Ahzâb Suresi

Medine’de hicrî 6. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 73 âyetten oluşan, adını 20 ve 22. âyetlerde geçen ve “gruplar” anlamına gelen الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesinden alan Ahzâb sûresi, inişe göre 105, resmî sıralamada ise 33. sûredir. Bu sûrenin aslında Bakara sûresi kadar olduğu, sonrasında bu kadar (73 âyet) kaldığı şeklindeki rivayetler hiçbir şekilde doğru olamaz.

Ahzâb sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan ve Mekke dönemi sûrelerinden birisi olan Secde sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de genel hatlarıyla “iyilerin ve kötülerin akıbetlerinin ele alınması” (Secde 19-20; Ahzâb 35, 64-65), ayrıca “Hz. Peygamber’in risâlet alanı, gönderiliş gayesi” (Secde 3; Ahzâb 45-46), “övülen insanların çeşitli özellikleri” (Secde 15-16; Ahzâb 35) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Ahzâb sûresinin ilk âyetleri Hz. Peygamber’e bazı emirlerle başlamakta, zıhar yapılan kadınların anneler olamayacağı, evlatlıkların kişilerin bizzat kendi çocukları olmadığı, onları kendi babalarına nispet etmek gerektiği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in ümmetiyle olan sıcak ilişkisi, hanımlarının ümmetin anneleri mesabesinde oluşu, bütün peygamberlerden verilen sözlere sadakat gösterme sözü alındığı, nankörlere elem verici bir azabın hazırlanmış olduğu bildirilmektedir.

9. âyetten itibaren, sûreye adını veren ve çeşitli grupların birleşerek Müslümanlara karşı giriştikleri savaş olan Ahzâb savaşıyla ilgili bilgiler verilmekte, münafıkların ikiyüzlü davranışları dile getirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in ümmet için güzel örnek oluşu dile getirilmekte, bazı müminlerin verdikleri sözlerini tuttukları, bazılarının ise sözlerini tutmak için bekledikleri beyan edilmektedir.

28. âyetten itibaren, Kurayza oğullarının geride bıraktığı ganimetlerle ilgili olarak Hz Peygamber’in eşlerinin bazı isteklerde bulunması, sonrasında bu istelerin yersiz olduğu ifade edilmekte, Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmet içerisindeki ayrıcalıklı durumu ve onlara yönelik özel bildirimler beyan edilmektedir.

35. âyetten itibaren, duyarlı insanların on özelliği dile getirilmekte, ümmetin Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in buyruklarına karşı göstermesi gereken teslimiyet ifade edilerek Hz. Zeyd ile Hz. Zeyneb’in yürümeyen evliliği, daha sonra Hz. Peygamber’in onunla evlenmesi, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, evlilik ve boşanmayla ilgili birtakım detaylı hükümler ele alınmakta, bazı kişilerin izinsiz bir şekilde Hz. Peygamber’in evine girmek istemelerine yönelik düzenlemeler, Hz. Peygamber’in Yüce Allah ve melekleri tarafından desteklenmesi, ona eziyet edenlerin cezalandırılacakları bilgisi ile genelde dış örtü denen cilbâb’ın Müslüman hanımların örtüsü olduğu ifade edilmektedir.

63. âyetten itibaren, Son Saat’in vaktini kimsenin bilemeyeceği, inkârcılara azabın hazırlandığı, yüzüstü cehenneme atılacakları bildirilmekte, mahşerde bazı insanların kendilerini saptıranlar aleyhindeki istekleri beyan edilmekte, müminlerin Hz. Mûsâ’ya yapılan gibi eziyet etmemeleri gerektiği, sorumluluk üstlenen insanların bunun gereğini yerine getirmelerinin zorunlu oluşu ifade edilmekte, sonuçta münafıklara azap edilecekken müminlerin ise tevbelerinin kabul edileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 41-49. âyetlerinde müminlere yönelik bazı emirlerini, onlara destek verişini, Hz. Peygamber’in çeşitli sıfatlarını ve boşanma hukukuna dair önemli bir hususu beyan etmektedir.

a) Müminlere Uyarılar ve Müjdeler

Yüce Allah, sûrenin 41-44. âyetlerinde müminlere hitaben “Ey iman edenler! Allah’ı çokça zikredin! O’nu sabah-akşam tesbih edin” buyurduğunu, kendilerini karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için O’nun ve meleklerinin müminlere destek verdiğini, müminlere karşı son derece merhametli olduğunu beyan etmekte, mahşerde kedilerinin selam ile karşılanacağını ve onlara büyük bir ödül hazırlamış olduğunu müjdelemektedir.

ı. Yüce Allah’ı Çokça Zikir ve Tesbih

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا اللّٰهَ ذِكْرًا كَث۪يرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَاَص۪يلًا “Ey iman edenler! Allah’ı çok hatırlayın! O’nu sabah akşam tesbih edin (yüceltin)!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اذْكُرُوا üzkürû emri “hatırlayın, zikredin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; ذِكْرًا كَث۪يرًا zikran kesîran tamlaması “çokça hatırlama şeklinde”; وَسَبِّحُوهُ ve sebbihûhu emri “ve O’nu tesbih edin”; بُكْرَةً bükraten kelimesi “sabahleyin, gündüzleyin”; وَاَص۪يلًا ve asîlen ifadesi ise “ve akşam, akşamleyin, gece” demektir.

Burada müminlere hitap edilerek Yüce Allah’ı çokça zikretmeleriyle sabah-akşam O’nu tesbih etmeleri emri gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا اللّٰهَ ذِكْرًا كَث۪يرًا “Ey iman edenler! Allah’ı çok hatırlayın!” Yüce Allah Medenî sûrelerin genel özelliği olarak toplum inşasını öngörmektedir. Bu yüzden Ahzâb sûresi de önce Hz. Peygamber’e, ardından eşlerine yönelik buyruklara sahip kılınmakta, devamında ise toplumu oluşturan bütün müminlere hitabı esas almaktadır.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelttiği bir evlilik olayını ve Allah’ın farz kıldığı herhangi bir konuda onu uygulayan Nebî’ye hiçbir sorumluluğun bulunmadığını, bütün peygamberlerde de durumun aynı olduğunu, peygamberlerin Allah’tan başka hiçkimseden çekinmediklerini ve Hz. Peygamber’in de son peygamber olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa konuyu Hz. Muhammed’i örnek almakla yükümlü tutulan müminlere getirmektedir. Bu çerçevede iman edenlerin Yüce Allah’ı çokça zikretmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Konuyla ilgili olarak Cum‘a 62/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ı çok zikredin; umulur ki kurtuluşa erersiniz.” Âyetin sonundaki bu emir de zikrin hayatın bütün alanlarını içermesi gerektiğini, bunun kurtuluşa ermenin vazgeçilmez bir unsuru olduğunu göstermektedir. Benzer bir buyruk Enfâl 8/45’te de zikredilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Ahzâb 33/41’de, ayrıca Âl-i İmrân 3/41, Cum‘a 62/10 ve İnsân 76/25’te belirtildiği üzere Yüce Allah’ı sabah-akşam çokça zikretmek, anmak, hatırlamak ilahi bir buyruktur ve herhangi bir zamanla kayıtlı değildir. Dahası Ahzâb 33/35’te Yüce Allah’ı çokça zikreden erkekler ve kadınlar övülmektedir. Bu arada Ahzâb 33/21’de de Rasûlüllah’ın örnek olduğu ikişilerin iki özelliğinden birisi de “Yüce Allah’ı çokça zikretmek” şeklinde belirlenmektedir. Yüce Allah’ı çokça zikretmek hayatı Allah’ın şahitliğinde ve Allah bilinciyle yaşamak demektir.

2. وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَاَص۪يلًا “O’nu sabah akşam tesbih edin (yüceltin)!” Bir benzeri de düz cümle halinde Feth 48/9’da geçmekte olan bu âyette Yüce Allah iman edenlerin Allah’ı sabah-akşam tesbih etmeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Kur’ân’da yedi kez(1) geçen بُكْرَة bükrah kelimesi “sabah, sabah namazı, erken vakit” gibi anlamlara gelebileceği gibi, Elmalılı’nın da belirttiği üzere, “sabahtan öğleye kadarki zaman” anlamına da gelmektedir. Ayrıca Kur’ân’da dört âyette(2) yer alan اَص۪يل asîl kelimesi de “ikindi, akşamüzeri” demek olduğu gibi, “öğleden akşama kadarki zaman” anlamını da vermektedir. Bu kelimenin çoğulu olan el-âsâl sözcüğü de Kur’ân’da üç kez(3) zikredilmektedir. Müfessirlerimiz burada sözü edilen tesbihi çeşitli namaz vakitleriyle ilişkilendirmektedir.(4)

Bu durumda âyetin anlamını “sabah ve akşam namazları” ile sınırlı görmek yerine, sabahtan akşama kadar, bir anlamda bütünüyle gündüzü kapsayacak şekilde Yüce Allah’ı zikretmek, O’nu hatırda tutarak hayatı yaşamak şeklinde yorumlamak daha doğru gözükmektedir. Zaten “sabah-akşam” ifadeleri devamlılık manasında bütün zamanları da içerecek şekilde yorumlanabilir.(5)

Buradan hareketle, önceki âyetteki mesajı da hesaba katarak Yüce Allah’ı sabah-akşam çokça zikretmenin de O’nu sürekli tesbih etmenin yani hatırda tutulanın dile getirilmesinin de çok önemli bir mümin duyarlılığı olduğunu söyeleyebiliriz.

Zikir, Bakara 2/152’de de belirtildiği gibi, hayatı Yüce Allah’ı anmak ve O’nu daima hatırda tutma bilinciyle yaşamak manasına gelmekte, tesbîh ise Yüce Allah’ı bütün eksikliklerden münezzeh tutup hayatı Allah’ın programladığı şekilde sürdürmek, yaratılış amacına uygun bir hayat yaşamaktır ki bunu elde edebilmenin yolu Yüce Allah’ın vahyi olan Kur’ân’a tâbi olmaktan ve onu insanlığa tebliğ eden Hz. Muhammed’i örnek almaktan geçmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın ve Meleklerinin Müminlere Yardımı

هُوَ الَّذ۪ي يُصَلّ۪ي عَلَيْكُمْ وَمَلٰٓئِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِن۪ينَ رَح۪يمًا “O ve melekleri sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için size salât ediyor (destek veriyor). (Allah) müminlere karşı çok merhametli olandır.”

Âyetteki هُوَ huve ifadesi “O (şöyle bir zattır)”; الَّذ۪ي يُصَلّ۪ي ellezî yusallî ifadesi “salât (yardım) ediyor”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَمَلٰٓئِكَتُهُ ve melâiketühû ifadesi “ve O’nun melekleri de”; لِيُخْرِجَكُمْ li yuhriceküm ifadesi “sizi çıkarmak için”; مِنَ الظُّلُمَاتِ mine’z-zulümâti ifadesi “karanlıklardan”; اِلَى النُّورِ ile’n-nûri ifadesi “nura, aydınlığa”; وَكَانَ ve kâne fiili “(O şöyle) olandır”; بِالْمُؤْمِن۪ينَ bi’l-mü’minîne ifadesi “müminlere”; رَح۪يمًا rahîmen cümlesi ise “çok merhametlidir” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ve meleklerinin müminlere yardım etmekte oldukları ve Allah’ın müminlere merhametli oluşu gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪ي يُصَلّ۪ي عَلَيْكُمْ وَمَلٰٓئِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ “O ve melekleri sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için size salât ediyor (destek veriyor).” Yüce Allah müminlere hitap ederek Allah’ı çokça zikretmeleri ve O’nu sabah-akşam tesbih etmelerini emrettikten sonra, aslında bu görevlerin insanların yararına olduğunu beyan etmek üzere, hem kendisinin hem de meleklerinin müminlere salat etmekte olduklarını, çünkü onları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak istediğini bildirmektedir. Râzî’nin de belirttiği üzere, müminler zikir ve tesbih etmeseler de müminlere merhameti gereği Yüce Allah onlara yardım etmeye devam ettiğini bildirmektedir.(6)

a)هُوَ الَّذ۪ي يُصَلّ۪ي عَلَيْكُمْ وَمَلٰٓئِكَتُهُ “O (Allah) ve melekleri size salât ediyor(lar).” Âyette geçen يُصَلّ۪ي yusallî/salât kavramı genel kullanımda “Yüce Allah’tan rahmet, meleklerden istiğfar, müminlerden ise dua” olarak tanımlanmaktadır.(7) Bu arada “Allah’ın müminlere olan salâtını O’nun övgüsü ve rahmeti, “meleklerin salatı”nı ise onların duası şeklinde anlayan ve yorumlayan alimlerimiz de vardır.(8) Elmalılı’nın beyanına göre de bu ifade Yüce Allah’a ve meleklere nispet edilince istiğfarı içeren özel bir yardım manasını ifade eder.(9)

Buradan hareketle, söz konusu fiil Yüce Allah’a ve meleklere nispet edilince, bu bilinen manada “salevât getirmek” gibi bir anlamı kesinlikle vermez. Daha sonra yorumlayacağımız Ahzâb 33/56’da beyan edildiği üzere, Yüce Allah ve melekleri Nebî (as)’a salât etmektedir. Bununla birlikte Yüce Allah müminlere seslenmekte ve onların da Hz. Peygamber’e salât etmelerini yani ona “yardım edip destek olmalarını”, beraberinde de “kendisine teslimiyet göstermelerini” emretmektedir.

Râzî’nin belirttiği üzere, “Yüce Allah’ın kullara salâtı”, O’nun rahmeti ve merhameti şeklinde anlaşılabilir. Bu durumda Yüce Allah’ın müminlere rahmeti bağlamında onlara verdiği akıl, irade, fıtrat, vicdan, görünür-görünmez sayısız nimetler, kitap göndermesi ve peygamber görevlendirmesi gibi hususları hatırlatmakla yetinebiliriz. Çünkü İbrâhim 14/34 ve Nahl 16/18’de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın kullara olan nimetleri saymakla bitmez.

“Salat etmek” bağlamında “meleklerin müminler için istiğfarı” yani onların bağışlanması için yakarışlarıyla ilgili olarak Mü’min 40/7’de şöyle buyrulmaktadır: “O’na iman ederler; müminlerin de bağışlanması için dua ederler.” Aynı konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/5’te de şu bilgilere yer verilmektedir: “Neredeyse yukarılarından gökler çatlayacak! Melekler de Rablerini hamd ile tesbih ediyorlar ve yerdekiler için mağfiret diliyorlar. İyi bilin ki Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

Güvendikleri Rablerine dua halinde bulunan meleklerin müminlerin bağışlanması için de yalvarıp yakardıkları ifade edilmektedir. Şûrâ 42/5’te bu ifade daha genel bir çerçevede “yeryüzündekiler için istiğfarda bulunmaları” şeklinde geçmektedir.

Şûrâ 42/5’te “genel” olan dua, Mü’min 40/7’de “özel”e indirgenmiştir. Zikr-i küll irade-i cüz’ denen ve “bütünü anarak parçayı kast etme kuralı” gereği, her iki âyeti birlikte düşünerek maksadı anlamanın zorunlu olduğu ortaya konulmaktadır. Melekler henüz dünya hayatı devam ederken insanların hepsine dua etmiş de olabilirler ki bu durumda duadan maksat inkârcıların da bu durumlarından vazgeçmeleri, yani tevbe edip istikamet sahibi olamaları şeklinde anlaşılabilir.

“Salat etmek” kapsamında “müminlerin birbirlerine duası” da bu bağlamda hatırlanmalıdır. Zira bir kişi inkâr üzere ölmüşse onun için dua edilemeyeceği Tevbe 9/113’te beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Nûh’un “kendisi, ana-babası ve mümin olarak evine gelen müminler ve bütün erkek ve kadın müminler için” dua ettiği Nûh 71/28’de haber verilmektedir. Ayrıca Bakara 2/126 ve İbrâhim 14/35-41’de Hz. İbrâhim’in “çeşitli duaları”, Muhammed 47/19’da Hz. Peygamber’in “bütün müminler için yapması emredilen dualar” Kur’ân’da zikredilmektedir.

Yüce Allah’ın ve meleklerinin insanlara olan “salâtı”nın ne olduğunu doğru anlayabilmek için Enfâl sûresinin 62. âyetini göz önünde bulundurmak ve mesajını iyi kavramak gerekmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Eğer sana hile yapmak isterlerse, (şunu bil ki) sana Allah yeter. O, seni yardımıyla ve müminlerle destekleyendir.” Yüce Allah’ın bu âyette dile getirdiği husus Hz. Peygamber’i yardımıyla ve müminlerle desteklediğidir. Buradan anlaşılıyor ki Ahzâb 33/43 ve 56’da belirtildiği üzere Yüce Allah’ın ve meleklerin müminlere ve Hz. Peygamber’e salâtı onların verdiği destektir. Bunun delili de işte bu âyettir.

Demek ki insanlar başkaları için istiğfarda bulunabilirler; ancak hiç kimse başkası için tevbe edemez; çünkü istiğfâr bir duadır; tevbe ise bizzat kişinin kendisinin gerçekleştirmesi gereken yöneliştir. Gerek yaşamakta olan insanların istikamet sahibi olmaları için, gerekse mümin olarak ölenlerin hatalarının bağışlanması için dua edilmesi bir duyarlılıktır ve müslümanlar bunu diğer müslüman kardeşlerinden esirgememelidir.

b) لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ “Sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için.” Yüce Allah kendisinin ve meleklerinin müminlere yardımının amacını bu cümlede vermekte ve onları şirk, küfür, nifak gibi her türlü inançsızlık karanlıklarından vahyin yani hakikatin aydınlığına çıkarmak istediğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/257’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, inananların dostudur; onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır.” Yüce Allah kendisine iman edenlere moral vererek onların dostu olduğunu ve kendilerini bütün karanlıklardan tek aydınlığa çıkaracağını müjdelemektedir. “Allah’ın müminlere dost oluşu”, onları “koruması, sahiplenmesi, onlara destek verip yardım etmesi” manasında yorumlanmaktadır.(10)

Yüce Allah iman edenleri karanlıklardan aydınlığa çıkarmakta olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen ظُلُمَات/ الظُّلُمَاتzulümât/ez-zulümât kelimeleri bazı âyetlerde bilinen anlamda “karanlıklar”(11) manasında yer almaktayken, bir kısmında ise hakikatin karşısında manevî anlamda “cehalet karanlıkları”(12) manasını vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الظُّلُمَات ez-zulümât “karanlıklar” kelimesi de bu doğrultuda inanç, ahlak ve davranışlardaki sayısız yanlışlıklar manasına gelmekte, النُّور en-nûr sözcüğü ise Yüce Allah’ın gönderdiği ilahi prensipler bütünü olan vahiy yani Kur’ân anlamına gelmektedir.

Konunun işlendiği âyetlerde الظُّلُمَات ez-zulümât kelimesinin çoğul getirilme nedeni, karanlıkların birden çok oluşudur. النُّور en-nûr kelimesi ise tekildir; çünkü hak ve hakikat tek kaynaklıdır ki o da “vahiy”dir. Esasında Nisâ’ 4/174, Mâide 5/15, A‘râf 7/157, Tevbe 9/32, Hacc 22:8, Nûr 24/35, Lokmân 31/20, Şûrâ 42/52, Saff 61/8 ve Teğâbun 64/8’de de beyan edildiği gibi, vahyin bir adı da nurdur, münîr’dir yani aydınlatıcıdır. Vahyin misyonu dolaylı da olsa bu âyette beyan edilmekte ve hedef “insanların her türlü karanlıktan aydınlığa çıkartılması” şeklinde belirlenmektedir.

Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de İbrâhim 14/1-2’dir: “Elif. Lâm. Râ. (Bu Kur’an), Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, yani her şeye galip (ve) övgüye lâyık olan, göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece kendisine ait olan Allah’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.”

Yüce Allah hem Kur’ân’ın indiriliş, hem de Hz. Peygamber’in görevlendiriliş gayesini beyan etmekte ve “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarma”yı gerekçe olarak sunmaktadır. Yüce Allah bu ifadeyle vahyini sahiplenmekte, onu kendisinin indirdiğini beyan ederek müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamalarını cevaplandırmış olmaktadır.

İbrâhim 14/1’de geçen كِتَاب kitâb kelimesi Kur’ân’ı yani vahyi ifade etmekte, Hz. Peygamber’e indiriliş gayesi ise “Nebî (as)’ın Yüce Allah’ın izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarması” diye belirlenmektedir. İnsanları şirk, küfür, isyan, nifak vs. karanlıklardan iman aydınlığına çıkaracak olan kudret, yorumunu yapmakta olduğumuz Ahzâb 33/43’te, ayrıca Bakara 2/257, Mâide 5/16 ve Hadîd 57/9’da bizzat “Yüce Allah”, İbrâhim 14/1 ve Talâk 65/11’de ise “Hz. Peygamber” olarak belirlenmektedir.

İster Hz. Peygamber olsun, isterse tebliğ ettiği Kur’ân olsun, esasında insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak isteyen kudret Yüce Allah’tır. Vahyin misyonu şeytanların çabalarını boşa çıkarmak ve insanları hakikatin ışığıyla buluşturmaktır.

2. وَكَانَ بِالْمُؤْمِن۪ينَ رَح۪يمًا “(Allah) müminlere karşı çok merhametli olandır.” Yüce Allah, kendisinin ve meleklerinin müminlere yönelik salat etmelerinin yani destek vermelerinin sebebini, “onları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak” şeklinde belirledikten sonra, böyle davranmasının asıl gerekçesini ise “müminlere yönelik rahmet ve merhameti olarak” beyan etmektedir. Yüce Allah’ın müminlere yönelik rahmet ve merhametinin sonucu olarak Hz. Peygamber risaletle görevlendirilmiş, Kur’ân onun dilinden insanlığa tebliğ ettirilmiştir.

Bu rahmet ve merhamete layık olup bunlardan yararlanabilen yiğit müminlerden olabilme duası ve niyazındayız.

ııı. Mahşerde Esenlikle Karşılanmaları

تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَاَعَدَّ لَهُمْ اَجْرًا كَر۪يمًا “Kendisine kavuşacakları gün, (Allah’ın) onlara (müminlere) esenliği ‘selam’dır. (Allah) onlara çok değerli bir ödül hazırlamış (olacak)tır.”

Âyetteki تَحِيَّتُهُمْ tahıyyetühum tamlaması “onlara esenlik dileği”; يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ yevme yelkavnehû ifadesi “O’nunla karşılaşacakları gün”; سَلَام selâmun kelimesi “esenlik(tir), selam(dır)”;وَاَعَدَّ ve e‘adde fiili “ve hazırladı, hazırlamış (olacak)tır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar içn”; اَجْرًا كَر۪يمًا ecran kerîmen tamlaması ise “değerli bir ödül” demektir.

Burada müminlerin mahşerde esenlik dileği olarak selam ile karşılanacakları ve kendileri için değerli bir ödülün hazırlanmış olacağı gündeme getirilmektedir.

1. تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ “Kendisine kavuşacakları gün, (Allah’ın) onlara (müminlere) esenliği ‘selam’dır.” “Selam” konusunu En‘âm 6/54’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceki kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Kur’ân’da altı kez(13) geçen تَحِيَّة tahıyyeh kelimesi “selamlama”, “esenlik dileği” manasına alınmaktadır. Bu nedenle, âyetteki mesaj müminler öldükleri veya kabirden çıktıkları ya da cennete girdikleri gün kendilerine yönelik esenlik dileklerinin “selâm” şeklinde olacağını bildirmektir. Benzer şekilde Yûnus 10/10’da cennetliklerin orada birbirlerine yönelik esenlik dileklerinin de “selâm” olacağı bildirilmektedir.

Cennetliklerin Yüce Allah’ın huzuruna çıkmak için diriltildiklerinde karşılanacakları sözün selâm şeklinde “esenlik dileği”nden oluşacağı bildirilmektedir. Bu arada Nisâ’ 4/86 ile Nûr 24/61’de belirtildiği üzere, dünya hayatındayken müslümanların birbirine selam vermesi bir tercih değil, zorunluluktur.

Yüce Allah dünyada peygamberlerine “selâm olsun” buyurduğu gibi,(14) Yâsîn 36/58’de de belirtildiği üzere, cennetliklere de bu şekilde bir esenlik lütfetmiş olacaktır. Bu arada ölüm meleklerinin müminlerin canını alırlarken kendilerine selam vermelerini,(15) cennete girerlerken müminlerin selam ile karşılanmalarını,(16) cennetteki konuşmalarının boş söz ve günaha sokan ifadelerden değil, selâm, yani “esenlik dileği” cümlelerinden oluşacağını belirtmekte yarar vardır.(17) Anlaşılıyor ki hayat selâm ile şekillenmekte, Nahl 16/32’de belirtildiği gibi ölüm anında selam söz konusu edilmekte, diriltilirken de sonrasında cennette de selam ile ödüllendirilme devam etmektedir.

2. وَاَعَدَّ لَهُمْ اَجْرًا كَر۪يمًا “(Allah) onlara çok değerli bir ödül hazırlamış (olacak)tır.” Daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/31 ve 35’te de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah müminler için mahşerde çok değerli bir ödül hazırlamış olacağını müjdelemektedir.

Çeşitli vesilelerle beyan ettiğimiz üzere, cümlenin başında yer alan اَعَدَّ e‘adde “hazırladı” fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni ise olayın gerçekleştiğini değil, mutlak sûrette yaşanacağını bildirmeyi amaçlamasıdır.

Burada zikredilen اَجْرًا كَر۪يمًا ecr-i kerîm “değerli bir ödül” tamlaması benzer şekillerde Ahzâb 33/44, Yâsîn 36/11, Hadîd 57/11, 18’de de yer almaktadır. Ayrıca كَر۪يم kerîm kelimesi Hacc 22/50 ve Ahzâb 33/31’de rızk kelimesinin sıfatı olarak kullanıldığı için, buradaki اَجْر ecr kelimesinin de “cennetteki rızıklar ve nimetler” olduğunu söyleyebiliriz.

b) Hz. Peygamber’in Özellikleri ve Ona Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 45-49. âyetlerinde Hz. Peygamber’in görevleri ve toplumal hayattaki bazı hususlar bağlamında ona şöyle hitap etmektedir: “Ey Peygamber! Biz seni hakikaten bir şahit, bir müjdeleyici ve bir uyarıcı olarak gönderdik. O’nun izniyle Allah’a davet eden ve ışık saçan bir kandil olarak (gönderdik). Allah katından büyük bir lütfa ereceklerini müminlere müjdele. (Ey Peygamber!) Kâfirlere ve münafıklara itaat etme. Onların eziyetlerine aldırma/onlara eziyet etme. Allah’a güven. Vekîl (güven kaynağı ve makamı) olarak Allah yeter.”

Ardından, toplumsal hayatta, özellikle aile içi ilişkilere dair boşanma hukukuyla ilgili çok önemli bir hususa şöyle değinilmektedir: “Ey iman edenler! Mümin kadınları nikâhlayıp da henüz gerdeğe (zifafa) girmeden onları boşarsanız, onlar aleyhine, sizin lehinize sayacağınız hiçbir iddet (süre) yoktur. O halde onları (mehrin yarısıyla veya bir miktar bağışla) memnun edin ve onları güzel bir şekilde serbest bırakın.”

ı. Hz. Peygamber’in Beş Özelliği

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اِنَّآ اَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذ۪يرًا وَدَاعِيًا اِلَى اللّٰهِ بِاِذْنِه۪ وَسِرَاجًا مُن۪يرًا “Ey Peygamber! Şüphesiz ki biz seni şahit, müjdeleyici, uyarıcı, O’nun izniyle Allah’a davet eden ve münîr (ışık saçan) bir kandil olarak gönderdik.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyuhe’n-nebiyyu hitabı “ey Nebî, ey Peygamber”; اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَرْسَلْنَاكَ arselnâke ifadesi “seni gönderdik”; شَاهِدًا şâhiden kelimesi “bir şahit olarak”; وَمُبَشِّرًا ve mübeşşiran sözcüğü “ve müjdeci olarak”;وَنَذ۪يرًا ve nezîran kelimesi “ve uyarıcı olarak”;وَدَاعِيًاِ ve dâ‘ıyen kelimesi “ve bir davetçi olarak, çağırıcı olarak”; اِلَى اللّٰه ilellâhi ifadesi “Allah’a”; بِاِذْنِه biiznihî ifadesi “O’nun izniyle”; وَسِرَاجًا مُن۪يرًا ve sirâcen münîran tamlaması ise “ve aydınlatıcı kandil olarak” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in nübüvvetinin ve risaletinin içerdiği çeşitli görevleri gündeme getirilmektedir.

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah sûrenin başında Hz. Peygamber’i ve onun şahsında ümmeti inşa edici buyruklar dile getirmişti. Anlaşılıyor ki Ahzâb sûresinde önce Hz. Peygamber’e, ardından eşlerine yönelik buyruklar dile getirilmekte, devamında toplumu oluşturan bütün müminlere hitabı esas alınmaktadır. Şimdi yorumlayacağımız âyetlerde ise konu yeniden Hz. Peygamber’e getirilmekte ve onun bazı görevleri hatırlatılmaktadır.

Hz. Peygamber’in risalet alanı bağlamında görev ve sorumluluklarının neler olduğuyla ilgili olarak bazı hususları ele almak yararlı olacaktır. Sözün başında şunu hatırlatalım: Yüce Allah, elçilik görevi yüklediği Hz. Peygamber’e hitap ederken Kur’ân’da yaygın olarak “ilâhî bilgilerden haberdar edilen, makamı ve değeri yüksek olan kişi” anlamında en-nebî, “ilâhî bildirimleri muhataplara aktaran elçi” manasında er-rasûl kelimelerini kullanmaktadır.

Çeşitli sıfatları bağlamında yorumunu yapmakta olduğumuz Ahzâb 33/45-46’da Hz. Peygamber’e “Ey Nebî” diye hitap edildikten sonra, onun “şahit/örnek”, “müjdeci”, “uyarıcı”, “Allah’a davet edici” ve “aydınlatıcı bir kandil” olduğu ifade edilmekte ve esasında nebî ile rasûl kelimelerinin aslında aynı şahsın iki sıfatı olduğu ortaya konulmak ve aralarında ayırım yapılmasının ne kadar yanlış olduğu gösterilmek istenmektedir.

A‘râf 7/157 ve 158’de onun peygamberlik öncesi döneminde “ilahi bilgilerden haberdar olmaması” anlamında ümmî olduğu bildirilmektedir. Birer defa geçecek şekilde el-müzzemmil ve el-müddessir kelimeleri de bu hitaplardandır.

1. Yorumunu yapmakta bolduğumuz bu iki âyetin ilki yani Hz. Peygamber’in “şahit”, “müjdeci” ve “uyarıcı” sıfatlarının zikredildiği ifadeler bir kez de Feth 48/8’de geçmektedir. Yaptığımız genel değerlendirmelerden ayrı olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetler bağlamında Hz. Peygamber’in bazı görevlerini ve sıfatlarını şöyle sıralayabiliriz:

a) شَاهِد şâhid: Yüce Allah Hz. Peygamber’in görevleri veya sıfatları bağlamında bu âyette “ilk” sırada onun “şahitlik yapan” yani “problemi çözen, örnek kişi” olduğunu beyan etmektedir ve onun bu özelliği çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(18)

Hz. Peygamber’in şahitliğiyle ilgili olarak Bakara 2/143’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız, Rasûl’ün de size şahit olması için sizi mutedil bir ümmet kıldık.” Bu cümlede verilen mesajla ilgili olarak iki farklı bakış açısı ortaya konulmaktadır.

ı. Âyette sözü edilen şahitliğin “dünyada” gerçekleşmesi söz konusu edilebilir. Buna göre Yüce Allah son ümmeti insanlık için şahit kıldığını ifade etmektedir ki burada zikredilen şahitlik ümmetin diğer insanlara örnek kılınmasıdır. Bu anlam doğrultusunda âyette geçen شُهَدَآء şühedâ’ ve شَه۪يد şehîd kelimeleri dünya şartlarında bir anlamda değerlendirilmeli ve maksadın “örneklik” olduğu beyan edilmelidir.

Mümtehıne 60/4 ve 6’da Hz. İbrâhim’in ve ümmetinin bizler için üsve-i haseneh “güzel örnek” olduğundan söz edilmektedir. Belli ki bazı insanlar diğerleri için rolmodel yani sembol, örnek yapılmakta, dini pratikler onlar üzerinden diğer insanlara ulaştırılsın istenmektedir.

Bu arada, Hz. Peygamber’in de bu ümmete şahitliğinden söz edilerek aynı mantık gözetilmekte ve Ahzâb 33/21’deki bilgi gereği onun da ümmeti için üsve-i haseneh yani “güzel örnek oluşu” dile getirilmektedir. Âyette geçen شَه۪يد şehîd kelimesi bilinen anlamda “şehit” değil, Kur’ân’daki bütün kullanımlarında da olduğu üzere “şahit, örnek” manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’in şahit oluşunu öncelikle bu manada görmek durumundayız.

ıı. Âyetteki mesajın “mahşerle” ilişkili bir mana verdiği de iddia edilmektedir. Buna göre bu son ümmet kendileri gibi iman etmeyen diğer insanlar aleyhinde mahşerde şahitlik yapacak, Hz. Peygamber de benzer şekilde şahitliğini icra edecektir.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/89’da şöyle buyrulmaktadır: “O gün kendilerinden (aleyhlerine olmak üzere) her ümmete bir şahit göndereceğiz (getireceğiz). Seni de bunların üzerine şahit olarak getirmiş olacağız. Bu Kitab’ı sana, her şey için bir açıklama, müslümanlar için de bir hidâyet, rahmet kaynağı ve müjde olarak indirdik.”

Yüce Allah mahşerde her ümmete kendi içlerinden ve aleyhlerinde olmak üzere bir şahit göndereceğini beyan etmekte, bu arada Hz. Peygamber’i de bu kişilere, yani öncelikle ilk muhataplar olan Mekkeli müşriklere, sonrasında ise bu son ümmet içinde tebliğ ettiği mesajlara itibar etmeyenlere aleyhte şahit olarak getireceğini haber vermektedir. Esasında İsrâ’ 17/71’de sözü edilen “ümmetlerin imamlarıyla çağrılması”nda da verilmek istenen mesaj “peygamberlerin şahitliği”dir.

Nahl 16/84. âyetten farklı olarak Nahl 16/89. âyette Hz. Peygamber’in bu ümmetle ilgili şahitliği üzerinde durulmaktadır. Bu konuda Nisâ’ 4/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Her bir ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve seni de onlara şahit olarak gösterdiğimiz zaman halleri nice olacak!” Her iki âyette de verilmek istenen mesaj açıktır: Önceki ümmetlere kendi peygamberleri şahit olacağı gibi bu son ümmetin şahidi de Hz. Muhammed olacaktır.

Furkân 25/17-19, Kasas 28/75 ve Sebe’ 34/40-41 gibi âyetlerde bu tür şahitliklerin muhatapları yalanlamak şeklinde gerçekleşeceği anlaşılmaktadır. Bu arada Mâide 5/116-117’de yer aldığı gibi, Hz. İsâ’nın da bu anlamda sorgulanacağı, kendisini ve annesini Yüce Allah’ın peşi sıra ilah edinenleri mahşerde yalanlayacağı ve insanların kendilerinin böyle bir şirk ve küfür ürettiğini söyleyeceği, bu şekilde “teslis inancına” sahip olanların aleyhinde şahitlik yapacağı bildirilmektedir.

Bu arada الْاَشْهَاد el-eşhâd kelimesinin kullanıldığı Hûd 11/18 ve Mü’min 40/51’de de mahşerde bütün şahitlerin şahitliklerinden söz edilmekte, Zümer 39/69’da da benzer içerikte bilgiler verilmektedir.

ııı. Bu iki temel yaklaşımın sonucunda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’le ilişkilendirilen “şahitlik” her iki âyet grubunu göz önüne aldığımızda şu şekilde özetlenebilir: Anlaşılıyor ki Hz. Peygamber’in bu son ümmete dünyada şahit (örnek) kılındığı, mahşerde ise inkârcılara aleyhte şahitlik edeceği beyan edilmek istenmektedir.

Esasında müfessirlerimizin çoğunluğu âyetteki şahitliği mahşerle ilişkilendirmişler,(19) ancak aralarında konuyu dünya ile ilişkilendirenler de çıkmıştır.(20) Şahitlik esas itibariyle bir anlamda örneklik manasına alınırsa, o zaman dünya şartlarında daha iyi bir insan topluluğunun oluşturulması hedefleniyor demektir. Ümmet bir taraftan insanlığa şahit kılınacak, diğer taratfan da insanlık ümmetin şahidi olacaktır. Biri diğerlerinin küfrüne, diğerleri ise berikilerin imanına şahit kılınmış olacaktır.

b) مُبَشِّر mübeşşir: Furkân 25/56’da da ele aldığımız üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’in görevleri veya sıfatları bağlamında bu âyette “ikinci” sırada onun “müjdeleyici” olduğunu beyan etmektedir. Bu görev genel manada tebşîr kelimesiyle mastar olarak dile getirilebileceği gibi, “müjdeci” manasında beşîr kelimesiyle de ifade edilmektedir.

Bu sıfat, yine bütün peygamberlerde olduğu gibi Hz. Peygamber’de de elbette vardır ve “cenneti müjdeleyen” manasında çeşitli âyetlerde(21) kullanılmakta, bir anlamda muhatapların bu müjdeye itibar edecek şekilde bir hayat yaşamaları gerektiğine dikkat çekilmektedir.

c) نَذ۪ير nezîr: Yüce Allah Hz. Peygamber’in görevleri veya sıfatları bağlamında bu âyette “üçüncü” sırada onun “uyarıcı” olduğunu beyan etmektedir. Bu görev genel manada tenzîr kelimesiyle mastar olarak dile getirilebileceği gibi, “uyarıcı” manasında nezîr kelimesiyle de ifade edilmektedir. Bu sıfat, yine bütün peygamberlerde olduğu gibi Hz. Peygamberde de elbette vardır ve “azapla/cehennemle uyaran” manasında çeşitli âyetlerde kullanılmaktadır.

Kur’ân’da “uyarıcı, uyarıcılar” anlamında da kullanılan nezîr veya nüzür kelimeleri elbette öncelikle peygamberler için de tercih edilen sözcüklerdendir. Bu nedenle isim olarak Kur’ân’da nezîr, nüzur ve münzir/münzirîne kalıplarında geçen bu kelimenin hem Hz. Peygamber(22) hem de diğer peygamberler(23) için kullanıldığını beyan etmeliyiz.

Bu kelimenin anlam dünyasına biraz daha yakından bakmak gerekmektedir.

- İnzâr, “uyarmak” anlamına alınırsa, âyetteki maksat, Hz. Peygamber’in kendisine gelen vahiyleri muhataplara iletmesidir. Bu, kelimenin asıl manasıdır ve bir anlamda tebliğ görevini ifade etmektedir.

- İnzâr veya nezîr kelimesi eğer “müjdeleyici” demek olan beşîr kelimesiyle birlikte kullanılırsa, müjdelemenin zıddına bu defa “azapla korkutmak, azaba uğratılmamak için muhatapları bilgilendirmek, ikaz etmek” anlamlarına gelir.

- İnzâr kelimesi özellikle bu âyetteki kullanımında “ilk bilgilendirme” anlamına alınırsa, Şu‘arâ’ 26/214’ün de desteğiyle bu defa mesaj, “(duyuruya yakın akrabadan) başlamak” şeklini alır. Bu âyetlerin vahyin ilk dönemiyle ilgili olduğu gerçeğinden hareketle, Hz. Peygamber’in risalet ilkelerini tebliğe en yakınından başlaması gerektiği bu emrin hedefi olarak görülebilir.

Yüce Allah, Hira’da sorularına cevap verdiği Hz. Peygamber’den bu bilgileri etrafına ulaştırmasını istemektedir. Çünkü vahyin hedefi, en yakınından başlayarak bütünüyle insanlığa yöneliktir.

Her dinin ilkeleri ilk muhatapları sayesinde diğer insanlara ulaştırılmıştır. Bu genel kural gereği, Hz. Peygamber de tebliğine en yakınından başlamış, peyderpey yaşadığı topluma, Mekke’ye ve civarına ulaştırmıştır. Bu faaliyet, sonrakiler tarafından diğer yörelere ve nihayet bütün insanlığa ulaştırılmaya çalışılmıştır. Bu nedenle, biz de âyetteki emrin “ilk muhataplardan başlayacak şekilde tebliğ faaliyetinde bulunmak” anlamına geldiğini düşünmekteyiz.

- İnzâr kelimesinin bunların dışında, bir de “adamak” anlamı vardır. Nezr veya nüzûr kalıplarında bu kelime Kur’ân’da “adak, adaklar” anlamında da kullanılmaktadır.(24) İşte bu anlam, âyeti doğru anlayıp yorumlamada bizlere çok önemli ufuklar kazandırmaktadır. Yüce Allah, Hz. Peygamber’den kendisini bu göreve adamasını istemektedir.

İnsanın bir işte arzu edilen başarıyı yakalaması için kendisini o göreve adaması gerekir. Görevi yapmak için onu yaşamak gerekir. Özellikle peygamberlik görevi adanmışlık gerektirir. Risalet sıradan bir görev değildir; hayatı bütünüyle o görev uğrunda yaşamayı zorunlu kılan bir adanmışlık ve fedakârlık kurumudur.

Peygamberler, vahyin gözetiminde görevlerinde başarıyı üst düzeyde gerçekleştirmekle yükümlüydüler. İşte dini doğru anlayıp yaşamak şeklindeki bu başarıyı yakalamak müminlerden de istenmektedir. Din, uğruna adanmış insanlar ister. Vahyi kuşananlar veya kuşanmak isteyenler tıpkı peygamberler gibi kendilerini bu muazzez yola adamalıdırlar. Kendini adamayanlar aldanırlar. Âyetin günümüze mesajını bu noktada anlamak bizim için bir zorunluluktur.

d) دَاعِيًا اِلَى اللّٰهِ بِاِذْنِه۪ dâ‘ıyen ilellâhi bi iznihî: Yüce Allah Hz. Peygamber’in görevleri veya sıfatları bağlamında bu âyette “dördüncü” sırada onun “Allah’ın izni yani buyruğu gereği Allah’a davet eden” olduğunu beyan etmektedir. Hz. Peygamber’in bu göreviyle ilgili olarak “çağrı” anlamında da‘vet, “davet eden kişi” anlamında da dâ‘î kelimelerini kullanabiliriz.

ı. Kur’ân’da sadece Ahzâb 33/46. âyette geçen bu sıfatla ilgili olarak “Allah’ın izniyle Allah’a davet eden” anlamında bir kullanım söz konusudur. Demek ki yapılacak iş “davet”tir; zorlama değildir; zorbalık hiç değildir. Zaten Bakara 2/256, Yûsuf 12/108, Nahl 16/125, Kasas 28/87, Şûrâ 42/48, Kâf 50/45, Ğâşiye 88/22 vb âyetlerde dikkat çekilen husus da budur.

ıı. Hz. Peygamber’in davetçi olduğunun beyan edildiği Yûsuf 12/108 ve Ahzâb 33/46’da onun davet ettiği makam اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi gereği “Yüce Allah” olarak belirlenmektedir. Kur’ân’ın sunduğu yol İslâm’ın ve tevhidin yoludur ve bu yol tektir. Çünkü Yüce Allah katında tek din İslâm’dır;(25) İslâm’dan başka din edinenlerden bu tercihleri kabul edilmeyecektir.(26) Aynı mesajı içermesi bakımından Fussılet 41/33’te yer alan “Allah’a davet edenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!” beyanı da oldukça belirleyicidir. Dahası Hacc 22/67 ve Kasas 28/87’de verilen mesaj da bu istikamettedir.

ııı. Yüce Allah davetin kime veya neye yapılması gerektiğini beyan bağlamında Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna” ifadesine yer vermektedir. Din tebliğcileri muhataplarını kendilerine, cemaatlerine, tarikatlerine, mezheplerine, meşreplerine, gruplarına, camialarına vs. çağırmamalıdırlar. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek davetinin “Rabbine, Rabbinin yoluna” olması gerektiğini hükme bağlamıştır.

ıv. Yûnus 10/25’te bu yol dâr-ı selâm yani “barış yurdu” manasında dünyada İslâm’dır, Kur’ân’dır.

v. “(Ey Peygamber!) De ki: Ben, sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim) ve O’na hiç kimseyi ortak koşmam” mealindeki Cinn 72/20. âyette yer alan وَلَآ اُشْرِكُ بِه۪ٓ اَحَدًا kısmı “Rabbime davette) O’na hiçbir şei (hiç kimesyi) ortak koşmayacağım” şeklinde de tercüme edilebilir.

Zira ilk kısımda “Sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim)” manası verilince bunun bir gereği ve devamı olarak ilahi davette Yüce Allah’a ve O’nun yoluna davetin dışında başka herhangi bir şeye davet etmek de davetin şirkini oluşturmaktadır. Bu nedenle duada şirk yasak ve küfür olduğu gibi, Yüce Allah’a ve O’nun yolunun dışında başka bir şeye davet de elbette son derece korkunç bir hatadır.

vı. Özetle şunu yeniden vurgulamakta yarar vardır: Tebliğ bir cihaddır ve cihadda temel amaç insanı kaybetmek, yok etmek değil, bir kişiyi daha olsun kazanmaktır. Nahl 16/125’te de yorumunu yapmakta olduğumuz Ahzâb 33/46’da da dikkat çeken hususlar bunlardır.

vıı. Âl-i İmrân 3/193, Yûnus 10/25, Yûsuf 12/108, İbrâhim 14/1, Hacc 22/67, Kasas 28/87, Fussılet 41/33 gibi âyetlerde de davetin adresi Yüce Allah ve O’nun dosdoğru yolu olarak ifade edilmektedir. Peygamberler kendilerine değil, Yüce Allah’a davet ettikleri için onların izinden gidenlerin daveti de sadece ve sadece Yüce Allah’a olmalıdır. Tebliğini davetçi kimliğiyle yapan, bunu cihada dönüştürüp bir âdemi olsun kurtarmaya çalışan yiğitlere selam olsun.

e) سِرَاجًا مُن۪يرًا sirâc-i münîr: Yüce Allah Hz. Peygamber’in görevleri veya sıfatları bağlamında bu âyette “beşinci” sırada ise onun “aydınlatıcı bir kandil” olduğunu beyan etmektedir. Hz. Peygamber’in bu sıfatı da öncekinde olduğu gibi sadece bu âyette yani Ahzâb 33/46’da zikredilmekte ve vahiyden aldığı aydınlığı, nur denen ışığı ümmetine yansıttığı, böylece insanları şirk, küfür, nifak “karanlıklar”ından hakikatin “aydınlığı”na çıkardığı beyan edilmektedir. Hz. Peygamber ışığını vahiyden aldığı ve önce kendisi aydınlanıp sonrasında çevresini aydınlattığı gibi, bizler de aynı yolu takiple yükümlü olduğumuzu unutmamalıyız.

Kur’ân’da dört âyette geçen سِرَاجًا sirâcen kelimesi Furkân 25/61, Nûh 71/16 ve Nebe’ 78/13’te “Güneş” için kullanılmışken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise Hz. Peygamber’in bir sıfatı olarak dile getirilmektedir. Bu arada Kur’ân’da altı kez geçen مُن۪يرًا münîran/el-münîr kelimesi de çeşitli âyetlerde “aydınlatan değer” anlamında el-kitâb/kitâb, yani “vahiy”,(27) Furkân 26/61’de “Ay” için kullanılmakta, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise “Hz. Peygamber’in sirâc yani “aydınlatıcı kandil” sıfatının açıklaması bağlamında “yansıtıcı” manasında zikredilmektedir.

2. Hz. Peygamber’in görevleri ve nitelikler elbette yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde zikredilen beş sıfattan ibaret değildir. Onun daha başka sıfatları ve görevleri de elbette vardır. İşte bu bağlamda onun diğer bazı sıfatlarını da kısa da olsa hatırlatmakta rarar görmektiz.

a) Teblîğ: Her peygamberin olduğu gibi Hz. Peygamber’in risalet görevi anlamında ilk görevi, vahiy ile kendisine bildirilen prensipleri muhataplarına ulaştırmasıdır.(28)

b) Tebyîn: Hz. Peygamber tebliğ ettiği esasları aynı zamanda insanlara duyurmuş olmaktadır.(29) Bu görev, gizlemenin zıddı olan “açıklama, duyurma” işlemidir.

c) Tahkîm: Hz. Peygamber’in dini hükümlerin uygulanması noktasında Yüce Allah’ın kendisine gösterdiği şekilde hüküm bildirme görevi de vardır.(30) Bu görev, sanıldığı gibi onun vahye alternatif veya karşı hüküm üretmesi değil, vahiyden öğendiği hikmetleri hükme dönüştürmesidir; bir anlamda hikmeti hayata taşımasıdır.

d) Tezkîr/Müzekkir: Hz. Peygamber’in bir diğer görevi veya sıfatı “gerçeği hatırlatan” birisi olmasıdır.(31)

e) Üsve-i Hasene: Hz. Peygamber’in sıfatlarından birisi onun “en güzel örnek” olmasıdır.(32)

f) Bütün bunlardan ayrı olarak, ancak bunları da bir anlamda içerecek şekilde A‘râf 7/157’de onun “iyiliği emredip kötülükten nehyediciliği, temiz şeyleri helal kılıp pis şeyleri de haram kıldığı, yani nelerin helal, nelerin de haram olduğunu haber verdiği” beyan edilmektedir. Bu arada “insanların kendilerini şartlandırdıkları manevi prangaları ve ağır yükleri de onlardan kaldırıp atıcı” bir misyonunun bulunduğu da ifade edilmektedir.

ıı. Hz. Peygamber’e Yönelik Uyarılar

وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ بِاَنَّ لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ فَضْلًا كَب۪يرًا وَلَا تُطِعِ الْكَافِر۪ينَ وَالْمُنَافِق۪ينَ وَدَعْ اَذٰيهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ “Allah’tan (gelecek) büyük bir lütfa ereceklerini müminlere müjdele! Kâfirlere ve münafıklara itaat etme! Onların eziyetlerine aldırma! Allah’a güven! Vekil olarak Allah yeter.”

Buradaki وَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi “müminleri, inananları”; بِاَنَّ لَهُمْ bienne lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacak diye”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; فَضْلًا كَب۪يرًا fadlen kebîran tamlaması “büyük bir ikram”; وَلَا تُطِعِ ve lâ tutı‘ emri “ve sakın itaat etme, boyun bükme”; الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimesi “inkarcılara, kafirlere”; وَالْمُنَافِق۪ين ve’l-münâfikîne sözcüğü “ve münafıklara, iki yüzlülere”; وَدَعْ ve de‘ emri “ve bırak, terk et, aldırış etme”; اَذٰيهُمْ ezâhum tamlaması “onlara eziyeti, eziyetlerine”; وَتَوَكَّلْ ve tevekkel emri “ve güven”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi ise “vekil olarak” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in müminleri büyük ödülle müjdelemesi emri ile inkârcılara ve münafıklara karşı nasıl davranması gerektiği, ayrıca Yüce Allah’a güvenilmesi emri gündeme getirilmektedir.

1. وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ بِاَنَّ لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ فَضْلًا كَب۪يرًا “Allah’tan (gelecek) büyük bir lütfa ereceklerini müminlere müjdele!” Yüce Allah önceki âyetlerde Hz. Peygamber’in görevleri arasında saydığı mübeşşir oluşuyla ilgili bilgi vermekte, onun bu görevini örneklendirmekte ve müminlere Allah tarafından ihsan edilecek çok büyük bir lütuf, kerem, mükâfat ve ikramı yani kendilerinin cennetle ödüllendirileceklerini müjdelemesini kendisine emretmektedir.(33)

Hz. Peygamber’e nispet edilen her bir sıfat ve görev ondan yapması istenen görevlerdir. Bu yüzden Yüce Allah onun mübeşşir oluşunun gereğini yapmasını sağlamakta ve müjdelemesi için kendisine emir vermektedir. Gerçek lütuf elbette Yüce Allah’tan gelendir. Bu yüzden müminlerin böyle bir haber alınca mutlu olacakları bildirilmekte ve lütfun büyük olduğuna dikkat çekilmektedir.

Kur’ân’da beşşir vs. kalıplar bilinen anlamda olumlu olarak müjdelemek” manasında kullanıldığı gibi,(34) azabı hak edenlerle alay edilmesini sağlamak için inkârcıları(35) ve münafıkları(36) müjdeleyen ifadeler de vardır.

2. وَلَا تُطِعِ الْكَافِر۪ينَ وَالْمُنَافِق۪ينَ وَدَعْ اَذٰيهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلًا “Kâfirlere ve münafıklara itaat etme! Onların eziyetlerine aldırma! Allah’a güven! Vekil olarak Allah yeter.” Ahzâb sûresinin başında iki âyette zikredilen bu çok önemli konuya yeniden değinilmekte ve sağlıklı bir toplum oluşturmak için ne yapılması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

a) وَلَا تُطِعِ الْكَافِر۪ينَ وَالْمُنَافِق۪ينَ وَدَعْ اَذٰيهُمْ“Kâfirlere ve münafıklara itaat etme! Onların eziyetlerine aldırma!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek onu inşa etmekte, inkârcılara ve münafıklara boyun eğmemesini, itibar ve aldırış etmemesini emretmektedir.

ı. وَلَا تُطِعِ الْكَافِر۪ينَ وَالْمُنَافِق۪ينَ “Kâfirlere ve münafıklara itaat etme.” Yüce Allah, Ahzâb 33/1’de de geçen bu ifadede Hz. Peygamber üzerinden bütün ümmete seslenmekte ve inkârcılarla münafıklara itaat etmemelerini muhataplarına emretmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu bölümünün bir benzeri Furkân 25/52’de şöyle geçmektedir: “O halde, kâfirlere boyun eğme (aldırış etme) ve bununla (yani Kur’ân’ı anlatarak) onlara karşı büyük cihâdı gerçekleştir!” Âyette dikkat çeken hususlardan birisi, kullanılan fiil ile ilgilidir.

“İtaat etmemek” şeklinde anlaşılan لَا تُطِعِ lâ tutı‘ ifadesi, bir taraftan boyun eğmemeyi, diğer taraftan da aldırış etmemeyi, onların arzu ve heveslerine uymamayı içermektedir. Hz. Peygamber’den ve bütünüyle ümmetten istenen şey, zalimlere ve kâfirlere meyletmemeleri, az da olsa onlara eğilim göstermemeleridir.(37)

Demek ki âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber inşa edilmekte, çeşitli âyetlerde kimlere itaat ve aldırış etmemesi ya da boyun eğmemesi gerektiği noktasında bilgilendirilmektedir.(38) Mekkeli müşriklerin risaletle ilgili karşı çıkışları veya ileri sürdükleri çeşitli saçmalıklarla ilgili olarak Hz. Peygamber’in etkilenmemesi için onlara aldırış etmemesi kendisinden istenmektedir. Hz. Peygamber üzerinden verilen bu emirde maksat, bütün müslümanlardır ve onların kimlerle nasıl bir iletişimde bulunması gerektiğini öğretmektir.

ıı. وَدَعْ اَذٰيهُمْ “Onların eziyetlerine aldırma/onlara eziyet etme!” Yüce Allah âyetin bu kısmında yine Hz. Peygamber’e ve elbette onun şahsında ümmete hitap etmektedir. Bu çerçevede inkârcıların ve münafıkların sözlü sataşmalarına, incitici sözlerine aldırış etmemesini emretmektedir. Zaten Ahzâb 33/57’de verilen bilgi de bunun bir delilidir.

Bu ifadenin bir başka anlamı daha vardır ki buna göre mana “Onları incitmekten kaçın” şeklindedir ve bu yorum sûrenin genel akışına çok daha uygundur.(39) Yüce Allah Müslümanlara başkalarının yaptığının aynısını yapmamalarını öğütlemektedir.

b) وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلًا “Allah’a güven! Vekil olarak Allah yeter.” Yüce Allah Nisâ’ 4/81 ve Ahzâb 33/3’te de açıkladığımız üzere, bu ifadede Hz. Peygamber’i ve onun şahsında bütün muhataplarını inşa maksatlı olarak sadece Allah’a tevekkül etmelerini emretmektedir ki vekîl yani güvenilecek makam ve güven kaynağı olarak Yüce Allah yeter. Bu bağlamda olmak üzere Hz. Peygamber’in şahsında bütün ümmeti ilgilendirecek şekilde Yüce Allah’a tevekkül edilmesi emri çeşitli âyetlerde(40) zikredilmektedir.

Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra, sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir; çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(41) her şeye vekîl olan(42) da en güzel vekil olan da O’dur.(43) İnsanlar azim gösterip Yüce Allah’a güvenmeyi başarırlarsa Allah’ın da kendisine güvenen kullarını sevdiğini akıldan çıkarmamak gerekmektedir.

ııı. Boşanma Hukukuna Dair Bir Hüküm

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا نَكَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحًا جَم۪يلًا “Ey iman edenler! Mümin kadınları nikâhlayıp da onlara (cinsel olarak) dokunmadan onları boşarsanız, onların aleyhine sizin lehinize sayacağınız hiçbir (bekleme) süresi yoktur. Onlara, geçimlik (mehrin yarısını) verin ve onları güzel bir şekilde bırakın (boşanın).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا نَكَحْتُمُ izâ nekahtüm ifadesi “nikahladığınız zaman”; الْمُؤْمِنَات el-mü’minâti kelimesi “mümin hanımları”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; طَلَّقْتُمُوهُنَّ tallaktümûhunne ifadesi “onları boşadığınız zaman”; مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ min kabli en temessûhunne ifadesi “onlarla (cinsel olarak) birlikte olmadan önce, onlara temas etmeden önce”; فَمَا لَكُمْ fe mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur, olamaz”, gerekli değildir”; عَلَيْهِنَّ ‘aleyhinne ifadesi “onlarla ilgili, onlar üzerinde”; مِنْ عِدَّةٍ min ‘ıddetin ifadesi “herhangi bir süre”; تَعْتَدُّونَهَا ta‘teddûnehâ ifadesi “kendisini sayacağınız, saymanız gereken”; فَمَتِّعُوهُنَّ fe metti‘ûhunne emri “ve onlara mehirlerini verin”; وَسَرِّحُوهُنَّ ve serrihûhunne emri “ve onları boşayın, onlardan ayrılın”; سَرَاحًا جَم۪يلًا serâhan cemîlen tamlaması ise “güzel bir boşama ile, onlardan güzellikle ayrılın” demektir.

Burada toplumsal hayatın önemli konularından birisi olan boşanma hukukuyla ilgili fiilen gerçekleşmemiş evliliklerin bitiminde beklenmesi gereken bir sürenin olmadığıyla ilgili hüküm gündeme getirilmektedir.

Âyetin izahına geçmeden önce bu âyetin sûredeki konu ilişkisi ve bağlam irtibatıyla ilgili olarak Râzî’nin harika tespitlerini burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu ayetin daha öncekilerle münasebetinin izahı şu şekilde yapılabilir: Yüce Allah bu sûrede güzel ahlâktan bahsetmiş, Nebîsi’ni eğitmiştir. Fakat Yüce Allah, mümin kullarına da Rasûlü’ne emretmiş olduğu şeyleri emretmiştir. Bu nedenle, her ne zaman Hz. Peygamber’e bir güzel ahlâktan, edebten bahsetmişse, müminlere de ona öğrettiği ve önerdiği şeylere uygun şeylerden öğretmiştir.”

“Yüce Allah Hz. Peygamber’i eğitmek hususunda ilk âyette ‘Ey Nebî, Allah’a karşı takvalı ol!’ ifadesi ile ‘ilk önce’ onun Yüce Allah ile ilişkisini düzenlemeyle başlamış, daha sonra ‘Ey Nebî, hanımlarına söyle’ şeklindeki Ahzâb 33/28. âyetteki emri ile ‘ikinci olarak’ eli altındaki hanımlarını ilgilendiren hususlara değinmiştir. Ardından 45. âyette ‘Ey Nebî, biz seni hakikaten bir şahid olarak gönderdik’ ifadesiyle de ‘üçüncü olarak’ bütün toplumu alâkadar eden şeye başlamış, aynen bunun gibi müminleri irşâd hususunda da işe yine ‘ilk önce’ Allah tarafını ilgilendiren hususlarla devam etmiş ve 41. âyette ‘Ey iman edenler, Allah’ı çok zikredin’ buyurmuştur.”

“Daha sonra, ‘ikinci sırada’ 49. âyette ‘Ey iman edenler, mümin kadınları nikahlayıp da …’ ifadesiyle müminlerin elleri altında bulunan eşlerinin durumunu ilgilendiren konuyla başlamış, daha sonra da Hz. Peygamber’i eğitme hususunda ‘üçüncü olarak’ ümmetini ilgilendiren hususları ele aldığı gibi müminler hakkında da Hz. Peygamber’in tarafını ilgilendiren hususu “üçüncü olarak’ ele almış, daha sonra da geleceği gibi 53. âyette ‘Ey iman edenler, Peygamber’in evlerine girmeyin’ ve 56. âyette de ‘Ey iman edenler, siz de ona salât edin, tam bir teslimiyetle de selâm verin’ buyurmuştur.”(44)

Râzî’nin tespit ettiği gibi bu sûrede hem Hz. Peygamber hem de müminler inşa edilemektedir ki sırasıyla ve önemine binaen konulara yer verilmektedir. Bölümün başındaki “ey iman edenler” hitabını bu âyette de dile getirerek maksadının ümmeti inşa etmek olduğunu göstermektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا نَكَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا “Ey iman edenler! Mümin kadınları nikâhlayıp da onlara (cinsel olarak) dokunmadan onları boşarsanız, onların aleyhine sizin lehinize sayacağınız hiçbir (bekleme) süresi yoktur.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/41-42. âyetteki mümin toplumun inşasıyla ilgili “Yüce Allah’a karşı zikir ve tesbîh” gibi görev ve sorumluluklarımızı beyan ettikten sonra, bu defa sözü toplum hayatı için çok önemli olan “boşanma hukukuna” getirmekte ve boşanmaya dair detay gibi görülen bir konuya değinmektedir.

Yüce Allah nikahlanıp da birlikte olunmamış yani gerdeğe girilmemiş bir durumda olan kadınlarla ilgili olarak onların boşanması aşamasında kendilerine zarar vermeyi amaçlayacak şekilde kocalarının kendilerini bir de iddet bekleme zorunda bırakamayacaklarını hükme bağlamaktadır. Evlenenler zifaf yaşamamışlar da o sırada bir de boşanma durumu söz konusu olmuşsa artık kadına zarar verecek şekilde ve onun belki de başkalarıyla evlenebilme imkanlarını ellerinden almayı gerektirecek bir süre evde bekletme, böylece nikahlanmalarını engelleme hakkının kimseye verilmediği bildirilmektedir.

Gerçek bir evlilik yaşanmış olduğu halde eğer bir boşanma gerçekleşirse, boşanan kadınların hamile olup olmadıklarının belirlenmesi gayesiyle üç aylık bir süre beklemeleri gerekirken, böyle bir durumda yani fiilî birliktelik, zifaf yaşanmamışsa herhangi bir şekilde iddet bekleme zorunluluğu elbette söz konusu değildir.

Âyette yer alan مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ min kabli en temessûhunne ifadesi “onlara dokunmadan önce” demektir ve maksat da bilinen anlamda “cinsel birliktelik yaşamak”tır. Eğer nikah yapılmış da bu sırada henüz birleşme olmamışsa, kadının iddet bekleme mecburiyeti ve sorumluluğu yoktur. Bu arada âyetteki فَمَا لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا “onlar aleyhine sizin için (sizin lehinize) sayacağınız bir iddet yoktur” ifadesinde yer alan لَكُمْ leküm ifadesi “sizin lehinize”, عَلَيْهِنَّ ‘aleyhinne ifadesi ise “onların aleyhinde” manasını içermektedir.

Buradan anlaşılıyor ki, sözü edilen iddet meselesi erkeklerin istismar edebileceği, kadınların ise zarar görebileceği bir durumdur. Yüce Allah bu istismarı ortadan kaldırmak üzere zifaf gerçekleşmeyen ayrılıklarda sayılacak veya beklenecek herhangi bir süre bulunmadığını hükme bağlamaktadır ki Bakara 2/231’de buna kısmen işaret edilmektedir.

Âyette zikredilen عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا “sayacağınız bir iddet” ifadesi de normal devam eden evliliklerin sonra erip boşanma sürecine girildiğinde Talâk 65/1’de yer alan “onları iddetleri içerisinde boşayın ve sayıyı tam sayın (iddeti tamamlayın)” beyanıyla birebir uyumludur. Demek ki boşanma sürecinde eğer fiili bir birleşme yaşanmışsa, o zaman gerçekleştirilecek boşanmada sayılması, tamamlanması gereken bir süre söz konusudur.

Sanıldığı veya iddia edildiği gibi bir evliliğin bitirilmesi bir anda gerçekleşmemekte, üç ay devam edecek bir sürenin beklenmesi gerekmektedir. Çünkü zamana yayılan bu süreçte Yüce Allah’ın bir sebep yaratabileceği, dolayısıyla evliliğin devam etmesinin mümkün olabileceği Talâk 65/1. âyette ifade edilmektedir.

2. فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحًا جَم۪يلًا “Onlara, geçimlik (mehrin yarısını) verin ve onları güzel bir şekilde bırakın (boşanın).” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “(O halde) onlara (belli bir miktar) geçimlik (mehrin yarısını) verin ve onları güzel bir şekilde serbest bırakın!” Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetin, son kısmındaki bu ifadelerle hem daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/28. âyete, hem de boşanma ile ilişkili olması itibariyle Ahzâb 33/37. âyete bağlı olduğu görülmektedir. İlk bakışta bu âyetin öncesi ve sonrasıyla ilişkisi yok gibi sanılsa da, daha yakından bir bakışla bu iki yönden anlam ilişkisinin bulunduğu anlaşılmaktadır.

Yüce Allah böyle bir durumda, yani cinsel birleşme olmadan boşanan kadınlarla ilgili sayılacak bir iddet süresinin bulunmadığı meselesinde yapılması gereken şeyi de açıklamakta, eğer baştan belirlenmişse boşanan kadınlara mut‘a yani yarı mehir verilmesini ve güzelce kendilerinden ayrılmak gerektiğini beyan etmektedir. Eğer herhangi bir mehir belirlenmemişse o zaman da belli bir ölçüde kendilerinin memnun edilmesi ve sonrasında güzel bir şekilde serbest bırakılmaları gerektiği ifade edilmektedir.

Bu konuda bilinmesi gereken çok önemli bir âyet daha vardır ki o da Bakara 2/237’dir: “Kendilerine mehir tayin ederek evlendiğiniz kadınları, temas etmeden boşarsanız, tayin ettiğiniz mehrin yarısı (onların hakkı)dır. Ancak kadınların vazgeçmesi veya nikâh bağı elinde bulunanın (kocanın/velinin) vazgeçmesi hali müstesna. (Zira) affetmeniz (mehirden vazgeçmeniz) takvâya daha uygundur. Aranızda iyilik ve ihsanı unutmayın. Muhakkak ki Allah yapmakta olduklarınızı görendir.”

Demek ki kendileriyle cinsel birliktelik yaşanmayan kadınlar boşandığında, sayılması gereken bir süre olmadığı gibi tayin edilen mehrin de yarısının verilmesi gerektiği ifade edilmektedir. Eğer mehir tayin edilmemişse bu defa da onların bir şekilde ve imkanlar ölçüsünde gönlünün alınması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Konuyla ilgili olan iki âyetin verdiği ortak mesaj budur.

Dipnotlar

• 1 - Meryem 19/11, 62; Furkân 25/5; Ahzâb 33/42; Feth 48/9; Kamer 54/38; İnsân 76/25. 2 - Furkân 25/5; Ahzâb 33/42; Feth 48/9; İnsân 76/25. 3 - A‘râf 7/206; Ra‘d 13/15; Nûr 24/36. 4 - Semerkandî, age., III, 65; Taberî, age., XXII, 17; Zemahşerî, age., IV, 529. 5 - Yazır, age., VI, 324.
  • Meryem 19/11 Meryem 19/62 Furkân 25/5 Ahzâb 33/42 Fetih 48/9 Kamer 54/38 İnsân 76/25 Furkân 25/5 Ahzâb 33/42 Fetih 48/9 İnsân 76/25 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/15 Nûr 24/36
• 6 - Râzî, age., XXV, 215.
• 7 - Semerkandî, age., III, 65. 8 - Taberî, age., XXII, 17; Zemahşerî, age., IV, 529. 9 - Yazır, age., VI, 324.
• 10 - Semerkandî, age., I, 170.
• 11 - Bakara 2/17, 19; En‘âm 6/1, 59, 63, 97, 122; Ra‘d 13/16; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/40; Neml 27/63; Fâtır 35/20; Zümer 39/6; 12 - Bakara 2/257; Mâide 5/16; En‘âm 6/39; İbrâhîm 14/1, 5; Ahzâb 33/43; Hadîd 57/9; Talâk 65/11.
  • Bakara 2/17 Bakara 2/19 En‘âm 6/1 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 En‘âm 6/122 Ra‘d 13/16 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/40 Neml 27/63 Fâtır 35/20 Zümer 39/6 Bakara 2/257 Mâide 5/16 En‘âm 6/39 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/5 Ahzâb 33/43 Hadîd 57/9 Talâk 65/11
• 13 - Nisâ’ 4/86; Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Nûr 24/61; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44.
  • Nisâ 4/86 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Nûr 24/61 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44
• 14 - Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181. 15 - Nahl 16/32; Vâkı‘a 56/91. 16 - Ra‘d 13/24; Hıcr 15/46; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Kâf 50/34. 17 - Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/26.
  • Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181 Nahl 16/32 Vâkı‘a 56/91 Ra‘d 13/24 Hicr 15/46 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Kâf 50/34 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/26
• 18 - Bakara 2/143; Hacc 22/78; Ahzâb 33/45; Feth 48/8.
  • Bakara 2/143 Hacc 22/78 Ahzâb 33/45 Fetih 48/8
• 19 - Semerkandî, age., I, 100; Taberî, age., II, 9-10; Zemahşerî, age., I, 198; Râzî, age., IV, 100-102. 20 - Râzî, age., IV, 100.
• 21 - Bakara 2/119; Mâide 5/19; A‘râf 7/188; Hûd 11/2; İsrâ’ 17/105; Furkân 25/56; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28; Fâtır 35/24; Feth 48/8.
  • Bakara 2/119 Mâide 5/19 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 İsrâ 17/105 Furkân 25/56 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Fâtır 35/24 Fetih 48/8
• 22 - Bakara 2/119; A‘râf 7/184, 188; Hûd 11/2, 12; Hıcr 15/49, 89; İsrâ’ 17/105; Furkân 25/1, 56; ‘Ankebût 29/50; Secde 32/3; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28, 44; Fâtır 35/23, 24, 37, 42; Sâd 38/4, 65, 70; Fussılet 41/4; Zuhruf 43/23; Ahkâf 46/9; Feth 48/8; Kâf 50/2; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/8, 9, 26; Nâzi‘ât 79/45. 23 - Bakara 2/213; Nisâ’ 4/165; Mâide 5/19; En‘âm 6/48; Hûd 11/25; Ra‘d 13/7; Kehf 18/56; Furkân 25/51; Şu‘arâ’ 26/115, 194, 208; Neml 27/92; Kasas 28/46; Sebe’ 34/34, 46; Fâtır 35/24; Sâffât 37/72; Dühân 44/3; Ahkâf 46/21, 29; Kamer 54/23, 33, 41; Nûh 71/2.
  • Bakara 2/119 A‘râf 7/184 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 Hûd 11/12 Hicr 15/49 Hicr 15/89 İsrâ 17/105 Furkân 25/1 Furkân 25/56 ‘Ankebût 29/50 Secde 32/3 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Sebe' 34/44 Fâtır 35/23 Fâtır 35/24 Fâtır 35/37 Fâtır 35/42 Sâd 38/4 Sâd 38/65 Sâd 38/70 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/23 Ahkâf 46/9 Fetih 48/8 Kâf 50/2 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/8 Mülk 67/9 Mülk 67/26 Nâzi‘ât 79/45 Bakara 2/213 Nisâ 4/165 Mâide 5/19 En‘âm 6/48 Hûd 11/25 Ra‘d 13/7 Kehf 18/56 Furkân 25/51 Şu‘arâ 26/115 Şu‘arâ 26/194 Şu‘arâ 26/208 Neml 27/92 Kasas 28/46 Sebe' 34/34 Sebe' 34/46 Fâtır 35/24 Sâffât 37/72 Duhân 44/3 Ahkâf 46/21 Ahkâf 46/29 Kamer 54/23 Kamer 54/33 Kamer 54/41 Nûh 71/2
• 24 - Bakara 2/270; Hacc 22/29; İnsân 76/7.
  • Bakara 2/270 Hacc 22/29 İnsân 76/7
• 25 - Âl-i İmrân 3/19. 26 - Âl-i İmrân 3/85.
  • Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/85
• 27 - Âl-i ‘Imrân 3/184; Hacc 22/8; Lokmân 31/20; Fâtır 35/25.
  • Âl-i İmrân 3/184 Hacc 22/8 Lokmân 31/20 Fâtır 35/25
• 28 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/67, 92, 99; Ra‘d 13/40; Nahl 16/82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Şûrâ 42/48; Teğâbun 64/12. 29 - İbrâhim 14/4; Nahl 16/44, 64. 30 - Nisâ’ 4/105.
  • Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/67 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Şûrâ 42/48 Teğâbun 64/12 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/44 Nahl 16/64 Nisâ 4/105
• 31 - Ğâşiye 88/21. 32 - Ahzâb 33/21.
  • Ğâşiye 88/21 Ahzâb 33/21
• 33 - Semerkandî, age., III, 66; Taberî, age., XXII, 18; Zemahşerî, age., IV, 530.
• 34 - Bakara 2/25, 155, 223; Tevbe 9/21, 112; Yûnus 10/3, 78; İsrâ’ 17/9; Kehf 18/2; Meryem 19/97; Hacc 22/34, 37; Ahzâb 33/47; Yâsîn 36/11; Zümer 39/17; Şûrâ 42/23; Saff 61/13. 35 - Âl-i İmrân 3/21; Tevbe 9/3, 34; Lokmân 31/7; Câsiye 45/8; İnşikâk 84/24. 36 - Nisâ’ 4/138.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/155 Bakara 2/223 Tevbe 9/21 Tevbe 9/112 Yûnus 10/3 Yûnus 10/78 İsrâ 17/9 Kehf 18/2 Meryem 19/97 Hacc 22/34 Hacc 22/37 Ahzâb 33/47 Yâsîn 36/11 Zümer 39/17 Şûrâ 42/23 Saff 61/13 Âl-i İmrân 3/21 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Lokmân 31/7 Câsiye 45/8 İnşikâk 84/24 Nisâ 4/138
• 37 - Hûd 11/113.
  • Hûd 11/113
• 38 - Âl-i İmrân 3/100, 149; Kehf 18/28; Furkân 25/52; Şu‘arâ’ 26/151; Ahzâb 33/1, 48; Kalem 68/8-16; İnsân 76/24; ‘Alak 96/19.
  • Âl-i İmrân 3/100 Âl-i İmrân 3/149 Kehf 18/28 Furkân 25/52 Şu‘arâ 26/151 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/48 Kalem 68/16 İnsân 76/24 ‘Alak 96/19
• 39 - Zemahşerî, age., IV, 531. 40 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9.
  • Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9
• 41 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 42 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 43 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 44 - Râzî, age., XXV, 218-219.