Fussilet Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını üçüncü âyetinde yer alan ve “açık açık ortaya konulmuştur” anlamındaki فُصِّلَتْ fussılet edilgen fiilinden alan Fussılet sûresi, inişe göre 81, resmî sıralamada ise 41. sûredir. Bu sûrenin Hâ Mîm Secde, 10. âyetteki kelime nedeniyle Akvât ya da 12. âyetteki kelime nedeniyle Mesâbîh sûresi diye de isimlerinin olduğu ifade edilmektedir.

Fussılet sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Mü’min sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “hâ mîm şeklinde mukatta‘a harfleriyle ve vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla başlamak” (Mü’min 1-2; Fussılet 1-2); “önceki nesillerin peygamberlerini yalanlaması” (Mü’min 5-6; Fussılet 13-14); “Hz. Musa ile ilgili bilgiler” (Mü’min 23-46; Fussılet 45); “Son Saat’in gerçekliği ve bilgisi” (Mü’min 16-18, 55, 59; Fussılet 47); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları” (Mü’min 61-64; Fussılet 10-12); “inkârcılara mahşerde uygulanacak şiddetli azap” (Mü’min 69-72; Fussılet 27-28) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Fussılet sûresi, mukatta‘a harfleri ve vahyin ilahi kaynaklı oluşu mesajıyla başlamakta, vahyin anlaşılabilmesi için Yüce Allah tarafından açıklanmış oluşuna dikkat çekmekle devam etmekte, inkârcıların kalplerini hakikate kapatması, çeşitli inkâr özellikleri, iman edenlerin ödülleri, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarıyla devam etmektedir.

13. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberlerini yalanladıkları, ‘Âd ve Semûd kavimlerinin olumsuz tutumu ve korkunç akıbetleri, sonrasında mahşerde insanlar yargılanırken organlarının konuşturulacağı ve sahipleri aleyhinde şahitlik edecekleri bilgisine yer verilmektedir.

26. âyetten itibaren, inkârcıların vahyin dinlenmemesi için gürültü çıkartılması isteğine ve gerekçelerine yer verilmekte, mahşerde şiddetli bir azaba çarptırılacakları beyan edilmekte, buna karşılık iman edip istikamet sahibi olanlara meleklerin müjdeler ileteceği bildirilmektedir.

33. âyetten itibaren, Yüce Allah’a davet eden, işini düzgün yapan ve “ben Müslümanlardanım” diyenden daha güzel sözlü birinin olamayacağı ifade edilmekte, kötülükle iyiliğin bir olmayacağı, kötülüğe iyilikle karşılık verilmesi gerektiğine dikkat çekilmekte, şeytanın vesveselerine karşı Yüce Allah’a sığınılması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

37. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli âyetlere, meleklerin ibadetten kaçınmamalarına, sürekli tesbihe devam ettiklerine, yeryüzünün ve yağmurun durumuna yer verilmekte, inkârcıların vahiy düşmanlığı gündeme getirilmektedir. Bu arada Kur’ân’ın Arapça olmaması durumunda nelerin söyleneceğine dikkat çekilmekte, Hz. Musa’ya verilen kitaba, sorumlulukların şahsiliğine, Son Saat’in gerçekliğine, nankör insanın dönekliğine dair bilgiler ele alınmaktadır.

53-54. âyetlerde ufuklardaki ve insanlardaki âyetlerin muhataplara gösterileceği, böylece vahyin gerçekliğinin ortaya çıkmış olacağı, Yüce Allah’ın şahit olarak yeteceği bildirilmekte, Allah’ın huzuruna çıkmakta şüphesi bulunanlara yönelik tehditle sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 30-39. âyetlerinde iman ve istikamet sahiplerine meleklerin iletmekte olduğu müjdeleri, Allah’a davetin gerekliliğini, Müslüman vurgusunun ve kötlükleri iyiliklerle karşılamanın önemini, bunu kimlerin başarabileceğini, şeytantan kurtulma çabalarını, kâinattaki birtakım delillerin özelliklerini dile getirmektedir.

a) Meleklerin Müjdesi

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde “Rabbimiz Allah’tır” deyip, sonra istikamet sahibi onlara “Korkmayın, üzülmeyin, size vaadolunan cennetle sevinin!” (diyerek) meleklerin indiğini, kendilerine şöyle dediklerini bildirmektedir: “Biz dünya hayatında da, ahirette de sizin dostlarınızız. Orada ğafûr ve rahîm olan Allah’ın ikramı olarak sizin için canlarınızın çektiği her şey vardır ve istediğiniz her şey orada sizin için (hazılanmış) olacaktır.”

Ardından, sadece ve sadece Yüce Allah’a davet ve Müslümanlığın yeterli şeref olduğuyla ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “(İnsanları) Allah’a davet eden, salih amel işleyen (iyi işler yapan) ve ‘Ben müslümanlardanım’ diyenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!”

ı. İman ve İstikamet Sahiplerine Yönelik Müjdeler

اِنَّ الَّذ۪ينَ قَالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلٰٓئِكَةُ اَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَاَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّت۪ي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ “Şüphesiz ki ‘Rabbimiz Allah’tır.’ deyip sonra doğru yolda olanlara melekler ‘Korkmayın, üzülmeyin, size vadedilen cennetle sevinin!’ (diyerek) inerler.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ قَالُوا innelleziîne kâlû ifadesi “muhakkak ki (şöyle) diyenler”; رَبُّنَا rabbuna tamlaması “bizim Rabbimiz”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(tır)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اسْتَقَامُوا istekâmû fiili “istikamet sahibi olmuş (olanlar)”; تَتَنَزَّلُ tetenezzelü fiili “inmektedir, iner”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; اَلَّا تَخَافُوا ellâ tehâfû emri “sakın korkmayın (diye)”;وَلَا تَحْزَنُوا ve lâ tahzenû emri “ve sakın hüzünlenmeyin (diye)”; وَاَبْشِرُوا ve ebşirû emri “ve müjdelenin (diye)”; بِالْجَنَّةِ bi’l-cenneti ifadesi “(şu) cennetle ki”;الَّت۪ي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ elletî küntüm tû‘adûne ifadesi ise “size vaad edilmiş olan” demektir.

Burada iman ve istikamet sahibi insanlara meleklerin ineceği ve onları müjdeleyecekleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ قَالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلٰٓئِكَةُ “Şüphesiz ki ‘Rabbimiz Allah’tır.’ deyip sonra doğru yolda olanlara melekler inerler.” Bu ifadenin bir benzeri Ahkâf 46/13’te de geçmektedir. Yüce Allah önceki âyet grubunda inkârcıların dünyada yapıp ettiklerinin karşılığında mahşerde şiddetli bir azaba çarptırılacaklarını ve birtakım isteklerde bulunacaklarını haber verdikten sonra, mesânîlik üslubu gereği bu âyetlerde ise sözü cennetliklere getirmektedir.

Bu bağlamda “doğru bir Allah tasavvuruna sahip olup bunun sonucu olarak istikamet sahibi olanlara” meleklerin ineceği bir anlamda müjdelenmektedir. “Rabbimiz Allah’tır” demek başka hiçbir üstün güç kabul etmemek demektir. “İstikamet sahibi olmak” ise “hayatı o üstün güç olan Allah’ın belirlediği prensipler doğrultusunda, ihlas ve itaat içerisinde yaşamak” şeklinde yorumlanabilir.

Bu konuda çeşitli yaklaşmılar söz konusudur; meselâ Hz. Ebû Bekir’e nispet edilen bir görüşe göre “istimaket, kulun şirk koşmaması”,(1) “sözde olduğu gibi fiilde de istikamet” demektir.(2) Bu konuda daha başka açılımlar da yapılmış, görüşler ileri sürülmüştür.(3)

Meleklerin inişinin ne zaman olduğuyla ilgili birtakım âlimler bunun mahşerde olacağını ve korkup hüzünlenmemenin ve cennetle müjdelenmenin yerinin ve zamanının âhiret olduğunu belirtmişlerdir. Yakın bağlam dikkate alındığında bu yaklaşım doğru olabilir. Bazıları bunun ölüm anında olacağı kanaatindedir(4) ki Nahl 16/32’de ve daha başka âyetlerde meleklerin bu şekilde inişinden ve müminlere müjde verdiklerinden söz edilmektedir.

Ancak âyette yer alan تَتَنَزَّلُ tetenezzelü “inerler” fiilinin öncelikle şimdiki zaman manası veriyor oluşundan hareketle, dahası Meryem 16/64’te yer alan “Biz sadece ve sadece Rabbinin emriyle ineriz” buyruğu gereği bu inişin öncelikle dünya hayatında gerçekleştiği de düşünülmelidir. Mahşerde meleklerin inişinden değil de gelişinden söz edilmesi daha yaygındır.

Daha önce yorumladığımız Fussılet 41/25. âyette nasıl ki şeytanların insanlara musallat edilişinden ve onların inkârcılara her yaptıklarını süslü göstermesinden, Meryem 19/83’te şeytanların kâfirlere gönderilişinden söz edildiyse, hatta Zuhruf 43/36’da da Allah’ın zikrinden uzak yaşayanlara musallat edilen şeytanın onlardan hiç ayrılmadığı beyan edildiyse burada da müminlere meleklerin inişinden söz edildiğini düşünmek çok daha uygun bir görüştür ki bizim kanaatimiz de bu istikamettedir.

2.اَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَاَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّت۪ي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ “Korkmayın, üzülmeyin, size vadedilen cennetle sevinin! (diyerek melekler inerler).” Bu ifadenin benzeri Yûnus 10/62’de şu şekildedir: “Dikkat edin, Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyecekler de.” Meleklerin inişlerinde iman ve istikamet sahibi olanlara korkmamalarını, hüzünlenmemelerini ve kendilerine vaad edilen cennetle müjdelenmelerini söylecekleri ifade edilmektedir.

Âyette geçen اَلَّا تَخَافُوا “Korkmayın/korkmamaları”, önlerindeki mahşerdeki Son Saat, kıyamet, mahşer, azap vs. ile ilgili yorumlanabilirken, وَلَا تَحْزَنُوا “hüzünlenmeyin/hüzünlenmemeleri” ise geride bıraktıkları hayatla ilişkilidir.

Bu aradaوَاَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّت۪ي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ “Kendilerine vaad edilen cennetle müjdelenmeleri” ise dünya hayatında istikamet sahiplerinin cennete gidecekleriyle ilişkili bilgilendirilmeleri bu hayatın konusu olabileceği(5) gibi, ölüm anıyla ilişkili de olabilir; bu da sonuçta dünya hayatıyla ilgili olarak anlaşılabilir.(6) Bu müjdenin âhirette yapılacağını kabul eden âlimler de vardır.(7)

ıı. İki Âlemde de Dostluk ve Cennette Her Türlü Ödül

نَحْنُ اَوْلِيَآؤُ۬كُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَفِي الْاٰخِرَةِ وَلَكُمْ ف۪يهَا مَا تَشْتَه۪يٓ اَنْفُسُكُمْ وَلَكُمْ ف۪يهَا مَا تَدَّعُونَ نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَح۪يمٍ “(Melekler şöyle derler): Biz dünya hayatında da ahirette de sizin dostlarınızız. Orada, ğafûr (çok bağışlayan), rahîm (çok merhametli olan Allah)’tan bir ikram olarak sizin için canlarınızın çektiği her şey vardır ve istediğiniz her şey orada sizin için (hazırlanmış olacak)tır.”

Buradaki نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; اَوْلِيَآؤُ۬كُمْ evliyâüküm tamlaması “sizin dostlarınızız”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hay’ati’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında da”; وَفِي الْاٰخِرَةِ ve fi’l-âhirati ifadesi “ve âhirette de”; وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “sizin için vardır, sizin için olacaktır”; ف۪يهَا fîhâ ifadeleri “orada”;مَا تَشْتَه۪ي mâ teştehî fiili “arzu etmekte olduğu şeyler”; اَنْفُسُكُمْ enfüsüküm tamlaması “sizin canlarınızın”; وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “ve yine sizin için vardır, sizin için olacaktır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مَا تَدَّعُونَ mâ tedde‘ûne fiili “istemekte olduğunuz şeyler”; نُزُلًا nüzülen kelimesi “bir ikram olarak”; مِنْ غَفُورٍ min ğafûrin sıfatı “çok bağışlayandan”; رَح۪يم rahîmin sıfatı ise “çok merhametli olan(dan)” demektir.

Burada meleklerin müminlere yönelik hem dünyada, hem de âhiretteki dostluk sözleri ve ilahi bir ikram olarak cennetteki ödüller gündeme getirilmektedir.

1.نَحْنُ اَوْلِيَآؤُ۬كُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَفِي الْاٰخِرَةِ “(Melekler şöyle derler): Biz dünya hayatında da ahirette de sizin dostlarınızız.” Bu ifade Fussılet 41/25. âyette inkârcılar için beyan edilen “biz onlara kötü arkadaşlar musallat etmiştik” ifadesinin zıddı olarak meleklerin de müminlerin dostu olduklarını içermektedir.

Kur’ân’da 42 kez geçen اَوْلِيَآء evliyâ’ kelimesi “dostlar” manasına gelmekte ve genellikle olumsuz içerikte gelse de bu âyette olduğu gibi zaman zaman olumlu içerikte de yer almaktadırlar.(8) Velâyet esasında “yakınlık” demektir. Buna ilave olarak kelimenin “dost, yardımcı, efendi, koruyucu”(9) gibi anlamları da vardır.

Yüce Allah meleklerin iman ve istikamet sahibi müminlere yönelik dile getirecekleri müjdenin devamında kendilerinin hem dünyada hem de âhirette dostları olduklarını söyleyeceklerini de bildirmektedir. Eğer bu konuşmalar ölüm anında veya mahşerde olacaksa âyetten maksat “Biz sizin dünyadayken de dostunuzduk; âhirette de dostunuzuz” şeklinde olur.(10)

Diğer ihtimale göre bütün bunlar meleklerin dünyadayken inmelerinde yaşanmışsa bu durumda da meleklerin müminlerin dünyada dostları olduklarını, mahşerde de bu dostluğun devam edeceğini müjdeledikleri beyan ediliyor demektir. Bu ifadelerin dünya hayatında dile getirilmeleri diğer görüşe göre daha doğru gözükmektedir; çünkü bu takdirde müminlere derin bir moral kazandırılmış ve onların iman ve istikametindeki yürüyüşleri çok daha güçlü bir hal almış olacaktır.

2. وَلَكُمْ ف۪يهَا مَا تَشْتَه۪يٓ اَنْفُسُكُمْ وَلَكُمْ ف۪يهَا مَا تَدَّعُونَ “Orada, sizin için canlarınızın çektiği her şey vardır ve istediğiniz her şey orada sizin için (hazırlanmış olacak)tır.” Yüce Allah meleklerin iman ve istikamet sahibi müminlere müjde sunmaya devam ettiklerini ve mahşerde canlarının çektiği ve istedikleri her ne varsa onlara ihsan ve ikram edileceğini haber verdiklerini bildirmektedir.

Ayette تَشْتَه۪ي teştehî/iştehet fiilinin kullanıldığı bu ifadenin benzerleri Enbiyâ’ 21/102 ve Zuhruf 43/71’de de yer almaktadır. Bu fiilin aynı manada olmak üzere yeştehûne kalıbı ise beş âyette(11) zikredilmektedir.

Âyetin sonundaki وَلَكُمْ ف۪يهَا مَا تَدَّعُونَ ve leküm fîhâ mâ tedde‘ûne “istediğiniz her şey orada sizin için olacaktır” ifadesinin bir benzeri de Yâsîn 36/57’de geçmektedir. Buradaki mesaj mahşer gününün vaad edilmesiyle de ilişkilendirilebilir ki bu durumda âyetin mesajı Enbiyâ 21/103 ve Mülk 67/27 ile de bağlantılı olmuş olur. Dünyada yapılan fedakarlıkların karşılıkları mahşerde cennet nimetleri olarak insanlara sunulacaktır; hatta Secde 32/17’ye göre daha fazlası manasında “nice sürprizler” de onları beklemektedir.

Bu konuda yani cennetliklerin orada istekleri her şeyin fazlasıyla kendilerine ikram edileceğiyle ilgili olarak Nahl 16/31, Yâsîn 36/57, Zümer 39/34, Şûrâ 42/22, Zuhruf 43/71, Duhân 44/55, Muhammed 47/15 ve Kâf 50/35’te çeşitli bilgilendirmeler söz konusudur.

3. نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَح۪يمٍ “Ğafûr (çok bağışlayan), rahîm (çok merhametli olan Allah)’tan bir ikram olarak.” Melekler iman ve istikamet sahibi müminlere yönelik müjdelerini ifade ettikten sonra, bütün bunların Yüce Allah’ın bir ikramı olarak verileceğini de belirtmektedirler.

N-z-l kökünden kelimeler Kur’ân’da 293 yerde geçmekte; نُزُل nüzül kalıbında bu âyette olduğu gibi bazı âyetlerde cennetteki nimetlendirmeler için “ağırlama, ikram”,(12) bazılarında ise cehennemdeki azap için alay içerikli “ağırlama” veya “konaklama”(13) anlamına gelmektedir.

Yûsuf 12/59’daki الْمُنْزِل۪ين el-münzilîne kelimesi de bu anlamla uyumlu olacak şekilde “ikram edenler, ağırlayanlar, misafirperverlik yapanlar” manasına gelmektedir. Benzer bir anlam ikinci bir yorum olarak Mü’minûn 23/29’da da görülebilir.

Âyette غَفُور ğafûr ve رَح۪يم rahîm sıfatlarının kullanılması, iman ve istikamet sahipleri de olsa insanların çeşitli hatalarının bulunabileceğini göstermektedir. Âl-i İmrân 3/135’te de beyan edildiği gibi muttakî ve muhsin bile olsa insanlar birtakım hatalar yapabilecektir. Önemli olan, hatada ısrar etmemek, bile bile hata yapmamak ve hatadan tevbe edebilmektir.

İşte bu genel çerçeve doğrultusunda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde de esasında meleklerin müjdesine muhatap olan insanların bile her ne durumda olurlarsa olsunlar, mutlak sûrette Yüce Allah’ın bağışlama ve merhamet sıfatına muhtaç oldukları beyan edilmek istenmektedir. İşte bu bağışlama ve rahmet sıfatları gereği, Yüce Allah iman ve istikamet sahiplerinin birtakım hatalarını bağışlamış olacağı mesajı bu âyette verilmektedir.

ııı. Kurtuluş İçin Üç Temel Özellik

وَمَنْ اَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَآ اِلَى اللّٰهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ اِنَّن۪ي مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “Allah’a davet eden, iyi iş(ler) yapan ve ‘Ben müslümanlardanım!’ diyenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!”

Âyetteki وَمَنْ اَحْسَنُ ve men ahsenu sorusu “daha güzel kim olabilir ki”; قَوْلًا kavlen kelimesi “söz bakımından”; مِمَّنْ دَعَآ mimmen de‘â ifadesi “davet edenden, çağırmış olandan”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; وَعَمِلَ ve ‘amile fiili “ve yapmış (olandan)”; صَالِحًا sâlihan kelimesi “iyi ve yararlı bir iş”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve (şöyle) demiş (olandan)”; اِنَّن۪ي innenî ifadesi “muhakkak ki ben”; مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ mine’l-müslimîne ifadesi ise “müslümanlardan(ım), teslimiyet gmsterenlerden(im)” demektir.

Burada davetin kime ve nasıl yapılması gerektiği ile içeriği gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ اَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَآ اِلَى اللّٰهِ “Allah’a davet edenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!” Bu âyet daha önce yorumladığımız Fussılet 41/5. âyette kafirlerin “Bizim kalbimiz bizi davet ettiğin şeye karşı kapalıdır” sözüne ve Fussılet 41/26. âyette yer alan “Bu Kur’ân’ı dinlemeyin; gürültü yapın; belki galip gelirsiniz” çağrılarına cevaptır. Yüce Allah iman ve istikamet sahibi müminlerin dünya hayatındaki duruşlarını beyan bağlamında evrensel bir gerçekliği ifade etmekte ve üç hususa değinmektedir. Bu çerçevede ilk olarak “Allah’a davet” zikredilmektedir.

a) Yüce Allah, davetin nereye ve nasıl yapılması gerektiğiyle ilgili olarak Nahl 16/125’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sen, Rabbinin yoluna hikmetle, güzel öğütle davet et ve onlarla en güzel şekilde mücadele et!” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’in şahsında bütün tebliğcilere bir tebliğ ahlakı öğretmekte ve muhataplarına nasıl sesleneceklerini, onlara neyi nasıl anlatacaklarını bildirmektedir.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus ile Âl-i İmrân 3/64’te zikredilen davetin içeriği aynı noktada yani “tevhid”de buluşmaktadır. Âyetin meali şöyledir: “(Ey Peygamber!) De ki: Ey ehl-i kitap! Sizinle bizim aramızda eşit (ortak olan şu temel) kelimeye (ilkeye) geliniz: Allah’tan başkasına tapmayalım; O’na hiçbir şeyi eş tutmayalım. Allah’ı bırakıp da kimimiz kimimizi ilâhlaştırmasın. Eğer onlar yine yüz çevirirlerse, işte o zaman ‘Şahit olun ki biz müslümanlarız!’ deyiniz.”

c) Âyette ilk dikkat çeken husus, دَعَا de‘â “davet etmek” fiilinin kullanılmasıdır. Bu fiil tebliğin bir “davet” olduğunu ortaya koymaktadır. Din adına birilerini hakikate çağıranlar bunu davet usulüyle yapmalı, herhangi bir buyurgan tavır sergilememelidirler.

ı. Yüce Allah kendisiyle ilgili olarak Yûnus 10/25’te yed‘û fiilini kullanarak O’nun da “davet ettiği”ni beyan etmektedir.

ıı. Yûsuf 12/108’de Hz. Peygamber ve ona tâbi olanların da bu eylemleriyle ilgili olarak ed‘û “davet ediyorum” fiili kullanılmaktadır.

ııı. Hz. Peygamber’in sıfatlarının sayıldığı Ahzâb 33/46’da da aynı kökten dâ‘ıyen “davetçi” sıfatı kullanılmaktadır.

ıv. Bu arada Nahl 16/125’te üd‘u, Hacc 22/67 ve Kasas 28/87’de ise ved‘u “davet et” emri zikredilmektedir.

Yüce Allah bu emrini verirken din tebliğcilerinin birer davetçi olduklarını beyan etmek istemekte, tebliğin “davet” üzerinden yürütülmesi gerektiğini, hiçbir şekilde zorlama, tehdit, baskı, şantaj ve tedhişe yer verilmemesinin zorunlu olduğunu öğretmektedir.

Tebliğ bir cihaddır ve cihadda temel amaç insanı kaybetmek, yok etmek değil, bir kişiyi daha olsun kazanmaktır. Tebliğini davetçi kimliğiyle yapan, bunu cihada dönüştürüp bir âdemi olsun kurtarmaya çalışan yiğitler selam olsun.

d) Yüce Allah davetin kime veya neye yapılması gerektiğini beyan bağlamında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette اِلَى اللّٰهِ ilellâhi “Allah’a” ifadesini kullanmaktadır.

ı. Yüce Allah Nahl 16/125’te اِلٰى سَب۪يلِ رَبِّكَ ilâ sebili rabbike “Rabbinin yoluna” buyurarak Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve davetinin “Rabbinin yoluna” olması gerektiğini hükme bağlamış olmaktadır.

ıı. Bunun benzerleri olması bakımından İbrâhim 14/1’de اِلٰى صِرَاطِ الْعَز۪يزِ الْحَم۪يدِ اَللّٰهِ “azîz, hamîd olan (Allah)’ın yoluna” ifadelerine yer verilmektedir.

ııı. Hz. Peygamber’in davetçi olduğunun beyan edildiği ve konuyu genişçe ele aldığımız Yûsuf 12/108’de, ayrıca Ahzâb 33/46’da onun davet ettiği makam اِلَى اللّٰهِ ilellâhi “Allah’a” ifadesi gereği “Yüce Allah” olarak belirlenmektedir.

ıv. Yûnus 10/25’te bu yol dâr-ı selâm yani “barış yurdu” manasında dünyada İslâm’dır, Kur’ân’dır. Âl-i İmrân 3/64’te ise çağrının adresi ortak prensipler manasında “tevhid”dir.

Bu âyetlerden anlaşılan ortak mesaj şudur: Din tebliğcileri muhataplarını kendilerine, cemaatlerine, tarikatlerine, mezheplerine, meşreplerine, gruplarına, camialarına vs. çağırmamalıdırlar. Kur’ân’ın sunduğu yol İslâm’ın ve tevhidin yoludur ve bu yol tektir. Çünkü Yüce Allah katında tek din İslâm’dır;(14) İslâm’dan başka din arayışına girenlerden bu arayışları ve tercihleri kabul edilmeyecektir.(15)

Demek ki davetimiz Yüce Allah’a ve O’nun sırât-ı müstakîm adını verdiği “dosdoğru yolu”na olacaktır. Biz insanlara “bize, mezhebimize, cemaatimize, tarikatimize, camiamıza vs. gelin” demeyeceğiz. “Yüce Allah’a, O’nun eşsiz yoluna gelin”; “siz bize değil, kendinize gelin”, “fıtratınıza gelin” diyecek ve onları hak ve hakikat yoluna davet etmiş olacağız.

e) Konuyla iligli olarak Cinn 72/20’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) De ki: Ben, sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim) ve O’na hiç kimseyi ortak koşmam.” Âyetin وَلَآ اُشْرِكُ بِه۪ٓ اَحَدًا kısmı “Rabbime davette) O’na hiçbir şei (hiç kimesyi) ortak koşmayacağım” şeklinde de tercüme edilebilir.

Zira ilk kısımda “Sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim)” manası verilince bunun bir gereği ve devamı olarak ilahi davette Yüce Allah’a ve O’nun yokuna davetin dışında başka herhangi bir şeye davet etmek de davetin şirkini oluşturmaktadır. Bu nedenle duada şirk yasak ve küfür olduğu gibi, Yüce Allah’a ve O’nun yolunun dışında başka bir şeye davet de elbette son derece korkunç bir hatadır.

f) Sözün özü şudur: Tebliğ bir cihaddır ve cihadda temel amaç insanı kaybetmek, yok etmek değil, bir kişiyi daha olsun kazanmaktır. Nahl 16/125’te de Ahzâb 33/46’da da dikkat çeken hususlar bunlardır. Âl-i İmrân 3/193, Yûnus 10/25, Yûsuf 12/108, Ra‘d 13/36, İbrâhim 14/1, Hacc 22/67, Kasas 28/87, Fussılet 41/33 ve Cinn 72/20 gibi âyetlerde de davetin adresi Yüce Allah ve O’nun dosdoğru yolu olarak ifade edilmektedir. Peygamberler kendilerine değil, Yüce Allah’a davet ettikleri için, onların izinden gidenlerin daveti de sadece ve sadece Yüce Allah’a olmalıdır.

Tebliğini davetçi kimliğiyle yapan, bunu cihada dönüştürüp bir âdemi olsun kurtarmaya çalışan yiğitlere selam olsun.

2. وَعَمِلَ صَالِحًا “Sâlih amel işleyen.” Yüce Allah en güzel sözlü kişiyi tanıtırken Allah’a davet edeni zikretmiş, ardından da bir anlamda Allah’a davetin nasıl yapılması gerektiğine dair bilgi vermiş olmaktadır. Bu çerçevede dile getirilen husus “salih amel” konusudur.

Yüce Allah’a davet bağlamında Nahl 16/125’te “hikmet”ten ve “güzel öğüt”ten söz edilmektedir. Demek ki ilahi davette hikmetli sözler söylemek ve en güzel öğütleri sunmak gerekmektedir ki hem hikmet hem de güzel öğüdün birlikte yer aldığı kaynak vahiydir; Kur’ân’dır. Davet ve tebliğ Kur’ân ile yapılacak ve bu arada tebliğde sunulan prensipler bizzat sahibinin hayatında da uygulanıp salih amele dönüştürülecek ki yapılan iş anlamlı olsun ve sonuca katkı sunmuş olsun.

Âyetteki bu sıralamadan, sâlih amellerle desteklenmeyen davetin sonuçsuz kalacağı anlaşılmaktadır. Bununla balantılı olacak şekilde cihâdın bir insan kazanma çabası olduğu gerçeğinden hareketle asıl “büyük cihadın Kur’ân’ı anlatmak” olduğu Furkân 25/52’de belirtilmektedir.

Enbiyâ’ 21/45’te Hz. Peygamber’in inzâr yani uyarı faaliyetini vahiy ile yaptığı belirtilmekte, En‘âm 6/70 ve Kâf 30/45’te ise insanlara gerçekleri hatırlatmasının Kur’ân ile gerçekleştirmesi gerektiği kendisine emredilmektedir. ‘Ankebût 29/69’da ise “Allah yolunda cihad edenlere, yani fedakârlık yapanlara Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği, çünkü Allah’ın muhsinlerle yani işini güzel yapanlarla beraber olduğu” ifade edilmektedir.

Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, mahşerde ziyana uğramamanın “iman”la beraber ikinci şartı “sâlih amel”dir. Salâh veya “sâlih amel”le ilgili olarak Kur’ân’da 180 kelime bulunmaktadır. “Sâlih amel”, bir insanın iman iddiasının sadece gönüllerde ve dillerde kalmadığını, hislerine, aklına ve bütün davranışlarına yayıldığını göstermesi demektir.

“Sâlih amel”, namaz, oruç, hac, zekât gibi dinî pratikleri içermekle beraber, toplumsal anlamda kötü giden işlerin düzeltilmesi, bir anlamda ıslah faaliyetleri yapmak anlamına da gelmektedir.

“Sâlih amel”, iman iddiasının pratikte faaliyet alanlarına veya toplumun yaralarına merheme dönüşmesidir; dolayısıyla bir bakıma mümin olma iddiasının ispatlanmasıdır. Bu ispat, eğer sadece ferdin Yüce Allah’a yönelik davranışı ve bir emrin yerine getirilişi ise, buna “ibadet” veya “hasenât” denir; topluma yönelik bir bozulmuşluğun düzeltilmesi veya ıslahı ise, o zaman bu davranış “sâlih amel” adını alır. Sâlih amel, bütün yararlı işlerin ortak adı olarak da anılabilir. İşte, ziyana uğramamanın imanla beraber ikinci esası budur.

“Sâlih amel”, imana yaraşır bir şekilde davranmaktır. “Sâlih amel”, bir kötülüğün, fesadın, ifsadın, bozulmanın yerini iyiliğe bırakmasına vesile olan işlerdir. Bir anlamda sâlih amel, toplumsal yararı olan, sadece yapanına değil, çevreye de katkısı olan eylemlerdir.

Bu nedenle, imanın toplumsal bir boyutunun olduğunun delillerinden biri, Kur’ân’daki bu tür ifadelerdir. Bir iyilik eğer imanlı bir şekilde yapılmışsa ve ferde yönelik ise ona “ibadet” veya “hasenât” denilir. İmandan yoksun yapılan davranışlara bu üç isim de yani hasenât, ibâdet ve sâlih amel adı verilemez.

İşte bazı bilgileri aktarmaya çalıştığımız salih amel konusu Yüce Allah’a davetin hemen yanıbaşında yer aldığı için davet ve salih amel birlikteliğinin çok büyük bir önem arz ettiği ortaya çıkmaktadır.

3. وَقَالَ اِنَّن۪ي مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “Ben Müslümanlardanım, demiş (olan).” Yüce Allah bu âyette evrensel bir hakikate dikkat çekmekte ve “Ben Müslümanlardanım” diyen kişinin en güzel sözlü olduğunu beyan etmektedir. Âl-i İmrân 3/19’daki bilgiye göre “Allah katında din İslâm’dır”; yine Âl-i İmrân 3/85’e göre “İslâm’dan başka din edinenlerden bu inançları kabul edilmeyecektir.”

Kur’ân’da 36 kez geçen الْمُسْلِمُون el-müslimî(û)ne kelimesinin anlamı ile ilgili detay vermeye gerek olmadığı kanaatindeyiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu kelime, Fâtiha’da sözü edilen “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği kimseler”, dolayısıyla “sâlih amel işleyen kişiler”, “hayatını Allah’a teslimiyet içerisinde yaşayanlar” anlamına gelmekte ve ilk insan neslinden itibaren Son Saat’e kadar hayatını Allah’a teslimiyet bilinciyle yaşamaya çalışan insanlardır.

Dolayısıyla bu kelime sadece Hz. Muhammed’e iman eden son ümmetin değil, aynı zamanda diğer ümmetlerin içinde hayatını Yüce Allah’a teslimiyet bilincinde yaşayanları da kapsamaktadır.

Bu çerçevede belirtelim ki “Müslüman” kelimesi;

- Hz. Nûh,(16)

- Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Ya‘kûb,(17)

- Hz. Lût’un dönemindeki müminler,(18)

- Hz. Süleymân’ın davet ettiği Seba halkı,(19)

- Hz. Musa’ya iman eden büyücüler,(20)

- Hz. Musa’nın yanındaki az sayıdaki genç müminler,(21)

- Hz. İsa’nın havarileri,(22)

- Hz. Yûsuf,(23)

- İman eden ehl-i kitâp,(24)

- Hakikati benimseyen cinler(25) ve nihayet

- Evrensel anlamda Yüce Allah’a teslimiyet içerisinde bulunan herkes(26) için de kullanılmaktadır. Bu arada Firavun boğulurken kabul edilmese de bu sözü söylemiştir.(27)

İşte verensel manada Yüce Allah’a teslimiyet içerisindeki bütün müminler için kullanılan “Müslüman” kelimesi, kişiyi tanımlamakta yeterli olmalı, Allah’ın verdiği bu isim yeterli kabul edilmelidir. Bunun yerine başka kelimeler kullanılmaması gerektiği gibi, bu kelimeyi yeterli görmemek de, başka ilavelerle kendi konumunu belirlemeye çalışmak da Yüce Allah’ın sözüne kanaat getirmemektir.

Âyetin başında belirtildiği gibi, nasıl ki davet sadece Yüce Allah’a yapılması gerekiyorsa, kendimizi tanıtırken de O’nun verdiği isimle yetinmek zorundayız. Bir insana “ben Müslümanlardanım” demek yetmelidir. Başka ilaveler kişiyi tanımlarken diğer müslümanları ötekileştirmektedir. Bu durum ümmetin vahdetini kaybetmesine sebep olmakta, tefrikanın çıkmasına ve sonrasında da önü alınamaz büyük bir felakete dönüşmesine neden olmaktadır.

b) Evrensel Bir Davranış Modeli

Yüce Allah, sûrenin 34-36. âyetlerinde iyilikle kötülüğün bir olmadığını, kötülüğü en güzel bir şekilde savmanın gerekliliğini, sonuçta kişilerle arasında düşmanlık bulunanların sanki candan bir dost olabileceklerini, bu güzel davranışa ancak sabredenlerin ve hayırdan büyük nasibi olan kimselerin kavuşturulacağını haber vermektedir.

Ardından, önce Hz. Peygamber’e, beraberinde bütün müminlere yönelik olmak üzere, şeytanın vesveselerine karşılık şu çok önemli buyruk zikredilmektedir: “Eğer sana şeytandan bir kışkırtma gelirse (seni kışkırtırsa) hemen Allah’a sığın. Muhakkak ki sadece O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

ı. Kötülüğü İyilikle Karşılamanın Sonu

وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ اِدْفَعْ بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ فَاِذَا الَّذ۪ي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَاَنَّهُ وَلِيٌّ حَم۪يمٌ “İyilikle kötülük bir olmaz. Sen (kötülüğü) en güzel şekilde sav! Bir de bakarsın ki seninle arasında düşmanlık bulunan kimse sanki sımsıcak bir dost olur.”

Âyetteki وَلَا تَسْتَوِي ve lâ testevî fiili “ve eşit olmaz, bir değildir”; الْحَسَنَة el-hasenetü kelimesi “(ne) iyilik”; وَلَا السَّيِّئَةُ ve le’s-seyyietü sözcüğü “ve ne de kötülük (bir olmaz)”; اِدْفَعْ idfa‘ emri “karşıla, sav”; بِالَّت۪ي هِيَ billetî hiye ifadesi “şöyle olacak şekilde”; اَحْسَنُ ahsenu kelimesi “en güzel”; فَاِذَا الَّذ۪ي fe izellezî ifadesi “bir de bakarsın ki”; بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ beyneke ve beynehû ifadesi “seninle arasında (şu durum) bulunan”; عَدَاوَة ‘adâvetün kelimesi “düşmanlık”; كَاَنَّهُ keennehû ifadesi “sanki o (olmuştur)”; وَلِيّ veliyyun kelimesi “bir dost”; حَم۪يم hamîmun sıfatı ise “sımsıcak, candost” demektir.

Burada kötülüğe iyilikle karşılık vermenin önemi ve yaşanacak güzel sonuç gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ “İyilikle kötülük bir olmaz.” Yüce Allah iman ve istikamet sahibi insanlara meleklerin vereceği müjdeleri beyan edip, Allah’a davet edip salih amel işleyen ve “ben müslümanlardanım” diyenden daha güzel sözlü olunamayacağını ifade ettikten sonra, iyilikle kötülüğün bir olmayacağını dile getirmektedir. Âyette geçen الْحَسَنَة el-haseneh “iyilik” ve السَّيِّئَة es-seyyieh “kötülük”ten kasıt, Yüce Allah’a itaat ve O’na isyan olabileceği gibi, mutlak anlamda iman ve küfür de olabilir.

Devam eden cümleden anlaşıldığına göre, bu kelimelerin davranışa yansıyan boyutları da vardır. Buna göre Hz. Peygamber’e ve müslümanlara kötülük yapanlara iyilikle karşılık verilmesi emrediliyor olabilir. Zaten rivayet edildiğine göre, Ebû Cehil Hz. Peygamber’e eziyet edince ona kızdığı ve öfke duyduğu için kendisini görmek istemezmiş.(28) İşte bu âyette Hz. Peygamber’in ve onun şahsında bütün müminlerin kötlülüklere karşı nasıl davranması gerektiği öğretilmek istenmekte, bütün insanlığa da bir davranış modeli sunulmuş olmaktadır.

2. اِدْفَعْ بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ فَاِذَا الَّذ۪ي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَاَنَّهُ وَلِيٌّ حَم۪يمٌ “Sen (kötülüğü) en güzel şekilde sav! Bir de bakarsın ki seninle arasında düşmanlık bulunan kimse sanki sımsıcak bir dost olur.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kötülükleri en güzel şekilde karşılaması gerektiğini, bu şekilde aralarında düşmanlık bulunanların sıcak bir dost olabileceğini ifade etmektedir.

Bu âyet esasında Fussılet 41/26. âyette dile getirilen kafirlerin isteklerine karşı verilmiş bir cevaptır. Onların Kur’ân’ın dinlenilmesine karşı giriştikleri olumsuz tavır, yine kendilerine en güzelin sunumuyla yani Kur’ân mesajlarının ulaştırılmasıyla savuşturulmalı, kötülük beklenen şeyden iyi sonuç elde edebilmenin önü açılmalıdır.

a)اِدْفَعْ بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ “Sen (kötülüğü) en güzel bir şekilde sav/karşıla!” Buradaki emir A‘râf 7/199’da yer alan “Affı al, iyiliği emret, cahillerden yüz çevir” mesajıyla uyumludur. Âyetteki اَحْسَن ahsenu kelimesi “en güzel” manasına geldiği için, her bir kötülüğe nasıl davranılması gerekiyorsa onun yapılması emredilmektedir.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre اَحْسَن ahsen yani en güzel şey “kelime-i tevhîd” demektir. Önceki cümlede geçen es-seyyieh “kötülük” kelimesi bu cümlede هِيَ hiye zamiriyle karşılanmakta ve “şirk” manasında yorumlanmaktadır.(29) İmâm Mücâhid ise maksadın onlarla karşılaşınca kendilerine “selâm” denmesi olduğu kanaatindedir.(30)

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/22’de ele aldığımız üzere, sağduyu sahib müminlerin özelliği bağlamında şöyle buyrulmaktadır: “Kötülüğü iyilikle karşılarlar (savarlar).” Burada maksat, söz, fiil ve ahlak olarak kötü her ne ile karşılaşılırsa bunu aynısıyla değil de daha güzeliyle cevaplamaya çalışmaktır. Benzerleri Mü’minûn 23/96 ve Kasas 28/54’te de geçen bu önemli özellik insan kazanmanın en etkili yolu olsa gerektir.

“İyiliğe iyilikle karşılık vermek her yiğidin kârıdır; kötülüğe iyilikle karşılık vermek mert yiğidin kârıdır.” Müslüman mert adamdır ve karşıdaki hata yapınca öfkeyle değil, serinkanlılıkla hareket etmesini başarmalıdır.

Şûrâ 42/40 gibi pek çok âyette de geçtiği üzere, affetmek çok önemli bir erdemdir ve bunu başaranların ecrini Yüce Allah verecektir. Furkân 25/72’de beyan edildiği üzere, yiğit müminler boş şeylerle karşılaştıklarında onlara itibar etmez, çeker giderler. Onlara bulaşmamak da bir ahlaktır; zarar ve ziyana sebep olabilecek büyük bir hatadan kurtulma vesilesidir.

Hûd 11/114’te verilen bilgiye göre, kötülükleri iyiliklerle karşılayanların ödülü “yaptıkları iyiliklerin önceki kötülükleri silecek olması”dır. Dahası Furkân 25/70’e göre de “tevbe edip iman eden ve salih amel işleyenlerin daha önce yaptıkları kötülükleri Yüce Allah’ın iyiliklere çevireceği” de büyük bir lütuftur.

Hz. Peygamber’in Muaz (ra)’a “Kötülüğün arkasından bir iyilik yap ki onu silsin, mahvetsin”(31) dediğinde kastettiği de budur. Hz. Peygamber Kur’ân’dan beslenmeden herhangi bir söz söylemeyeceği için işte kötülük-iyilik karşılaştırmasında söylediği bu güzel söz naklettiğimiz bu âyetlerden beslenmektedir.

Bu ifade, müşriklerin sözlerini iyi bir şekilde karşılamak, şirke karşı imanı tercih etmek, kötü söze iyi sözle karşılık vermek, kötülükleri iyiliklerle savmak, işledikleri günahları salih amellere dönüştürmek, kendilerine yapılan haksızlık ve işkenceleri hoşgörüp affetmek şeklinde yorumlanabilir.(32)

b) فَاِذَا الَّذ۪ي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَاَنَّهُ وَلِيٌّ حَم۪يمٌ “(Bir de bakarsın ki) seninle arasında düşmanlık bulunan kimse, sanki candan bir dost olur.” Yüce Allah kötülüğü en güzel şekilde savmanın sonucunda hiç beklenmedik bir şekilde aralarında düşmanlık bulunanların sanki sımsıcak bir dost olabilecekleri müjdesini vermektedir.

Kötü sözler güzelleriyle, kötü davranışlar da iyileriyle karşılanırsa, muhtemelen karşıdakiler kötü söz ve davranışları terkedecek, düşmanlıklar bitip muhabbet başlayacak, kin ve öfke yerini muhabbete ve meveddete bırakacaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bütün insanlara ve elbette öncelikle de Müslümanlara bir davranış modeli kazandırılması amaçlanmakta, evrensel manada insan kazanmanın son derece önemli bir metodu öğretilmek istenmektedir.

Kızgınlık anında sabır, cehalet zamanında yumuşak davranış, kötülüğü bağışlamak esasında zor iştir;(33) ancak sonuç kazanmak isteniyor ve insan kazanmaya çalışıyorsa bundan daha etkili herhangi bir yol da yoktur. Burada sözü edilen yöntemin zor bir yol olduğu devam eden âyetin mesajında da ortaya konulmaktadır.

ıı. Sabır ve Hayrın Getirisi

وَمَا يُلَقّٰيهَآ اِلَّا الَّذ۪ينَ صَبَرُوا وَمَا يُلَقّٰيهَآ اِلَّا ذُو حَظٍّ عَظ۪يمٍ “Buna ancak sabredenler kavuşturulur; buna ancak (hayırdan) büyük payı olan kimse kavuşturulur.”

Âyetteki وَمَا يُلَقّٰيهَا ve mâ yülekkâ edilgen fiili “ona kavuşturulmaz”; اِلَّا الَّذ۪ينَ صَبَرُوا illellezîne saberû istisnası “sabretmiş olan kişilerden başkası”; وَمَا يُلَقّٰيهَا ve mâ yülekkâ edilgen fiili “ve yine ona kavuşturulmaz”; اِلَّا ذُو حَظٍّ عَظ۪يمٍ illâ zû hazzın ‘azîmin istisnası ise “büyük payın sahibi olanlardan başkası” demektir.

Burada kötülüklere karşı en güzel şekilde davranarak dostluklar kazabileceklerin kimler olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, kötülükleri iyilikle, en güzel şekilde karşılamanın çok önemli bir davranış modeli olduğunu beyan ettikten sonra, bunu sadece ve sadece sabredenlerin ve faziletten büyük bir payı olanların başarabileceğini مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarını iki kez kullanarak “vurgulu” ifadelerle beyan etmektedir. Kişileri intikam duygularından uzaklaştırmak, sadece ve sadece sabırla, erdem, güzel ahlak ve hayırdan büyük bir paya sahip olmakla mümkündür.

Âyette geçen ذُو حَظٍّ عَظ۪يمٍ zû hazzın ‘azîmin “büyük pay sahibi” ifadesi Kasas 28/79’da olumsuz bir içerikte Kârûn’la ilgili dile getirilmişken, burada iyi insanlar için “mahşerdeki cennet ödülü” manasına alınmaktadır. Nitekim, dünya hayatında böyle duyarlı davrananların cennette ödüllendirilecekleri müjdelenmiş olmaktadır. Bunun dışında kalanlar, yani kötülüklere karşı sabretmeyenler, hayır ve bereketten payını almayanlar, aceleyle hareket edip öfkesine mağlup olanlar böyle büyük bir erdeme elbette hiçbir mekanda ve zamanda dahip olamazlar.

ııı. Şeytana Karşı Yüce Allah’a Sığınma Emri

وَاِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Sana şeytandan bir kışkırtma gelirse hemen Allah’a sığın! Şüphesiz ki yalnızca O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki وَاِمَّا يَنْزَغَنَّكَ ve immâ yenzeğanneke ifadesi “ve eğer seni kışkırtırsa, sana kışkırtma gelirse”;مِنَ الشَّيْطَانِ mine’ş-şeytâni kelimeleri “şeytandan”; نَزْغ nezğun sözcüğü “kışkırtma, vesvese”; فَاسْتَعِذْ feste‘iz emri “sığın”; بِاللّٰهِbillâhi ifadesi “Allah’a”; اِنَّهُ هُوَ innehûhuve ifadesi “muhakkak ki O’dur sadece ve sadece O”;السَّم۪يعُ es-semi‘u sözcüğü “her şeyi işiten”; الْعَل۪يمُ el-‘alîmu kelimesi “her şeyi bilen” demektir.

Burada insanlara şeytan kaynaklı bir kışkırtma gelmesi durumunda Yüce Allah’a sığınmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ “Sana şeytandan bir kışkırtma gelirse hemen Allah’a sığın!” Bu âyetin bir benzeri çok küçük bir farkla A‘râf 7/200’de geçmektedir. Kur’ân’da bir kez de A‘râf 7/200’de zikredilen نَزْغ nezğ kelimesi “öfkelendirmek”, “fitne vermek”, “rahatsızlık vermek”, “kötülüğe doğru zorla kışkırtma”, “kötü bir düşünce”, “ayartıcı vesvese”, “fit vermek”, “günahları süslü göstermek”, “kalbinde günaha teşvik” gibi anlamlar içermektedir.(34)

“Hz. Peygamber’in kalbine böyle şeyler gelir mi ki bu uyarıya yer verilmektedir?” denirse şu cevabı verebiliriz: Hz. Peygamber de bir insandır; elbette o da hata yapabilir. Ancak peygamberler bir hatayı iki kere yapmaz; sürekli hata işlemez ve hatasından tevbe etmeden de ölmezler.

Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Benim kalbim de dumanlanır. Bu yüzden ben gece ve gündüz 100 kez Yüce Allah’tan bağışlanma dilerim.”(35) Âyette verilmek istenen mesaj, şeytanın insana müdahale etmekten vazgeçmeyeceğini bildirmek ve böyle bir durumda ne yapılması gerektiğini öğretmektir. Yüce Allah’a sığınmaktan ve O’nun yardımını istemekten başka çıkar yol yoktur. İstelik bu durum muhatap peygamber bile olsa değişmemektedir.

Yüce Allah emrilerini yerine getirme noktasında eğer Hz. Peygamber’e şeytan kaynaklı bir müdahale gelirse Allah’a sığınmasını kendisine ve dolayısıyla vahyin muhatabı olan herkese emretmektedir. İlahi emirler vahiyde yer alan her şeydir; ancak bağlam gereği söylemek gerekirse, burada sözü edilen husus bir önceki âyette yer alan “kötülükleri iyilikle savma” emridir.

Bu ilahi emri uygularken eğer şeytan birtakım veseveseler ortaya koyarsa ondan Yüce Allah’a sığınmak gerekir. Çünkü bir insan peygamber bile olsa, Yüce Allah’ın yardımı olmadan şeytanın müdahalesinden kendi başına kurtulamaz. Benzer bir emir “Kur’ân kıraati esnasında kovulmuş şeytantan Yüce Allah’a sığınmak” şeklinde Nahl 16/98’de yer almaktadır.

2. اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Şüphesiz ki yalnızca O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Burada geçen هُوَ huve zamiri bir “vurgu” ifadesidir ve cümleye “sadece o” manasını katmaktadır. Şeytandan Yüce Allah’a sığınmanın gerekçesi Rabbimizin her bir şeyi “işitmesi ve bilmesi”dir. Şeytanın vesvesesinden kurtulabilmek için her şeyi bilen ve her şeyi gören bir kudrete sığınmak gerekir ki bu da sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Eğer şeytandan Yüce Allah’a sığınma gerçekleşir, insanlar Allah’ın korumasına girmeyi başarırlarsa o zaman Nahl 16/99-100’deki şu müjde ile karşılaşılır: “Muhakkak ki iman eden ve Rablerine güvenen kişiler üzerinde şeytanın hiçbir otoritesi yoktur. Şeytanın etkisi (otoritesi) onu dost edinmiş olan ve Rablerine ortak koşanlar üzerindedir.”

c) Yüce Allah’ın Kâinat Kitabından Âyetleri

Yüce Allah, sûrenin 37-39. âyetlerinde gece ile gündüzün, Güneş ile Ay’ın kendi kudretinin delillerinden olduğunu, eğer Allah’a kulluk ediliyorsa Güneş’e ve Ay’a değil, her şeyi yaratan Allah’a secde edilmesi gerektiğini hükme bağlamakta, eğer insanlar büyüklük taslarlarsa Allah’ın katındaki meleklerin hiçbir şekilde usanmadan, gece gündüz O’nu tesbih ettiklerini beyan etmektedir.

Ardından, yeryüzününün boynu bükük (çorak, kupkuru) görülmesinin de Yüce Allah’ın âyetlerinden olduğu, onun üzerine su yani yağmur indirildiğinde kıpırdayıp kabardığı, yeryüzüne, toprağa can veren gücün, elbette ölüleri de dirilteceği, muhakkak ki O’nun her şeye kadir olduğu öncelikle inkarcılara, peşinden de bütün muhataplara bildirilmektedir.

ı. Gece-Gündüz, Güneş-Ay ve Allah’a Secde

وَمِنْ اٰيَاتِهِ الَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذ۪ي خَلَقَهُنَّ اِنْ كُنْتُمْ اِيَّاهُ تَعْبُدُونَ “Gece ve gündüz, Güneş ve Ay O’nun delillerindendir. Güneş için de Ay için de secde etmeyin! Yalnızca O’na (Allah’a) ibadet ediyorsanız, onları da yaratan Allah için secde edin!”

Âyetteki وَمِنْ اٰيَاتِهِ ve min âyâtihî tamlaması “O’nun (varlığının ve kudretinin) âyetlerindendir, delillerindendir”; الَّيْلُ el-leylü kelimesi “gece”; وَالنَّهَارُ ve’n-nehâru kelimesi “ve gündüz”; وَالشَّمْسُ ve’ş-şemsü kelimesi “ve Güneş”; وَالْقَمَرُ ve’l-kameru kelimesi “ve Ay”; لَا تَسْجُدُوا lâ tascüdû emri “secde etmeyin”; لِلشَّمْسِ li’ş-şemsi ifadesi “ne Güneş için, Güneş’e”; وَلَا لِلْقَمَرِ ve lâ li’l-kameri ifadesi “ne de Ay için, Ay’a”; وَاسْجُدُوا vescüdû emri “ve secde edin, boyun bükün”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için, Allah’a”;الَّذ۪ي خَلَقَهُنَّ ellezî halekahunne ifadesi “onları da yaratmış olandır”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; اِيَّاهُ iyyâhu ifadesi “sadece O’na”; تَعْبُدُونَ ta‘büdûne fiili ise “kulluk ediyor (iseniz)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kuderetinin delillerinden olan dört varlığa dikkat çekilmekte ve onlara değil, onları da yaratan Allah’a secde etmeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْ اٰيَاتِهِ الَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ “Gece ve gündüz, Güneş ve Ay O’nun delillerindendir.” Âyette geçen اٰيَات âyât kelimesinden maksat Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer aldığı gibi “deliller, alametler, işaretler” manalarına gelmektedir. “Biz, geceyi ve gündüzü birer âyet olarak yarattık. Nitekim Rabbinizin nimetlerini araştırmanız, ayrıca yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için gecenin karanlığını silip aydınlatan gündüzü getirdik. İşte biz, her şeyi açık açık anlattık.”(36)

Bu ve benzer âyetlerde(37) geçen âyeh ve âyât kelimeleri “alâmet, delil” anlamına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen âyât kelimesi bu anlamda gece, gündüz, Güneş ve Ay’ın Yüce Allah’ın tekliğine ve kudretine delalet eden delillerden olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, iman ve istikamet sahiplerine yönelik müjdelerden, Allah’a davetin, salih ameller işlemenin ve “ben müslümanlardanım” demenin önemini vurguladıktan, kötülükleri en güzel şekilde karşılamanın gereğinden, bunun sabır gerektiren bir işlem olduğunu ifade ettikten, bir de şeytanın vesveselerine karşılık Yüce Allah’a sığınmanın zorunluluğunu belirttikten sonra, bütün bunların esasında ilahi kudretin doğru bilinmesiyle gerçekleşebileceğini söylemek istemektedir.

Yüce Allah’ın varlığının ve kudretinin delillerinden olmaları itibariyle, geceyi, gündüzü, Güneş’i ve Ay’ı hatırlatmakta, bir anlamda mahlûkatın tamamının O’nu işaret ettiğini ve her bir mahlûkun sadece O’na ait olduğunu belirtmek istemektedir. Bu bir bilinçtir ve insanlar sadece ve sadece bu bilinç sayesinde hakikatin izini sürebileceklerdir.

Müşriklerin tapındığı varlıklara göre çok daha güçlü olan bu ve benzer mahlûkatın da müstakil ilahlar olmadığı beyan edilircesine, onların bile ma‘bud olmadığı bir âlemde başka nesnelere tapınmanın ne kadar saçma olduğu ve behemehâl bu tür tapınmalardan vazgeçilmesi gerektiği üzerinde durulmak istenmektedir.

2. لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذ۪ي خَلَقَهُنَّ اِنْ كُنْتُمْ اِيَّاهُ تَعْبُدُونَ “Güneş için de Ay için de secde etmeyin! Yalnızca O’na (Allah’a) ibadet ediyorsanız, onları da yaratan Allah için secde edin!” Yüce Allah gerçek ibadetin en önemli göstergesinin secde olduğunu beyan edercesine, her şeyi yaratan Allah’a secde etmek gerektiğini, Güneş’e de Ay’a da secde edilmemesi gerektiğini emretmektedir. Yüce Allah varlığının birer delili olan Güneş’e ve Ay’a secde edilmemesini emrederek, Yüce Allah’ın onlar da dâhil her şeyi yarattığını ifade etmektedir.

Bu âyetteki ifadeden anlaşıldığına göre, tıpkı yıldızlara tapan Sâbiîlerde olduğu gibi, belli ki sayıları muhtemelen az da olsa Mekke’de yaşayan putperestler içerisinde de Güneş’e ve Ay’a tapanar da vardı. Onlar bu gök cisimlerine secde ederken aslında Yüce Allah’a secde ettiklerini sanıyor olabilirlerdi ki Yüce Allah bu kabulü reddetmektedir.(38)

Ayrıca Yüce Allah “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, bu iki gök cisim özelinden hareketle, hiçbir mahlûka tapınılmamasını hükme bağlamıştır. Bu arada, eğer gerçekten aracılar edinmede insanların maksatları Yüce Allah’a ulaşmak idiyse, bunu aracılarla değil, aracılar olarak kabul edilen mahlûkatın da yaratıcısı olması bakımından sadece ve sadece Yüce Allah’a secde edilmesi sayesinde gerçekleştirmeleri gerektiği beyan edilmektedir.

ıı. Meleklerin Sürekli Tesbihi

فَاِنِ اسْتَكْبَرُوا فَالَّذ۪ينَ عِنْدَ رَبِّكَ يُسَبِّحُونَ لَهُ بِالَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لَا يَسْـَٔمُونَ “İnsanlar kibirlenirlerse (bilsinler ki) Rabbinin yanında bulunan (melekler), hiç bıkmadan gece gündüz O’nu tesbih ederler (yüceltirler).”

Âyetteki فَاِنِ اسْتَكْبَرُوا fe inistekberû fiili “eğer kibir gösterirlerse”; فَالَّذ۪ينَ عِنْدَ رَبِّكَ fellezîne ‘ınde rabbike ifadesi “Rabbinin katındakiler (melekler)”; يُسَبِّحُونَ yüsebbihûne fiili “tesbih etmektedirler”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; بِالَّيْلِ bi’l-leyli ifadesi “geceleyin, her gece”; وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri ifadesi “ve gündüzleyin, her gündüz”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يَسْـَٔمُونَ lâ yes’emûne fiili ise “bıkmazlar, usanmazlar” demektir.

Burada inkârcıların kibir göstermesi durumunda Yüce Allah’a zarar veremeyecekleri, çünkü meleklerin dur durak bilmeden kendisini tesbih ettikleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, müşriklerin ve inkârcıların kendisine secde etmekten yüz çevirmeleri durumunda bilmeleri gereken bir hususa dikkat çekmekte, Rabbinin katındaki meleklerin gece ve gündüz hiç bıkmadan, usanmadan O’nu tesbih ettiklerini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/19-20’de de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın (dur durak demeden) gece ve gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.”

Demek ki insanlar Yüce Allah’a boyun eğmekten ve kulluk etmekten yüz çevirirlese, bilmelidirler ki Allah’ın kızları sandıkları melekler bile gece ve gündüz bıkmadan, usanmadan, ara vermeden, yüksünmeden sürekli olarak Yüce Allah’ı tesbih etmekte oldukları hatırlatılmaktadır.

Konuyla iligli olarak Nisâ’ 4/172’de şöyle buyrulmaktadır: “Mesih (İsa) ve Allah’a yakın melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri durmazlar. Her kim, O’na kulluktan geri durup büyüklenirse, (bilsin ki Allah) hepsini zamanı gelince huzuruna toplayacaktır.”

Yüce Allah meleklerin durdurak bilmeden, gece-gündüz Allah’ı tesbihe devam ettiklerini haber vermekte, diğer mahlûkattan üstün olduklarına ve ayrıcalıklarına dair bilgiler vermektedir. Bakara 2/30, Ra‘d 13/13 ve A‘lâ 87/1’de zikredildiği üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir.

Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. Melekler de tesbih etmek üzere yaratıldıkları için varlıklarını bu şekilde devam ettirmektedirler.

Ra‘d 13/13’te meleklerin tesbihleriyle ilgili şöyle buyrulmaktadır: “Gök gürültüsü Allah’ı hamd ile melekler de O’nun heybetinden dolayı tesbih ederler. Onlar, Allah hakkında tartışıp dururken, O, yıldırımlar gönderip onlarla dilediğini çarpar. O, azabı (tuzağı) pek şiddetli olandır.” Nisâ’ 4/172, A‘râf 7/206, Ra‘d 13/13, Nahl 16/49, Enbiyâ’ 21/19-20, Zümer 39/75, Mü’min 40/7 ve Fussılet 41/38’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler sunmaktadır.

Kur’ân’da benzerleri de iki âyette geçen s-e-m kökünden kelimeler(39) ve bu âyetteki لَا يَسْـَٔمُونَ lâ yes’emûne fiili “kesinti vermemek”, “bıkmamak”, “yorulmamak”, “aralık vermemek”, “gevşeklik göstermemek” gibi anlamlar içermekte ve meleklerin gece ve gündüz dur durak bilmeden, ibadet ve tesbih konusunda hiçbir şekilde fetret yaşamadan tesbihe devam ettiklerini ortaya koymaktadır.

Ayrıca âyette geçen الَّيْل el-leyl ve النَّهَار en-nehâr kelimeleri bütünüyle zaman kavramını kapsadığı için, meleklerin hiç ara vermeden kodlandıkları tesbihi sürdükleri ifade edilmiş olmaktadır.

ııı. Yağmurun Etkinliği ve Mahşerdeki Diriltilme

وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓ اَنَّكَ تَرَى الْاَرْضَ خَاشِعَةً فَاِذَآ اَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَآءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ اِنَّ الَّذ۪يٓ اَحْيَاهَا لَمُحْيِ الْمَوْتٰى اِنَّهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Yeri boynu bükük (çorak) görmen de O’nun delillerindendir. Biz onun (toprağın) üzerine suyu indirdiğimiz zaman bir de bakarsın ki kıpırdayıp kabarır. Onu (toprağı) dirilten (Allah) elbette ölüleri de diriltendir. Şüphesiz ki O her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki وَمِنْ اٰيَاتِهِ ve min âyâtihî tamlaması “O’nun âyetlerindendir, delillerindendir”; اَنَّكَ enneke ifadesi “muhakkak ki sen”; تَرَى terâ fiili “görmektesin”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzünü, toprağı”; خَاشِعَة hâşi‘aten sözcüğü “boyun bükmüş olarak”; فَاِذَآ اَنْزَلْنَا fe izâ enzelnâ ifadesi “indirdiğimiz zaman”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “ona, onun üzerine”; الْمَآء el-mâe kelimesi “suyu, yağmuru”; اهْتَزَّتْ ihtezzet fiili “kıpırdamıştır, kıpırdar”; وَرَبَتْ ve rabet fiili “ve kabarmıştır, kabarır”; اِنَّ الَّذ۪يٓ اَحْيَاهَا innellezî ahyâhâ ifadesi “muhakkak ki onu dirilten (güç)”; لَمُحْيِ الْمَوْتٰى le muhyi’l-mevtâ tamlaması “elbette ölüleri de dirilticidir, diriltecektir”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın varlığının ve kudretinin delillerinden birisi olan toprak ve onu canlandıran yağmur ile insanların mahşerdeki diriltilmesi gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓ اَنَّكَ تَرَى الْاَرْضَ خَاشِعَةً فَاِذَآ اَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَآءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ “Yeri boynu bükük (çorak) görmen de O’nun delillerindendir. Biz onun (toprağın) üzerine suyu indirdiğimiz zaman bir de bakarsın ki kıpırdayıp kabarır.” Yüce Allah Fussılet 41/37. âyette de belirttiğimiz üzere, tekliğinin ve erişilmez kudretinin delillerinden birisinin de “yeryüzü” olduğunu beyan etmektedir.

a)وَمِنْ اٰيَاتِه۪ٓ اَنَّكَ تَرَى الْاَرْضَ خَاشِعَةً “Yeryüzünü boynu bükük (çorak, kupkuru) görmen de O’nun âyetlerindendir.” Âyette yeryüzü için kullanılan خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi esasında “boynu bükük” manasına gelse de burada bağlam gereği “cansız”, “çorak”, “bitkisiz”, “kuru”(40) gibi anlamlarda değerlendirilmelidir. Çünkü yeryüzünün huşu‘u, kuraklık nedeniyle çöküş hali, perişan görüntüsü, hüsran ve kuraklıkta çökmüş durumu, bir anlamda zillete düşmüş bir kişinin boynu bükük durumu gibi bir perişanlığı ifade eder.

Yüce Allah toprağın bu durumunu inkârcı insanlara hatırlatmakta, dolaylı yoldan bir mesaj vererek, kibirlenerek değil, esasında toprak gibi tevazu içerisinde hareket etmeleri gerektiğini kendilerine tenbihlemek istemektedir. Hacc 22/5. âyette geçen hâmideh kelimesinin bu cümlede yer alan خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesini karşıladığı kabul edilirse, her iki kelimenin ortak bir mana verdiği ve toprağın ölü bir şekilde bitkisiz ve çorak halini ifade ettiği anlaşılmış olur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, “yere bakmak”, “düşkün olmak”, “zillet içinde kalmak” ve “eğik olmak” gibi anlamlara gelir. Bu kelime Kur’ân’da “derin bir saygı”yı ifade etmekte, inananlar için âhirettekinin aksine dünyada olumlu bir hassasiyeti ifade etmekte ve inananlar için olumlu bir hassasiyeti ortaya koymaktadır.(41)

Bu âyette zikredilen خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, bitkisiz bir haldeyken yeryüzünün haşmetini, güzelliğini kaybetmesi anlamında, cansız varlıklar için kullanılmaktadır.(42) Ayrıca Haşr 59/21’de Kur’ân’ın cansız dağlara indirilmesi durumunda, onların adeta canlanıp Yüce Allah’a derin saygıları nedeniyle parça parça olabileceği gerçeği de yine bu kelimeyle ifade edilmektedir. Tâhâ 20/108’de olduğu gibi, âhirette “bütün seslerin kısılması” anlamında bir çaresizliği ve boynu bükük olmayı da nitelendirmektedir.

Bu anlamlardan farklı olarak, ilgili kelime bazı âyetlerde, azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı ve perişan bir görüntüyü anlatmada da kullanılmaktadır.(43) Kalem 68/43 ve diğer bazı âyetlerde geçen خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, kıyâmetteki bu hali ortaya koymaktadır. O gün bazı gözler, yani kâfirlerin gözleri düşkün bir halde olacak, adeta kafalarını kaldıramayacak derin bir mahcubiyet yaşayacaklardır.(44)

b) فَاِذَآ اَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَآءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ “Biz onun üzerine suyu (yağmuru) indirdiğimiz zaman bir de bakarsın ki kıpırdayıp kabarır.” Yağmurdan yoksun toprağın hareketsiz ve çorak görüntüsünün ardından, üzerine yağmur indirildiğinde bu durumdaki toprağın yavaş yavaş hareketlendiği ve kabardığı bildirilmektedir. Bu ifadenin bir benzeri Hacc 22/5’te şu şekilde zikredilmektedir: “Sen, yeryüzünü de kupkuru ve ölü bir halde görürsün; fakat biz, üzerine yağmur indirdiğimizde o kıpırdar, kabarır ve her çeşitten (veya çiftten) iç açıcı bitkiler verir.”

Burada ve bir kez de Hacc 22/5’te geçen اهْتَزَّتْ ihtezzet fiili “kıpırdamak”, “titremek”, “depreşmek”, “hareketlenmek”, “canlanmak” manasına gelmekte, benzer şekilde Hz. Musa’nın elindeki asa için kullanılan tehtezzü fiili de bu manayı içermektedir.(45) Aynı şekilde hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de Hacc 22/5’te geçen رَبَتْ rabet fiili ise “kabarmak, şişmek” anlamını içermektedir.(46)

Her iki kelimeyle birlikte yağmurun toprakla buluşması sonrasında yerde meydana gelen değişime dikkat çekilmekte, önce toprağın kıpırdayıp hareketlenmesi, sonrasında ise kabarması beyan edilmiş olmaktadır. Toprağın bu hali Yâsîn 36/33’te de belirtildiği gibi, ölü toprağın diriltilmesi mesajıyla aynı doğrultuda yorumlanmalıdır.

2. اِنَّ الَّذ۪يٓ اَحْيَاهَا لَمُحْيِ الْمَوْتٰى اِنَّهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Onu (toprağı) dirilten (Allah) elbette ölüleri de diriltendir. Şüphesiz ki O her şeye gücü yetendir.” Bu ifadenin benzeri aynı içerikte olmak üzere Rûm 30/50’de de geçmektedir. Yüce Allah toprağı yağmur sayesinde canlandırıp adeta diriltince bu konuda verdiği bilgilerin amacını beyan etmekte ve maksadının mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenleri uyarmak ve kendilerine güncel hayatta gözlerinin önünde sürekli olarak gerçekleşen bu olaydan ders çıkartmaları gerektiğini ifade etmektedir.

Yâsîn 36/79’da da beyan edildiği gibi, mahlûkatı ilk defa kim yarattıysa insanları mahşerde de O’nun dirilteceği bildirilmektedir. Bu noktada bitkilerin canlandırılmasından söz edilmesinden sonra konu ölülerin diriltilmesine getirilmektedir.

Benzer bir konunun ele alındığı Hacc 22/5’te de bu konuda bilgiler verilmeden önce, âyetin başında konu “öldükten sonra diriltilmeden şüphelenilmesi durumunda hem insanın yaratılış sürecine, hem de toprağın yağmur ile diriltilip yeşertilmesi”ne getirilmekte, ardından altıncı âyette şöyle buyrulmaktadır: “Çünkü Allah hakkın ta kendisidir; O, ölüleri diriltir; yine O, her şeye hakkıyla kadirdir.”

Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de Hacc 22/5-6’da aynı konuya dikkat çekilmekte, insanın yaratılış sürecindeki ve tabiattaki değişimin aslında bir çeşit diriltilme olduğu, kâinattaki, tabiattaki ve insanoğlunun yaratılışındaki diriltilme sürecinin bir anlamda mahşerdeki diriltilmenin ispatı olduğu vurgulanmak ve kavratılmak istenmektedir.

Bu âyette verilmek istenen mesajlardan ilki “öldükten sonra mahşerdeki diriltilmeye imanın sağlanması”dır; diğeri ise “vahyin yağmura benzetilerek çorak gönüllere ve manevi bir şekilde ölüme terk edilmiş ruhlara can vericiliğine dikkat çekmek”tir.

Yağmur nasıl ki çorak, kuru, verimsiz ve edata ölü görünümündeki toprağa can veriyorsa, vahiy de aynı şekilde harekete geçiren, kıpırdatan, canlandıran bir mahiyet arz etmektedir. Vahyin bu yapısının ve özelliğinin unutulmamasına ve dönüştürücü yapısının mutlaka hatırlanması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Enfâl 8/24, Şûrâ 42/52 ve Haşr 59/21’de dolaylı olarak hatırlatılan husus da budur.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 226; Taberî, age., XXIV, 114-115. 2 - Zemahşerî, age., IV, 193. 3 - Râzî, age., XXVII, 121. 4 - Semerkandî, age., III, 226; Taberî, age., XXIV, 116.
• 5 - Semerkandî, age., III, 226. 6 - Taberî, age., XXIV, 116. 7 - Taberî, age., XXIV, 117.
• 8 - Enfâl 8/34, 72; Tevbe 9/71; Yûnus 10/62; Ahzâb 33/6; Fussılet 41/31. 9 - Taberî, age., XI, 131.
  • Enfâl 8/34 Enfâl 8/72 Tevbe 9/71 Yûnus 10/62 Ahzâb 33/6 Fussilet 41/31
• 10 - Semerkandî, age., III, 226; Taberî, age., XXIV, 117.
• 11 - Nahl 16/57; Sebe’ 34/54; Tûr 52/22; Vâkı‘a 56/21; Murselât 77/42.
  • Nahl 16/57 Sebe' 34/54 Tûr 52/22 Vâkı‘a 56/21 Mürselât 77/42
• 12 - Âl-i İmrân 3/198; Kehf 18/107; Secde 32/19; Sâffât 37/62; Fussılet 41/32. 13 - Kehf 18/102; Vâkı‘a 56/56, 93.
  • Âl-i İmrân 3/198 Kehf 18/107 Secde 32/19 Sâffât 37/62 Fussilet 41/32 Kehf 18/102 Vâkı‘a 56/56 Vâkı‘a 56/93
• 14 - Âl-i İmrân 3/19. 15 - Âl-i İmrân 3/85.
  • Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/85
• 16 - Yûnus 10/72. 17 - Bakara 2/128, 133; Âl-i İmrân 3/67. 18 - Zâriyât 51/36. 19 - Neml 27/31, 38, 42. 20 - A‘râf 7/126. 21 - Yûnus 10/84. 22 - Âl-i İmrân 3/52; Mâide 5/111. 23 - Yûsuf 12/101. 24 - Kasas 28/53. 25 - Cinn 72/14. 26 - Bakara 2/132, 136; Âl-i İmrân 3/64, 80, 84, 102; En‘âm 6/163; Hûd 11/14; Hıcr 15/2; Nahl 16/89, 102; Enbiyâ’ 21/108; Hacc 22/78; Neml 27/81, 91; ‘Ankebût 29/46; Rûm 30/53; Ahzâb 33/35; Zümer 39/12; Fussılet 41/33; Zuhruf 43/69; Ahkâf 46/15; Tahrîm 66/5; Kalem 68/35. 27 - Yûnus 10/90.
  • Yûnus 10/72 Bakara 2/128 Bakara 2/133 Âl-i İmrân 3/67 Zâriyât 51/36 Neml 27/31 Neml 27/38 Neml 27/42 A‘râf 7/126 Yûnus 10/84 Âl-i İmrân 3/52 Mâide 5/111 Yûsuf 12/101 Kasas 28/53 Cinn 72/14 Bakara 2/132 Bakara 2/136 Âl-i İmrân 3/64 Âl-i İmrân 3/80 Âl-i İmrân 3/84 Âl-i İmrân 3/102 En‘âm 6/163 Hûd 11/14 Hicr 15/2 Nahl 16/89 Nahl 16/102 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/78 Neml 27/81 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/46 Rûm 30/53 Ahzâb 33/35 Zümer 39/12 Fussilet 41/33 Zuhruf 43/69 Ahkâf 46/15 Tahrîm 66/5 Kalem 68/35 Yûnus 10/90
• 28 - Semerkandî, age., III, 227.
• 29 - Zemahşerî, age., III, 196. 30 - Taberî, age., XVIII, 51.
• 31 - Tirmizî, Birr, 55; Dârimî, Rikâk, 74; Ahmed b. Hanbel, V, 153, 158, 169, 228, 236. 32 - Semerkandî, age., II, 639; Taberî, age., XX, 90; Râzî, age., XXIV, 263.
• 33 - Zemahşerî, age., IV, 195.
• 34 - Semerkandî, age., I, 577; Taberî, age., IX, 157; Zemahşerî, age., II, 183.
• 35 - Müslim, Zikir, 41.
• 36 - İsrâ’ 17/12. 37 - “Alamet, delil” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/73, 145, 248, 259; Âl-i İmrân 3/13, 41, 49, 50; Mâide 5/114; En‘âm 6/4, 25, 35, 158; A‘râf 7/26, 103, 106, 132; Yûnus 10/21; Hûd 11/96; Yûsuf 12/35, 105; İbrahîm 14/5; Hıcr 15/81; İsrâ’ 17/1, 12; Meryem 19/10; Tâhâ 20/23, 42, 47, 56; Enbiyâ’ 21/32, 37; Mü’minûn 23/45; Şu‘arâ’ 26/4, 15, 128, 197; Neml 27/13, 52; Kasas 28/35, 36; Rûm 30/20, 21, 22, 23, 24, 25, 46, 58; Lokmân 31/31; Yâsîn 36/33, 36, 37, 41, 46; Sâffât 37/14; Mü’min 40/13, 23, 81; Fussılet 41/37, 39; Şûrâ 42/29, 32; Zuhruf 43/46, 48; Dühân 44/33; Ahkâf 46/27; Necm 53/18.
  • İsrâ 17/12 Bakara 2/73 Bakara 2/145 Bakara 2/248 Bakara 2/259 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/41 Âl-i İmrân 3/49 Âl-i İmrân 3/50 Mâide 5/114 En‘âm 6/4 En‘âm 6/25 En‘âm 6/35 En‘âm 6/158 A‘râf 7/26 A‘râf 7/103 A‘râf 7/106 A‘râf 7/132 Yûnus 10/21 Hûd 11/96 Yûsuf 12/35 Yûsuf 12/105 İbrâhîm 14/5 Hicr 15/81 İsrâ 17/1 İsrâ 17/12 Meryem 19/10 Tâhâ 20/23 Tâhâ 20/42 Tâhâ 20/47 Tâhâ 20/56 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/37 Mü'minûn 23/45 Şu‘arâ 26/4 Şu‘arâ 26/15 Şu‘arâ 26/128 Şu‘arâ 26/197 Neml 27/13 Neml 27/52 Kasas 28/35 Kasas 28/36 Rûm 30/20 Rûm 30/21 Rûm 30/22 Rûm 30/23 Rûm 30/24 Rûm 30/25 Rûm 30/46 Rûm 30/58 Lokmân 31/31 Yâsîn 36/33 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/37 Yâsîn 36/41 Yâsîn 36/46 Sâffât 37/14 Mü'min 40/13 Mü'min 40/23 Mü'min 40/81 Fussilet 41/37 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/32 Zuhruf 43/46 Zuhruf 43/48 Duhân 44/33 Ahkâf 46/27 Necm 53/18
• 38 - Zemahşerî, age., IV, 195.
• 39 - Bakara 2/282; Fussılet 41/38, 49.
  • Bakara 2/282 Fussilet 41/38 Fussilet 41/49
• 40 - Semerkandî, age., III, 228, Taberî, age., XXIV, 122; Zemahşerî, age., IV, 196.
• 41 - Bakara 2/45; Âl-i İmrân 3/199; İsrâ’ 17/107; Enbiyâ’ 21/90; Mü’minûn 23/2; Ahzâb 33/35; Hadîd 57/16; Haşr 59/21.
  • Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 İsrâ 17/107 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/16 Haşr 59/21
• 42 - Fussılet 41/39. 43 - Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9. 44 - İbrâhim 14/42-43.
  • Fussilet 41/39 Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9 İbrâhîm 14/43
• 45 - Neml 27/10; Kasas 28/31. 46 - Semerkandî, age., III, 228, Taberî, age., XXIV, 122; Zemahşerî, age., IV, 196.
  • Neml 27/10 Kasas 28/31