Kâf Suresi

Mekke döneminde risaletin 5. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “mukatta‘a harflerinden biri olan”قٓ kâf harfinden alan Kâf sûresi, iniş sırasına göre 36, resmî olarak 50. sûredir.

Kâf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medine dönemi sûrelerinden olan Hucürât sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hucurât sûresinin 7. âyetinde Yüce Allah’ın insanların fıtratına küfür, fısk ve isyanı çirkin gösterdiği beyan edilmekte, Kâf suresi 16. âyette de nefsin insana kötü vesveseleri fısıldadığı gündeme getirilmektedir. Hucurât 17’de yaptığı iyiliği başa kakanlar, Kâf 25’te ise hayra engel olanlar eleştirilmektedir. Bu arada her iki surede de mümin ve muttaki olanların ödüllendirileceği beyan edilmektedir.

Kâf suresinin ilk âyetlerinde Kur’ân’a, Hz. Peygamber’e ve ahirete inanmayanlara dair bilgiler verilmekte, ardından kâinat kitabına dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda göğün bina edilmesi, süslenmesi, hiçbir eksik gedik barındırmaması, yeryüzünün genişletilmesi, içinde ağır baskıların bulundurulması ve her tür güzel bitkilerin orada yaratılması hakikati görmek isteyenler için bir ibret konusu olarak işlenmektedir. Ayrıca gökten bereketli suların indirilip çeşitli bahçeler, hasat edilen tahıllar, salkım salkım meyveleriyle boylu poslu hurma ağaçları bütün kullar için bir rızık vesilesi olarak tanıtılmaktadır. Özellikle bitkilerin yeşermesi, öldükten sonra diriltilmenin bir delili olarak sunulmaktadır.

12. âyetten itibaren, daha önce helak edilen kavimlerin peygamberlerini yalanlamaları ve Yüce Allah’ın onlara vaadettiği azabın gerçekleştiği hatırlatılmakta, bu arada ilk yaratmada yorulmayan ilahi iradenin yeniden yaratmaya da gücünün yeteceği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, insanoğlunun dünyada yaptığı her şeyin kaydedilmekte olduğu, mahşerde bütün gerçeklerin ortaya döküleceği, birbirini suçlayanlara uyarıda bulunulacağı ve cehennemi hak edenlerin cehenneme, cenneti hak edenlerin de cennete gideceği bildirilmektedir.

36. âyetten itibaren, ilahi bildirimlerin birer öğüt olduğu, bunlara itibar edilip Allah’ı tesbih etmenin önemi vurgulanmakta, dirilten ve öldüren ilahi gücün aynı zamanda son durak olduğu, insanları toplayıp yargılamanın Allah için son derece kolay olacağı beyan edilmektedir.

Son âyette ise, karşıt söylemlere aldırış etmeden Hz. Peygamber’in inkârcılar üzerine gönderilmiş bir zorba olmadığı ifade edilerek, öğüdün Kur’ân’la verilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde Kur’ân’a yemin ederek, içlerinden bir uyarıcının gelmesine şaşıran ve öldükten sonra diriltilmeyi çok uzak bir ihtimal olarak gören Mekke müşriklerini kınamaktadır. Ayrıca onların yaptıklarının kaydedilmekte olduğunu beyan ederek, müşriklerin hakkı yalanladıkları ve böylece derin bir şaşkınlık içinde olduklarını da bildirmektedir.

a) Kur’ân’a Yemin

Yüce Allah, surenin ilk iki âyetinde mukatta‘a harflerinden birine ve Kur’ân’a yemin ederek, müşriklerin risaletle ilgili şaşkınlıklarına değinmekte ve onların “Bu, şaşılacak bir şeydir!” şeklindeki sözlerini aktarmaktadır.

ı. Mecîd Kur’ân’a Yemin

قٓ۠ وَالْقُرْاٰنِ الْمَج۪يد “Kâf. Yüce Kur’an’a yemin olsun.”

Âyetteki قٓ۠ kâf harfi “mukatta‘a harfi”; وَالْقُرْاٰنِ ve’l-kur’âni kelimesi “Kur’ân’a yemin olsun”; الْمَج۪يد el-mecîdi kelimesi ise “şanlı, şerefli, yüce, özlü” demektir.

Burada bir mukatta‘a harfine ve Kur’ân’a yemin ifadesi gündeme getirimektedir.

1. قٓ۠ “Kâf’a yemin olsun.” Bakara 2/1’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da mukatta‘a harfleri 14 harften oluşmakta ve 14 değişik şekilde 29 sûrenin başında yer almaktadır. Bu harflerin Kur’ân’da kullanılmasının muhtemel pek çok sebebinin bulunduğunu belirtmiş, kesin olarak anlamlarının tayin edilmesinin mümkün olmadığını, doğruyu sadece Yüce Allah’ın bileceğini beyan etmiştik. Burada sadece kâf harfiyle ilgili bazı ihtimalleri dile getirmekle yetineceğiz.

Müfessir Katâde, Kâf harfinin Yüce Allah’ın isimlerinden biri olduğunu beyan ederken, bazıları bunun Kur’ân isimlerinden biri olduğunu belirtmiştir. Bir kısım âlim kâf harfinin “hüküm verildi, söz bitti, iş olup bitti”, “Allah adaletle kaimdir” anlamına geldiğini dile getirmiştir. İbn Abbas’a nispet edilen bir görüşe göre ise, bu harf “yeşil zümrütten bir dağ” anlamına gelmektedir.(1)

Mukatta‘a harfleri, müteşabih âyetlerden olduğu için, bunlar hakkında sözün tükenmeyeceğini belirterek, her bir görüşün kendine göre doğru olabileceğini belirtmeliyiz. Yüce Allah’ın bilginin önemine dikkat çekmek üzere harflere yemininin bir örneği olan kâf harfi bu sûrenin ismi olarak da anıldığına göre, başka bir mana aramaya gerek görmemekteyiz.

2. وَالْقُرْاٰنِ الْمَج۪يد “Yüce (şerefli) Kur’ân’a yemin olsun.” Yüce Allah, bu cümlede Kur’ân’a yemin ederek, sonraki âyetteki mesajın önemini vurgulamaktadır.

Kur’ân’ın bir sıfatı olarak zikredilen الْمَج۪يد el-mecîd kelimesi hakkında Burûc 85/15’te de bilgi vereceğiz. Burada şu kadarını söyleyelim: el-Mecîd kelimesi, mecd sahibi, mecd, geniş lütuf ile ilgili “büyük şeref ve şan” anlamlarına gelmektedir.

Bu ifadede Kur’ân’ın önceki bütün ilâhî kitaplardan daha şerefli olduğu veya bu kitabı anlayıp yaşayan kişileri Kur’ân’ın şereflendirmesi manası da muhtemeldir.(2) Aslında kitapları yarıştırmak doğru değildir. Çünkü hepsi de Yüce Allah’ın kelamıdır, sıfatıdır. Kur’ân, kaynağı itibariyle zaten şereflidir; nitekim bütün vahiylerin mesajını içeren Kur’ân’ın şerefi, bütün vahiylerin de şerefini kapsamaktadır.

Enbiyâ’ 21/10, Yâsîn 36/2, Sâd 38/1, Fussılet 41/41 ve Zuhruf 43/44 gibi âyetlerden destek alarak Kur’ân’da dört kez(3) geçen الْمَج۪يد/مَج۪يد mecîd-el-mecîd sıfatını “öğüt sahibi”, “izzetli, şerefli” ve “hikmetli, değerli” manalarına da alabiliriz. Bu durumda, âyetin muhtevasında kaynağından dolayı Kur’ân’ın değerine ve gönderiliş amacına uygun olarak da onu yaşayanların şerefleneceğine dair mesajların bulunduğunu ifade edebiliriz.

ıı. Peygamber Gönderilmesine Şaşırmaları

بَلْ عَجِبُوٓا اَنْ جَآءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقَالَ الْكَافِرُونَ هٰذَا شَيْءٌ عَج۪يبٌ “Doğrusu kendilerine içlerinden bir uyarıcının gelmesine şaştılar ve kâfirler şöyle dediler: “Bu, şaşılacak bir şeydir!”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis”; عَجِبُوا ‘acibû fiili “şaşırdılar”; اَنْ جَآءَهُمْ en câehum ifadesi “kendilerine geldi diye”; مُنْذِرٌ münzirun kelimesi “bir uyarıcı, tebliğ edici, korkutucu”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; فَقَالَ fe kâle fiili “dedi ki”; الْكَافِرُونَ el-kâfirûne kelimesi “kafirler, inkar edenler”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; شَيْءٌ عَج۪يبٌ şey’un ‘acîbun tamlaması ise “şaşılacak, tuhaf bir şey(dir)” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’i kabul etmeyip suçlamaları gündeme getirlmektedir.

Yüce Allah, bu âyette Mekke müşriklerinin kendi içlerinden birinin peygamber olarak görevlendirilmesini bir türlü kabullenemediklerini, risâlet kurumunu alaya aldıklarını ifade etmektedir. Bu durum onların kendi türlerinden ümitlerini kestiklerinin bir göstergesidir. Müşriklerin bu tutumu onlardan önce yaşayan ve helak edilen başka kavimlerde de görülmüştü.(4)

1. بَلْ عَجِبُوٓا اَنْ جَآءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ “Doğrusu kendilerine içlerinden bir uyarıcının gelmesine şaştılar.” Yûnus 10/2, Sâffât 37/12, Sâd 38/4’te de dile getirildiği üzere, içlerinden birisi olsa da bir beşerin peygamber olarak görevlendirmesini içlerine sindirememişlerdi. Onların beklentisi “melek peygamber” şeklindeydi.(5) Hâlbuki bu beklenti Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünnetine aykırıydı.

Esasında müşrikler ille de beşer bir peygamber olacak idiyse, bunun Mekke’de Velîd b. Muğîra veya Tâif’te Urve es-Sekafî olması gerektiğini dahi dile getirmiş,(6) -hâşâ- Yüce Allah’a risalet belirlemede hatalı davrandığını söylemek istemişlerdi. Onlar kendilerince daha hatırlı, rütbeli, zengin ve etkin bir kişiyi peygamberliğe layık görüyorlardı.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus, güvenilir olması nedeniyle kendisine el-emîn sıfatını verdikleri Abdullah’ın oğlu Muhammed gibi yetim birisinin peygamber olarak görevlendirilmesini tuhaf bulmalarıdır. Aslında içlerinden bir peygamber göndermekle Yüce Allah onlara büyük bir lütufta bulunmuştu.(7) Onlar ise kendilerini “insanlık için örnek toplum” yapma imkânını ellerinin tersiyle itmiş, geri çevirmişlerdi.

Âyetin başındaki بَلْ bel edatına “doğrusu”(8) anlamı verilebileceği gibi, “ama nerde!”(9) şeklinde bir hayret manası da verilebilir. Bu iki tercümenin de mesajı doğru anlama noktasında isabetli olduğunu belirtmeliyiz. Bel edatına alışılmış manası olan “bilakis, aksine” anlamını vermek burada mümkün değildir. Çünkü âyetin öncesinde metin olarak herhangi bir iddia ve karşı çıkış bulunmamaktadır.

Yüce Allah, müşriklerin öteden beri karşı çıktıkları risalet meselesindeki kararlılıklarını bu edatla da ortaya koymaktadır. Âyettekiعَجِبُوا ‘acibû ve âyetin sonundaki عَج۪يب ‘acîb kelimeleri onların peygamberlik kurumunu nasıl gayrı ciddi bulduklarını göstermektedir. Bu kelimeler aynı zamanda konunun ne kadar uzağında bulunduklarını veya konunun gerçekleşme ihtimalini ne kadar zayıf gördüklerini ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da Hz. Peygamber için de diğer peygamberler için de çeşitli sıfatlar zikredilmektedir. Bunlardan er-rasûl/er-rusül, el-mursel/el-murselûn, en-nebî/en-nebiyyûn/el-enbiyâ, en-nezîr/en-nüzur, el-münzir/el-münzirûn, el-mübeşşir/el-mübeşşirûn gibi kelimeleri hatırlayabiliriz. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu sıfatlardan birisi olan مُنْذِر münzir kelimesi tercih edilmiştir.

Kök itibariyle “kendini adayan” anlamına gelen bu kelimenin yaygın olarak kullanıldığı mana “uyarıcı”, “tebliğ edici”, “(azapla) korkutucu” şeklindedir ki risalet kurumunu en iyi özetleyen kelimelerden birisi de budur. Demek ki peygamberler kendilerini davalarına adayan insanlardır.

2. فَقَالَ الْكَافِرُونَ هٰذَا شَيْءٌ عَج۪يبٌ “Kâfirler şöyle dediler: Bu, şaşılacak bir şeydir!” Bu cümlenin başında ta‘kıbiyye denilen fâ edatının kullanılması, Mekkeli müşriklerin risalete hemen karşı çıktıklarını, düşünüp tartmadan, herhangi bir araştırma ve çalışma yapmadan inkâr ettikleri anlamını vermektedir. Âyetteki الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesinin başındaki eliflâm takısı bunu belli bazı müşriklerin, yani müşriklerin elebaşlarının söylediklerini göstermektedir.

Bu arada cümlede bulunan هٰذَا hâzâ edatının hangi kelimeyi karşıladığını da belirtmek gerekir. Âyetin ilk cümlesinde yer alan ve hâzâ edatından önce kullanılmış olan اَنْ جَآءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ “İçlerinden bir uyarıcının kendilerine gelmesi” ifadesi, söz konusu edatın verdiği anlamı göstermekte ve “bu risalet işi şaşılacak bir şeydir” manasını vermektedir.

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(10) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(11) “şâ‘ır (şâir)”,(12) “sâhır (büyücü)”,(13) “meshûr (büyülenmiş)”,(14) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(15) “müfterî (iftiracı)”,(16) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(17) “kezzâb (çok yalancı)”,(18) “dâllûn (sapkın(lar)”(19) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (sâdd, zâcir, mânı‘)”(20) diyorlardı. Burada ise Hz. Peygamber’in risaleti ve tebliğ ettiği mesajlarıyla alay edişleri ele alınmaktadır.

Hz. Peygamber’in münzir yani “uyarıcı ve korkutucu” oluşu muhatapları ne ile korkuttuğunu veya neye karşı uyardığını bilmeyi gerektirir. İşte bir sonraki âyette bu konuya değinilmekte, maksadın diriltilme olduğu vurgulanmış olmaktadır.

b) Müşriklerin Alaycılığı ve İnkarları

Yüce Allah sûrenin 3-5. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesine şaşırmalarının ardından, âhiretteki diriltilmeyle alay edip onu gerçekleşmesi çok uzak bir ihtimal ya da imkânsız bir inanç gibi görmelerini dile getirmektedir. Buna karşılık Yüce Allah’ın ölen insandan toprağın neleri ne kadar eksilttiğini bildiği, her şeyin bir yasasının bulunduğu ve vahyi yalanlamalarının çok büyük bir perişanlık olduğu belirtilmektedir.

ı. Diriltilmeye İnanmamaları

ءَاِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا ذٰلِكَ رَجْعٌ بَع۪يدٌ “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman (diriltilecek) mi(yiz)? Bu, (akla) uzak bir dönüştür!”

Âyetteki ءَاِذَا مِتْنَا eizâ mitnâ sorusu “biz öldüğümüz zaman mı”; وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve (şöyle) olduğumuz (zaman mı)”; تُرَابًا türâben kelimesi “toprak”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; رَجْعٌ rac‘un sözcüğü “dönüş(tür), diriltilme(dir)”; بَع۪يدٌ ba‘îdün kelimesi ise “uzak” demektir.

Burada müşriklerin mahşer diriltilmesiyle ilgili alaycılıkları gündeme getirilmektedir.

1. ءَاِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا “ Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman (diriltilecek) mi(yiz)? ” Bu âyette dile getirilen husus müşriklerin en önemli problemlerinden birisidir. Çünkü müşrikler bu ve benzer sözleriyle yeniden diriltilmenin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini alay içerikli sorularıyla vurgulamışlardır.

- Diriltilmeyle Alay

Mü’minûn 23/35’te de beyan edildiği gibi, öldükten, toza toprağa karışıp kemik yığını haline geldikten sonra diriltilme konusunda eski sapkın kavimler de derin bir inkar ve alaycılık içindelerdi. İşte Mekkeli müşrikler de bu sapkınların izini takip ettikleri için aynı alaycılığı onlar da sürdürmüşlerdi. Şu sözleri de bunun ifadesiydi: “(Buna karşılık inkârcılar:) ‘Eğer doğru söylüyorsanız, bu vaad (tehdit) ne zamanmış?!’ diyorlar.”(21) Zâriyât 51/12 ve Kıyâmet 75/6’da da aynı alaycılık söz konusu edilmektedir. Pek çok âyette müşriklerin sapmalarına neden olan konu “kıyâmeti ve mahşeri, yani diriltilmeyi inkâr etmeleri”dir.(22) Bu âyetlerin bir kısmını meâl olarak hatırlatmak istiyoruz.

- Ra‘d 13/5: “Eğer şaşacaksan onların şu sözlerine şaşmak lazım: Biz toprak olduğumuz zaman mı, biz mi yeniden yaratılacakmışız!”

- Meryem 19/66: “(İnkârcı) insan der ki: Öldüğüm zaman mı (mahşerde) diri olarak (topraktan) çıkarılacakmışım!”

- Neml 27/67: “Kâfirler şöyle demişlerdi: Biz ve atalarımız toprak olduğumuz zaman, gerçekten (diriltilip topraktan) çıkartılacağız (öyle) mi!?”

- Sebe’ 34/7: “Kâfir olanlar (kendi aralarında) şöyle dediler: Çürüyüp paramparça olduğunuz vakit yeni bir yaratılışta olacağınızı (yeniden diriltileceğinizi) haber veren kişiyi size gösterelim mi?”

- Yâsîn 36/78: “Kendi yaratılışını unutarak bir de bize örnek vermeye kalkışmış da, ‘Çürümüş kemikleri kim diriltebilir ki!’ demişti.”

- Dühân 44/35-36: “Onlar (müşrikler) diyorlar ki: İlk ölümümüzden sonra bir şey yoktur. Biz hiçbir şekilde diriltilecek de değiliz.”

- Vâkı‘a 56/47-48: “Diyorlardı ki: Hem biz hem de önceki atalarımız ölüp toprak ve kemik yığını haline gelince mi diriltilecekmişiz!?”

İsrâ’ 17/49, 98’de “kemik ve ufalanmış toprak”, Yâsîn 36/78 ve Nâzi‘ât 79/11’de “çürümüş kemikler”, Ra‘d 13/5, Mü’minûn 23/35, 82, Neml 27/67, Sâffât 37/16, 53, Kâf 50/3 ve Vâkı‘a 56/47’de “toprak”, “toprak ve kemik” gibi ifadeler kullanılan bu konuda Sebe’ 34/7’de bu anlamların hepsini içerecek şekilde “çürüyüp paramparça olmak” beyanı geçmektedir. Bütün inkarcıların bu konudaki maksatları öldükten sonra diriltilmenin imkansız olduğunu ortaya koymak istemeleridir.

Kemikler dâhil vücudun bütün zerrelerinin toprak haline gelmesi müşrikler için bir yok oluş şeklinde anlaşıldığı için, onlar bu tür karşı çıkışlarını “toprak olmak” ve “kemik kalmak” üzerinden gerçekleştirmekteydiler. Bu doğrultuda Kıyâmet 75/3’te de dile getirdikleri üzere, kemiklerin bir daha bir araya getirilemeyeceğini zannetmelerinin mantığı da kendilerince aynıydı.

Âyetin devamındaki sözleri onların bu hakikati ne kadar uzak gördüklerinin bir delilidir.

2. ذٰلِكَ رَجْعٌ بَع۪يدٌ “Bu, (akla) uzak bir dönüştür! (dediler).” Âyette kullanılan zâlike edatı, zaten onların bu hakikati ne kadar uzak gördüklerinin bir delilidir. Bir şeyi uzak görmek onu inkâra en yakın görme halidir. رَجْعٌ بَع۪يد rac‘un ba‘îdün ifadesine “Gerçekleşmesi mümkün ve muhtemel olmayan bir dönüş”(23) şeklinde bir anlam verilirse, maksadın genel anlamda inkâr olduğu söylenebilir.

Âyette mutlak manada yalanlama ve inkârın değil de “uzak bir dönüş” ifadesinin kullanılması, Mekke’de müşrikler arasında belirli belirsiz âhiret inancına sahip olanların bulunduğunu göstermektedir. Bu konuda başka âyetlerin bulunduğunu bilmekteyiz.(24) Müddessir 74/31’de yer aldığı gibi “kalplerinde hastalık bulunanlar” ifadesiyle kastedilenler de muhtemelen bunlardı.

Yüce Allah inkarcıların bu saplantılarını İsrâ’ 17/49-52’de şu şekilde cevaplamaktadır: “(Şöyle) dediler: ‘(Sahi), biz bir kemik (yığını) ve ufalanıp toz toprak olmuş iken, (âhirette) yepyeni bir varlık olarak diriltileceğiz, öyle mi!’ ‘De ki: İster taş olun (taşa dönüşün), ister demir(e). İsterse gönüllerinizde büyüyen (abarttığınız varlıklardan) herhangi bir yaratık olun (yaratığa dönüşün! Mutlaka diriltileceksiniz).’ (Müşrikler) ‘Bizi tekrar (hayata) döndürecek kimmiş!’ deyince (onlara) ‘de ki: Sizi ilk kez yaratan (kudret diriltecektir).’ (Bunun üzerine) onlar sana (alaylı bir tarzda) başlarını (yukarı aşağı) sallayarak ve ‘Ne zamanmış o (diriltilme işi)!’ diyecekler. ‘De ki: Belki de çok yakındır.’ (Allah’ın) sizi çağıracağı o gün, kendisine (zorunlu olarak) hamdederek çağrısına (hemen) uyacaksınız ve (dünyada) çok az kaldığınızı anlayacaksınız.”

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden bir grubunun da Yâsîn 36/77-83 olduğunu özellikle ifade etmeliyiz. Âyetler şöyledir: “O (inkârcı) insan, kendisini nutfe’den (döllenmiş yumurtadan, zigottan) yarattığımızı görmedi mi ki şimdi (kalkmış) apaçık bir tartışmacı (oluvermiş)!?’ Kendi yaratılışını unutarak bir de bize örnek vermeye kalkışmış da ‘Çürümüş kemikleri kim diriltebilirmiş ki!?’ demişti. De ki: “Onları ilk defa yoktan var eden (kudret) diriltecektir. O, her türlü yaratmayı çok iyi bilendir. Yeşil ağaçtan sizin için ateş yaratan (yapan) da O’dur. İşte ondan tutuşturuyorsunuz. Gökleri ve yeri yaratan (Allah), insanların benzerlerini (yeniden) yaratmaya gücü yeten değil midir? Elbette (gücü yeter). O, her türlü yaratabilendir; bilendir. Bir şey(in olmasını) istediği zaman O’nun (Allah’ın) durumu o şeye sadece “Ol!” demektir; o da hemen olmaya başlar. Her şeyin hükümranlığı, sadece kendi elinde (kontrolünde) olan (Allah) ne kadar yücedir! Hepiniz, sadece O’na döndürüleceksiniz.”

ıı. Allah’ın Bilgisini Unutmaları

قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنْقُصُ الْاَرْضُ مِنْهُمْ وَعِنْدَنَا كِتَابٌ حَف۪يظٌ “Biz toprağın onlardan neleri eksiltmekte olduğunu elbette bilmekteyiz. Katımızda (o bilgileri) koruyan bir kitap vardır.”

Âyetteki قَدْ عَلِمْنَا kad ‘alimnâ fiili “elbette bildik, bilmekteyiz”; مَا تَنْقُصُ mâ tenkusu ifadesi “eksiltmekte olduğu şeyi”; الْاَرْضُ el-ardu kelimesi “toprağın, arzın, yeryüzünün”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; وَعِنْدَنَاve ‘ındenâ ifadesi “katımızda, yanımızda vardır”; كِتَابٌ حَف۪يظٌ kitâbun hafîzun tamlaması ise “koruyucu, kaydedici bir kitap” demektir.

Burada Yüce Allah müşriklerin mahşerde diriltilmeyi inkârlarına cevap vermektedir.

1.قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنْقُصُ الْاَرْضُ مِنْهُمْ “Biz toprağın onlardan neleri eksiltmekte olduğunu elbette bilmekteyiz.” Âyetin başındaki قَدْ kad edatı, mâzî “geçmiş zaman” fiilinin başına geldiğinde muhakkaklık ifade eder. Bedenin toprakta nasıl bir hal aldığı ve ne kadarının eksilmekte olduğu elbette Yüce Allah’ın kesin bilgisi dâhilindedir.

Âyetteki ifadeden anlaşılıyor ki, bedenin bütün zerreleri yok olmamakta, çok küçük de olsa bir bölümü geride kalmaktadır. Bu bölüm vücudun neresidir, bunu tam anlamıyla bilmiyoruz. Bu konuda Hz. Peygamber’e nispet edilen ‘acbu’z-zeneb yani “kuyruk sokumu” olduğuna dair bir rivayet vardır.(25) Gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

Tâhâ 20/55’te insanın topraktan yaratıldığı, toprağa iade edileceği ve yeniden oradan çıkartılacağı bildirilmektedir. “Toprağa iade” ilk etapta kabre konulmak şeklinde algılansa da, asıl maksat insanın yaratıldığı toprağa iadesidir; yani toprak olmasıdır. İnsan bedeninin bütünüyle toprak olması onun yok olması demek değildir.

A‘râf 7/25’te de dile getirildiği gibi, insanlar bu toprakta yaşayacaklar, burada ölecekler ve bu topraktan diriltilip çıkartılacaklardır. Bakara 2/28’de ifade edildiği üzere, insan henüz ruh ve beden birlikteliğine kavuşturulmadığında onun topraktaki elementer haline mevt/emvât denilmesi ile de kastedilen budur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen mesaj naklettiğimiz bu âyetlerdeki mesajlarla örtüşmektedir. Müşriklerce “diriltilemeyeceği iddia edilen kemikler” dâhil, ölen insan bütünüyle toprak olacaktır. Ancak toprak oluş, yok oluş değil, sadece ilk yaratılıştaki elementlerine dönüş halidir.

Onların yeniden diriltilmesi Yüce Allah için son derece kolaydır. Aslında müşrikler Yüce Allah’ın gökleri ve yeri yaratan, yoktan var eden olduğunu, rızkı O’nun verdiğini ve kâinatın idaresinin O’nun elinde bulunduğunu kabul ediyorlardı.(26)

İnkarcıların Yaratıcı ile ilgili ilk sorunu Yüce Allah’ın hayata müdahale etmesini istememeleri, diğeri ise mahşerde diriltilmeyi kabul etmemeleriyle ilgiliydi. Kanaatimizce müşrikler diriltilmeden ziyade, mahşerde hesap vermekten kaçındıkları için böyle bir yol seçmiş olabilirler. Her ne olursa olsun, Yüce Allah onların kabullerini reddetmektedir.

2. وَعِنْدَنَا كِتَابٌ حَف۪يظٌ “Katımızda (o bilgileri) koruyan bir kitap vardır.” Âyetin bu cümlesi müfessirlerimiz tarafından Levh-i Mahfûz(27) olarak yorumlanmış olsa da bu cümleyi “ilahi bir yasa” olarak kabul etmek daha doğrudur. Hûd 11/6’da da olduğu gibi, bu tür âyetlerdeki kitâb kelimesi “yazı, kanun, yasa, yazılım” şeklinde anlaşılmalıdır.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(28) geçen حَف۪يظ hafîz kelimesi “koruyan” manasına geldiği için söz konusu yasanın yaratma, yaşatma, öldürme ve diriltmede etkin olduğunu ortaya koyan bir boyutunun olduğu unutulmamalıdır. Konunun Levh-i Mahfûz’la ilişkilendirilmesi her tür yaratma işleminin Yüce Allah tarafından bilindiğini göstermesi bakımından doğru kabul edilebilir. Ancak bizim tercihimiz bunun “ilahi yasa” şeklinde anlaşılması yönündedir.

ııı. Vahyi Yalanlamaları

بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمْ فَهُمْ ف۪يٓ اَمْرٍ مَر۪يجٍ “Aksine onlar, kendilerine geldiğinde gerçeği yalanladılar. (Şimdi) onlar derin bir perişanlık içindedir.”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis”; كَذَّبُوا kezzebû fiili “yalanladılar”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı kelimesi “hakkı, gerçeği, vahyi”;لَمَّا جَآءَهُمْ lemmâ câehum ifadesi “kendilerine geldiği zaman”; فَهُمْ fe hum ifadesi “onlar”; ف۪يٓ اَمْرٍ مَر۪يجٍ fî emrin merîcin tamlaması ise “karmaşık, karışık işte, şaşkınlık içeren bir durum içerisinde” demektir.

Burada müşriklerin inkarcılığı ve şüpheleri gündeme getirilmektedir.

1. بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمْ “Aksine onlar, kendilerine geldiğinde gerçeği yalanladılar.” Bu âyetin başındaki بَلْ bel edatına “bilakis, aksine, her şeye rağmen, buna rağmen” gibi anlamlar verilebilir. Buradaki bağlama dikkat edildiğinde, söz konusu edata “hayır, bilakis” anlamlarının uygun düşmediği görülmektedir.

Çünkü onların vahye karşı duruşlarında herhangi bir değişiklik ve esneklik söz konusu olmadığı için, pozisyonlarını değiştirdiklerinden bahis yoktur. Bu durumda tıpkı ikinci âyette olduğu gibi بَلْ bel edatına “her şeye rağmen, işin doğrusu” gibi bir anlam vermeyi uygun bulduk.

Âyetteki الْحَقّ el-hakk kelimesi “hak”, “gerçek”, “vahiy”, “akli deliller”, “nübüvvet” gibi anlamlar verebilir. Ancak önceki âyetlerdeki konulara bakıldığında maksadın öldükten sonra diriltilme olduğu görüşü biraz daha öne çıkmaktadır.

Mekkeli müşrikler risaletle gelen her şeyi elbette yalanlıyorlardı; ancak âyetleri bağlama uygun açıklama metodumuz gereği bu fikri benimsediğimizi ifade etmeliyiz. Zaten onları kıyâmet ve mahşeri dillerine dolayarak alaycı bir tavırla yalanladıklarına dair pek çok âyet vardır; bu da onlardan biridir.

2. فَهُمْ ف۪يٓ اَمْرٍ مَر۪يجٍ “(Şimdi) onlar derin bir perişanlık içindedir.” Bu ifadeye müfessirlerimiz “değişik söz”, “karışık söylem”, “istikrarsız durum”, “çirkin şey”, “şaşkın durum”, “sapıklık” gibi anlamlar vermişlerdir.(29) Onların bu şaşkın durumunu eğer vahiy ve risaletle ilişkili görürsek, maksat, vahye “büyü”, Hz. Peygamber’e de bazen “şair”, bazen “büyücü”, bazen “kâhin”, bazen “mecnun”, bazen de “yalancı” vs. deyip tek bir suçlamayla yetinmemeleridir.

Âyetin ilk cümlesindeki mesajı mahşerle ilgili kabul ettiğimiz için, buradaki şaşkın durumun onların âhiret inancındaki çeşitlilikleri nedeniyle olduğunu söyleyebiliriz. Kur’ân’dan biliyoruz ki, onlar âhiret inancı noktasında tek bir düşünceye sahip değillerdi.

İçlerinde dehre tapanlar olduğu için âhirete hiç inanmayanlar ve belli belirsiz âhiret inancına sahip olanlar da vardır. İşte onların bu farklı görüşleri nedeniyle, Yüce Allah kendilerini şaşkın ve sapkın insanlar olarak tanıtmış olmaktadır. Zâriyât 51/8’de ve Nebe’ 78/3’te onların bu konuda farklı görüşlere sahip oldukları beyan edilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Ferrâ, age., III, 75; Semerkandî, age., III, 331; Taberî, age., XXVI, 146-147; Râzî, age., XXVIII, 145-146.
• 2 - Yazır, age., VII, 226. 3 - Hûd 11/73; Kâf 50/1; Burûc 85/15, 21.
  • Hûd 11/73 Kâf 50/1 Burûc 85/15 Burûc 85/21
• 4 - A‘râf 7/63, 69; Yâsîn 36/15; Kamer 54/24. 5 - En‘âm 6/8, 111; İsrâ’ 17/95; Furkân 25/7, 21.
  • A‘râf 7/63 A‘râf 7/69 Yâsîn 36/15 Kamer 54/24 En‘âm 6/8 En‘âm 6/111 İsrâ 17/95 Furkân 25/7 Furkân 25/21
• 6 - Zuhruf 43/31. 7 - Âl-i İmrân 3/164.
  • Zuhruf 43/31 Âl-i İmrân 3/164
• 8 - Yazır, age., VII, 226. 9 - İslâmoğlu, age., s. 1033.
• 10 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 11 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 12 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 13 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 14 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 15 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 16 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 17 - Dühân 44/14. 18 - Sâd 38/4. 19 - Mutaffifûn 83/32. 20 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 21 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 22 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. İsrâ’ 17/49, 98; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Sâffât 37/16, 53; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 23 - Esed, age., s. 1060. 24 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32; Me‘âric 70/38.
  • Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32 Me‘âric 70/38
• 25 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i 39/3; Müslim, Fiten, 141-143; Ebû Dâvûd, Sünnet, 22; Nesâî, Cenâiz, 117; İbn Mâce, Zühd, 32; İmâm Mâlik, Muvatta’, 49; Ahmed b. Hanbel, II, 322, 428, 499; III, 28.
  • Zümer 39/3
• 26 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84, 86, 88; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/84 Mü'minûn 23/86 Mü'minûn 23/88 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25
• 27 - Semerkandî, age., III, 332; Zemahşerî, age., IV, 370. 28 - Nisâ’ 4/80; En‘âm 6/104, 107; Hûd 11/57, 86; Yûsuf 12/55; Sebe’ 34/21; Şûrâ 42/6, 48; Kâf 50/4, 32.
  • Nisâ 4/80 En‘âm 6/104 En‘âm 6/107 Hûd 11/57 Hûd 11/86 Yûsuf 12/55 Sebe' 34/21 Şûrâ 42/6 Şûrâ 42/48 Kâf 50/4 Kâf 50/32
• 29 - Ferrâ, age., III, 76; Semerkandî, age., III, 332; Taberî, age., XXVI, 150-151.