Nebe' Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 3 veya 4. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 40 âyetten oluşan ve adını ikinci âyetteki “haber” anlamındaki النَّبَا en-nebe’ kelimesinden alan Nebe’ sûresi, iniş sırasına göre 47, resmî sıralamada ise 78. sûredir.

Nebe’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Murselât sûresiyle yakın bir konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de, Son Saat’ten, kıyâmet ve sonrasından söz edilmekte, kâinat kitabından konu başlıklarına yer verilmekte ve cehennem ateşinin korkunç yapısı ile cennetin göz kamaştıran güzelliklerine değinilmektedir.

Sûrenin ilk âyet grubunda, Mekkeli müşriklerin, hakkında tartıştıkları büyük haber anlamında, kıyâmetle ilgili bilgiler ele alınmaktadır. İnkârcıların yakında gerçeği fark edecekleri iki âyette peş peşe vurgulanmakta, bu arada Yüce Allah’ın kâinata koyduğu çeşitli özellikler öncelikle inkârcılara, ardından bütün insanlara hatırlatılmaktadır.

6. âyetten itibaren, kâinat ve insan kitabından çeşitli konular ele alınmakta, Yüce Allah’ın gücüne vurgu yapılmaktadır. Kıyâmet ve mahşerle ilgili detay denebilecek çeşitli bilgiler verilerek, Sûr borusuna üflenmesi, insanların ilahi huzura getirilişi, göğün kapılar halinde açılması, dağların yürütülmesi, cehennemin gözetleyiciliği, oraya girenlerin asırlar boyu orada kalacağı, hiçbir iyilikle karşılaşmayacakları gibi konulara yer verilmektedir.

26. âyetten itibaren, dünyada yaptıklarına uygun olarak inkârcıların mahşerdeki azaplarının arttırılacağı, gerekçesinin de mahşerdeki yargılamaya karşı inkarcılık ve âyetleri yalanlama olduğu beyan edilmekte, her şeyin bir kitapta teker teker kaydedildiği ve azaplarının arttırılacağı bildirilmektedir.

31. âyetten itibaren, muttaki denilen duyarlılık sahiplerine de çeşitli ödüllerin verileceği belirtildikten sonra, mahşerdeki yargılama hakkında çeşitli bilgilendirmeler yapılmaktadır. Sûrenin sonunda, insanların uzak gördüğü mahşerdeki azabın aslında yakın olduğu ve kâfirlerin toprak olmayı arzu edecek hale geleceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, Kur’ân’da konuları anlatırken “çifterli anlatım tekniği” kullanmaktadır. Yani hayır-şer, iyi-kötü, melek-şeytan, sevap-günah, ödül-azap, dünya-âhiret, cennet-cehennem gibi karşıt-çiftli konuları peş peşe ele almaktadır. Kur’ân’daki bu kullanım özelliğine “mesânî” oluşu denmektedir. Bu üslubunun gereği olarak, önce azgın kâfirler ve hak ettikleri azap ifade edildikten sonra, şimdi de sıra cennetliklere ve orada kendilerine verilecek bazı ödüllere getirilmektedir.

Yüce Allah, Nebe’ sûresinin son üç âyetinde artık mahşer duruşmasını, o günün gerçek oluşunu ve yaşanacak birtakım pişmanlıkları gündeme getirmekte, bütünüyle insanoğlunu “yakın azap” dediği cehennem azabına karşı uyarmaktadır.

a) Muttakîlerin Ödülleri ve Rahmân’ın İkramı

Yüce Allah, sûrenin 31-37. âyetlerinde muttakîler için de bahçeler ve üzüm (bağ)ları, birbiriyle uyumlu, tomurcuk görünümlü (üzüm) salkımları ve içi dolu kâselerden oluşan her türlü ödüllerin söz konusu olacağını, cennette boş bir lâkırdı da yalan da işitmeyeceklerini bildirmektedir.

Ardından, bütün bu nimetlerin verilişiyle ilgili olarak şu bilgilere yer verilmektedir: “Bunlar, senin Rabbinden, yani göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların -Rahmân olan- Rabbi tarafından hesapsız bir bağış ve mükâfat olarak (verilecektir). Bununla ilgili olarak (o gün hiç kimse) O’na karşı konuşamayacaktır.”

ı. Cennet, Bahçeler-Bağlar, Üzüm Salkımları ve Kâseler

اِنَّ لِلْمُتَّق۪ينَ مَفَازًا حَدَآئِقَ وَاَعْنَابًا وَكَوَاعِبَ اَتْرَابًا وَكَاْسًا دِهَاقًا “Şüphesiz ki muttakîler (duyarlı olanlar) için ödül(ler) vardır: Bahçeler ve üzüm bağları, birbiriyle uyumlu, tomurcuk görünümlüler (üzüm salkımları, toprak ürünleri), dolu kadeh(ler).”

Âyetteki اِنَّ لِلْمُتَّق۪ينَ inne li’l-muttakîne kelimesi “muhakkak ki takvalı, duyarlı insanlar için vardır, korunanlar için olacaktır”; مَفَازًا mefâzen sözcüğü “kurtuluş, kurtuluş yeri, ödül”; حَدَآئِقَ hadâıka kelimesi “bahçeler”; وَاَعْنَابًا ve a‘nâben sözcüğü “ve üzüm, üzüm bağları”; وَكَوَاعِبَ ve kevâ‘ıbe kelimesi “ve salkımlar, yumru meyveler”; اَتْرَابًا etrâben sözcüğü “uyumlu, eşit, topraktan”;وَكَاْسًا ke’sen kelimesi “ve kâse(ler), kadeh(ler)”; دِهَاقًا dihâkan sözcüğü ise “dopdolu, taşan” demektir.

Bu âyetlerde muttakilere sunulacak ödüllerden bir kısmı gündeme getirilmektedir. Sûrenin bu âyet grubunda cennetliklerden ve onlara verilecek ödüller bağlamında mutlak kurtuluş anlamında cennet, bahçeler, bağlar, birbirleriyle uyumlu üzüm salkımları ve içi dolu kâseler, bu arada ödüllerin sınırsızlığı ve Yüce Allah’ın cömertliği hatırlatılmaktadır.

Âyetleri izah etmeden önce bir hususu mutlak surette belirtmek gerekmektedir. Buna göre daha önce de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah Kur’ân’da bir konuyu anlatırken “mesânîlik” denen bir metot takip etmektedir. Bu metotta bir konu anlatılırken onu zıddıyla ele almak esasır. Bir meseleyi zıddıyla, karşıtıyla ele almak Kur’ân’ı anlamada çok önemli bir metottur.

Buradan hareketle, yorumunu yapmak olduğumuz bağlamın öncesinde yani Nebe’ 78/21-26. âyetlerde cehenneme gidecek azgınlar ve onların gideceği cehennemle ilgili bazı bilgiler verilmektedir.

İşte bunun zıddına olacak şekilde bu defa Nebe’ 78/31-37’de cennete gidecek olan muttakiler ve cennetin bazı özellikleri ele alınmakta, öncekilerin tâbî kılınacağı korkunç akıbetin tersine, cennetliklere verilecek ödüller dile getirilmektedir. Bu çerçevede, yapacağımız izahları cehennemliklerin cezalarının karşıtı olarak ele alarak yorumlamaya çalışacağız.

1. Büyük Kurtuluş: Cennet

اِنَّ لِلْمُتَّق۪ينَ مَفَازًا “Şüphesiz ki muttakîler (duyarlı olanlar) için ödül(ler) vardır:”

Buradaki “muttakîler” ifadesi Nebe’ 78/22. âyetteki et-tâğîne denilen “azgınlar”ın karşıtı iken mefâz yani “kurtuluş” ise yine Nebe’ 78/21’de zikredilen mırsâd yani “gözetleme”nin zıddıdır. Cehennemlikler için gözetlenme, cennetlikler için ise kurtuluş, hürriyet söz konusudur.

Bu ifadenin değişlik içeriklerdeki benzerleri Hıcr 15/45, Dühân 44/51, Zâriyât 51/15, Tûr 52/17, Kamer 54/54, Kalem 68/34 ve Murselât 77/41’de de geçmektedir. Bu âyetin başındaki اِنَّ inne edatı, cehennemden söz eden 21. âyetteki hitaba uygun olarak cümlenin anlamını kuvvetlendirmek için getirilmiştir.

Âyette لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne kelimesinin cümlede مَفَازًا mefâzen kelimesinden öne alınması ise, zikri geçen ödüllerin onlara özel olacağını göstermek için tercih edilen bir “takdim-te’hîr” metoduyla elde edilen bir hasr/kasr, yani “vurgulu ifade”dir.

Bakara 2/2’de takvâ ve muttakî kavramları hakkında geniş açıklamalar yapmıştık. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah, azgın inkârcıların karşıtı olarak takvâ sahiplerini gündeme getirmektedir. Takvâ kelimesi, ittekâ şeklinde beş harfli fiil olarak “korunmak”, “sorumluluğunu bilmek”, “sorumlu davranmak”, hassas ve bilinçli olmak” demektir. Demek ki muttakî, “sorumluluğunu bilen”, “günahlardan korunan”, “sorumlu davranan”, “korunaklı”, “hassas”, “bilinçli” ve nihayet “duyarlı kişi” demektir.

Kelimenin bütün bu anlam alanını içine alacak şekilde düşünürsek, takvâyı “duyarlı olmak”, muttakîyi de “duyarlı kişi” olarak tercüme edebiliriz. Takvâ duyarlılıktır; bu itibarla takvâ, bir taraftan fücûr denen kötülüklere karşı insanı uyarmakta, diğer taraftan iyilik yapabilmenin insandaki potansiyelini harekete geçirmeye vesile olmaktadır. Bazı ilim adamları bu kavram için “bağışıklık sistemi” yorumunu yapmaktadırlar ki bu anlam, takvâyı anlamada çok önemli bir ufuk kazandırmaktadır.(1)

Hz. Peygamber, takvânın yerini “kalb” olarak belirlemektedir.(2) Yüce Allah’a karşı takvânın, yani duyarlılığın herkesin görevi olduğunu beyan eden Hz. Peygamber,(3) Yüce Allah’tan takvâ istemenin(4) ve Allah’a karşı takvâ sahibi olmanın gereğine de vurgu yapmaktadır.(5) İnsanın kendisiyle cennete gidebileceği değerin takvâ olduğunu beyan eden Hz. Peygamber,(6) gerçek ilmin saygı ve Yüce Allah’a karşı takvâ demek olduğunu ifade etmektedir.(7) Bu arada müminlerin değerinin takvâ dereceleri olduğunu da belirtmektedir.(8)

“Takvâ”nın tanımını ve kavramla ilgili Hz. Peygamber’in bazı hadislerini hatırlattıktan sonra, takvâ’nın “doğuştan getirilen,(9) geliştirilen veya olgunlaştırılan(10) ve örtü olan takvâ”(11) diye üç boyutunun bulunuğunu hatırlatmakla yetinelim.

Yüce Allah, Nebe’ sûresinin 31. âyetinde muttakîlere verilecek ilk ödülü dile getirmekte ve bunun arzu edilen مَفَازًا mefâzen, yani “büyük kurtuluş” olduğuna dikkat çekmektedir. Âyetteki مَفَازًا mefâzen kelimesi “ödül”, “kurtuluş”, “kurtuluş yeri”, “mutluluk yurdu”, “korku ve acılardan kurtulup gayelere erişmek” demektir.

Maksat eğer “ödül” veya “kurtuluş yeri” ise o zaman muttakîlerin ilk ödülünün “cennet” olduğunu söylemek durumundayız. Kur’ân’da bu kökten gelen kelimelerin kullanımına bakıldığında, birkaç örnek olarak fâze,(12) efûze,(13) el-fâizûne,(14) mefâz(15) ve mefâzeh(16) kelimeleri görülmektedir.

Söz konusu kelimenin daha çok el-fevz kalıbındaki kullanımları dikkati çekmekte ve bu kullanım, el-mübîn(17) ve el-kebîr(18) dışında pek çok âyette el-‘azîm sıfatıyla getirilmektedir. Bu kullanımların yine pek çoğunda el-fevz kelimesi “cennetteki ödüllerle buluşmak” anlamında yer almakta veya cennete girmenin sonucundaki mutlu hali ifade etmektedir.

Buradan hareketle biz, Nebe’ 78/31’deki mefâz kelimesinin, azabın içinden kurtulup cennete girmeyi değil, azaba hiç girmeden cennete alınmayı ifade ettiğini düşünmekteyiz.

Azaptan uzak tutulup cennete alınanlar kurtulanlardır.(19) Yüce Allah’a ve Elçi’sine itaat edenler büyük kurtuluşu elde edenlerdir.(20) Enbiyâ’ 21/101 ve 102. âyetlere göre, kendilerine güzellik yazılan ödül sahipleri cehennemden uzak tutulmuş olacaklardır ve ateşin uğultusunu dahi işitmeyeceklerdir.(21) İşte muttakî olmanın âhiretteki ilk sonucu “azaptan kurtuluş”tur.

2. Bahçeler ve Bağlar

حَدَآئِقَ وَاَعْنَابًا “(Orada) bahçeler ve üzüm (bağ)ları (vardır).”

Bu kelimeler serinlik ve gölgelik gibi huzuru temsil ederken, bu ifade Nebe’ 78/24. âyette zikredilen “cehennemliklerin orada hiçbir serinlik ve meşrubat tadamamaları”nın karşıtını oluşturmaktadır. Cennet’teki nimetlerin bir grubu “bağlar ve bahçeler”dir.

a) Hadîkah kelimesinin çoğulu olan حَدَآئِق hadâık kelimesi Neml 27/60 ve ‘Abese 80/30’da da geçmekte ve “suyu olan ve içinde çeşit çeşit meyve ağaçları ve çiçekleri bulunan, etrafı duvarlarla çevrili bahçeler” anlamına gelmektedir. Cehennemde serinlik bulamayacak olanların zıddına, cennetlikler orada bahçelerde gölgelenmiş olacaklardır.

b) ‘Ineb kelimesinin çoğulu olan اَعْنَاب a‘nâb kelimesi ise diğerinden az da olsa farklıdır. Kur’ân’da pek çok âyette zikredilen bu kelime, asmalı bitki ve meyveleri nitelendirmekte, hatta hem bağın hem de meyvenin adı olarak kullanılmaktadır. Bu iki kelime, cennet’teki bütün bitki ve meyve türlerini kapsayan bir anlam alanına sahiptir. “Parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” gereği, bütün bahçe ve meyveler bu şekilde anlama katılmış olmaktadır.

3. Uyumlu, Tomurcuk Üzüm Salkımları

وَكَوَاعِبَ اَتْرَابًا “Tomurcuk görünümlüler (üzüm salkımları, toprak ürünleri).”

Bu ifadeye “(Orada) birbiriyle uyumlu eşler (vardır)” şeklinde de anlam verilebilir. Bu âyeti genelde anlaşılanın ve yorumlananın tersine üç türlü ele almak istiyoruz:

a) Biz bu ifadeyi bağlama uygun olarak anlamlandırmak gerektiği kanaatindeyiz. Öncelikle belirtelim ki bu ifade de daha önce cehennemliklerle ilgili özlemlerin zıddını temsil etmektedir. Buna göre Nebe’ 78/24. âyette geçtiği üzere, cehennemliklerin orada tadamayacağı “meşrubat”ın karşılığında Yüce Allah cennetliklerin bahçeler ve üzüm bağlarındaki üzüm salkımlarından istifade edeceğini söylemiş olmalıdır.

Bu ifade hem cehennemlikler için söz konusu edilen meşrubattan mahrum kalmanın zıddıdır; hem de Nebe’ 78/32-34’ten oluşan siyak ve sibak gereği yani öncesi ve sonrasındaki ifadelerin bağlamı gereği “tomurcuklanmış, birbiriyle uyumlu üzüm salkımları” olarak anlaşılmalıdır.

Ayrıca âyette geçen كَوَاعِب kevâ‘ıb sözücüğünün öncesi ve sonrasıyla irtibatlı olacak şekilde bahçeler, bağlar, meyveler, dolu kadehlerle ilişkili olarak “üzüm salkımları” veya “yumru toprak ürünleri” şeklinde anlaşılmasında herhangi bir sorun yoktur. Üzümlerin yuvarlak oluşu ve salkımların da aynı şekilde yuvarlak bir görüntü vermesi bu noktada كَوَاعِب kevâ‘ıb kelimesinin anlamıyla uyumludur.

Halil b. Ahmed’in ifadesine göre kâ‘ıb kelimesinin iki çoğulu olarak gelen ki‘âb ve kevâ‘ıb kelimesi “bitkinin yumru yerleri” manasına gelmektedir.(22) Bu kelimenin sıfatı olan اَتْرَاب etrâb sözcüğü de üzüm salkımlarının birbiriyle uyumunu ifade etse gerektir. Bahçeler, bağlar, birbiriyle uyumlu üzüm salkımları ve içi dolu kadehler cennetliklere orada verilecek ödüller olarak sayılmakta, kurtuluşun sonrasındaki cennet sefası dile getirilmiş olmaktadır.

“Dolu kadehler” ifadesinde kadehlerinin içinde üzüm sularının yani meşrubatın bulunduğu bu vesileyle de karşılanmış olmaktadır. Bu arada daha önce yorumladığımız Nebe’ 78/24-25. âyetlerde cehennemliklere verilecek olan sıkıntılar bağlamında “orada kaynar su ve irinden başka serinlik ve meşrubat tatmamaları” karşılığında, cennetliklere üzüm sularından oluşacak bir meşrubat ikramı Kur’ân’ın mesânîlik üslubu gereği kelimelerin karşıt anlamlılarının tercihi noktasında da hatırlanmalıdır.

b) Âyetteki ifadeyi bağlamdan kopuk olarak anlamlandıranlar da vardır. Özellikle belirtmeliyiz ki كَوَاعِب kevâ‘ıb kelimesinin çeşitli anlamları vardır. Bunları detaylandırarak vermek istemiyoruz; sadece tercihimizi ortaya koymakla yetineceğiz.

Biz söz konusu kelimenin “kaliteli, değerli” anlamının da tercih edilebileceğini, cenneti hak eden erkek veya kadın herkesin ödülü olabilecek “harika eşler” anlamına da alınabileceğini belirtelim. Çünkü bu kelimenin dişili de erkeği de aynı kalıpta gelmektedir; anlam özellikle cinsiyet içerikli olarak kadınları nitelendiren bir alana sıkıştırılmamalıdır.

Cennetliklere verilecek ödüllerin sıralandığı başka bir pasajda ve اَتْرَاب etrâb kelimesinin nitelendirdiği ‘urub kelimesi vardır. Vâkı‘a 56/37’de geçen ‘urub kelimesine “sevgi dolu” anlamı verilince, kevâ‘ıb sözcüğünün de benzer bir anlamda kullanıldığını düşünmek hatalı olmasa gerektir. Bu nedenle, söz konusu kelimeyi “kaliteli, değerli” anlamında yorumlamak yaygın kabul gören diğer görüşe göre ve Kur’ân kullanımları doğrultusunda daha doğru görülmelidir.

Sâd 38/52’de de geçen اَتْرَاب etrâb kelimesi ise bazı meal yazarlarının da tercihi doğrultusunda “yaşıt, denk, uyumlu” anlamlarına gelmektedir.(23) Bu kelimenin tıpkı kevâ‘ıb ve hûr gibi dişili ile erkeği aynıdır; birlikte kullanıldığı isimlere denkliği ifade eder.

Cennete gidecek olan muttakîlere verilecek nimetler, önce “kurtuluş” veya “kurtuluş yeri anlamında cennet”, sonrasında çeşit çeşit “bahçeler, bağlar” ve tabii ki her türden meyveler şeklinde belirlenmektedir. Bununla birlikte o güzelliklerin daha bir anlamlı olması için, harika, uyumlu ve birbirine denk eşlerin de ödüller arasında yer alacağı ifade edilmiş olmaktadır.

Rahmân 55/56’da da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, cennet eşlerinin mahiyetini dünyevî yorumlarla algılamak ve tarif etmek mümkün değildir. Bunlar cennete gidilince hakikati kavranabilecek eşler olarak kabul edilmek durumundadır. Bu tamlamaya “çok çok genç kızlar” anlamını vermemek, cinsiyet tahsisi yapmamak ve bütün müminleri kapsayan cennet ödüllerinden birisi olan ödül içeriğini daraltmamak gerekmektedir.

c) Nebe’ 78/33’teki mesajı şu şekilde de anlayabiliriz: Âyetteki kevâ‘ıbe etrâben ifadesi “topraktan çıkan yumru bitkiler” şeklinde de anlaşılabilir. Nitekim daha önce de belirttiğimiz üzere, Halil b. Ahmed’in ifadesine göre ki‘âb (kevâ‘ıb) kelimesi “bitkinin yumru yeri” manasına gelmektedir.(24) Mâide 5/6’da geçen el-ka‘beyni kelimesi kevâ‘ıb sözcüğüyle aynı kökten gelmekte ve topukların üstündeki yumru biçiminde aşık/uyluk kemikleri manasına gelmektedir.

Anlaşılıyor ki kevâ‘ıb sözcüğü “yumru, yuvarlak şekilde, çıkıntı görüntüsünde” gibi bir mana içermektedir. Türâb kelimesi ile aynı kökten gelen etrâb sözcüğü de “toprak”la ilişkili kabul edilebilir. Maksat topraktan çıkan havuç, şalgam, turp vs. yumru biçimindeki gıdalara benzer şekildeki cennete özel içeceklerin meyveleridir. Sonraki âyette ise bunlardan elde edilen ve dolu kadehlerdeki meşrubattan söz edilmektedir.

Âyetle ilgili verdiğimiz bu üç görüş de genel kabule göre çok daha doğrudur ve bağlama uygundur. Konunun hurilerle ve onların genç kızlar şeklindeki yeni tomurcuklanmış göğüsleriyle hiçbir şekilde ilgisi yoktur.

4. Dolu Kâseler

وَكَاْسًا دِهَاقًا “(Orada) içi dolu kâse(ler vardır).”

Dolup taşan kadehlerden kasıt, cennet ırmaklarından sunulacak içecekler olarak algılanabilir. Nitekim İnsân 76/5’te, ebrâr denilen “iyiler”in cennette hoş kokulu çiçekler ile tatlandırılmış bir kâseden içecekleri beyan edilmektedir. Ayrıca Vâkı‘a 56/17-18’de, cennetliklere tertemiz kaynak sularından doldurulmuş kâseler, ibrikler ve fincanlarla servis yapılacağı belirtilmektedir. Kur’ân’da su kaynakları, bahçeler, meyveler, yiyecekler ve yaşanacak huzur anlamında pek çok örnek âyet vardır.(25)

Onların karşılanacağı bu su, aslında dünya hayatlarındaki fedakârlıkların karşılığı olarak kabul edilmelidir. Bunlar müminlerin dünyada Yüce Allah korkusuyla döktükleri gözyaşlarının veya yürekleriyle ortaya koydukları samimiyet ve iyilik pınarlarının karşılığı olarak kabul edilmelidir.(26)

Hatta haram olduğu için yanaşmadıkları sarhoşluk verici içeceklerin yerine, Yüce Allah onlara cennet meşrubatı sunacaktır. Onlar dindeki ihlâs ve samimiyetleriyle gönüllerini doldurmuştu; işte bu gönüllerin beslediği iman cennette ikrama dönüşmüş olacaktır.

Biz burada suyun veya kâselerin yapısı ya da kaynağı anlamında detaya girmeyeceğiz; ancak kâselerle sunulan şeyin mecâzî olarak mutluluk anlamına gelebileceğini ifade etmek istiyoruz. Cennette nimetlerle buluşmak, yaşanabilecek güzelliklerin insana vereceği derin haz ve mutluluğun göstergesi olacaktır.

Muttakîlere sunulacak bu nimetleri, azaptakilerin isteyip elde edemedikleri ve kendilerine servis edilen şeylerle karşılaştırmamız da mümkündür. Azgın kâfirler cehennemde gölgelik veya serinlik isteyecekler, ancak buna sahip olamayacaklardır.

İşte bunun cennetteki zıddı, muttakîlere sunulacak bahçeler ve bağlardır. Azgın inkârcılar meşrubat isteyecekler, ancak bundan da mahrum bırakılacaklar ve kendilerine kaynar su ile irin verilecektir. Cennetliklerin bu anlamda elde edeceği ödül ise dopdolu kâseler olacaktır.

Yüce Allah, kendi rızasını gözeterek fedakârlık yapanlara hak ettiklerinden çok daha fazlasını ikram edecek, azgın inkârcıları ise azapta derin bir hasretlik ortamına terk edecektir.

Yüce Allah’tan, bizleri de nimet verdiklerinin arasına katmasını ve hasrete terk ettiklerinden uzak tutmasını gönülden niyaz ediyoruz.

ıı. Boş Söz ve Yalan İşitmemek

لَا يَسْمَعُونَ ف۪يهَا لَغْوًا وَلَا كِذَّابًا “Onlar orada boş bir söz de yalan da duymayacaklar.”

Âyetteki لَا يَسْمَعُونَ lâ yemse‘ûne fiili “işitmezler, duymazlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;لَغْوًا lağven kelimesi “ne boş söz, lakırdı”; وَلَا كِذَّابًا ve lâ kizzâben sözcüğü ise “ne de yalan” demektir.

Bu âyette Yüce Allah, cennet hakkında başka bir açıdan bilgi vermekte ve insanların orada boş söz ve yalan duymayacaklarını gündeme getirmektedir.

1. “Cennette boş söz işitilmemesi” hakkında Meryem 19/62’de açıklamalar yapmıştık. Buna benzer bir ifade Vâkı‘a 56/25’te şu şekildedir: “Orada boş söz de günaha sokan bir laf da işitmezler.” Yüce Allah, Ğâşiye 88/11’de “Orada boş bir söz işitmezler” buyurarak, ödül yeri olan cenneti tanıtmaktadır. Cennette boş söz, gereksiz iş ve yalan gibi olumsuz davranışlar yoktur. Bir önceki âyette dile getirildiği üzere, içtikleri meşrubat saçma şeyler konuşmaya neden olmayacak ve içenleri günaha da sokmayacaktır.(27)

2. Kur’ân’da dokuz kez(28) geçen اللَّغْو el-lağv kelimesi, “boş ve anlamsız söz” demektir. Buradan hareketle lağv, bir taraftan “hakikati ve aslı olmadığı için”, diğer taraftan da “faydasız veya zararlı olduğu için terk edilip ortadan kaldırılması görev olan lüzumsuz şeyler”dir.(29)

Dünyada lağv denen “boş sözler”den kaçınmak, boş şeylerle karşılaşınca oradan uzaklaşmak mümin olmanın gerekleri arasında sayılmaktadır.(30) İşte bunu başarıp cennetlik olanlar bu fedakârlıklarının karşılığında cennette hiçbir şekilde boş söz işitmeyecekleri gibi, hiçbir yalana da şahit olmayacaklardır. Dünyada onlara vaadedilen ödülle ilgili yalanlanmadıklarını görecekler ve bunun mutluluğunu yaşayacaklardır.

3. Gereksiz şeyleri duymaktan uzak tutulmak, aynı zamanda cennetliklerin orada boş şeyleri yapmaktan ne kadar uzak olacaklarını da ortaya koymaktadır. Dünyada lağv denen gereksiz şeylerden uzak duranlar ve yalan konuşmayıp yalan üzere hareket etmeyenler, âhirette onları yapmak bir tarafa, seslerini dahi duymayacak ve nimeti doya doya yaşayacaklardır.

4. Nebe’ 78/27-28’de ifade edildiği gibi, inkârcı azgınlar hesabı ummaları ve ona inanmaları bir yana, inananlarla alay ediyor, onlarla dalga geçiyorlardı. Âhiret, cennet, cehennem, ödül, azap gibi konular onlara boş sözler gibi geliyor, müminlerle karşılaşınca da onları küçük görüyorlardı.(31) İtibar etmeyip hakir gördükleri sözler ve vaadler âhirette bir bir gerçekleşince, dünyadayken alay ettiklerine hasret kalacaklar, bu defa onların feryadı müminler için birer lağv konumuna gelecektir.

Ayrıca bu inkârcı azgınlar, dünyada Yüce Allah’ın bütün âyetlerini şiddetli bir şekilde yalanlıyor ve inananları sapkınlıkla nitelendiriyorlardı.(32) Onların yalanlamaları mahşerde azaba dönüşmüş olacak ve yalanlamalarının karşılığını tadacaklardır. İşte cennetteki müminler, onların feryadını işitmeyecek ve onlar azapta unutulacaklardır. Nebe’ 78/35’te sözü edilen “cennette boş söz ve yalan duymamak”, inkârcı azgınların halleriyle ilişkilendirilince, âyetler arasında daha yoğun ve derin bir anlam birlikteliğinin olduğu gözlemlenebilecektir.

ııı. Rahmân’ın Cömertliği ve Ödülün Sınırsızlığı

جَزَآءً مِنْ رَبِّكَ عَطَآءً حِسَابًا رَبِّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا الرَّحْمٰنِ لَا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطَابًا “Bunlar senin Rabbinden, yani göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların Rahmân olan Rabbinden hesapsız bir bağış ve ödül olarak (verilecektir). O’nun huzurunda konuşmaya güç yetiremezler.”

Buradaki جَزَآءً cezâen kelimesi “karşılık olarak”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; عَطَآءً ‘atâen sözcüğü “ikram olarak”; حِسَابًا hısâben sözcüğü “hesapsız bir şekilde, yeterli, sayısız, yeter mi yeter”; رَبِّ rabbi kelimesi “Rabbi, sahibi, efendisi”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “göklerin, uzay boşluğunun”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı sözcüğü “ve arzın, yeryüzünün”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehüma ifadesi “ve onların ikisinin arasındakilerin”; الرَّحْمٰنِ er-rahmâni kelimesi “merhametin kaynağı (olan), merhameti bol (olan)”; لَا يَمْلِكُونَ lâ yemlikûne fiili “sahip olamazlar, imkân bulamazlar, güç yetiremezler”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, O’na karşı”; خِطَابًا hıtâben kelimesi ise “konuşmaya” demektir.

Bu âyetlerde sûrenin 31-35. âyetlerinde sözü edilen ödüllerin kaynağına ve Yüce Allah’ın muttakîlere karşı ikramının hak edilenlerden çok daha fazla olduğuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. جَزَآءً مِنْ رَبِّكَ عَطَآءً حِسَابًا “(Bütün bunlar) senin Rabbin tarafından hesapsız bir bağış ve mükâfat olarak (kendilerine verilecektir).” Necm 53/31’de de açıkladığımız üzere, buradaki جَزَآء cezâen kelimesi, bağlam gereği “karşılık” veya “ödül-mükafât” manasına gelmektedir. Konu muttakilere cennete verilecek ödüller olduğu için, جَزَآء cezâ’ kelimesi burada “ödül, mükafat” manasında anlamalıyız.

Âyetteki حِسَاب hısâb kelimesi ise عَطَآء ‘atâ’ kelimesinin bir sıfatı olarak “Allah’ın hesabına göre bolca” anlamına gelebilir. Böylece O’nun hesabı insan algısının ötesinde olduğu için, tıpkı Vâkı‘a 56/33’te olduğu gibi nimetlerin hem kesintisizliği, hem de engellenemezliği ortaya konuluyor demektir. Aynı şekilde, söz konusu kelime bir taraftan “cennetteki nimetlerin tür olarak sayısızlığını”, diğer taraftan da “verilenlerin sınırsız olduğunu” da ifade edebilir ki Zümer 39/9’da verilen bilgi de bunun delilidir.

Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette ifade edilmişti. Burada ise, muttakîlere verilecek ödüllerin Yüce Allah’ın sınırsız ikramının bir gereği olduğuna dikkat çekilmektedir. Suça verilecek karşılık en çok suç kadar olmalıdır; yani suçun karşılığı en üst düzeyde, maksimum suç kadar olmalıdır;(33) ancak, daha az da verilebilir; hatta af bile söz konusu olabilir.(34)

Yüce Allah’ın suçlara veya sevaplara vereceğini beyan ettiği karşılıkların farklılığı ve bunun muhtemel bazı gerekçelerini En‘âm 6/160 ve Müzzemmil 73/20 gibi âyetlerde geniş bir şekilde ele almıştık.

2. رَبِّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا الرَّحْمٰنِ لَا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطَابًا “(Ödüller), göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunanların -Rahmân olan- Rabbi tarafından (verilecektir). Bununla ilgili olarak (o gün hiç kimse) O’na karşı konuşamayacaktır.” Bu âyetin ilk yani “göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin Rabbi” kısmı Kur’ân’da dört kez geçmekte(35) ve bir anlamda bütün bu yaratılmışların rabbi olan kudretin ilah olmaya da layık olduğuna, elçi ve vahiy gönderebileceğine vurgu yapılmaktadır. A‘râf 7/54 ve Kâf 50/38’de “göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin yaratılışı”yla ilgili geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

Bu âyet bir öncekinin açıklaması mesabesindedir. Oradaki “Rabbinden bir karşılık olarak” ifadesi, bu âyette açıklanmakta ve Yüce Allah’ın rabb oluşuyla ilgili bilgiler detaylandırılmaktadır.

a) Rabb Kelimesinin Anlamı

Fâtiha 1/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, rabb kelimesinin kökü olan r-b-b kökünden kelimeler Kur’ân’da “ilâh”(36), “sahip, efendi, idareci”(37), “kendini Rabbe adayan kişi”(38) ve “üvey evlat”(39) anlamlarında kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki rabb kelimesi, Yüce Allah’ın kendi dışındaki bütün varlıkların sahibi olduğunu, onları yetiştirdiğini, eğitip terbiye ettiğini, onları sahipsiz bırakmayacağını, bütün yaratılmışların sığınağı olduğunu, başka arayışların bâtıl olduğunu ve mürebbilerin çocuğu koruması gibi O’nun da varlıkları koruduğunu ifade etmektedir. Bu sebeple de Yüce Allah göklerin, yerin ve aralarındaki her şeyin Rabbidir.

Nebe’ 78/37’deki bu tamlama, Yüce Allah’ın rabbu’l-‘âlemîne, yani “bütün âlemlerin rabbi oluşu”nun değişik bir ifadesidir. Başka bir ifadeyle, söz konusu tamlama ve hüve rabbü külli şey’in “O, her şeyin Rabbidir”(40) cümlesinin açılımıdır.

Bütün bu detayı verme nedenimiz, konu gereği Yüce Allah’ın kendisini farklı varlıkların Rabbi olarak tanıtmasının bir üslup gereği olduğunu ortaya koymaktır. Bilinmelidir ki, bu ifadeler parça parça sunulsa da, maksadı öğrenebilmek, konunun bütününü görmeye bağlıdır. Dolayısıyla “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin Rabbi” ifadesi, Yüce Allah’ın bütün yaratılmışların Rabbi olduğunu ilan etmek amacına yöneliktir.

Yüce Allah bu sahipliğini, muttakî kullarına âhirette vereceği ikramlarda herhangi bir izne muhtaç olmadığı gerçeğiyle de birleştirmektedir. O, dilediğine, dilediği şekilde ve dilediği kadar ihsanda ve ikramda bulunur; çünkü dilediğini yapan(41) ve yaptığından sorumlu tutulamayan tek kudret O’dur.(42) Yüce Allah bu ikramını niçin yapacağını ise bir başka sıfatı olan Rahmân sıfatıyla bildirmektedir.

b) Rabb Sıfatının Tekrarlanma Gerekçesi

Nebe’ 78/37 ve 38. âyetlerde رَبِّ rabb kelimesi iki kez yer almaktadır. Bunun nedenini ve âyetlerin mesajını çeşitli yönlerden ele almak istiyoruz.

ı. Maksat, “Hz. Peygamber’i ve bütün müminleri motive etmek” olabilir. Yüce Allah, Hz. Peygamber’in ve müminlerin “sahibi” olduğunu beyan ederek, ebedî âlemin nimetlerini kendilerine bahşedeceğini ve onlara âhirette de sahip çıkacağını ifade etmektedir. Böylece maksat, sahipsizlik veya terk edilmişlik psikolojisine kapılmamalarını sağlamaktır.

ıı. Maksat, “inkârcılara gözdağı vermek” olabilir. Buna göre Yüce Allah, azgınlık yapanlara gözdağı vermekte ve dünyada mağdur ettikleri insanların Rabbi olarak, bunun hesabını kendilerine mutlaka soracağını haber vermektedir.

ııı. Diğer mesaj ise bütünüyle “dünya insanlığı”na olabilir. İster inananlar, isterse inanmayanlar olsun, herkes kendi konumunu bu bilgiler ışığında belirlemelidir. Kötülük veya zulüm sahipleri, yaptıklarının yanlarına kâr kalmayacağını, bir gün kendilerinden hesabın mutlaka sorulacağını bilmeli ve ona göre davranmalıdırlar. Zulme uğratılanlar da, sahiplerinin Yüce Allah olduğunu bir an bile hatırlarından çıkarmayarak zulme karşı direnmeli, Allah’tan yana olmanın derin duyarlılığını hayatlarına hâkim kılmalıdırlar.

c) Yüce Allah’ın Rahmân Oluşu

الرَّحْمٰن “(O), Rahmân’dır.”

Âyetteki الرَّحْمٰن rahmân kelimesi “merhametin kaynağı, merhameti bol” demektir. Yüce Allah bu âyette kendisini hem rabb hem de rahmân olarak tanıtmaktadır. Bunun âyetle ve işlenen konuyla mutlaka bir ilgisinin olduğunu düşünmekteyiz. Âyette الرَّحْمٰنِ er-rahmân kelimesine yer verilme nedeni, Yüce Allah’ın “merhametin kaynağı olduğunu bildirmek” istenmesidir. Mahşerde affedilmeyen günahların azabı Yüce Allah’ın adaletinin gereğidir; bağışlanan ödüller ise O’nun merhametinin tecellisidir.

Fâtihâ 1/1’de detaylandırarak izah ettiğimiz üzere, الرَّحْمٰنِ er-rahmân kelimesi Kur’ân’da hem Besmele’nin hem de Fâtiha’nın bir parçası olarak, ayrıca pek çok âyette yer almaktadır. Bu çerçevede Yüce Allah’ın merhametiyle ilgili olarak şu âyetleri hatırlatmakta yarar vardır:

- “Allah insanlara çok şefkatlidir; çok merha­metlidir.”(43)

- “Rabbiniz merhameti kendisine yazmıştır.”(44)

- “Rahmetim her şeyi kuşatmıştır.”(45)

- “Biz seni ancak ve an­cak âlemlere rahmetimiz gereği gönderdik.”(46)

- “Allah size merhamet (yardım) ediyor; melekleri de.”(47)

Bu ve benzer âyetlerde Yüce Allah, kendisini hem merhametin kaynağı hem de merhamet eden kudret olarak tanıtmaktadır. Süreklilik ve değişmezlik bildiren sıfat-ı müşeb­behe olarak Rahmân, “özünde merhametli” demektir.(48) Merhamet edebil­mek için elbette öncelikle merhametin sahibi olmak gerekir ki, Yüce Allah kendisini bu şekilde tanıtmaktadır. Rahmân, “kullardan, benzerinin çıkması düşünülemeyen nimetler veren varlık” olarak Yüce Allah’ın sıfatıdır.(49)

Hayatın en rahat dönemi insanın doğumundan ön­cesine aittir. Yüce Allah’ın, “En güçlü, en sağlam yer”(50) ifadesini kullandığı bu yer “ana rahmi”dir. İşte insanın en rahat ve mu­hafazalı yeri olan rahm/erhâm (rahim/rahimler) ile Yüce Allah’ın Rahmân sıfatı aynı kelime kökünden, yani “merhamet”ten gelmektedir. Yüce Allah’ın, bir annenin yavru­suna şefkatinin mukayese edilemeyecek şekilde kat kat fazlasını kullarına beslediğinde hiç şüphe yoktur.

Yüce Allah’ı merhametiyle tanımak ve tanıtmak amacıyla, O kendisini bu sıfatıyla bize anlatmakta ve biz­den de aynı doğrultuda eğitim yapmamızı istemektedir. Dışlayan, azap etmek için fırsat kollayan, kullarına azap etmekten zevk alan bir kudret olarak değil de, merhameti bütün yaratılmışları çepeçevre kuşatan bir Allah anlayı­şını topluma kazandırmak durumundayız.

“Sürekli ya­kan ve azarlayan Allah” motifi yerine, “seven, şefkat ve merhamet eden, koruyup kollayan, ödüllendirmede sınır tanımayan, şefkatiyle anılan, bağışlayan bir Allah” moti­fiyle O’nu tanıtmak zorundayız; çünkü O, kendisini böyle tanıtmaktadır.

Yüce Allah, Nebe’ sûresinin 37. âyetinde kendisini hem rabb, hem de rahmân sıfatıyla tanıtarak, dünyada verdiği nimetler bir tarafa, âhirette vereceği çeşitli ikramlarını da bu sahipliği ve merhameti gereği yapacağını bu şekilde bizlere bildirmektedir. O, Rahmân olduğu için, yani merhameti gereği mahşerde hak eden muttakî kullarına çeşitli nimetler ikram edecektir ve bunu önceki âyette de yer alan حِسَاب hısâb kelimesi gereği hesapsız, limitsiz bir şekilde gerçekleştirecektir.

d) İlâhî Huzurda Konuşamama

لَا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطَابًا “Bununla ilgili olarak (o gün hiç kimse) O’na karşı konuşamayacaktır.”

Bu cümle, mahşerde yargılama esnasında hiçbir kulun Yüce Allah’a karşı hiçbir söz söyleme imkânının olamayacağı mesajını içermektedir.

ı. Âyeti bağlama uygun olarak düşündüğümüzde, bu hitap, cennette vereceği sınırsız nimetler konusunda hiç kimsenin Yüce Allah’a itiraz edemeyeceği anlamına gelmektedir. Bu hitap aynı zamanda, hiçbir varlığın hiçbir şekilde Yüce Allah’ın işine karışamayacağı anlamını da beraberinde getirmektedir.

ıı. Gerek azaba uğratılanlar, gerekse nimetle buluşturulanlar azabın hafifletilmesine ve ödülün artırılması konusunda herhangi bir müdahale hakkına sahip olamayacaklardır. Hesap gününün tek sahibi olarak Yüce Allah, dilediği işlemleri sadece kendisinin yapabileceğini ve bu noktada hiçbir fikre ihtiyaç duymayacağını belirtmiş olmaktadır. Bu arada bütün yaratıklar da kendileriyle ilgili verilen karara saygı duymak zorunda kalacaklardır.

ııı. Dünya hayatında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını alaya alıp, gereken saygıyı göstermeyen ve ileri geri konuşmaktan sakınmayıp aklına estiği gibi hakaret savuranlar, mahşerde hiçbir şekilde konuşamayacak, isteseler dahi kendilerine izin verilmeyeceği için mazeret dahi ileri süremeyeceklerdir.(51) Bu dünyada Yüce Allah’ı konuşturmamak için elinden gelen her şeyi yapanlar, Allah’ı hayata katmayanlar, O’na adeta “sen gökte dur, orasını idare et; ama bizim işlerimize karışma” diyenler, âhirette Allah’ın huzurunda başları eğik, pişmanlık içinde olacaklar ve çıt çıkaramayacaklardır.(52)

ıv. Âyetten bu yorumu anlamak mümkün olmakla beraber, Nebe’ 78/37’deki ifade, ödülün hemen peşinden geldiği için, konuşmaya imkân bulamayacak kişilerin nimet verilenler olduğunu söylemek daha yakın bir ihtimaldir. Çünkü Yüce Allah onların hak ettiklerini fazlasıyla kendilerine vermiş olacağı için, yeni bir talep ya da verileni beğenmemekten kaynaklanan bir konu gündemde olmayacaktır. Asıl anlam bu olsa da, diğerleri de âyetin mesaj alanında bulunmaktadır, diyebiliriz.

b) Mahşer Duruşması

Yüce Allah, sûresinin 38-40. âyetlerinde önce mahşerde yaşanacak duruşmanın bir anlamda bazı detaylarını şu şekilde vermektedir: “Ruh(lar)ın ve meleklerin saf duracakları o gün, Rahmân’ın izin verdiklerinden başkaları konuşamayacaktır; konuşan da doğruyu söyleyecektir.”

Ardından, dünya hayatının geçiciliğine dikkat çekilerek ve asıl günün de mahşerde yaşanacağı bildirilerek, inkârcılar başta olmak üzere bütün insanlık uyarılmakta ve Rabbe giden yolun takibi kendilerinden şu beyanıyla istenmektedir: “İşte (ruhların ve meleklerin saf duracağı) o gün gerçektir, gerçekleşecektir. O halde dileyen, Rabbine bir dönüş (O’na dönen bir yol) tutar.”

Son âyette ise bütün insanlar “yakın azab”a karşı uyarılmakta, aksi takdirde mahşerde yaşanacak pişmanlıkların kişiye hiçbir yararının olamayacağı şöyle hatırlatılmaktadır: “Biz, yakın bir azap ile sizi uyardık. O gün kişi, önceden yaptıklarına bakacak ve kâfir insan, ‘Âh, keşke toprak olsaydım!’ diye feryat edecektir.”

ı. Ruhların ve Meleklerin Saf Durması

يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلٰٓئِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ اِلَّا مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحْمٰنُ وَقَالَ صَوَابًا “Ruh(lar)ın ve meleklerin sıra sıra duracakları o gün, Rahmân’ın izin verdiklerinden başkası konuşamayacaktır; (konuşan da) doğruyu söyleyecektir.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَقُومُ yekûmü fiili “kalkar(lar)”; الرُّوحُ er-rûhu kelimesi “ruh, ruhlar”; وَالْمَلٰٓئِكَةُ ve’l-melâiketü sözcüğü “ve melekler de”; صَفًّا saffen kelimesi “saf saf, dizi dizi”; لَا يَتَكَلَّمُونَ lâ yetekellemûne fiili “konuşamazlar”; اِلَّا مَنْ اَذِنَ illâ men ezine istisnası “izin verdi(kleri)nden başkası”; لَهُ lehû ifadesi “kendisine, onun için”; الرَّحْمٰنُ er-rahmânu kelimesi “Rahmân’ın, Allah’ın”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve dedi, der, (şöyle) diyecek”; صَوَابًا savâben kelimesi ise “doğruyu, hakikati” demektir.

Yüce Allah, sûrenin 38. âyetinde önce mahşerde yaşanacak duruşmanın bir anlamda bazı detaylarını vermekte, ardından “Rahmân’ın izni” kavramını gündeme getirmektedir.

1. يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلٰٓئِكَةُ صَفًّا “Ruh(lar)ın ve meleklerin sıra sıra duracakları o gün.” Buradaki يَقُومُ yekûmü fiili “kalkmak” anlamına gelse de cümlede صَفًّا saffen kelimesi yer aldığı için Fecr 89/22’nin de işaretiyle her ikisine birden “saf tutmak, saf saf dizilmek” anlamını vermekteyiz.

a) Âyetin bu cümlesini önceki âyetle ilişkili görüp her iki âyetin ilgili bölümünü şöyle tercüme etmek de mümkündür: “Ruh(lar)ın ve meleklerin saf duracakları o gün hiç kimse O’na karşı konuşma imkânı bulamayacaktır.” Bu anlama göre, bu cümle önceki âyette yer alan “konuşamama”nın yerini ve zamanını ifade etmiş olur. Bu tercih uzak ihtimal olsa da bazıları tarafından benimsenen bir görüştür.

b) Diğer ihtimale göre ise, bu cümle müstakildir ve kendisinden sonraki cümlenin başlangıcını oluşturmaktadır. Bu durumda da bütünüyle âyetin anlamı şöyledir: “Ruh(lar)ın ve meleklerin saf duracakları o gün Rahmân’ın izin verdiklerinden başkaları konuşamazlar; konuşan da doğruyu söyler.”

Bu tercihe göre de durum bütünüyle mahşerle ilişkilendirilmekte ve duruşma için şöyle bir detay verilmektedir: Yargılama işleminde başlangıç ruh ve meleklerin saf saf dizilmesiyle şekillenecektir. Bizim tercihimiz de bu istikamettedir.

c) Âyette sözü edilen الرُّوح er-rûh ile kast edilen kimdir? Bu çok yerinde bir sorudur ve âyeti doğru anlamada önemli bir konumdadır.

ı. Bazı âlimler burada الرُّوح er-rûh “Rûh”tan kastın “Hz. Cebrâîl” olduğunu söylemişlerdir. “Melekler” kavramının kapsamında Hz. Cebrâîl de bulunduğu için bu görüş çok itibar görmemektedir.

ıı. Bazı âlimler ise âyetteki الرُّوح er-rûh kavramının çoğul olarak “bütün insanların ruhları”nı ifade ettiğini söylemişlerdir.(53) Bazıları da aynı anlamı vermek üzere ifadenin aslında zü’r-rûhı “ruhu olanlar” takdirinde olduğunu beyan etmişlerdir.(54) O zaman mahşerde bütün insanların bedenleri ruhlarıyla buluşturulup meleklerle birlikte kalkıp saf tutacaklardır.

Zaten bazı âlimlerimiz Sûr’a ikinci üfürüşü “ruhların suretlere üflenmesi”, yani bedenlerin ruhlarla buluşturulması olarak anlamaktadırlar.(55) Dolayısıyla bu görüşe göre, yargılama başlamadan önce insanlar ve melekler hazır bir halde bekleyişe girecekler ve Yüce Allah’ın fermanının gelmesini bekleyeceklerdir.

ııı. Kur’ân’da yedi kez(56) geçen صَفّsaff kelimesi “gruplar halinde” manasına gelmektedir. Bu doğrultuda Fecr 89/22. âyette şu bilgi verilmektedir: “Melekler saf saf dizili iken Rabbin(in emri) geldiği zaman (durumunuz ne olacak?)” Bu âyette sözü edilen işlem, Sûr denilen boruya ikinci kez üfürülmesiyle mahşerde yaşanacak gerçekler arasında yer alacaktır. Bu arada Kehf 18/48’de insanların Yüce Allah’a saf saf halinde arz edileceklerinden söz edilmektedir.

Kur’ân’da verilen bilgilere göre mahşer hayatı, “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a arz edilme”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” şeklinde birbirini izleyen yedi aşamadan oluşacaktır.(57)

İşte bu aşamalardaki olaylardan biri, sorgulama için meleklerin ve dolayısıyla Yüce Allah’ın emrinin gelmesi işlemidir. Yorumunu yapmaya çalıştığımız Nebe’ 78/38’i de düşünürsek, meleklerin gelişinin insan ruhlarıyla birlikte gerçekleşeceğini kabul etmek durumunda oluruz. Tam gerçeği Yüce Allah bilir.

2. لَا يَتَكَلَّمُونَ اِلَّا مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحْمٰنُ وَقَالَ صَوَابًا “Rahmân’ın izin verdiklerinden başkası konuşamayacaktır; (konuşan da) doğruyu söyleyecektir.” Bu âyette ifade edilen konuşamama durumu kimlerle ilgilidir? Kullanılan zamirler ve Kur’ân bütünlüğüne göre bu sorunun birden çok cevabı bulunabilir.

a) Elmalılı’nın ifadesine göre, bunlar “ruhlar ve melekler” olabilirse de, önceki âyette sözü edilen “hitaba imkânı olmayan herkes” anlamına alınması daha doğrudur.(58) Buna göre, Yüce Allah’ın izni olmadan mahşerde hiçbir varlık, hiçbir isteği, hiçbir şekilde dile getiremeyecektir. Bu durumda لَا يَتَكَلَّمُونَ lâ yetekellemûne fiilindeki zamir kendinden önceki ilgili bütün kelimelere gidebilir.

b) Konuşamayanlar sadece “insanlar” olabilir. Zaten bir önceki âyette, insanların konuşamayacağı beyan edilmekteydi. Bu durumda لَا يَتَكَلَّمُونَ lâ yetekellemûne fiilindeki zamir daha uzaktaki, yani bir önceki âyetteki لَا يَمْلِكُونَ lâ yemlikûne fiiline gider. Bu uzak bir ihtimaldir.

c) Konuşamayanlar “melekler” olabilir; çünkü kendilerine izin verilmesinden söz edilenler onlardır. Dahası لَا يَتَكَلَّمُونَ lâ yetekellemûne fiilindeki zamir, kural gereği en yakın olarak الْمَلٰٓئِكَةُ el-melâikeh kelimesine gidebilir. Üstelik aynı cümledeki لَا lâ edatı ile اِلَّا illâ edatları vurgu ifade etmek için birlikte kullanılmıştır; zorunluluk olmadıkça ikisini birbirinden ayrı düşünmek doğru olmaz. Bu durumda, meleklerin dışında hiçbir varlığın konuşamayacağı anlaşılacağı gibi, meleklerin konuşmasının da izne bağlı olacağı dile getirilmiş olmaktadır.

3. Konuşabilmenin şartı var mıdır? Konuşabilecek durumda olacak varlıklar bunu ne zaman gerçekleştirebilecekler?

a) Yüce Allah’ın izninden sonra konuşacakların “insanlar” olduğunu kabul edenler, konuyu şefaatle ilişkilendirmektedirler. Bu âyette veya bütünüyle sûrede şefaatle ilgili hiçbir işaret olmadığı için, bu tercihi zorlama bir yorum olarak görmekteyiz. Kaldı ki genellikle, konuyu şefaatle ve insanlarla ilgili görenler Enbiyâ’ 21/28’i delil getirirler. Oysa bu âyette sözü edilenler insanlar değil, meleklerdir.

Necm 53/26’nın da delaletiyle, melekler Yüce Allah izin verdikten sonra sadece Allah’ın razı olduklarına şefaat edeceklerdir. Açıkça anlaşılıyor ki Nebe’ 78/38’deki konunun şefaatle ilgisi yoktur; olsa da şefaat etmesine izin verilecek olanlar insanlar değil, meleklerdir.

b) Konuyu eğer “melekler” olarak kabul edersek, bu konuşmanın Yüce Allah’ın izninden sonra gerçekleşeceği anlaşılmaktadır. Âyetteki lâ ve illâ edatları bir anlamda bu tercihi zorunlu kılmaktadır. Dahası مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحْمٰنُ “Rahmân’ın izin verdiği kişi” ifadesi, izin bekleyenlerin olduğunu gösterir ki bunlar meleklerdir. Çünkü onlar yargılamanın başlatılması ve sistemin işletilmesi için de emir bekleyeceklerdir.

“Rahmân’ın izin verdiği kişi” ifadesini, dolaylı olarak “Rahmân’a kulak veren”, “O’nun emrini veya buyruğunu can kulağıyla dinleyen”, “gelecek emrin gereğini yerine getirmeyi bekleyen varlık” şeklinde yorumlamak, konuyu daha da netleştirmektedir. Mahşer insanların konuşma yeri değil, gerçeği konuşanları dinleme yeridir.

Nebe’ sûresinin 37. âyetinde de ifade ettiğimiz üzere, dünya hayatında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını alaya alıp, gereken saygıyı göstermeyen ve ileri geri konuşmaktan sakınmayıp aklına estiği gibi hakaret savuranlar, mahşerde hiçbir şekilde konuşamayacak, isteseler de kendilerine izin verilmeyeceği için mazeret ileri süremeyeceklerdir.(59)

4. Kanaatimizce bu iş için can kulağıyla buyruk bekleyen varlıklar “melekler”dir ve onlar da وَقَالَ صَوَابًا ve kâle savâbâ ifadesi gereği, sadece ve sadece gerçeği söyleyeceklerdir. Onların farklı yönlerde kullanacağı iradesi olmadığı için, gerçeğin dışında bir şey söylemeleri mümkün değildir.

Bu durumda Yüce Allah, melekleri programladığı temel esas üzere orada konuşturacak ve amellerini yazdıkları bütün insanlar hakkında şahitlik edeceklerdir. Nitekim Kur’ân’da insanların yargılanması esnasında meleklerin şahitliğiyle ilgili âyetler de vardır.(60)

Özetle söyleyelim ki, bu âyette konuşmasından söz edilenler yani Yüce Allah’ın izin verdiği ve sadece doğruyu söyleyecek olanlar “melekler”dir. İlâhî huzurda sadece onlar konuşabileceklerdir ve bu konuşma da bir anlamda onların zaten dünyada kaydettikleri insan davranışları hakkında şahitlikte bulunmaları şeklinde tecelli edecektir.

Çünkü mahşerdeki duruşmada artık yapanlar değil, yapılanlar konuşacak veya konuşturulacaktır. Yapılanlar kayıt altına alındığı için adeta bir film gibi her şey insanın bilgisine sunulacak ve o da verilen karara sadece saygı duymak zorunda kalacaktır. Gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

5. Mahşerde insanların konuşup konuşamayacağıyla ilgili olarak Murselât 77/35-36’da geniş bilgiler verdiğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İnsanlar mahşerde Yüce Allah’ın istediği ve dilediği şekilde davranacaklar, kendi başlarına buyruk bir durum ortaya koyamacaklardır.

ıı. Mahşer ve Hakk’a Giden Yolun Tutulması

ذٰلِكَ الْيَوْمُ الْحَقّ فَمَنْ شَآءَ اتَّخَذَ اِلٰى رَبِّه۪ مَاٰبًا “İşte o gün gerçektir. Dileyen, Rabbine bir dönüş (yolu) tutar.”

Âyetteki ذٰلِكَ الْيَوْمُ zâlike’l-yevmu ifadesi “işte o gün”; الْحَقُّ el-hakku kelimesi “gerçektir, gerçekleşecektir”;فَمَنْ شَآءَ fe men şâe fiili “dileyen, her kim dilerse”; اتَّخَذَ ittehaze fiili “edinir, tutar, takip eder”;اِلٰى رَبِّه۪ ilâ rabbihî ifadesi “onun kendi Rabbine”; مَاٰبًا meâben kelimesi ise “dönüş, varış, gidiş” demektir.

Yüce Allah dünya hayatının geçiciliğine dikkat çekerek ve asıl günün mahşerde yaşanacağını bildirerek, inkârcılar başta olmak üzere bütün insanlığı uyarmakta ve kendilerinden Rabbe giden yolun takibini istemektedir.

1. ذٰلِكَ الْيَوْمُ الْحَقّ “İşte o gün gerçektir.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “İşte (ruhların ve meleklerin saf duracağı) o gün gerçektir (gerçekleşecektir).” Âyetin bu cümlesi hakkında farklı tercümeler ve bu doğrultuda iki farklı yorum yapmak mümkündür:

a) “İşte (ruhların ve meleklerin saf duracağı) o gün gerçektir, gerçekleşecektir.” Gramer açısından âyetteki ذٰلِكَ الْيَوْمُ zâlike’l-yevmu ifadesini “mübtedâ”, الْحَقُّ el-hakku kelimesini ise “haber” yaparak bu anlam elde edilir.

Bu durumda âyetin maksadı Vâkı‘a 56/1-3, Hâkka 69/1-3 ve Kâri‘a 101/1-3 gibi âyetlerde belirtildiği üzere, kıyâmet ve mahşerin mutlaka gerçekleşeceği bilgisini vermektir. Âyetteki öncelikli muhatap, kıyâmeti ve âhireti inkâr edenlerdir. Hakkında bunca detay verilen o gün muhakkak gerçekleşecektir, bunda hiçbir şüpheye mahal yoktur.

Aynı anlamın devamı olarak, o günde bütün haklar sahibiyle buluşturulacak, yapılan her türlü yanlışlık hak ettiği karşılığı bulacaktır. Âyetin anlam derinliğinde hem o günün gerçekleşeceği bilgisi vardır; hem o günde hakikatin ortaya çıkıp herkes tarafından anlaşılacağı beyan edilmiş olmaktadır; hem de her hakkın yerini bulacağı ifade edilmektedir.

b) Bu cümleye “İşte o, (kesin olarak gelecek) gerçek gündür” şeklinde anlam vermek de mümkündür. Bu durumda âyetteki ذٰلِكَ zâlike edatını “mübtedâ”, الْيَوْمُ el-yevm kelimesini “haber”, الْحَقُّ el-hakk sözcüğünü de onun “sıfatı” kabul ederek bu anlama ulaşmış oluruz.(61)

Bu tercümeye göre mesaj nasıl bir hâl almaktadır? Yüce Allah bu durumda dünya hayatının geçiciliğine dikkat çekmiş ve gerçek hayatın ya da gerçek günün mahşerde yaşanacağını beyan etmiş olur. Geçici dünya hayatı, ebedî âhiret hayatı için yaşanırsa hayat doğru yaşanmış olur; doğru bir yatırım gerçekleştirilmiş olur. Hakkın tecelli ettiği gündür o beklenen gün. Bu nedenle asıl hayat, uğrunda çalışılıp fedakârlık yapılan âhiret hayatıdır.

2. فَمَنْ شَآءَ اتَّخَذَ اِلٰى رَبِّه۪ مَاٰبًا “Dileyen, Rabbine bir dönüş (yolu) tutar.” Bu cmle şöyle de anlaşılabilir: “(O halde), dileyen, Rabbine bir dönüş (O’na dönen bir yol) tutar.” Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetin ilk cümlesinde mahşer gününün gerçekleşeceğine dair kesin bilgi vermekte ve daha öncesinde o günde yaşanacakların bir bölümüne dikkat çekmektedir.

Artık bilgilendirme ve uyarılar yapıldığına göre, geriye insan iradesinin bu yolda kullanılması kalmaktadır. İşte Yüce Allah, bu âyette dileyen herkesin Rabbine giden yolu tutabileceği bilgisini vererek, herkesten bu yolu tutmasını istemektedir.

Âyetin bu cümlesinde “Kur’ân-İrâde-Hidâyet İlişkisi”ne değinmekte yarar vardır.

a) Tefsirimizin ilk cildinde Giriş bölümünde de açıkladığımız üzere, Kur’ân’ın bir ismi de tezkirah’dır, yani gerçeği hatırlatmaktır. Zikr (tezkirah ve zikrâ) kalıplarında bu kelime “gerçeğin hatırlatılması” anlamına gelmekte ve pek çok âyette Kur’ân’ın bir ismi olarak yer almaktadır.(62)

b) Genelde bütün konular, özelde kıyâmet, âhiret ve mahşerle ilgili bu sûrede anlatılan konuların hepsi birer öğüttür, hatırlatmadır. İşte bu öğütten kimlerin yararlanabileceği konusunda verilen cevaplardan birisi Nebe’ sûresinin bu âyetinde yer almaktadır: “Dileyen, Rabbine dönen veya varan bir yol tutar.”

Demek ki istikameti dilemek gerekir. Tekvîr 81/28’e göre Kur’ân “İçinizden doğru yolda gitmek isteyenler için (bir hatırlatmadır).” İşte bu ifade Kur’ân’ın öğüt oluşundan kimlerin yararlanacağını ortaya koymaktadır.

c) Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, hidâyet vermek ve doğru yolu göstermek sadece Yüce Allah’a aittir.(63) Gösterilen bu yolu tercih etmek ise insana bırakılmıştır.(64) Bu noktada Hz. Peygamber bile devreye girememekte ve kişi istemediği sürece sevdiğini dahi hidayete erdirememektedir.(65)

Kur’ân’da, hidayeti kulun istemesi gerektiği(66) ve hidayetin isteyene verileceği açıkça ifade edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta terk eder.(67) Peygamberin (as) yapabileceği şey, Yüce Allah’ın da çağırdığı gibi(68) Allah’ın yolunu göstermek ve ona davet etmektir.(69) İman edene(70) ve Hakk’a yönelene hidayet edilir.(71) Çünkü Fâtiha 1/6’da da olduğu gibi hidayet bir isteğin sonucudur.(72)

d) Kehf 18/29’da hakkın, yani gerçeğin Rabbimiz tarafından bildirildiği ifade edilmekte, artık dileyenin inanabileceği, dileyenin ise inkâr edebileceği, ancak inkârcılara azabın hazırlandığı vurgulanmaktadır. Teğâbun 64/2’de ise “İnsanları Yüce Allah’ın yarattığı, bazılarının mümin, bazılarının ise kâfir olduğu” beyan edilmektedir. Benzer bir mesaj İnsan sûresinin üçüncü âyetinde de söz konusudur.

Bu durumda insanların, sonuçlarına katlanmak kaydıyla serbest bırakıldığı açıkça ortaya konulmaktadır. Kur’ân’dan öğüt almak isteyenler için onun insana tanınmış bir fırsat olduğunu beyan eden Tekvîr 81/27-28’de sözü edilen husus açıkça budur.

e) Bazı âyetlerde mutlak anlamda, Yüce Allah’ın kudretinin her şeye yeteceği, dilerse herkesi hidayete erdirebileceği de beyan edilmektedir.(73) Bu husus elbette doğrudur; dilemesi halinde herkesi inandırabileceği gerçeğine rağmen, Yüce Allah bunu insan iradesi olmadan dilememiştir; çünkü bu durumda hayatın bir imtihan alanı oluşu anlamını kaybedecektir.

Yüce Allah kulun hidâyeti veya istikameti dilemesi durumunda kesinlikle devre dışında bırakılmamaktadır. Hidâyeti veya istikameti dileyenler için, onu onaylayan makam yine ilâhî iradedir.

f) “Kur’ân’ın, istikamet sahibi olmak isteyenler için tezkirah, yani hatırlatma oluşu”ndan sonra zikredilen Tekvîr 81/29’daki “Böylece zaten âlemlerin Rabbi Allah’ın dilediğini dilemiş olursunuz” anlamındaki âyete göre, insanlardan bunu gerçekleştirenler, aslında zaten Yüce Allah’ın dilediğini dilemiş olacaklardır.

Yüce Allah, insanların hidayete ermelerini istemektedir. Onun için insana fıtrat, vicdan, akıl ve irade vermiş, kitaplar ve peygamberler göndermiş, hayat prensipleri belirlemiş, kıyâmet ve âhiret hakkında Nebe’ sûresi ve diğer pek çok sûrede detaylı denebilecek bilgiler vermiştir.

g) Küfür ve şükür ilişkisi bağlamında kulları için Yüce Allah’ın belirlediği sistem şu âyettedir: “Eğer nankörlük ederseniz unutmayın ki Allah size asla muhtaç değildir ve kullarının nankörlüğünden hoşnut olmaz, buna razı değildir. Şükredecek olursanız işte O sizin bu tavrınızdan hoşnut olur.”(74) Yüce Allah, kullarının hidayet üzere yaşamalarından razı olacaktır ve bu nedenle, öğüt olan Kur’ân’ı onlara göndermiştir.

Müddessir 74/54-56, İnsân 76/29-30 ve ‘Abese 80/11-12’de de ifade edildiği üzere, Kur’ân’ın öğüdünden yararlanmak isteyenler, aslında Yüce Allah’ın onlardan istediği hidayeti dilemiş olacaklardır. Yüce Allah onlar için istedikleri hidayeti yaratacak ve kendilerine ihsan edecektir.

h) Nebe’ sûresinin 39. âyetinde Yüce Allah mahşer duruşmasına özellikle dikkat çekmek için sûrenin başından itibaren çeşitli bilgiler vermekte ve sonunda mahşer gününün gerçekleşeceğine vurgu yapmaktadır. Bu vurgudan sonra, kullarından dileyen herkesin Allah’a giden veya O’na dönen yolu bulabileceğini beyan ederek, aslında o yolun bulunmasını istediğini beyan etmiş olmaktadır.

İşte bütünüyle Kur’ân veya özel olarak bu sûre, âhiret gerçeklerini öğrenmede önemli bir değer ve bilgilendirme kaynağıdır. Yüce Allah’ın istediği şey, insanların bu bilgilerden yararlanmaları ve Kur’ân doğrultusunda hayatlarını inşaya çalışmalarıdır.

i) Yüce Allah, Yûnus 10/25’te herkesi Dâr-ı Selâma, İslâm’a, Kur’ân’a, yani dünyada “esenlik içerisinde bir hayata” çağırmakta ve dileyen herkesi o yola ulaştıracağını ilân etmektedir.

Davet Yüce Allah’tan geliyor, bir anlamda ilâhî irade garantisi de veriliyor; pek çok âyet bu konuda ışık sunuyor olmasına rağmen, insanların bu hakikat yolunu tercih etmemek için bahanelere sarılmaları, onlar için felaket habercisidir. Yüce Allah, Nebe’ 78/39’da ve bu başlıkta saydığımız onlarca âyette O’na ulaşacak yolun herkese açık olduğunu beyan ederek, o yolun yolcularına adeta şöyle seslenmektedir:

“Dileyenler Rabbine giden yolu bulsunlar. Bunun önünde engel yoktur.” Rabbimiz bizi de o yolun yolcuları arasına katsın. Âmîn.

ııı. Cehennem Azabına Dair Uyarı

اِنَّآ اَنْذَرْنَاكُمْ عَذَابًا قَر۪يبًا يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ وَيَقُولُ الْكَافِرُ يَا لَيْتَن۪ي كُنْتُ تُرَابًا “Şüphesiz ki biz sizi yakın bir azap ile uyardık. O gün kişi önceden ellerinin yaptıklarına bakacak ve kâfir (olanlar) ‘Ah, keşke toprak olsaydım!’ diyecektir.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَنْذَرْنَاكُمْ enzernâküm fiili “sizi uyardık, uyarıyoruz”; عَذَابًا قَر۪يبًا ‘azâben karîben tamlaması “yakın bir azap ile”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَنْظُرُ yenzuru fiili “bakar, görür”; الْمَرْءُ el-mer’ü kelimesi “kişi”; مَا قَدَّمَتْ mâ kaddemet ifadesi “yapıp öne sürdüğü şeyi, amellerini”; يَدَاهُ yedâhü tamlaması “onun kendi ellerinin”; وَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve söyler, (şöyle) söyleyecek, diyecek”; الْكَافِرُ el-kâfiru kelimesi “kafir, inkarcı kişi”; يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadesi “âh, keşke ben”; كُنْتُ küntü fiili “(şöyle) olsaydım”; تُرَابًا türâben kelimesi ise “toprak” demektir.

Bu âyette bütün insanlar “yakın azab”a, yani mahşerdeki azaba karşı uyarılmakta, aksi takdirde orada yaşanacak pişmanlıkların hiçbir yararının olamayacağı beyan edilmektedir.

1. اِنَّآ اَنْذَرْنَاكُمْ عَذَابًا قَر۪يبًا “Şüphesiz ki biz sizi yakın bir azap ile uyardık.” Sûrenin bu son âyetinde üç husus üzerinde durmak istiyoruz.

a) “Biz” Kalıbının Muhtemel Anlamları

Kadr 97/1’de detaylı bir şekilde açıklayacağımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’da kendisini ifade bağlamında bazen “ben”, bazen “o”, bazen de “biz” zamirlerini kullanmaktadır. Bunun muhtemel sebebi, öncelikle bir insan gibi veya bir cinsiyet sahibi ya da algılanabilir bir özellikte olmadığını insanlara bildirmektir.

Yüce Allah’ın kendisi için “Biz” demesinin şöyle gerekçeleri de olabilir: Yüce Allah, bununla insanlara alçak gönüllülüğü ve “ben” değil, “biz” demeyi öğretmeyi kast etmiş olabilir. Ayrıca “biz” diyerek istişarenin önemini, Kendi yüceliğini ve erişilmezliğini insanlara hatırlatmayı amaçlamış da olabilir. İnsanların uyarılması için “melek elçi görevlendirme sistemi”ne dikkat çekmek üzere “biz” ifadesinin kullanılmış olması da muhtemeldir.

Nebe’ sûresinde Yüce Allah sıklıkla nâ “biz” ifadelerini kullandıktan sonra rabb ve rahmân sıfatlarına yer vermektedir. Son âyette yeniden “biz” zamirine dönerek, bir taraftan “Büyük Haber”e gönderme yapmak istemekte, diğer taraftan da muhatapların dikkatini çekmek için “iltifat sanatı”nı(75) kullanmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin başındaki اِنَّآ innâ ifadesinin ve اَنْذَرْنَا enzernâ fiilindeki nâ zamirinin çoğul olarak getirilmesinin muhtemel gerekçesi şu olabilir: Uyarı çok yüce ve aşkın bir güç tarafından yapılmaktadır, uyarı çok önemlidir, bütün muhatapların buna karşı çok dikkatli davranması da hayâtî bir önem arz etmektedir. Bu uyarının şakası yoktur, çünkü bilginin önemi göndereninin yüceliğinden kaynaklanmaktadır.

b) Uyarılanlar Kimlerdir?

Âyetin öncesiyle bağlantısı kurularak buradaki muhatabın “inkârcı, azgın, cehennemlik olma yolunu tercih etmiş, nankör insan tipi” olduğunu söylemek daha doğrudur.

Konu bütünlüğü açısından âyete bakıldığında, özellikle muhatapların bu tip insanlar olduğu akla gelen ilk ihtimaldir. Bu tip azgın ve nankör insanlar, aslında azabı inkâr ettikleri için Yüce Allah onlara bir taraftan azabın var olduğunu kesin bir dille hatırlatmakta, diğer taraftan da bu azabın yakınlığına dikkatlerini çekmektedir.

Nebe’ sûresinin 21-30. âyetleri arasında, inkârcılara yönelik cehennem azabına dair çeşitli detaylar verilmekte ve onların imansızlığı giderilmeye çalışılmaktadır. Verilen bilgilerden yararlanmayı tercih etmeyen inkârcı azgınlara karşı Yüce Allah, son bir defa daha azabın gerçekliğini hatırlatmakta ve orada yaşanacak pişmanlık cümlelerine yer vermektedir.

Özellikle Nebe’ sûresinin 39. âyetindeki “İşte Gerçek Gün odur” veya “İşte o gün muhakkak gerçekleşecektir” bilgisi de düşünülerek, öncelikle âhireti ve mahşer duruşmasını inkâr edenlerin âyette uyarıldığını belirtmekte yarar vardır.

Yüce Allah, bu cümlede bütün insanlara hitaben, onları daha önce olduğu gibi uyardığını ve son vahiy olan Kur’ân ile bu uyarının devamlılığını da ifade etmiş olabilir. Âyetteki كُمْ küm “sizi” zamiri, hitabın öncelikle ilk muhataplar olduğunu gösterse de, bu durum maksadın genel ve mesajın evrensel olmasına hiçbir şekilde engel değildir.

İster bütün zamanların inkârcıları olsun, isterse bütün zamanların müminleri olsun, bu âyetteki “ilâhî uyarı”nın sonuçta herkesi ilgilendirdiğini söylemekte ve bu gerçeği vurgulamakta yarar vardır. Çünkü Yüce Allah insanlığı peygambersiz, yani uyarıcısız bırakmamıştır.(76) Yüce Allah, ilk insan neslinden itibaren sayısını bilemeyeceğimiz kadar peygamberler göndermiş ve onların genel olarak sıfatlarını mübeşşirîne ve münzirîne, yani “müjdeleyiciler ve uyarıcılar” olarak belirlemiştir.(77)

Nebe’ 78/40’taki اَنْذَرْنَا enzernâ “uyarmak” kelimesi de aynı kökten bir sözcük olarak belirlendiği için, ilâhî uyarının evrensel olduğunu ve tarihinin insanlık kadar eskilere uzandığını özellikle belirtmek durumundayız.

Bu mesajın evrenselliğini ispat bağlamında çok önemli bir bilgi içeren Fâtır 35/24’ü de burada hatırlatmak gerekmektedir: “Biz seni bir amaçla, bir müjdeci ve uyarıcı olarak gönderdik. Zira hiçbir ümmet yoktur ki içlerinde bir uyarıcı olmasın.” İşte bu âyete göre de Yüce Allah, bütün ümmetlere birer peygamber veya daha fazla uyarıcı göndermiştir; uyarıcıyı ifade eden kelime, özellikle nezîr olarak belirlenmiştir.

Uyarı konusuyla ilgili pasajlarda kullanılan kelimelerin genellikle aynı kökten gelecek şekilde seçilmesi gerçeğinden hareket ederek, Nebe’ 78/40’ta sözü edilen uyarının evrensel anlamda bütün insanlık tarihini içerdiğini, bu nedenle mesajın evrensel olarak anlaşılmasının önemli delillere sahip olduğunu belirtmekte yarar vardır.

c) Yakın Azap Hangisidir?

Yüce Allah Nebe’ sûresinin son âyetindeki “Biz, sizleri yakın bir azap ile uyardık” ifadesinde çok açık bir şekilde insanları “yakın bir azap” ile uyarmaktadır. Söz konusu bu “yakın azap”, âyetin bağlamından ve devam eden cümlelerinden de kolayca anlaşılabileceği gibi “kıyâmet günü gerçekleşecek azap”tır.

Sözün burasında “yakın azab”ın gerçekleşeceği Kıyamet gününün de yakın olduğu bağlamında Enbiyâ’ 21/1, 97 ve Kamer 54/1’de de bilgiler verildiğini hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Dahası Me‘âric 70/6-7’de verilen “Onlar onu uzak görüyorlar; biz ise yakın görüyoruz” şeklinde verilen bilgi de bu çerçevede aynı hakikate dikkat çekmektedir.

Nebe’ sûresinin içeriğine bakıldığında, surenin ilk âyetlerinde “Büyük Haber” diye soru sorulduğu ve cevabının da “kıyâmet-âhiret süreci” diye verildiği görülmektedir. Bu arada, diriltilmeyi kabul etmeyenlere yönelik olarak, dünyanın sahip olduğu muhteşem düzen ibret olsun diye hatırlatılmakta, tabiattaki dirilişin aslında âhiretteki dirilişi haber verdiği ve bunu gösterdiği ifade edilmektedir.

Geniş bir şekilde açıklamaya çalıştığımız üzere, bu bağlamda özellikle de Nebe’ sûresinin 17. âyetinden sonra kıyâmet ve sonrası tanıtılmakta, önce 21-30. âyetler arasında cehennemliklerle ilgili yaşanacaklar verilmekte, ardından 31. âyetten itibaren bu defa muttakîlerle ilgili ödüllerden söz edilmektedir.

37 ve 38. âyetlerde Yüce Allah’ın izin verdiği meleklerden başka hiç kimsenin konuşamayacağı, onların da sadece gerçeği konuşacakları, bir anlamda gerçeğe şahitlik edecekleri belirtilmektedir. Daha sonra 39. âyette kıyâmet gününün “gerçek” olduğu vurgulanmakta, yorumunu yapmakta olduğumuz 40. âyette de Yüce Allah’ın insanlara dünyada ilettiği “yakın azap” uyarısı yer almaktadır.

Yüce Allah’ın beyanına göre, âhirette, yani mahşer yargılamasından sonra yaşanacak olan azap “yakın azap”tır. Çünkü Yüce Allah, “İnsanlar onu (kıyâmeti) uzak görüyorlar, ancak biz ise onu yakın görüyoruz”(78) buyurarak kıyâmetin ve sonrasının aslında çok yakın olduğunu beyan etmektedir. Cehennemdeki ateş azabı yakındır; çünkü kıyâmet çok yakındır.(79)

İşte Yüce Allah bu gerçeği dile getirerek ölümü veya kıyâmeti ya da mahşeri kendilerinden uzak gören herkesi uyarmakta ve aslında ölümün de, Son Saat’in de, mahşerin de çok yakın olduğunu beyan etmektedir. Özellikle inkâr edenler için bu uyarı aynı zamanda bir gözdağı niteliğindedir.

2. يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ “O gün kişi ellerinin önceden yaptıklarına bakacak” Bu cümlede mahşerde yaşanacak bir gerçeklik gündeme getirilmektedir.

a) Âhiretteki Bilgilendirme

Yüce Allah âyetin يَوْمَ yevme edatıyla başlayan kısmında insanların dünyada yaptıklarını göreceklerini beyan etmektedir. Buradaki يَنْظُرُ yenzuru fiili, âhirette yaşanacak yüzleşmeyi ifade etmektedir. Bu yüzleşmeler aslında mahşer yargılamasında yaşanacak yedi aşamadan birisi olan “bilgilendirme” işleminin bir gereğidir.(80) Yüce Allah insanları mahşerde çeşitli şekillerde bilgilendireceğini Kur’ân’da şu şekilde ifade etmektedir:

ı. Amel defterini vererek,(81)

ıı. Haber vererek,(82)

ııı. Beyan ederek,(83)

ıv. Kıssa ederek,(84)

v. Organları konuşturarak.(85)

Buna göre insanlar hayır ve şer adına dünyada neler yaptıysalar onların tamamını göreceklerdir.(86) Yapılanlar insanların önüne açık bir kitap olarak çıkartılacak,(87) dünyada ortaya konulmuş olan bütün çalışmaları insanlara gösterilecektir.(88) Sadece yapılanlar değil, insanların içinden geçirdikleri de hesabın konusu edilecektir.(89)

Çünkü bir davranışın ne olarak isimlendirileceği, yapanın niyetine göre şekillenecektir. Bu nedenle, sadece fiiliyata dökülenler değil, bilerek, tasarlayarak ve planlayarak zihindeki çalışmaların bile ortaya döküleceği mahşer duruşması elbette ve elbette yaşanacaktır.

Âyetteki الْمَرْء el-mer’ü kelimesinden maksat “bütün insanlar” olabileceği gibi “nankör insan” tipi de olabilir. Nitekim bazı âlimler maksadın “kâfir insan tipi” olduğu kanaatindedir. Bağlam dikkate alındığında bu tercihin pek de haksız olmadığı kolayca anlaşılmaktadır. Mahşerde insanların dünyada yaptıklarıyla yüzleşmesi ve yaptıklarını görmesi, herkesi ilgilendiren ve herkesin yaşayacağı bir gerçektir. Bu itibarla mesajı evrensel anlamda herkesi ilgilendiren içerikte yorumlamak öncelikli tercihimiz olmaktadır.

Bütün bu ifadelerimizden anlaşılması gereken mesaj şudur: Mahşer duruşmasında insanlar dünyada yaptıklarından ve tasarladıklarından dolayı hesaba çekilmek üzere bütün yaptıklarıyla yüzleştirileceklerdir. Yapılan veya tasarlanan hiçbir fikir ve davranış gizli, saklı kalmayacaktır. Yapılanlar özellikle olumsuz davranışlar hiçbir şekilde sahiplerinin yanına kâr bırakılmayacaktır.

b) “Ellerin Takdimi”

Âyetteki, مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ mâ kaddemet yedâhü ifadesi, “ellerin yapıp öne sürdüğü şeyler, ameller” demektir. Bu ifade, insanın yaptığı ve yapması gerekmesine rağmen yapmadığı her şeyi içine almaktadır. Yapılıp ortaya konulan veya düşünce ile üretilen, fikir veya akıl yürütme şeklinde de olsa insanın iradesiyle ortaya koyduğu küçük-büyük her davranış ve düşünce mahşerde görülecektir;(90) çünkü yapılan her şey kayıt altına aldırılmakta ve ilâhî bilgide muhafaza edilmektedir.(91)

Âyetteki يَدَاهُ yedâhü “elleri” ifadesi, sadece organik olarak iki eli değil, kelimenin “güç, takat” anlamı gereği “bütün bedensel ve fikrî eylemleri” de içermektedir.

İnsanların dünyada yaptıklarını âhirette görecekleriyle ilgili âyetlerden bazıları şunlardır:

ı. “Namazı kılınız, zekâtı veriniz; yaptığınız her iyiliği Allah katında bulacaksınız.”(92)

ıı. “O halde, zaten kolay olan Kur’ân’dan okuyunuz. Namazı kılınız. Zekâtı veriniz! Güzel bir ödünçle Allah’a ödünç veriniz! Kendiniz için önden gönderdiğiniz iyiliğin, Allah katında hayrını daha çok, ödülünü daha büyük olarak bulacaksınız.”(93)

ııı. “Her can neyi hazırladığını bilecektir.”(94)

ıv. “Herkes (yapıp) gönderdiklerini ve (yapmayıp) geride bıraktıklarını bir bir anlayacaktır.”(95)

İnsanoğlu dünyada yapıp öne sürdüğü ve yapmayıp tehir ettiği her şeyi görecek ve bilecektir. Âhirette sistem yeniden inşa edilecek ve herkes dünyada neleri yaptığını ve neleri önemsemeyip terk ettiğini çok iyi bilecektir. Her insan, neyi öncelediğini ve neyi ertelediğini fark edecektir; yaptıklarını ve yapması gerektiği halde yapmadıklarını bilecektir.

Sözün özü şudur: Kur’ân’da çeşitli âyetlerde belirtildiği gibi,(96) Nebe’ 78/40’a göre de, insanoğlu bu dünyada yapıp ettiği ve yapmayıp terk ettiği, kısaca ellerinin takdim ettiği her şeyi mahşerde görecek ve bilecektir. İşte sûrenin bu son âyetindeki mesaj, insanın mahşer duruşmasına hazır olmasını sağlamaya yöneliktir. Çünkü amellerinden hiçbiri gizlide veya saklıda kalmayacak, bütün detaylarıyla birlikte ilâhî huzurda deşifre edilecek, ortaya serilmiş olacaktır.

3. وَيَقُولُ الْكَافِرُ يَا لَيْتَن۪ي كُنْتُ تُرَابًا “Kâfir (olanlar) ‘Ah, keşke toprak olsaydım!’ diyecektir.” Sûrenin bu son cümlesinde ise kafirlerin boş bir temennisi hatırlatılmaktadır.

a) el-Kâfir Kelimesi Kimi İfade Etmektedir?

Bu âyetteki الْكَافِرُ el-kâfir kelimesi, sûrenin başından beri kendisine çeşitli nedenlerle gönderme yapılan “nankör, azgın inkârcı insan tipi”dir. Âyetin bundan önceki cümlesindeki الْمَرْء el-mer’u kelimesini genel anlamda “insanlık” olarak kabul edersek, son cümlede bunun “nankör insan”a indirgendiğini kabul etmek zorunda kalırız.

Eğer âyetin ilk cümlesindeki söz konusu الْمَرْء el-mer’u kelimesini “kâfir insan tipi” olarak yorumlarsak, bu defa da el-kâfir kelimesinin bu kelimeyi açıkladığını ve ondan bedel olduğunu belirtmek durumunda oluruz. Nankör insanın âhiretteki söylemi, bir yakarış olarak anlaşılmalıdır. Bu nedenle, cümlenin ilk iki kelimesinin, âhiretteki feryadı dile getirmekte olduğu kesindir. Böylece ilgili ifadeyi, “Kâfir şöyle feryad edecektir” şeklinde anlamlandırmak daha doğrudur.

b) يَا لَيْتَ Yâ Leyte İfadesinin Anlamı

Âyetteki يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadesi, iki kez pişmanlık anlamı verir: İlki يَا yâ edatıdır; ikincisi de لَيْتَ leyte kelimesidir. لَيْتَ leyte kelimesinin anlamı “keşke”dir. يَا yâ edatının ise üç değişik anlam ihtimali vardır:

ı. Nidâ yani “hitap”: يَا yâ edatı, genellikle kendi asıl anlamı olarak “ey” anlamı verir. Kur’ân’da bunun oldukça fazla örneği mevcuttur.

ıı. “Sevinç, mutluluk”: يَا yâ edatı, bazen “â, ne güzel!” anlamı verir; Yûsuf 12/19 ve Yâsîn 36/26’da bunun örnek kullanımları vardır.

ııı. “Pişmanlık”: يَا yâ edatı, bazen “âh, eyvâh” gibi anlamlara da gelir. Yorumunu yaptığımız âyette ve daha pek çok yerde bunun örnekleri vardır.

Tercümelerde genellikle hesaba katılmayan bu edat, leyte “keşke” kelimesinin anlamıyla geçiştirilir. Oysa يَا yâ edatı, pişmanlığın boyutunu iki katına çıkarmayı amaçlayan bir anlam verir. İkisini de anlama katarak söz konusu ifadeyi, “Âh, ne olurdu, keşke” veya “Âh, n’olaydım, keşke”(97) şeklinde tercüme etmek, bu maksadı açıkça ortaya koymaktadır.

c) Pişmanlık Cümleleri

Fecr 89/24’te geniş bir şekilde ele alacağımız gibi, “suçlu ve nankör insanların âhirette çeşitli pişmanlık cümleleri” olacaktır. Konuyla ilgili detaylı bilgiyi orada verdiğimiz için burada sadece yorumunu yapmakta olduğumuz Nebe’ 78/40. âyetteki bilgileri hatırlatmakla yetineceğiz:

“O gün, kişi önceden yaptıklarına bakacak ve inkârcı kişi, ‘Âh, keşke, toprak olsaydım!’ diyecektir.” Bu âyete göre, kâfir kişi, kendi durumunun nasıl olacağını bildiği ve sonucu gördüğü için toprak olmayı arzu edecektir.

Bu ve benzer âyetlere göre, cehennemlikler sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar, ancak bu itiraflar onların âkıbetini değiştirmeyecektir.(98) Bu noktada inkarcıların toprak olma isteğiyle birlikte hatırlanması gereken Nisâ’ 4/42’nin mealini vermekte yarar görmekteyiz: “İnkar edip Rasûl’e isyan edenler o gün yerin dibine batırılmayı isterler ve Allah’tan hiçbir haberi gizleyemezler.”

“Toprak olma” isteği, kâfirler için “dünyadayken de keşke insan olmasaydım, toprak olup sorumsuz kalsaydım” anlamında da değerlendirilebilir. Ancak bu talepler, yerine getirilmesi mümkün olmayan birer boş arzu olacak ve olumlu anlamda herhangi bir işlem görmeyecektir.

Bu noktada, kâfirlerin dünyadayken alışık olduğu bir cümlenin âhirette pişmanlık cümlesine dönüşeceğini de görmek gerekir. Kâfirler dünya hayatlarında mahşerdeki diriltilmeyi inkâr ettikleri için alaycı bir üslupla “Ölüp toprak olduğumuzda mı diriltileceğiz?”(99) diyorlardı.

Onların alay olarak dillendirdiği bir ifade, mahşerde kendilerinin ciddiyetle gerçekleşmesini arzu edecekleri bir umuda ve hasrete dönüşecektir. Ancak elbette bu, dikkate alınmayacak, sadece söyleyeninin dilinde ve gönlünde bir hasret ifadesi olacak kalacaktır.

Rabbimizden niyazımız mahşerde bu türden pişmanlıklar yaşayacak kişilerden bizleri uzak eylemesidir.

Dipnotlar

• 1 - Bayraklı, age., XXI, 154. 2 - Hadis için bk. Müslim, Birr, 32; Tirmizî, Birr, 18; Ahmed b. Hanbel, II, 277, 360; III, 135, 491; IV, 66, 69; V, 24, 25. 3 - Hadis için bk. Buhârî, İmân, 42; Tirmizî, De‘avât, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 6; Dârimî, Mukaddime, 19. 4 - Müslim, Zikir, 73; Nesâî, İsti‘âze, 13, 65. 5 - Ebû Dâvûd, Sünnet, 5; Tirmizî, İlim, 16; İbn Mâce, Cihâd, 8. 6 - Ahmed. b. Hanbel, II, 392. 7 - Dârimî, Mukaddime, 29. 8 - Mâlik b. Enes, Cihâd, 35.
• 9 - Şems 91/8. 10 - Bakara 2/197. 11 - A‘râf 7/26. 12 - Âl-i İmrân 3/185; Ahzâb 33/71. 13 - Nisâ’ 4/73. 14 - Tevbe 9/20; Mü’minûn 23/111; Nûr 24/52; Haşr 59/20. 15 - Nebe’ 78/31. 16 - Âl-i İmrân 3/188; Zümer 39/61.
  • Şems 91/8 Bakara 2/197 A‘râf 7/26 Âl-i İmrân 3/185 Ahzâb 33/71 Nisâ 4/73 Tevbe 9/20 Mü'minûn 23/111 Nûr 24/52 Haşr 59/20 Nebe' 78/31 Âl-i İmrân 3/188 Zümer 39/61
• 17 - En‘âm 6/16; Câsiye 45/30. 18 - Burûc 85/11. 19 - Âl-i İmrân 3/185. 20 - Ahzâb 33/71. 21 - Yüzü ağaranların Allah’ın rahmetinde, yani cennette olacağı ve orada ebedî kalacaklarından söz eden âyete (Âl-i İmrân 3/107) göre de, bu zafer veya kurtuluş azaptan ya da cehennemden sonra cennete gitmek şeklinde anlaşılmamalıdır. Râzî’nin belirttiği gibi buradaki kurtuluş, arzu edilen nimetlerle buluşturulmak demektir; yoksa azabın içinden kurtulmak değildir (Râzî, age., XXXI, 21).
  • En‘âm 6/16 Câsiye 45/30 Burûc 85/11 Âl-i İmrân 3/185 Ahzâb 33/71 Âl-i İmrân 3/107
• 22 - Halil b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, Dâru’l-Kütübi’l-‘IImiyye, Beyrut, 2003, IV, 35.
• 23 - Bu anlamlar için bk. Esed, age., s. 1227’de 16. not; İslâmoğlu, age., s. 1215’te 3. not.
• 24 - Halil b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, IV, 35.
• 25 - Bazı örnekler için bk. Hıcr 15/45; Sâd 38/49-52; Dühân 44/51-52; Muhammed 47/15; Zâriyât 51/15; Tûr 52/23; Kamer 54/54; Rahmân 55/50, 66; Vâkı‘a 56/17-23; Kalem 68/34; Murselât 77/41-43; Mutaffifûn 83/25-28; Ğâşiye 88/12.
  • Hicr 15/45 Sâd 38/52 Duhân 44/52 Muhammed 47/15 Zâriyât 51/15 Tûr 52/23 Kamer 54/54 Rahmân 55/50 Rahmân 55/66 Vâkı‘a 56/23 Kalem 68/34 Mürselât 77/43 Mutaffifîn 83/28 Ğâşiye 88/12
• 26 - İslâmoğlu, age., s. 1252’de 6. not.
• 27 - Tûr 52/23.
  • Tûr 52/23
• 28 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; Meryem 19/62; Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/35. 29 - Taberî, age., XIX, 50; Râzî, age., XXIV, 113. 30 - Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72.
  • Bakara 2/225 Mâide 5/89 Meryem 19/62 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/35 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72
• 31 - Mutaffifûn 83/29-31. 32 - Mutaffifûn 83/32.
  • Mutaffifîn 83/31 Mutaffifîn 83/32
• 33 - Şûrâ 42/40. 34 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16. 35 - Meryem 18/65; Şu‘arâ’ 26/24; Sâffât 37/5; Sâd 38/66; Dühân 44/7; Nebe’ 78/37.
  • Şûrâ 42/40 Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16 Kehf 18/65 Şu‘arâ 26/24 Sâffât 37/5 Sâd 38/66 Duhân 44/7 Nebe' 78/37
• 36 - Âl-i İmrân 3/80. 37 - Yûsuf 12/42. 38 - Âl-i İmrân 3/79, 146; Mâide 5/44, 63. 39 - Nisâ’ 4/23.
  • Âl-i İmrân 3/80 Yûsuf 12/42 Âl-i İmrân 3/79 Âl-i İmrân 3/146 Mâide 5/44 Mâide 5/63 Nisâ 4/23
• 40 - En‘âm 6/164. 41 - Hûd 11/107; Târık 86/16. 42 - Enbiyâ’ 21/23.
  • En‘âm 6/164 Hûd 11/107 Târık 86/16 Enbiyâ 21/23
• 43 - Bakara 2/143. 44 - En‘âm 6/54. 45 - A‘râf 7/156. 46 - Enbiyâ’ 21/107. 47 - Ahzâb 33/43. 48 - İslâmoğlu, age., I, 3’te 4. not. 49 - Râzî, age., I, 233-234.
  • Bakara 2/143 En‘âm 6/54 A‘râf 7/156 Enbiyâ 21/107 Ahzâb 33/43
• 50 - Mü’minûn 23/13; Murselât 77/21.
  • Mü'minûn 23/13 Mürselât 77/21
• 51 - Nahl 16/84; Mü’minûn 23/108; Neml 27/85; Mü’min 40/51-52; Tahrîm 66/7; Kıyâmet 75/16-19; Murselât 77/35-36. 52 - Bayraklı, age., XX, 300.
  • Nahl 16/84 Mü'minûn 23/108 Neml 27/85 Mü'min 40/52 Tahrîm 66/7 Kıyâmet 75/19 Mürselât 77/36
• 53 - Taberî, age., XXX, 22-24. Ayrıca bk. Zemahşerî, age., IV, 677. 54 - Râzî, age., XXXI, 23. 55 - Râzî, age., XXXI, 10. 56 - Kehf 18/48; Tâhâ 20/64; Sâffât 37/1; Saff 61/4; Nebe’ 78/38; Fecr 89/22.
  • Kehf 18/48 Tâhâ 20/64 Sâffât 37/1 Saff 61/4 Nebe' 78/38 Fecr 89/22
• 57 - Bu yedi aşama ve içinde yaşanacaklar için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, 2015.
• 58 - Yazır, age., VIII, 503.
• 59 - Nahl 16/84; Mü’minûn 23/108; Neml 27/85; Mü’min 40/51-52; Tahrîm 66/7; Kıyâmet 75/16-19; Murselât 77/35-36. 60 - Benzer için bk. Hûd 11/103; Zümer 39/69; Mü’min 40/51-52.
  • Nahl 16/84 Mü'minûn 23/108 Neml 27/85 Mü'min 40/52 Tahrîm 66/7 Kıyâmet 75/19 Mürselât 77/36 Hûd 11/103 Zümer 39/69 Mü'min 40/52
• 61 - Bu gramer tahlili için bk. Muhyiddîn ed-Dervîş, İ‘râbü’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Beyânüh, Beyrut, 1996, X, 359.
• 62 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11; Tekvîr 81/27.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11 Tekvîr 81/27
• 63 - Nahl 16/9; Leyl 92/12. 64 - İnsân 76/1-5. 65 - Bakara 2/272; Kasas 28/56.
  • Nahl 16/9 Leyl 92/12 İnsân 76/5 Bakara 2/272 Kasas 28/56
• 66 - Fâtiha 1/6. 67 - İbrâhim 14/4; Müddessir 74/31. 68 - Yûnus 10/25. 69 - Şûrâ 42/52-53. 70 - Teğâbun 64/11. 71 - Ra‘d 13/27. 72 - Hacc 22/16.
  • Fâtiha 1/6 İbrâhîm 14/4 Müddessir 74/31 Yûnus 10/25 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27 Hacc 22/16
• 73 - Âl-i İmrân 3/26-27; En‘âm 6/35, 39, 149; Yûnus 10/99; Hûd 11/118; Nahl 16/93.
  • Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/35 En‘âm 6/39 En‘âm 6/149 Yûnus 10/99 Hûd 11/118 Nahl 16/93
• 74 - Zümer 39/7.
  • Zümer 39/7
• 75 - “İltifat sanatı”, bir konuşmada veya yazıda bilerek zamir veya muhatap değişimine denilir.
• 76 - Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36. 77 - Bakara 2/213.
  • Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Bakara 2/213
• 78 - Me‘âric 70/6-7. 79 - İsrâ’ 17/51; Enbiyâ’ 21/1, 97; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Kamer 54/1.
  • Me‘âric 70/7 İsrâ 17/51 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/97 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Kamer 54/1
• 80 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Azabı Var mı?, s. 248-275.
• 81 - İsrâ’ 17/13-14; Kehf 18/47-49; Mü’minûn 23/62; Yâsîn 36/12; Zümer 39/69; Câsiye 45/29; Mücâdele 58/6; Hâkka 69/19-26; Nebe’ 78/29; Tekvîr 81/10; İnfitâr 82/10-12; İnşikâk 84/7-11; Beled 90/17-20. 82 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı bilgilendirme örnekleri için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158-160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Cum‘a 52/8; Teğâbun 53/7; Mücâdele 58/6-7; Kıyâmet 75/7-13. 83 - “Beyân ederek bilgilendirme” için bk. Nahl 16/92. 84 - “Kıssa ederek bilgilendirme” için bk. En‘âm 6/57; A‘râf 7/7. 85 - “Organların konuşturulmasıyla bilgilendirme” için bk. İsrâ’ 17/36; Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/19-21. 86 - Zilzâl 99/7-8. 87 - İsrâ’ 17/13. 88 - Necm 53/40. 89 - Bakara 2/225, 284; ‘Âdiyât 100/10.
  • İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Mü'minûn 23/62 Yâsîn 36/12 Zümer 39/69 Câsiye 45/29 Mücâdele 58/6 Hâkka 69/26 Nebe' 78/29 Tekvîr 81/10 İnfitâr 82/12 İnşikâk 84/11 Beled 90/20 Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Tûr 52/8 Necm 53/7 Mücâdele 58/7 Kıyâmet 75/13 Nahl 16/92 En‘âm 6/57 A‘râf 7/7 İsrâ 17/36 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21 Zilzâl 99/8 İsrâ 17/13 Necm 53/40 Bakara 2/225 Bakara 2/284 ‘Âdiyât 100/10
• 90 - Kehf 18/49; Lokmân 31/16; Necm 53/40; Kamer 54/52-53; Zilzâl 99/7-8. 91 - En‘âm 6/59.
  • Kehf 18/49 Lokmân 31/16 Necm 53/40 Kamer 54/53 Zilzâl 99/8 En‘âm 6/59
• 92 - Bakara 2/110. 93 - Müzzemmil 73/20. 94 - Tekvîr 81/14. 95 - İnfitâr 82/5.
  • Bakara 2/110 Müzzemmil 73/20 Tekvîr 81/14 İnfitâr 82/5
• 96 - Kehf 18/49; Yâsîn 36/12; Kıyâmet 75/13; İnfitâr 82/5; Tekvîr 81/14; Zilzâl 99/7-8.
  • Kehf 18/49 Yâsîn 36/12 Kıyâmet 75/13 İnfitâr 82/5 Tekvîr 81/14 Zilzâl 99/8
• 97 - Yazır, age., IX, 200, 205; İslâmoğlu, age., s. 1257.
• 98 - Bu konuda benzer âyetler için ayrıca bk. Bakara 2/167; Nisâ’ 4/42; En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Furkân 25/27-29; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47.
  • Bakara 2/167 Nisâ 4/42 En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Furkân 25/29 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47
• 99 - Örnek için bk. Sâffât 37/53; Vâkı‘a 56/47.
  • Sâffât 37/53 Vâkı‘a 56/47