına olup, Yüce Allah’ın insanlardan zararları defetmesine işarettir. Ayetteki ذُو الرَّحْمَةِ zü’r-rahmeti ise “merhamet sıfatının sahibi” demektir. Rabbimiz rahmetini değil de mağfiretini mübalağa sigası ile zikretmiştir. Çünkü “mağfiret sahibi olmak” demek, muhataplara zarar vermemektir. Yüce Allah, gücü yettiği halde sonsuz ve sınırsız nice zararları yapmamıştır.(69)

Yüce Allah nankör insanların bütün olumsuz tavırlarına rağmen yine de hakikata dönmeleri durumunda bağışlayıcı olduğunu ve hak etmelerine rağmen azgın kullara azapta acele etmemekle de merhamet sahibi olduğunu beyan etmektedir.(70) Âyetin başında رَبُّكَ rabbuke tamlamasının kullanılması Yüce Allah’ın sahiplenici olduğunu hatırlatmayı amaçlamaktadır. Her şeye rağmen, kullar dünya hayatlarında tevbe edip Allah’a dönerlerse Rabbimiz kendisini bağışlayıcı sıfatıyla tanıtarak bir anlamda tevbe kapısını açık tuttuğunu göstermektedir.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/64’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz her peygamberi -Allah’ın izniyle- ancak kendisine itaat edilmesi için gönderdik. Eğer onlar kendilerine zulmettikleri zaman sana gelseler de Allah’tan bağışlanmayı dileseler, Rasûl de onlar için istiğfar etseydi Allah’ı ziyadesiyle affedici, esirgeyici bulurlardı.”

Benzer bir içerikte olmak üzere Furkân 25/70-71’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Ancak Allah, iman eden ve iyi davranışta bulunup (Hakk’a) yönelenlerin kötülüklerini iyiliklere çevirir. Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir. (Hakk’a) yönelip iyi davranış gösteren kişi gerçek manada (veya tevbesi kabul edilmiş olarak) Allah’a yönelmiş olur.” İşte bu âyetlerde Yüce Allah kullarının kendisinden özür dilemeleri durumunda onların yönelişini kabul edeceğini müjdelemektedir.

Hakka ve hakikata dönenler için Yüce Allah bağışlayan ve merhamet eden olduğunu müjdelemektedir. Kişi şirkten ve küfürden vazgeçip imana ve İslâm’a dönerse, Yüce Allah merhameti gereği onu bağışlayacak, tevbe kararlılığını karşılıksız bırakmayacaktır. Allah’ın mağfireti rahmet içeriklidir ve aslında Rabbimiz merhametinin sonucu olarak kullarını bağışlamaktadır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet, insanların her ne tür günah işlemiş olurlarsa olsunlar, Allah’tan ümit kesmemek durumunda olduklarını beyan etmektedir. Çünkü hiçbir günah Yüce Allah’ın merhametinden daha büyük değildir. İlâhî makam merhamet adresidir; oraya müracaat edenler asla eliboş geri çevrilmezler.

2. لَوْ يُؤَاخِذُهُمْ بِمَا كَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذَابَ “Yaptıkları yüzünden onları (hemen) sorumlu tutacak olsaydı, onlara azabı çabucak verirdi.” Yüce Allah merhamet sahibi oluşunun gereği olarak azgın insanları hemen cezlandırmamaktadır. Aksi durumda önceki âyette özellikleri sayılan azgın ve sapkın insanların kazandığı kötülükler veya sahip oldukları küfür nedeniyle kendilerini paylayıp cezalandıracak olsaydı aceleyle dünyada onlara azap edebileceğini bildirmektedir.

Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamberin kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi noktasında bilgilendirildiği görülmektedir. Anlaşılan o ki Hz. Peygamber çevresinde yaşanan olumsuzluk ve baskılardan bunalmıştı. Nitekim En‘âm 6/57-58’de şu ifadeler yer almaktadır: “De ki: Şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanıyorum. Siz ise onu yalanladınız. Çabucak gelmesini istediğiniz (azap) benim yanımda değildir. Hüküm ancak Allah’ındır. O hakkı anlatır ve O, doğru hüküm verenlerin en hayırlısıdır. De ki: Acele istediğiniz şey benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmişti. Allah zalimleri daha iyi bilir.”

Kâfirlerin azapları için acele edilmemesi isteği onların ihmal edildiğini de göstermez. Nahl 16/61, Kehf 18/58 ve Fâtır 35/45 gibi âyetlerde, Yüce Allah’ın insanların kötülüklerini hemen cezalandırmadığından, azabın belirli bir güne tehir edildiğinden söz edilmektedir. Üstelik bu tehir onların yararına değil, zararına olacaktır; çünkü daha çok günah işleyecekler ve sonuçta alçaltıcı bir azaba uğrayacaklardır.(71)

Azapta acele edilmemesi gereği ayrıca muhatapların içinden bir süre sonra inananların çıkabilme ihtimalini de ortaya koymaktadır. Arzu edilen zamanda veya mekânda inanmayanların daha sonra da inanmayacakları söylenemez. Bu yüzden, ilahi bilgide neyin bulunduğu bilinemediği için, bir kul olarak duygusal ve hissi davranılmaması gerektiği ayetin temel mesajını oluşturmaktadır.

3. بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ لَنْ يَجِدُوا مِنْ دُونِه۪ مَوْئِلًا “Fakat kendilerine (tanınmış) belirli bir süre vardır ki O’ndan başka bir sığınak asla bulamayacaklardır.” Yüce Allah azgın insanlara dünyada ceza vermeyerek onları ihmal ettiği gibi bir izlenim edinilmemesi gerektiğini de ifade etmiş olmaktadır. Çünkü onlar için mahşerde belirlenmiş bir vakit veya süre vardır. Çeşitli âyetlerde(72) geçenمَوْعِد mev‘ıd kelimesi “zaman, süre”, “vaad edilmiş zaman”(73) manasına gelmektedir. Âyette sözü edilen “vaadedilen zaman” öncelikle kıyamettir; ancak bunun dünyada yaşanacak bir zaman olma ihtimali de vardır. Bu da Bedir ve benzeri müslümanların fetih (zafer) günleri olabilir.(74)

Âyetin sonunda yer alan لَنْ يَجِدُوا مِنْ دُونِه۪ مَوْئِلًا ifadesi “O’nun dışında, O’na rağmen sığınacak hiçbir yer bulamadar” manasına gelmektedir. Buradaki مَوْئِل mev’il kelimesi “kaçacak, kurtulacak bir yer” demektir(75) ve azgınların Allah’ın azabından kaçıp kurtulmalarının mümkün olmayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Bu mesaj Kehf 18/53. âyette verilen bilgi ile de uyumludur.

ııı. Önceki Nesillere Uygulananlar

وَتِلْكَ الْقُرٰىٓ اَهْلَكْنَاهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَعَلْنَا لِمَهْلِكِهِمْ مَوْعِدًا “İşte haksızlık ettikleri zaman şu şehirler(in halkları)nı helak etmiştik. Onları helak etmek için de belirli bir zaman belirlemiştik.”

Âyettekiوَتِلْكَ ve tilke edatı “işte şu”; الْقُرٰى el-kurâ kelimesi “şehirler”; اَهْلَكْنَاهُمْ ehleknâhum fiili “onları helak etmiştik”;لَمَّا ظَلَمُوا lemmâ zalemû fiili “zulmettiklerinde, haksızlık ettikleri zaman”;وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, belirlemiştik”; لِمَهْلِكِهِمْ limehlikihim kelimesi “onların helaki için”; مَوْعِدًا mev‘ıden sözcüğü ise “sözleşme zamanı” demektir.

Burada önceki kavimlerin helak edildikleri ve her birinin helaki için belli bir zaman tayin edildiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah daha önce helak ettiği şehirlerin geride kalan harabelerine dikkat çekerek müşriklerin de benzer akıbetleri yaşayabileceği uyarısında bulunmaktadır. Bu şehirlerin ve milletlerinin tam anlamıyla kimlerden oluştuğu beyan edilmediği için isim vermek doğru değildir. Şu kadarı söylenebilir: Kur’ân’da helaklerinden söz edilen Hz. Nûh’un ve Hz. Lût’un kavimleri, Hz. İbrâhim’in muhatapları, Âd, Semûd, Eykeliler, Firavun vs. isimler burada hatırlanabilir.

Kur’ân’da Mekkeli müşriklerin haklarında bilgi sahibi olduğu önceki kavimlerden helak edilenler onların dikkatlerine sunulmakta, aynı zulmu yapmaları halinde benzer sonu yaşayacakları kendilerine ve bütün zamanların inkârcılarına bildirilmektedir. Helakin sebebinin zulüm olduğu Yûnus 10/13 ve Kasas 28/59’da da beyan edilmektedir.

Yüce Allah onların da tıpkı müşrikler gibi azapla alay ettiklerini, başlarına herhangi bir şey gelmeyeceğini sandıklarını, sonraki nesillere göre daha güçlü olmalarına rağmen hepsinin yerle bir edildiğini haber vermekte, sonrakilerin de ders almaları gerektiğini beyan etmek istemektedir. Onların helaki için de bir zaman belirlendiği ve o zaman gelince helak edildikleri ifade edilmektedir. Zulme dalanlar ve zulümle anılıp ısrarla zulmetmeye devam edenler elbette bunun karşılığını göreceklerdi; zaten yaşanan tecrübe de bu istikamette şekillenmişti. Uyarı evrensel anlamda bütün zamanları ve bütün inkârcıları kapsadığı için mesajın evrensel olduğunu söylemek durumundayız.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/30-31; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/73-74.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/74
• 2 - Ra‘d 13/15; Nahl 16/48, 49; Hacc 22/18; İnşikâk 84/21.
  • Ra‘d 13/15 Nahl 16/48 Nahl 16/49 Hacc 22/18 İnşikâk 84/21
• 3 - Bakara 2/34; Âl-i İmrân 3/43; A‘râf 7/11, 206; Ra‘d 13/15; Hıcr 15/33; Nahl 16/49; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Hacc 22/18; Furkân 25/60; Neml 27/24, 25; Sâd 38/75; Fussılet 41/37; Necm 53/62; İnsân 76/26. 4 - Âl-i İmrân 3/113; Nisâ’ 4/102; A‘râf 7/12; Hacc 22/77; Rahmân 55/6; İnşikâk 84/21; ‘Alak 96/19.
  • Bakara 2/34 Âl-i İmrân 3/43 A‘râf 7/11 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/15 Hicr 15/33 Nahl 16/49 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Hacc 22/18 Furkân 25/60 Neml 27/24 Neml 27/25 Sâd 38/75 Fussilet 41/37 Necm 53/62 İnsân 76/26 Âl-i İmrân 3/113 Nisâ 4/102 A‘râf 7/12 Hacc 22/77 Rahmân 55/6 İnşikâk 84/21 ‘Alak 96/19
• 5 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/31; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/74. 6 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/27, Sâd 38/76; Rahmân 55/15.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/74 A‘râf 7/12 A‘râf 7/12 Hicr 15/27 Sâd 38/76 Rahmân 55/15
• 7 - Bakara 2/34. 8 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/33; İsrâ’ 17/61-62; Sâd 38/76.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/12 Hicr 15/33 İsrâ 17/62 Sâd 38/76
• 9 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/27, Sâd 38/76; Rahmân 55/15. 10 - Semerkandî, age., II, 368-369; Taberî, age., XV, 259; Râzî, age., XXI, 136.
  • A‘râf 7/12 A‘râf 7/12 Hicr 15/27 Sâd 38/76 Rahmân 55/15
• 11 - Esed, age., s. 595. 12 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 13 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 14 - Râzî, age., XXI, 138.
• 15 - Taberî, age., XV, 263; Zemahşerî, age., II, 698.
• 16 - En‘âm 6/94; A‘râf 7/197; İsrâ’ 17/56; Kasas 28/64; Sebe’ 34/22; Mü’min 40/50; Kalem 68/41.
  • En‘âm 6/94 A‘râf 7/197 İsrâ 17/56 Kasas 28/64 Sebe' 34/22 Mü'min 40/50 Kalem 68/41
• 17 - Semerkandî, age., II, 369; Taberî, age., XV, 263. 18 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 19 - Semerkandî, age., II, 369; Taberî, age., XV, 263; Zemahşerî, age., II, 700; Râzî, age., XXI, 139. 20 - Yazır, age., V, 362.
• 21 - Semerkandî, age., II, 369; Taberî, age., XV, 265; Zemahşerî, age., II, 700. 22 - Râzî, age., XXI, 139.
• 23 - Semerkandî, age., II, 369-370; Taberî, age., XV, 266; Zemahşerî, age., II, 700; Râzî, age., XXI, 139.
• 24 - Semerkandî, age., II, 370.
• 25 - İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 26 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/58.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/58
• 27 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 28 - Kehf 18/1; Zümer 39/28.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Kehf 18/1 Zümer 39/28
• 29 - Mü’minûn 23/33. 30 - Mü’minûn 23/24. 31 - En‘âm 6/7. 32 - Hıcr 15/14-15.
  • Mü'minûn 23/33 Mü'minûn 23/24 En‘âm 6/7 Hicr 15/15
• 33 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 34 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 35 - Müddessir 74/24. 36 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 37 - Furkân 25/4-6. 38 - Tekvîr 81/25. 39 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 40 - Hâkka 69/41-42. 41 - Târık 86/14. 42 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 43 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 44 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 45 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 46 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 47 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 48 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 49 - Dühân 44/14. 50 - Sâd 38/4. 51 - Mutaffifûn 83/32. 52 - Sebe’ 34/43.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14 A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 53 - Semerkandî, age., II, 370.
• 54 - Semerkandî, age., II, 370; Taberî, age., XV, 266; Zemahşerî, age., II, 701.
• 55 - Semerkandî, age., II, 370; Taberî, age., XV, 267; Zemahşerî, age., II, 701. 56 - Semerkandî, age., III, 198. 57 - Bakara 2/67, 213; Mâide 5/57, 58; Kehf 18/56, 106; Enbiyâ’ 21/36; Furkân 25/41; Lokmân 31/6; Câsiye 45/9, 35.
  • Bakara 2/67 Bakara 2/213 Mâide 5/57 Mâide 5/58 Kehf 18/56 Kehf 18/106 Enbiyâ 21/36 Furkân 25/41 Lokmân 31/6 Câsiye 45/9 Câsiye 45/35
• 58 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 59 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 60 - Müddessir 74/24. 61 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 62 - Furkân 25/4-6.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6
• 63 - Bakara 2/114, 140; En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15, 57; ‘Ankebût 29/68; Secde 32/22; Zümer 39/32; Saff 61/7. 64 - Taberî, age., I, 497.
  • Bakara 2/114 Bakara 2/140 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 Kehf 18/57 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/22 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 65 - Mâide 5/13, 14; En‘âm 6/44; A‘râf 7/51, 165; Tevbe 9/67; Kehf 18/57; Furkân 25/18; Sâd 38/26; Haşr 59/19. 66 - Tâhâ 20/99-100, 124-127; Furkân 25/27-29; Zuhruf 43/36-44; Cinn 72/17.
  • Mâide 5/13 Mâide 5/14 En‘âm 6/44 A‘râf 7/51 A‘râf 7/165 Tevbe 9/67 Kehf 18/57 Furkân 25/18 Sâd 38/26 Haşr 59/19 Tâhâ 20/100 Tâhâ 20/127 Furkân 25/29 Zuhruf 43/44 Cinn 72/17
• 67 - Tâhâ 20/100, 124; Cinn 72/17. 68 - Kasas 28/55.
  • Tâhâ 20/100 Tâhâ 20/124 Cinn 72/17 Kasas 28/55
• 69 - Râzî, age., XXI, 142.
• 70 - Semerkandî, age., II, 371; Taberî, age., XV, 371; Zemahşerî, age., II, 702.
• 71 - Âl-i İmrân 3/178.
  • Âl-i İmrân 3/178
• 72 - Tevbe 9/114; Hûd 11/17, 81; Kehf 18/48, 58, 59; Tâhâ 20/58, 59, 86, 87, 97; Hacc 22/43; Kamer 54/46. 73 - Semerkandî, age., II, 371. 74 - Taberî, age., XV, 269; Zemahşerî, age., II, 702.
  • Tevbe 9/114 Hûd 11/17 Hûd 11/81 Kehf 18/48 Kehf 18/58 Kehf 18/59 Tâhâ 20/58 Tâhâ 20/59 Tâhâ 20/86 Tâhâ 20/87 Tâhâ 20/97 Hacc 22/43 Kamer 54/46
• 75 - Semerkandî, age., II, 371; Taberî, age., XV, 269; Zemahşerî, age., II, 702.