Kehf Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 110 âyetten oluşan, adını 9 ve 10. âyetlerde geçen “Mağara” anlamındaki الْكَهْف el-kehf kelimesinden alan Kehf sûresi, inişe göre 62, resmî sıralamada ise 18. sûredir.

Kehf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İsrâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı (İsrâ’ 40, Kehf 4-5); vahyin hikmet içerikli yapısı (İsrâ’ 39, Kehf 27); İblîs’in secde konusundaki olumsuz tutumu (İsrâ’ 61, Kehf 50); Kur’ân’da her konunun ayrıntılı olarak ele alınmış olması (İsrâ’ 89, Kehf 54) gibi konular örnek olarak verilebilir.

Kehf sûresi, Hz. Peygamber’in risalet görevi, Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata olduğu, mağara delikanlılarının kıssası, vahye sarılmanın önemi, iman-küfür tercihinde kişilerin sorumlulukları, cehennemin ve cennetin çeşitli özellikleri sayılmaktadır. Ayrıca iki bahçe sahibinin mukayesesi, müşriklerin ahiret inancıyla ilgili çelişkili durumu, ahirete yatırımın önemi üzerinde durulmaktadır.

45. âyetten itibaren, dünya hayatının geçiciliği mal ve servetin dünya süsü olduğu, bâkî kalacakların salih amellerden oluşacağı, Son Saat’te yaşanacakların dehşeti, mahşerdeki sorgulanma esnasında amel defterlerinde yazılanlar nedeniyle suçluların çaresizce haykırışları gündeme getirilmektedir. Meleklerin secdesi ile İblis’in kibrederek yüz çevirmesi, onu izleyenlerin mahşerdeki çaresizlikleri ele alınmaktadır.

54. âyetten itibaren, Kur’ân’da her şeyin detaylarıyla açıklandığı, peygamberlerin görevleri, vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti üzerinde durulmakta, ardından, Hz. Mûsâ’nın yanındaki bir gençle çıktığı yolculuğun kıssası ve sâlih-bilge bir kul ile yaşadığı üç konudaki yolculuğu ele alınmakta, daha sonra Zülkarneyn kıssası hakkında bilgi verilmektedir.

102. âyetinden itibaren, kafirlerin cehennemdeki durumları ve bunun gerekçeleri hatırlatılmakta, ardından iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi kalacakları cennetlerdeki ödül durumları ele alınmaktadır.

Son iki âyette de Yüce Allah’ın kelimelerini yazmak için denizler hatta bir o kadarı da mürekkep olsa Allah’ın kelimeleri bitmeden denizlerin bitip tükeneceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy alan bir peygamber olduğu vurgulanmakta, mahşerde Yüce Allah’a hesap vereceğine inananların salih amel işleyip ibadette Rablerine hiçbir şeyi ortak koşmamaları noktasındaki uyarılar ele alınmaktadır.

Yüce Allah sûrenin 27-31. âyetlerinde Hz. Peygamber’i vahiy ve müminlerle ilişkisi noktasında inşa etmekte, sonuçlarına katlanmaları kaydıyla hakka ve hakikata karşı tavırlarında insanların serbest bırakıldığı mesajını vermektedir.

a) Hz. Peygamber’in Vahiy ve Müminlerle İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 27-28. âyetlerinde kelimeleri asla değiştirilemeyecek olan vahyi Hz. Peygamber’in okuyup aktarmasını emrettikten sonra, birtakım dünyevi süsleri önemseyerek beraberindeki müminlerden ayrılmamasını, kapleri Allah’ın zikrinden gafil olup hevasına uyarak işleri güçleri aşırılık olanlara itaat etmemesi gerektiğini kendisine emretmektedir.

ı. Vahyi Okuyup Aktarması

وَاتْلُ مَآ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنْ كِتَابِ رَبِّكَ لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِه۪ وَلَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِه۪ مُلْتَحَدًا “Rabbinin Kitabı’ndan sana vahyedileni tilâvet et (okuyup aktar)! O’nun sözlerini (kanunlarını) değiştirebilecek yoktur. O’ndan başka hiçbir sığınak da asla bulamazsın.”

Âyettekiوَاتْلُ vetlü emri “ve tilâvet et, aktar”;مَآ اُو۫حِيَ mâ ûhıye ifadesi “vahyedileni, vahyedilmiş olan şeyi”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”;مِنْ كِتَابِ رَبِّكَ min kitâbı rabbike tamlaması “senin Rabbinin kitabından”; لَا مُبَدِّلَ lâ mibeddile ifadesi “değiştirecek kimse yoktur”; لِكَلِمَاتِه۪ likelimâtihî tamlaması “O’nun kelimelerini, sözlerini”; وَلَنْ تَجِدَ ve len tecide fiili “ve asla ve asla bulamazsın”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun dışında, O’ndan başka”; مُلْتَحَدًا multehaden kelimesi ise “sığınılacak yer, sığınak” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ve elbette ümmetin inşası bağlamında vahyin tilâvet edilmesi gerektiği ve onun muhafaza edilmişliği gündeme getirilmektedir.

1. وَاتْلُ مَآ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنْ كِتَابِ رَبِّكَ “Rabbinin Kitabı’ndan sana vahyedileni tilâvet et (okuyup aktar)!” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve ona vahyettiği bu kitabın gereklerini takip etmesi gerektiğini emretmektedir. Burada ve daha pek çok âyette geçen tilâvet kelimesi bilinen anlamda “okumak” manasında değil, Şems 91/2’de de olduğu gibi “izini sürmek, peşinden gitmek, takip etmek” demektir. Râzî bu kelimenin okumayla birlikte uygulama manasını da içerdiğini beyan etmektedir.(1)

Başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün muhataplar Kur’ân’ı okuyup uygulama noktasında uyarılmakta, Yüce Allah’ın kitabından vahyedilen esasların uygulanması gerektiği özellikle bildirilmektedir. Bu arada tilâvet kelimesinin “gündem yapmak” manasından hareket ederek, buradaki maksadı ilâhi mesajların tebliğ edilmesi olduğunu söyleyebiliriz.

2. لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِه۪ وَلَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِه۪ مُلْتَحَدًا “O’nun kelimelerini değiştirebilecek yoktur. O’ndan başka hiçbir sığınak da bulamazsın.” Kur’ân’da üç kez(2) geçen لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِه۪ şeklindeki bu ifadesinde “Allah’ın kelimeleri”nden maksat, O’nun sözleri, hükümleri, vaatleri, prensipleri manasına alınmalıdır. Hiçbir güç veya kuvvet Yüce Allah’ın koyduğu prensipleri değiştiremez.

Âyetin bu cümlesi Kur’ân’da neshin bulunduğunu iddia edenlere de iyi bir cevap teşkil etmektedir. O’nun hükümlerini hiç kimse değiştiremez; hiç kimse onda eksiklik veya fazlalık yapamaz vesselâm.(3) Eğer herhangi bir müdahale girişimi söz konusu olursa o zaman başta Hz. Peygamber olmak üzere hiç kimsenin Yüce Allah’tan başka sığınılacak yer bulamayacağı bildirilmektedir. Zira buradaki مُلْتَحَدًا multehaden kelimesi “sığınılacak yer, sığınak” gibi manalar vermektedir.(4)

Bu ifadedeki bir diğer maksat ise Kur’ân’dan başka ığınak olmadığıdır ki A‘râf 7/3 gibi çeşitli ayetlerden de anlaşılacağı üzere vahiy hem Hz. Peygamber’in hem de ümmetin tek uayacağı kaynaktır ve elbette din adına yegane sığınaktır. Ondan başka dost ve sığınak arayanlar dostsuz ve sığınaksız kalacaklarını bilmelidir.

Vahyin herhangi bir âyetini işlevsiz bırakma girişimi ile Yüce Allah’ın belirlediği ilahi prensiplerin hiç birini hiç kimse değiştiremez; hiç kimsenin böyle bir yetkisi yoktur. O kadar ki Hâkka 69/44-47’de de geçtiği gibi, eğer Allah’ın demediği bir şeyi elçi ona nispet etseydi güçlü bir şekilde yakalanıp şahdamarının kesilip parçalanacağı ve buna hiç kimsenin de engel olamayacağı bildirilmektedir. Başta nesh taraftarları ve mağara gençlerinin yaşadıklarına inanmayanlar olmak üzere, Yüce Allah’ın ilkelerini kaldırma, değiştirme vs. müdahale girişiminde her kim bulunursa bu tehdit onu da ilgilendirmektedir. Bu durumda Allah’tan gelecek azabı hiç kimse erteleyemez, öteleyemez, engelleyemez.(5)

Râzî bu âyetten hareketle bir nassın, bir âyetin hükmünün kıyas ile tahsis edilemeyeceğini beyan etmektedir.(6) Gerçekten de Yüce Allah’ın âyetlerinde açık bir şekilde yer alan hükümlerin insan görüşleriyle değiştirilmeye, daraltılmaya veya genişletilmeye maruz bırakılması âyetlerin içerdiği hükmün iptalini beraberinde getirebilir ki, zaten nesh taraftarlarının da görüp anlamakta sıkıntı çektiği nokta burasıdır.

ıı. Müminlerle Birlikteliği, Kâfirlere Mesafesi

وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدٰوةِ وَالْعَشِيِّ يُر۪يدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُر۪يدُ ز۪ينَةَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوٰيهُ وَكَانَ اَمْرُهُ فُرُطًا “O’nun rızasını isteyerek Rablerine sabah akşam dua edenlerle birlikte olmaya devam et! Dünya hayatının süsünü isteyerek gözlerini onlardan çevirme! Arzusuna uymuş ve işi gücü aşırılık olduğu için kalbini bizi hatırlamaktan habersiz kıldığımız kimseye boyun eğme!”

Âyettekiوَاصْبِرْ vasbir emri “ve sabret, dayan”; نَفْسَك nefseke tamlaması “senin nefsini, kendini”;مَعَ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ me‘allezîne yed‘ûne fiili “dua edenlerle birlikte”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların kendi Rabbine”; بِالْغَدٰوةِ bi’l-ğedâti kelimesi “sabahleyin”;وَالْعَشِيِّ ve’l-‘aşiyyi sözcüğü “ve akşamleyin”; يُر۪يدُونَ yürîdûne fiili “isterler”;وَجْهَهُ vechehû kelimesi “O’nun yüzünü, O’nun rızasını”; وَلَا تَعْدُ ve lâ ta‘dü emri “ve sakın çevirme”; عَيْنَاك ‘aynâke tamlaması “senin iki gözünü, gözlerini”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; تُر۪يدُ türîdü fiili “istiyorsun, isteyerek”; ز۪ينَةَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا zînete’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının süsünü”;وَلَا تُطِعْ ve lâ tutı‘ emri “ve sakın itaat etme”; مَنْ اَغْفَلْنَا men ağfelnâ ifadesi “gafil kıldığımız kişiyi”; قَلْبَهُ kalbehû tamlaması “onun kalbini”;عَنْ ذِكْرِنَا ‘an zikrinâ tamlaması “bizim hatırlatmamızdan, vahyimizden”;وَاتَّبَعَ vettebe‘a fiili “ve uydu, tâbi oldu, uyan kişiyi”;هَوٰيهُ hevâhu tamlaması “onun kendi hevasına, heves ve arzusuna”; وَكَانَ ve kâne fiili “olmaktadır, (şöyle) idi”; اَمْرُهُ emruhû tamlaması “onun, o (kalbi mühürlü) kişinin işi”; فُرُطًا furutan sözcüğü ise “aşırılık” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ve müminlerin ne yapmaları ve ne yapmamaları gerektiği noktasında inşa edilmeleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدٰوةِ وَالْعَشِيِّ يُر۪يدُونَ وَجْهَهُ “O’nun rızasını isteyerek Rablerine sabah akşam dua edenlerle birlikte olmaya devam et!” Çeşitli âyetlerde de geçtiği gibi, burada zikredilen sabır emri “devamlı, kararlı ve ısrarcı olmak” manasına gelmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa etmeye devam etmekte, Allah’ın rızasını arzu ederek sabah akşam, yani sürekli olarak Rablerine yalvaranlarla birlikte olamaya devam etmesini ondan istemektedir.

Anlaşılan o ki tıpkı Hz. Nûh’un kavmi gibi(7) Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’in çevresindeki garibanların, fakirlerin ve kimsesizlerin uzaklaştırılmasını istiyorlardı.(8) Bu noktada tefsirlerimizde benzer içerikte çeşitli rivayetler bulunmaktadır.(9) Yüce Allah da bunun bir ön uyarısı olarak Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte, böyle bir istek durumunda kesinlikle herhangi bir yanlış yapmamasını sağlamayı amaçlamaktadır.

Âyette geçen الْغَدٰوةِ وَالْعَشِيِّ el-ğedâti ve’l-‘aşiyyi kelimeleri her ne kadar sözlük anlamı olarak “sabah-akşam” manasına gelse de maksadın “sürekli, devamlı” demek olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü bu kişiler hayatlarının her anında ve alanında Allah’ın rızasını ummakta, O’na dua edip yalvarmaktalardı. İşte Yüce Allah öncelikle Hz. Peygamber’e, ardından da bütün müminlere hitap etmekte ve bu tür duyarlı insanlarla birlikte olmaları gerektiğini kendilerine emretmektedir.

Âyetin sonundakiيُر۪يدُونَ وَجْهَهُ “O’nun rızasını isteyerek” ifadesi “Allah’ın yüzü” demek değildir elbette. Allah herhangi bir bedensel tanımdan münezzeh olduğu için “O’nun yüzü” ifadesi “O’nun rızası” demektir. Dahası, buradaki وَجْه vech “yüz” kelimesi “Allah’a yüzü olmak” gibi bir manayı da içerebilir. Yüce Allah’a yüzü olsun diye çaba sarf edenler kendileriyle birlikte olunmayı da hak edenlerdir.

Tevbe 9/119’da da beyan edildiği gibi, Yüce Allah iman edenlerin sadıklarla birlikte olmasını emretmekte, bilinçli bir toplum olabilmek için tekbaşınalığı değil, birlikteliği öngörmektedir. Âl-i İmrân 3/103 ve benzer âyetlerde de vahye topluca sarılmak gereğiyle verilmek istenen mesaj aynıdır.

Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri En‘âm 6/52’de şu şekildedir: “Rablerinin rızasını isteyerek sabah-akşam O’na yalvaranları kovma! Onların hesabından sana bir sorumluluk, senin hesabından da onlara herhangi bir sorumluluk yoktur ki onları kovup ta zalimlerden olasın!” İşte burada Hz. Peygamber yanındaki samimi Müslümanları kovmaması gerektiğiyle ilgili uyarılmaktayken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise onlarla birlikte olmaya devam etmesi noktasında bilgilendirilmektedir.

2. وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُر۪يدُ ز۪ينَةَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Dünya hayatının süsünü isteyerek gözlerini onlardan çevirme!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitaba devam etmekte, Allah’ın rızasını kazanmak için çaba sarf edenlerle birlikte olurken onlara karşı bir yanlış yapmaması gerektiğini de öğütlemektedir. Buradaki uyarı üç günlük dünya hayatının geçici süsünü istememek ve gözlerini onlardan çevirmemek şeklinde belirlenmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in zengin müşriklerin zenginliğine imrenerek onları sahiplenmemesini, dolayısıyla fakir de olsalar müminleri bırakmamasını emrederek bir Müslüman inşası ilkesi belirlemektedir.

3. وَلَا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوٰيهُ وَكَانَ اَمْرُهُ فُرُطًا “Arzusuna uymuş ve işi gücü aşırılık olduğu için kalbini bizi hatırlamaktan habersiz kıldığımız kimseye boyun eğme!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in kimlere itaat etmemesini, boyun eğmemesini emrederken bazı hususlara dikkat çekmektedir.

a) وَلَا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا “Kalbini bizi hatırlamaktan habersiz kıldığımız kimseye boyun eğme!” Genelin tercih ettiği bu kıraate göre, âyette geçen اَغْفَلْنَا ağfelnâ fiili “gafil kıldık” manası vermekte, Yüce Allah’ın bazı insanların kalbini zikrinden gafil kıldığı mesajını içermektedir. Bu okuyuşa göre bile insan sorumluluktan kurtulamamaktadır. Çünkü âyetleri “sebep-sonuç ilişkisi” içerisinde anlarsak, A‘râf 7/179’da olduğu gibi burada da “sonuç” önce gelmekte, “sebep” ise devam eden iki cümlede verilmektedir.

Buna göre “hevâ ve heveslerine uymak” ile “işi gücü aşırılık olmak” sebeptir; “kalplerinin gafil kılınması” ise sonuçtur. Sebep olarak gördüğümüz iki nitelik aynı zamanda sonuç olan ifadenin hâl cümlesi olarak da kabul edilebilir ki bizim tercihimiz bu yöndedir. Tercih kullarındır; kararı onaylayan ise Yüce Allah’tır.

Ancak başka bir kıraate göre gafil kılmayla ilgili ifade اَغْفَلنَا ağfelenâ şeklindedir ve ötre okunan قَلْبُ kalbu kelimesi de onun failidir. Bu durumda kişinin kalbi onu Allah’ın zikrinden gafil kılmıştır. İnsanların kalplerinin gafil kılınması söz konusu olsaydı o zaman şu hususlar kaçınılmaz olurdu:

ı. Eğer gafil kılan Yüce Allah olsaydı, insanı kınamasının anlamı olmazdı.

ıı. Bir âyet sonra “Hakk Rabbinizden gelendir; dileyen iman etsin, dileyen de inkâr etsin” buyrularak, sonuçlarına katlanması kaydıyla insanın irade hürriyetine çok önemli bir değer ve yer verilmektedir.

ııı. Eğer gafil kılmak işlemi bütünüyle Yüce Allah’a ait olsaydı devam eden cümlenin başında vâv atıf harfi değil de, burada bir mutâva‘ât olacağı için fâ/fe harfi bulunmalıydı ki böyle bir durum söz konusu değildir. Ayrıca devam eden cümlede de “hevasına tâbi olan” denmemesi gerekirdi.(10) Bu cümle kalbi gaflette bırakılanın bunu hak ettiğinin bir delilidir.

ıv. Bakara 2/6-7, 88, Nisâ’ 4/155, Kehf 18/28 ve Yâsîn 36/10 gibi âyetlerde de kalbin mühürlenmesi veya uyarıdan yararlanmama kararlılığı hep sonuç olarak zikredilmektedir. Dahası En‘âm 6/110’da da benzer içerikte olmak üzere şöyle buyrulmaktadır: “Ona iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çeviririz. Onları şaşkın olarak azgınlıkları içerisinde bırakırız.” Bu ve benzer âyetlerde de görüleceği gibi inkarcılık “sebep”, mühürlenme ise “sonuç” olarak sunulmaktadır.

Bütün bunlara ilave olarak, âyette geçen اَغْفَلَ ağfele fiili tıpkı peşinden gelen اتَّبَعَ ittebe‘a ve كَانَ kâne fiilleri gibi geçmiş zaman kalıbında müfred müzekker ğâib yani “üçüncü tekil erkek şahıs” kalıbında getirilmiş olmaktadır. Sonuçta burada sözü edilen gafil kılmada tercihi gerçekleştiren insandır; Yüce Allah ise o insanın kalbinde kişinin tercih ettiği gafleti yaratmıştır; başka bir ifadeyle Yüce Allah onu gafil bulmuştur,(11) vesselâm.

Bu arada ذِكْرِنَا zikrinâ “Allah’ın zikri”nden maksat Hıcr 15/9, Tâhâ 20/99-100, 124, Enbiyâ’ 21/10, Zuhruf 43/36, Cinn 72/17 gibi âyetlerde de geçtiği üzere O’nun gerçeği hatırlattığı prensipleridir, yani vahiydir. Kalbi kendisini Allah’ın zikrinden gafil kılan kimseler itaate layık kişiler değillerdir; âyette öncelikle vurgulanan husus budur.

Tefsirimizin Giriş kısmında “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” başlığında da ele aldığımız üzere, Kur’ân’ın isimlerinden birisi de zikr (zikrâ, tezkirah) kelimeleridir. Gerçeği hatırlatan ve nihayet muhataplara öğüt olan yapısı gereği vahye bu isim de verilmiştir. Onun bu isimle anılması, insan fıtratına yazılan ilkeleri hatırlatması nedeniyledir. Bu itibarla vahyin ilkelerinin insan fıtratıyla çelişmeyeceği de açık bir gerçekliktir. Eğer muhataplar sağlam, bozulmamış bir fıtrata sahipseler onların vahyin ilkelerini kabul etmemesi mümkün değildir. Eğer bir reddediş varsa bunun muhtemel sebebi ya korkunç bir şartlanmışlıktır ya da vahyin doğru bir şekilde sunulmamış olmasıdır.

b) وَاتَّبَعَ هَوٰيهُ وَكَانَ اَمْرُهُ فُرُطًا “Arzusuna uymuş ve işi gücü aşırılık olan (kişiye itaat etme)!” Yüce Allah kendisine itaat edilmemesini istediği kişinin özelliklerinden ikisini de bu cümlede vermektedir.

ı. وَاتَّبَعَ هَوٰيهُ “Hevâsına (arzularına) uymuş.” Buna göre kendi hevâ ve arzularına uyan kişilerle bütün işleri güçleri aşırılık olanlar itaati hak etmeyenler olarak tanıtılmaktadır. Hevâ ve heveslerine uyanlar Kur’ân’da sürekli olarak eleştirilmekte, hatta Furkân 25/43 ve Câsiye 45/23’te geçtiği gibi hevâsını ilah edinen bir tipin bile bulunduğu haber verilmektedir. Bu arada A‘râf 7/167’da da hevâsına tâbi olan kişinin köpeğe benzetildiğini unutmamak gerekmektedir.

ıı. وَكَانَ اَمْرُهُ فُرُطًا “İşi gücü aşırılık olmuştur.” Yüce Allah kendisine itaat edilmemesini istediği insan tipinin bir başka özelliğini ise “aşırılık” olarak belirlemektedir. Âyette geçen فُرُط furut kelimesi bilinen şekliyle ifrât kelimesiyle aynı kökten gelmekte ve “sınırı aşmak, hadsizlik, azgınlık” manasını içermektedir. “İşinin aşırılığı” ifadesi, kişinin inançta, ahlakta ve uygulamada duracağı yeri bilmemesi demektir. İşte Yüce Allah kalbi kendisini zikirden alıkoyan, hevâ ve heveslerine uyan ve işi gücü aşırılık olan kişilere itaat edilmemesini öncelikle Hz. Peygamber’e, ardından da bütün muhataplara emretmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kehf sûresi 27-28. âyetler birer inşa ifadeleridir. Onlardaki mesajlara bakarak Yüce Allah’ın nasıl birer fert ve toplum oluşturmak istediği kolayca kavranabilmektedir.

b) İrade Hürriyeti ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 29-31. âyetlerinde gerçeğin kendisinden geldiğini, dileyenin iman edebileceğini, dileyenin inkâra saplanabileceğini, ancak zalimlere korkunç bir azap hazırladığını beyan ettikten sonra, iman edip salih amel işleyenlere de Adn cennetleri vereceğini müjdelemektedir. Bu cennetlerde dünyadakilerden çok daha kaliteli giysiler ve yerleşim imkânları verileceği de bildirilmektedir.

ı. İnkar Edenleri Bekleyen Korkunç Akıbet

وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَآءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَآءَ فَلْيَكْفُرْ اِنَّآ اَعْتَدْنَا لِلظَّالِم۪ينَ نَارًا اَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَاِنْ يَسْتَغ۪يثُوا يُغَاثُوا بِمَآءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَآءَتْ مُرْتَفَقًا “De ki: Hak (gerçek), Rabbinizdendir.’ Öyle ise dileyen iman etsin; dileyen inkâr etsin! Biz, zalimlere öyle bir ateş hazırladık ki (ateşten) duvarları kendilerini çepeçevre kuşatmıştır. Yardım dileyecek olsalar, erimiş maden gibi yüzleri haşlayan bir su ile kendilerine yardım edilir. Ne fena bir içecektir o ve ne kötü bir kalma yeridir orası!”

Âyettekiوَقُلِ ve kul emri “ve de ki”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “gerçek, hak, Kur’ân”;مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm tamlaması “sizin Rabbinizden(dir)”;فَمَنْ شَآءَ fe men şâe ifadesi “dileyen kişi”; فَلْيُؤْمِنْ fe’lyü’min emri “iman etsin”; وَمَنْ شَآءَ ve men şâe ifadesi “ve dileyen kişi de”;فَلْيَكْفُرْ fe’lyekfur ifadesi “inkâr etsin”;اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَعْتَدْنَا a‘tednâ fiili “hazırladık”;لِلظَّالِم۪ينَ li’z-zâlimîne kelimesi “zalimler için, haksızlık yapanlar için”;نَارًا nâran kelimesi “(şöyle) bir ateş (ki)”; اَحَاطَ ehâta fiili “kuşattı”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”;سُرَادِقُهَا sürâdıkuhâ tamlaması “onun duvarları, çadırları, surları”; وَاِنْ يَسْتَغ۪يثُوا ve in yesteğîsû fiili “veeğer yardım isterlerse”; يُغَاثُوا yuğâsû edilgen fiili “onlara yardım edilir”; بِمَآءٍ bimâ’in kelimesi “(şöyle) bir su ile, sıvı ile”;كَالْمُهْلِ ke’l-mühli sözcüğü “maden eriyiği gibi”; يَشْوِي yeşvî fiili “kavurur, haşlar”; الْوُجُوه el-vucûhe kelimesi “yüzleri”; بِئْسَ bi’se edatı “ne kötü, ne kötü(dür)”; الشَّرَاب eş-şerâbu kelimesi “içecek, meşrubat”;وَسَآءَتْ ve sâet fiili “ve ne korkunç(tur)”; مُرْتَفَقًا murtefakan kelimesi ise “makam, durma yeri, toplanma yeri olma bakımından” demektir.

Burada gerçeğin karşısında insanların iki tavır sergileyebileceği, ancak olumsuz tavrın sonuçlarının ağır olacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَآءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَآءَ فَلْيَكْفُرْ “De ki: Hak (gerçek), Rabbinizdendir.’ Öyle ise dileyen iman etsin; dileyen inkâr etsin!” Yüce Allah vahyinin gerçek olduğunu beyan ederek, kendinden gelen esasların hak olduğunu, bir ismi de el-Hakk olması nedeniyle bâtılın O’na hiçbir şekilde nispet edilemeyeceğini ortaya koymak istemekte, insanların iki türlü davranabileceğini bildirmektedir.

a) وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ “De ki: Hak (gerçek), Rabbinizdendir.” Tefsirimizin İlk cildinde Giriş kısmında da açıkladığımız üzere, Kur’ân’da hakk/el-hakk kelimeleri 227 kez geçmekte, bunların bir kısmında Kur’ân için kullanılmaktadır. (12) Kur’ân, “gerçeği getiren ve gerçeği temsil eden” bir kitaptır. Yûnus 10/32’de ifade edildiği üzere, “Hakk’tan öte geriye dalalet/sapkınlık kalacağı” için, Kur’ân’ın hakkı temsil eden temel değer olduğu açık bir gerçektir. Kur’ân’ın sunduğu bütün bilgiler, inananlar için tartışma kaldırmayacak netlikte açıktır. Bir ismi de el-Hakk olan Yüce Allah, el-hakk adını verdiği bu son mesajıyla insanoğluna hakkı ve hakikatı bildirmeyi, hayatı gönderdiği ilâhî mesajlarla düzenlemenin önemini kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır.

En‘âm 6/153’te şöyle buyurulmaktadır: “İşte benim dosdoğru yolum budur; ona uyun; (sakın) başka yollara uymayın; (çünkü o yollar) sizi (Allah)’ın yolundan ayrı düşürür. (Allah) bunları size takvâ sahibi (yani duyarlı) olmanız için emretmiştir.” Demek ki Kur’ân’ın prensipleri dosdoğru yolu gösteren tek rehberdir. İsrâ’ 17/9’da sözü edilen “Kur’ân’ın akvam oluşu, yani tek hakikat yoluna ulaştırıcılığı” ile Câsiye 45/29’da geçen “Kur’ân’ın gerçeği konuşması” ifadesi esasında bu hakikatı göstermeyi amaçlamaktadır.

Kur’ân’ın el-Hakk ismiyle aslında söylenmek istenen şudur: Hakka ve hakikate ulaşmanın tek yolu Kur’ân’dan geçmektedir; başka yollar birer çıkmaz sokaktır.

b) فَمَنْ شَآءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَآءَ فَلْيَكْفُرْ “Öyle ise dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin.” Fâtiha 1/6’da hidayet konusunu işlerken de belirttiğimiz üzere meşîet denilen dileme fiilinin insana mı yoksa Allah’a mı nispet edilmesi gerektiği ciddi bir konudur.

ı. Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak veya tamamen ilâhî kadere terk edilecek herhangi bir yönünden de söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta terk eder.(13) Hz. Peygamber bile sevdiğine hidayet edemez; Allah isteyene, layık gördüğüne hidayet verir.(14) Hz. Peygamber’in yapabileceği şey, Allah’ın yolunu göstermek ve ona davet etmektir.(15) İman edene(16) ve Hakk’a yönelen kişiye hidayet edilir.(17) Çünkü hidayet bir isteğin sonucudur.(18)

ıı. Yüce Allah, Fâtiha sûresinin 6. âyetinde bize “Kendisinden hidayet istememizi ve bunun dua şeklini” öğretmektedir. Yûnus 10/25 ve benzer âyetlerde de dile getirildiği üzere, insanlar kendi özgür iradeleriyle hidayet isteyecekler ki Yüce Allah da yaratsın. İsteyen insandır; ancak hidayeti verecek ve yaratacak olan yine elbette Yüce Allah’tır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kehf 18/29’da, ayrıca Teğâbun 64/2 ve İnsân 76/3 gibi âyetlerde insanın irade hürriyetine dikkat çekilmekte ve verdiği kararın sonucuna katlanması gerektiği beyan edilmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın insan hayatına bir anlamda müdahalesi demek olan peygamberlik kurumu, ilk insan neslinden itibaren başlatılmış ve son ümmetin peygamberi olan Hz. Muhammed’in gönderilmesiyle tamamlanmıştır. Kur’ân’ın ifadesiyle “Allah’a ibadet edin, şeytandan kaçının” diye her ümmete mutlak surette bir peygamber gönderilmiş,(19) her kavmin bir hidayete çağırıcısı var edilmiş(20) ve her ümmetin bir peygamberinin olması sağlanmıştır.(21)

İşte bu son ümmetin de peygamberi Hz. Muhammed, hidayet kitabı ise Kur’ân-ı Kerîm olarak belirlenmiştir. Şimdi dileyen o kitaba iman etsin; dileyen de sonuçlarına katlanmak kaydıyla inkâr etsin; kendisi bilir. Yüce Allah iman edende imanı, inkâr edende ise küfrü yaratır. Böylece insanoğlu tam bir irade hürriyeti sahibi olarak kendi tercihini ortaya koymuş olur.

2. اِنَّآ اَعْتَدْنَا لِلظَّالِم۪ينَ نَارًا اَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَاِنْ يَسْتَغ۪يثُوا يُغَاثُوا بِمَآءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَآءَتْ مُرْتَفَقًا “Şüphesiz ki biz, zalimlere öyle bir ateş hazırladık ki (ateşten) duvarları kendilerini çepeçevre kuşatmıştır. Yardım dileyecek olsalar, erimiş maden gibi yüzleri haşlayan bir su ile kendilerine yardım edilir. Ne fena bir içecektir o ve ne kötü bir kalma yeridir orası!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde öncelikle tercihini küfürden yana belirleyen zalimleri gündeme getirmekte, onların mahşerde yaşayacağı akıbetle ilgili bilgiler vermektedir.

a) اِنَّآ اَعْتَدْنَا لِلظَّالِم۪ينَ نَارًا اَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا “Şüphesiz ki biz, zalimlere öyle bir ateş hazırladık ki (ateşten) duvarları kendilerini çepeçevre kuşatmıştır.” Rabbimiz âyetin ilk kısmında gerçeğin kendisinden gelen bu Kur’ân olduğunu ifade ettikten sonra, dileyenin inanmasını, dileyenin de inkâr etmesini bir hürriyete konu edinmişti. Kişi eğer inkârı, yani küfrü tercih ederse bu aslında inançta “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasında adalet demek olan tevhidi reddetmiş, “bir şeyi yerinden etmek” anlamında şirki tercih ederek zâlim olmuştur. Bu nedenle, Yüce Allah söz konusu kişilere zâlim sıfatını vererek onlara ateş azabını hazırladığını haber vermektedir.

Âyette ateşin hazırlanması manasına gelen اَعْتَدْنَا a‘tednâ fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında getirilmişse de bir Kur’ân üslubu olarak bunun gelecekte gerçekleşmesi kesin olan olaylar için bir kullanım türü olarak tercih edildiği bilinmelidir. Tekvîr 81/12 gibi pek çok âyette cehennemin faaliyet zamanı mahşer olarak belirlendiği için, bu konulardaki fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesini direkt mana olarak almamak gerekmektedir. “Son Saat, Kıyâmet, Âhiret, Mahşer” konularında genellikle geçmiş zaman kalıbının tercih edilme sebebi onların gerçekleşmiş gibi kesinlik içerdiğini inkârcılara ve bütün insanlara kavratmaktır.

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(22) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(23) etken (ma‘lûm) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(24) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir ki böyle gelecekte mutlak surette yaşanacak olaylar için Kur’ân’da bazen geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Âyette geçen اَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا“Duvarları kendilerini çepe çevre kuşatmıştır” ifadesi ateşin korkunçluğunu göstermektedir. Söylenmek istenen şudur: Cehennem ateşi çok şiddetlidir ve oradan çıkış imkânsızdır. Esasında Beled 90/20 ve Hümeze 104/8-9’da dile getirildiği üzere, cehennemin içindekiler üzerine kapıları kapatılmış, kilitlenmiş olacaktır. Bakara 2/162, Nisâ’ 4/56, İbrâhim 14/17, Hacc 22/22, Secde 32/20, Fâtır 35/37 gibi pek çok âyette cehennemden çıkış isteğinin olumsuz sonuçlanacağı ve oradan çıkışın mümkün olmadığı, azabın kalıcılığı ve kuşatıcılığı vurgulanmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اَحَاطَ ehâta fiili “kuşatmak”, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سُرَادِق sürâdık kelimesi ise “çadır, çadırın gölgeliği, tente, duman, duvar, sur”(25) gibi manalar vermektedir. Aslında belki de burada sözü edilen سُرَادِق sürâdık kelimesi bilinen anlamda bir mekânı çevreleyen duvar değil de Taberî’nin de vurguladığı gibi özellikle cehennem ateşinin oluşturduğu korkunç etkinin duvar gibi bir görüntü almasıdır.(26)

Bu nedenle, bazı âlimlerimiz bu kelimeye “dalga dalga yükselen alev katmanları” manasını vermişlerdir.(27) Murselât 77/32-33’te cehennem ateşinin “sarı kütük veya çok kalın halat gibi kıvılcımlar saçtığı” beyan edilerek ateş azabının şiddeti ortaya konulmak istenmektedir. Bütün bu âyetlerdeki ortak mesaja bakınca söylenmek istenen “cehennem ateşinin korkunç olduğu ve içinden çıkmanın imkânsızlığı”dır.

b) وَاِنْ يَسْتَغ۪يثُوا يُغَاثُوا بِمَآءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ “Yardım dileyecek olsalar, erimiş maden gibi yüzleri haşlayan bir su ile kendilerine yardım edilir.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَسْتَغ۪يثُوا yesteğîsû fiili bu kalıpta “yardım talebinde bulunmak”, يُغَاثُوا yüğâsû edilgen fiili de “yardım edilmek” demektir. Ancak burada sözü edilen yardım الْمُهْل el-mühl denen bir “maden eriyiğine, siyah kana, simsiyah yağa”(28) benzetilmektedir ki bunun insanın yüzünü nasıl yakıp perişan edeceğini söylemeye bile gerek yoktur.

Ayetteki الْمُهْل el-mühl kelimesi benzer içeriklerde olmak üzere Dühân 44/45 ve Me‘âric 70/8’de de geçmektedir. Bu eriyiğin insandaki etkisiyle ilgili olarak Kur’ân’da sadece bu âyette geçenيَشْوِي yeşvî fiili kullanılmakta ve yüzleri haşlayan, buharın yüzleri kavurması şeklinde bir sonucu olacağı beyan edilmektedir.

Rabbimiz bu cümlede azabın şiddetini ortaya koymak üzere çok daha korkunç bir manzaraya dikkat çekmekte, azabın harareti nedeniyle azaptakilerin bir su istemeleri durumunda kendilerine yüzleri haşlayan bir maden eriyiğinden oluşan sıvı verileceğini bildirmektedir. Bu ifade aslında azaptakilerin isteğiyle alay edileceğini ortaya koymaktadır.(29) A‘râf 7/50’de geçtiği gibi, cehennemlikler cennetliklerden su isteyecekler, ancak bunun imkânsız olduğu cevabını alacaklardır.

Cehennem içecekleri olarak mâ-i sadîd yani “irin gibi bir su”dan,(30) “bağırsakları paramparça eden su”dan,(31) hamîm yani “kaynar su”dan,(32) ‘ayn-i âniyeh yani “kaynamış bir göze”den,(33) “karınları ve derileri kavuran kaynar su”dan(34) söz edilmektedir. Ayrıca azabın şiddeti bağlamında “yenilenen deriler”den(35) ve dişlerin dışarı fırlamasına neden olacak kavurucu bir ateşten(36) de bahis vardır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de verilen bilgiler bu istikamettedir ve ateş azabının korkunç yapısını gözler önüne sermektedir.

c) بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَآءَتْ مُرْتَفَقًا “Ne fena bir içecektir o ve ne kötü bir kalma yeridir orası!” Yüce Allah cehennemin yapısını anlattıktan sonra âyetin sonunda orada cehennemliklere verilecek suyun ne kadar kötü ve cehennemin de ne kadar korkunç bir yer olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da 37 kez(37) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Burada sözü edilen الشَّرَاب eş-şerâb kelimesi daha önceki cümlelerde geçen الْمُهْل el-mühl kelimesini tefsir etmekte, “maden eriyiğinden oluşan sıvının ne de kötü bir içecek olduğu” vurgulanmaktadır. Kehf 18/31. âyette de yer alan مُرْتَفَق murtefak kelimesi ise “yer, durak, makam, toplanma yeri, meclis, dayanma yeri, dayanak”(38) gibi anlamlar vermektedir.

ıı. İman Edenlerin Cennetteki Ödülleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اِنَّا لَا نُض۪يعُ اَجْرَ مَنْ اَحْسَنَ عَمَلًا اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمُ الْاَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ ف۪يهَا مِنْ اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَيَلْبَسُونَ ثِيَابًا خُضْرًا مِنْ سُنْدُسٍ وَاِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِـ۪ٔينَ ف۪يهَا عَلَى الْاَرَآئِكِ نِعْمَ الثَّوَابُ وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقًا “İman edip iyi işler yapanlar (bilmelidir ki), biz güzel iş yapanların ödülünü boşa çıkarmayacağız. İşte onlara, altlarından ırmaklar akan durmaya değer cennetler vardır. Onlar orada koltuklara kurularak altın bileziklerle süslenip bezenecekler; ince ve kalın ipekli kumaştan yeşil elbiseler giyeceklerdir. Ne güzel karşılıktır o ve ne güzel kalma yeridir orası!”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman etmiş kişiler, iman edenler”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi işler”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَا نُض۪يعُ lâ nudî‘u fiili “zayi etmeyiz”; اَجْر ecra sözcüğü “ecri(ni), ödülü(nü)”; مَنْ اَحْسَنَ men ahsene fiili “güzel yapanın”; عَمَلًا ‘amelen kelimesi “iş, amel, davranış”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike edatı “işte onlar”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır”; جَنَّاتُ عَدْنٍ cennâtu ‘adnin tamlaması “durulmaya değer cennetler, bahçeler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهِمُ min tahtihim ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; يُحَلَّوْنَ yuhallevne edilgen fiili “takınırlar, bezendirilirler, takınacaklardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مِنْ اَسَاوِرَ min esâvira kelimesi “bileziklerden, bileziklerle”;مِنْ ذَهَبٍ min zehebin sözcüğü “altından”;وَيَلْبَسُونَ ve yelbesûne fiili “ve giyinirler”;ثِيَابًا siyâben kelimesi “elbiseler”;خُضْرًا hudran sözcüğü “yeşil”;مِنْ سُنْدُسٍ min sündüsin kelimesi “ince ipek kumaştan”; وَاِسْتَبْرَقٍ ve istebrakın kelimesi “ve kalın ipek kumaştan”; مُتَّكِـ۪ٔين müttekiîne kelimesi “yaslananlar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;عَلَى الْاَرَآئِكِ ‘ale’l-erâiki kelimesi “koltuklara, tahtlara”; نِعْمَ nı‘me edatı “ne güzel”; الثَّوَاب es-sevâbü kelimesi “sevap, cennet”;وَحَسُنَتْ ve hasünet fiili “ve güzel oldu”; مُرْتَفَقًا murtefakan kelimesi ise “makam, durma yeri, toplanma yeri” demektir.

Burada Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği zalimlerin aksine iman edenlerin ödülleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اِنَّا لَا نُض۪يعُ اَجْرَ مَنْ اَحْسَنَ عَمَلًا “İman edip iyi işler yapanlar (bilmelidir ki), biz güzel iş yapanların ödülünü boşa çıkarmayacağız.” Yüce Allah iman edip imanla uyumlu sâlih ameller işleyenlerin ödüllerini kesinlikle zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.

İman-amel ilişkisi konusunda Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Mahşerde azaptan kurtulabilmek için dünya hayatında imanlı olmak ve sâlih ameller işlemek gerekmektedir. Bu iki değeri hayatına hâkim kılanlar zaten güzel işler yapmış olacakları için Yüce Allah onların ödüllerini zayi etmeyeceğini ifade etmektedir. Pek çok âyette Rabbimizin bu türden sâlih amelleri ve işini düzgün yapanlar anlamında muhsinlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.(39)

2. اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمُ الْاَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ ف۪يهَا مِنْ اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَيَلْبَسُونَ ثِيَابًا خُضْرًا مِنْ سُنْدُسٍ وَاِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِـ۪ٔينَ ف۪يهَا عَلَى الْاَرَآئِكِ نِعْمَ الثَّوَابُ وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقًا “İşte onlara, altlarından ırmaklar akan durmaya değer cennetler vardır. Onlar orada koltuklara kurularak altın bileziklerle süslenip bezenecekler; ince ve kalın ipekli kumaştan yeşil elbiseler giyeceklerdir. Ne güzel karşılıktır o ve ne güzel kalma yeridir orası!” Yüce Allah iman edip iyi işler yapanların, yani güzel ameller işleyenlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini beyan ettikten sonra, şimdi de onlara ikram edeceği ödüller hakkında bilgi vermektedir. Bu noktada âyetteki mesajı üç başlıkta inceleyeceğiz.

a)اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمُ الْاَنْهَارُ “ İşte onlara, altlarından ırmaklar akan durmaya değer cennetler vardır. ” İşte imanını sâlih amellerle şekillendiren ve Allah adına fedakâr bir hayat yaşayanların mahşerdeki ödülü altlarından veya yanı başlarında ırmaklar akan cennetler olacaktır. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak isteriz.(40) Âyetteki تَحْتِهِم tahtihim ifadesi “altlarından” manasına gelebileceği gibi “yanı başlarında”(41) şeklinde de yorumlanabilir.

“‘Adn cennetleri” ifadesi, Kur’ân’da 11 kez(42) yer almakta, her iki kelime de birlikte kullanılmaktadır. Bu tamlama “durmaya, kalmaya değer bahçeler, devamlı olan cennetler” gibi anlamlar vermektedir. Bu tamlamadaki عَدْن ‘adn kelimesi, “bir yeri beğenip vatan edinmek, karar, sebat ve istikrar içinde bulunmak, güzelliklerin üretildiği yer” manasına da gelmektedir.

Dahası, bu ifade Fâtır 35/33’teki kullanımdan hareketle دَار الْمُقَامَة dâru’l-mukâmeh yani “kalıcı diyar, ikamet yurdu” manasına da gelmektedir. Mahşerde ebedi huzuru elde etmek ve ‘Adn cennetlerine yerleşebilmek için bu dünya hayatında çalışmak, elden gelen her bir fedakârlığı yapmak bir zorunluluktur. Bu nedenledir ki, Kur’ân’da kurtuluşa ermekten söz edilen âyetlerde sadece imandan değil, beraberinde mutlak surette sâlih amellerden de söz edilmektedir.

b) يُحَلَّوْنَ ف۪يهَا مِنْ اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَيَلْبَسُونَ ثِيَابًا خُضْرًا مِنْ سُنْدُسٍ وَاِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِـ۪ٔينَ ف۪يهَا عَلَى الْاَرَآئِكِ “Onlar orada koltuklara kurularak altın bileziklerle süslenip bezenecekler; ince ve kalın ipekli kumaştan yeşil elbiseler giyeceklerdir.” Âyetin bu bölümünde cehennemliklerin cezasıyla ilgili olarak Kehf 18/29. âyette verilen bilgilerin zıddına, bu defa cennetliklerin oradaki ödülleriyle ilgili detay denecek bilgiler verilmektedir.

ı. يُحَلَّوْنَ ف۪يهَا مِنْ اَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ “Onlar orada altın bileziklerle süslenip bezenecekler.” Yüce Allah cennetliklerin oradaki süslerine ve takılarına dair bilgi vermektedir. Bir benzeri de Hacc 22/23 ve Fâtır 35/33’te lü’lü’ yani “inci” ilavesiyle yer alan bu cümlede cennetliklerin oradaki takılarından söz edilmektedir. Aynı şekilde İnsân 76/21’de bileziklerin “gümüş”ten olacağı da beyan edilmektedir. Farkın muhtemel sebebi, cennetliklerin hak ettikleri ödüllerin birbirinden farklı olabileceğini ortaya koymak olabileceği gibi, ödüllerin çeşitliliğini göstermek de olabilir. Orada cennetliklere “altından bilezikler” takınılacağı ifade edilmektedir.

Hacc 22/23 ve Fâtır 35/33’te de geçen يُحَلَّوْنَ yuhallevne fiilinin edilgen gelmesi, bu takma işleminin başkaları tarafından cennetliklere uygulanacağını göstermekte, mücevher takılırken bile cennetliklerin yorulmayacakları ifade edilmek istenmektedir. Bileziklerin “altın”dan olması değerli olduklarını göstermektedir. Bu dünya hayatında ekonomik manada servetini Allah yolunda harcayanlara öbür âlemde buradakilerden çok daha kaliteli ve hayırlı olanlar verilecektir.

ıı. وَيَلْبَسُونَ ثِيَابًا خُضْرًا مِنْ سُنْدُسٍ وَاِسْتَبْرَقٍ “İnce ve kalın ipekli kumaştan yeşil elbiseler giyecekler.” Yüce Allah cennetliklerin oradaki giysilerine de değinmekte, bunların “yeşil giysiler” olacağını beyan etmektedir. Elbisenin malzemesi olarak iki kelimeye yer verilmektedir. Bu bağlamda سُنْدُسٍ sündüs kelimesi Dühân 44/53 ve İnsân 76/21’de de geçmekte ve “ince ipekli kumaş” manasına gelmektedir.

Ayrıca Dühân 44/53, Rahmân 55/54 ve İnsân 76/21’de de geçen اِسْتَبْرَق istebrak kelimesi ise “kalın ipekli kumaş” anlamını vermektedir ki bu kelime Kur’ân’da dört kez(43) zikredilmektedir. Âyette ele alınan konu, cennetliklerin giysilerinin güzelliğiyle ilgilidir. Sıra dışı elbiseler onların dünya hayatındaki fedakârlıklarının karşılığıdır. Dünyada en değerli varlıklarını Yüce Allah için infak edenler, bunun karşılığı olarak âhirette en değerli eşyalarla giydirileceklerdir.

İnsân 76/21’de “cennetliklerin takıları ve giysileri” geçtiği için ilgili ifadeleri orada ele alacağız. Burada şu kadarını söyleyelim: Mahşerde gümüş veya altın bilezikler ve inciler takınıp ipek giysilere sahip olmak için dünyada infakta bulunmak gerekmektedir. Dünya hayatında gizli ve aşikâr olarak infak edenler bunun karşılığını mahşerde gümüş veya altın bilezikler, inciler ve ipekler olarak alacaklardır.

Demek ki gerçek yatırım mahşere yönelik yapılandır. Burada biriktirilen altın, gümüş, inci vs. değerler aslında fânidirler, geçicidirler. Gerçek yatırım dünyada garibanlara yönelik olarak gerçekleştirilen infaktır. İnfak ettikleri şeyler âhiretin takılarına ve süslerine dönüşecektir. Dünyada Yüce Allah’ın rızası için verilenler âhirette ödül olarak fazlasıyla ve çok daha hayırlısıyla sahiplerine iade edilecektir.

ııı. مُتَّكِـ۪ٔينَ ف۪يهَا عَلَى الْاَرَآئِكِ “Orada tahtlara/koltuklara kurulmuş olarak.” Yüce Allah cennetliklerin hem takılarını hem de giysilerini tahtlara kurulmuş olarak elde edeceklerini beyan etmektedir. Kur’ân’da 8 kez(44) geçmekte olan مُتَّكِـ۪ٔين müttekiî(û)ne kelimesi “yaslananlar, yaslanmış olanlar” manasını vermektedir. Kur’ân’da beş âyette(45) geçen الْاَرَآئِك el-erâik kelimesi, kullanıldığı âyetlerde cennetliklerin yaslanacağı şeyleri ifade etmektedir. Yüce Allah, cennetliklerin oradaki huzurlu hallerinden birisini yaslanacakları divanlarla, koltuklarla, tahtlarla ilişkilendirmekte, ayrıca bu durumun özel bir ikram olacağını ortaya koymaktadır.

c) نِعْمَ الثَّوَابُ وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقًا “Ne güzel karşılıktır o ve ne güzel kalma yeridir orası!” Kur’ân’da ثَوَاب sevâb/es-sevâb kelimeleri 13 kez(46) zikredilmekte ve “sevap” manasını içermektedir. Buradaki الثَّوَاب es-sevâb kelimesi “sevap, cennet, ‘Adn cenneti, ödül, mükâfat” demektir. مُرْتَفَق murtefak kelimesi ise Kehf 18/29. âyette de açıkladığımız üzere “yer, durak, makam, toplanma yeri, meclis, dayanma yeri, dayanak”(47) manasına gelmektedir.

Yüce Allah sûrenin 29. âyetinde zalimlerin akıbetinin korkunç olacağını beyan ettikten sonra, âyetin sonunda “Ne fena bir içecektir o ve ne kötü bir kalma yeridir orası!” buyurmuştu. İşte Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği Kehf 18/30 ve 31. âyetlerde de bu defa cennetliklerden ve onların ödüllerinden söz ettikten sonra âyetin sonunda “Ne güzel karşılıktır o ve ne güzel kalma yeridir orası!” buyurmaktadır. Maksat Müslümanların mahşerdeki huzur ve saadetlerini haber vermek ve burada çektikleri sıkıntıların orada sınırsız ödüle dönüşeceğini kendilerine müjdelemektir.

Bu âyette zikredilen cennet ödülleri bazı insanlar için çok cazip görülmeyebilir. Ancak vahyin indirildiği dönem düşünüldüğünde sayısız sıkıntının ortasında yaşayan Müslümanların bu türden mücevherlere ve güzel giysilere kavuşturulacağının bildirilmesi onların mahşerde adeta krallar gibi yaşatılacaklarını beyan etmeyi amaçlamaktadır.(48)

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXI, 114.
• 2 - En‘âm 6/34, 115; Kehf 18/27.
  • En‘âm 6/34 En‘âm 6/115 Kehf 18/27
• 3 - Semerkandî, age., II, 362. 4 - Taberî, age., XV, 233.
• 5 - Semerkandî, age., II, 362. 6 - Râzî, age., XXI, 114.
• 7 - Hûd 11/27-30; Şu‘arâ’ 26/114. 8 - Râzî, age., XXI, 115. 9 - Semerkandî, age., II, 362; Taberî, age., XV, 234-235.
  • Hûd 11/30 Şu‘arâ 26/114
• 10 - Râzî, age., XXI, 116.
• 11 - Zemahşerî, age., II, 690.
• 12 - Hakk, el-Hakk kelimesinin “hak, hakikat, gerçek” anlamında Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı örnek âyetler için bk. Nisâ’ 4/122, 151; En‘âm 6/5, 62, 73; A‘râf 7/44; Enfâl 8/4, 74; Tevbe 9/111; Yûnus 10/4, 31, 53, 103; Yûsuf 12/100; Ra‘d 13/1; Hıcr 15/85; Nahl 16/38; Kehf 18/17, 98; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/71; Rûm 30/47; Lokmân 31/9; Sâffât 37/37; Zuhruf 43/30.
  • Nisâ 4/122 Nisâ 4/151 En‘âm 6/5 En‘âm 6/62 En‘âm 6/73 A‘râf 7/44 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Tevbe 9/111 Yûnus 10/4 Yûnus 10/31 Yûnus 10/53 Yûnus 10/103 Yûsuf 12/100 Ra‘d 13/1 Hicr 15/85 Nahl 16/38 Kehf 18/17 Kehf 18/98 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/71 Rûm 30/47 Lokmân 31/9 Sâffât 37/37 Zuhruf 43/30
• 13 - İbrâhim 14/4. 14 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 15 - Şûrâ 42/52-53. 16 - Teğâbun 64/11. 17 - Ra‘d 13/27; Şûrâ 42/13. 18 - Hacc 22/16.
  • İbrâhîm 14/4 Bakara 2/272 Kasas 28/56 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27 Şûrâ 42/13 Hacc 22/16
• 19 - Nahl 16/36. 20 - Ra‘d 13/7. 21 - Yûnus 10/47.
  • Nahl 16/36 Ra‘d 13/7 Yûnus 10/47
• 22 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 23 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 24 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 25 - Semerkandî, age., II, 363; Râzî, age., XXI, 120. 26 - Taberî, age., XV, 238-239; Zemahşerî, age., II, 691.
• 27 - Esed, age., s. 592. 28 - Semerkandî, age., II, 363; Taberî, age., XV, 240; Râzî, age., XXI, 120.
• 29 - Zemahşerî, age., II, 691.
• 30 - İbrâhim 14/16. 31 - Muhammed 47/15. 32 - Vâkı‘a 56/42. 33 - Ğâşiye 88/5. 34 - Hacc 22/20. 35 - Nisâ’ 4/56. 36 - Mü’minûn 23/104.
  • İbrâhîm 14/16 Muhammed 47/15 Vâkı‘a 56/42 Ğâşiye 88/5 Hacc 22/20 Nisâ 4/56 Mü'minûn 23/104
• 37 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 38 - Semerkandî, age., II, 363; Taberî, age., XV, 241.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 39 - Bakara 2/143; Âl-i İmrân 3/171, 195; A‘râf 7/170; Tevbe 9/120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/56, 90; Kehf 18/30; Enbiyâ’ 21/94.
  • Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/171 Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90 Kehf 18/30 Enbiyâ 21/94
• 40 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 41 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 408. 42 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Beyyine 98/8
• 43 - Kehf 18/31; Dühân 44/53; Rahmân 55/54; İnsân 76/21.
  • Kehf 18/31 Duhân 44/53 Rahmân 55/54 İnsân 76/21
• 44 - Kehf 18/31; Yâsîn 36/56; Sâd 38/51; Tûr 52/20; Rahmân 55/54, 76; Vâkı‘a 56/16; İnsân 76/13. 45 - Kehf 18/31; Yâsîn 36/56; İnsân 76/13, Mutaffifûn 83/23, 35. 46 - Âl-i İmrân 3/145, 148, 195; Nisâ’ 4/134; Kehf 18/31, 44, 46; Meryem 19/76; Kasas 28/80. 47 - Semerkandî, age., II, 363; Taberî, age., XV, 241.
  • Kehf 18/31 Yâsîn 36/56 Sâd 38/51 Tûr 52/20 Rahmân 55/54 Rahmân 55/76 Vâkı‘a 56/16 İnsân 76/13 Kehf 18/31 Yâsîn 36/56 Kehf 18/31 Yâsîn 36/56 İnsân 76/13 Âl-i İmrân 3/145 Âl-i İmrân 3/148 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/134 Kehf 18/31 Kehf 18/44 Kehf 18/46 Meryem 19/76 Kasas 28/80
• 48 - Kurtubî, age., X, 258.