Sâd Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen صٓ sâd harfinden alan Sâd sûresi, inişe göre 55, resmî sıralamada ise 38. sûredir. Bu sûrenin bir adı da “Dâvûd sûresi”dir.

Sâd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sâffât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de yemin ifadeleriyle başlaması ve çeşitli peygamber kıssaları noktasında konu ilişkisine sahiptir. Sâffât sûresinin başında, Sâd sûresinin sonunda vahyin etkinliğine dair bilgiler verilerek de iki sûre birbirine konu bağı ile bağlanmaktadır.

Sâd sûresi, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik hakaretleri ve alaycılıklarıyla ilgili bilgilerle başlamakta, peygamberlerini yalanlayan çeşitli kavimlerin akıbetleri hakkındaki bilgilerle ve inkarcıların azabı acele isteme alaycılıklarıyla devam etmektedir.

17. âyetten itibaren, Hz. Dâvûd’un kıssası diğer sûrelerde olmayan boyutuyla burada ele alınmakta, peşinden kâinatın yaratılış amacı ile vahyin âyetleri üzerinde derin derin düşünüp gerçeği hatırlamanın önemi vurgulanmaktadır. Ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. İbrahim ve daha başka bazı peygamberlerin kıssaları kısaca ele alınmakta ve hakikatin izini süren insanların mahşerdeki muhteşem ve sıra dışı ödülleri hakkında bilgiler verilmekte, bu arada bazı konuşmalara da yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, peygamberlerin tebliğ ettiği ilâhî öğretilere karşı azgınlık yapanların mahşerdeki korkunç akıbetleri ele alınmakta, cehennemliklerin birbirini suçlayacakları haber verilmekte, 63. âyetten sonra da Hz. Peygamber’in misyonu gündeme getirilmektedir.

71. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanoğlunu yaratması, İblis hariç meleklerin ilâhî emre boyun eğdikleri, bu arada İblîs’in kendini hayırlı görüp kibi göstererek secdeden kaçınma gerekçeleri ile huzurdan kovulması ve mahşere kadar izin isteğine verilen olumlu cevap hatırlatılmaktadır.

Sûrenin sonunda yani 84. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın sözünün ve vaadinin gerçek olduğu vurgulanarak, Hz. Peygamber’in risaleti tebliğinin karşılığında herhangi bir ücret istemediği hatırlatılarak vahyin âlemler için bir hatırlatma olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 17-26. âyetlerinde Hz. Dâvûd’un kıssasını, tevbesini ve yeryüzüne halife kılınmasını gündeme getirmektedir.

a) Hz. Dâvûd’un Kıssası -I-

Yüce Allah, sûrenin 17-20. âyetlerinde Hz. Peygamber’in sabırlı olmasını ve Allah’a samimiyetle yönelen Hz. Dâvûd’u örnek almasını emretmekte, dağların ve kuşların onun tesbihine kulak verip koro oluşturmasıyla ilgili şu ifadelere yer vermektedir: “Biz, dağları onun hizmetine vermiştik. Akşam ve kuşluk vakti onunla beraber tesbih ederler(di). (Sesine) toplanıp gelen kuşları da (emrine vermiştik). Hepsi de (dağlar, kuşlar ve Dâvûd) O’na (Allah’a) yönelicilerdi.”

Ardından, Hz. Dâvûd’un hükümranlığı, hükmete sahip kılınışı ve etkili konuşmasıyla ilgili şu bilgiler zikredlmektedir: “(Bu tesbih ve yönelişine karşılık biz de) onun hükümranlığını kuvvetlendirmiş, ona hikmet (içi dolu söz) ve güzel konuşma (yeteneği) vermiştik.”

ı. Sabır ve Hz. Dâvûd’un Örnekliği

اِصْبِرْ عَلٰى مَا يَقُولُونَ وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُ۫دَ ذَا الْاَيْدِ اِنَّهُٓ اَوَّابٌ “Onların söylediklerine karşı sabret; güçlü, (Allah’a) çok yönelen kulumuz Davud’u hatırla!”

Âyetteki اِصْبِرْ ısbir emri “sabret”; عَلٰى مَا يَقُولُونَ ‘alâ mâ yekûlûne ifadesi “onların dediklerine karşı”; وَاذْكُرْ vezkür emri “ve hatırla”; عَبْدَنَا ‘abdenâ ifadesi “bizim kulumuzu”; دَاوُ۫د dâvude sözcüğü “Dâvud’u”; ذَا الْاَيْد ze’l-eydi ifadesi “kuvvet sahibi, güçlü”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; اَوَّاب evvâbun kelimesi ise “hep, çok yönelen (idi)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e moral vermek üzere karşıtlarının kendisine yönelik sözlerine sabretmesi ve Hz. Dâvûd’u hatırlaması emri gündeme getirilmektedir.

1. اِصْبِرْ عَلٰى مَا يَقُولُونَ “Onların söylediklerine karşı sabret!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i bunaltan Mekkeli müşriklerin düşmanlıklarına karşı onu motive etmektedir. Burada yer alan “sabır” kavramı, bugün kullanılan anlamda bir zillet ve meskenet içerisinde, durumuna razı olmayı veya zulümlere karşı boyun bükmeyi ifade etmez. Aksine her türlü baskıya rağmen, inandığı değerlere sahip çıkmayı ve onları asla ve asla terk etmemeyi içerir.

Âyette geçen يَقُولُونَ yekûlûne fiilinin geniş zamanda gelişi, müşriklerin rahatsız edici yalanlama sözlerinin ve sataşmalarının devam edeceğini göstermekte, bu durumda Hz. Peygamber’in önceden bilgilendirilmesi ve önlem alması gerektiği kendisine öğretilmek istenmektedir.

2. وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُ۫دَ ذَا الْاَيْدِ اِنَّهُٓ اَوَّابٌ “Güçlü, (Allah’a) çok yönelen kulumuz Davud’u hatırla!” Âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber’e önceki peygamberlerden birisi olan Hz. Dâvûd’u hatırlayıp örnek alması ve onun mücadelesinden dersler çıkarması istenmektedir.

a) وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُ۫دَ “Kulumuz Dâvûd’u hatırla!” Neml 27/15’te Hz. Dâvûd’un kıssası hakkında gerekli açıklamaları yaptığımız için, burada sadece kıssanın bu sûrede geçen boyutunu incelemeye çalışacağız.

Sözün burasında önceki bölümle bu kıssanın nasıl bir anlam ilişkisi içerisinde olduğuna değinmek gerekir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin hor ve hakir gördüğü Hz. Peygamber’e nasıl lütuflarda bulunacağını bir hükümdar peygamber üzerinden hatırlatmakta ve kendisine moral vermeyi amaçlamaktadır.

Bu kıssanın peşinden gelen Hz. Süleyman kıssası düşünüldüğünde, Hz. Peygamber’e devlet imkânı verileceği de hissettiriliyor olabilir. Buna ilave olarak, dünyalık ne kadar mal mülk sahibi olunsa da Hz. Dâvûd’un muhatap kılındığı imtihanlara göre onun müşriklerden çektiği sıkıntıların küçük olduğu, böylece moralini bozmaması gerektiği de beyan edilmiş olabilir.

Râzî iki konu arasındaki ilişkiyi şöyle tespit etmiştir: “O müşriklerin senin sözünü ve dinini inkâr etmeleri sebebiyle, kalbin daralmasın. Çünkü onlar sana muhalefet ediyorlarsa bilesin ki, peygamberlerin uluları ve büyükleri, sana muvafakat etmektedirler” denilmek istenmiştir.(1)

Yüce Allah Hz. Dâvûd’la ilgili iki sıfatı gündeme getirmekte, öncelikle onun “güçlü oluşunu”, ardından da “hakka gönülden yönelişini” dile getirmektedir:

b) ذَا الْاَيْدِ ze’l-eydi “güçlü.” Kur’ân’da üç kez yer alan اَيْد/الْاَيْد/ الْاَيْد۪ي eyd/el-eyd/el-eydî kelimesi(2) “güç, kuvvet, güçlülük” manasına gelmektedir. Zâriyât 51/47’de göklerin çok güçlü bir şekilde bina edildiği beyan edilirken اَيْد eyd kelimesi kullanılmıştır. Burada ise ذَا الْاَيْدِ ze’l-eydi ifadesi ile Hz. Dâvûd’un güçlü olduğuna dikkat çekilmektedir. Nitekim Sâd sûresinin 45. âyetinde Hz. İbrahim, Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb’la ilgili geçen uli’l-eydî tamlamasının verdiği anlam da aynıdır. Burada Hz. Dâvûd’la ilgili sözü edilen özellik onun hem gücü hem de iradesinin sağlamlığıdır.

c) اِنَّهُٓ اَوَّابٌ “O (Allah’a) çok yönelendir.” Kur’ân’da beş kez(3) geçen اَوَّاب evvâb kelimesi “çok yönelen kişi, Allah’a itaatle yönelen, itaatkâr, isyandan ilâhî rızaya dönen, günahlardan vazgeçen, çokça ibadet eden, çok tevbe eden”(4) gibi manalara gelmektedir. Hem gücü hem de ibadeti hatırlatılan Hz. Dâvûd örnekliğinde bir ömür sürmek gerektiği âyetin temel mesajı olarak görülmelidir.

ıı. Dağların ve Kuşların Tesbihi

اِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَالْاِشْرَاقِ وَالطَّيْرَ مَحْشُورَةً كُلٌّ لَهُٓ اَوَّابٌ “Biz dağları (onun) hizmetine vermiştik. Akşam ve kuşluk vakti onunla birlikte tesbih ederler (Allah’ı yüceltirlerdi). Toplanıp gelen kuşları da (emrine vermiştik). Hepsi de O’na (Allah’a) çok yönelicilerdi.”

Buradaki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; سَخَّرْنَا sahharnâ fiili “hizmetine sunmuştuk, emrine vermiştik”; الْجِبَال el-cibâle sözcüğü “dağları”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; يُسَبِّحْنَ yüsebbıhne fiili “tesbih etmektedirler”; بِالْعَشِيِّ bi’l-‘aşiyyi sözcüğü “akşamleyin”; وَالْاِشْرَاقِ ve’l-ışrâkı kelimesi “ve kuşluk vakti”; وَالطَّيْرَ ve’t-tayra sözcüğü “ve kuşları da (hizmetine, emrine vermiştik)”; مَحْشُورَةً mahşûraten kelimesi “toplanmış olarak”; كُلّ küllün sözcüğü “hepsi, tümü”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; اَوَّاب evvâbun kelimesi ise “hep yönelirdi, çok yönelen (idi)” demektir.

Burada Hz. Dâvûd’la ilgili sıra dışı birkaç husus gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَالْاِشْرَاقِ “Biz dağları (onun) hizmetine vermiştik. Akşam ve kuşluk vakti onunla birlikte tesbih ederler (Allah’ı yüceltirlerdi).” Bu âyette birkaç hususa dikkat çekilmektedir:

a) اِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ “Biz, dağları (onun) hizmetine vermiştik.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a “dağları amade kıldığını” beyan etmektedir. Bu durum Mülk 67/15’te “yeryüzünün”, Yâsîn 36/71-72’de ise “hayvanların” insanların emrine verilmesi ile de uyumludur. Kur’ân’da “Güneş’in, Ay’ın ve yıldızların”,(5) “gece ve gündüzün”,(6) “göklerde ve yerde bulunan her bir şeyin insanın hizmetine sunulduğu”na(7) dair âyetler vardır.

Göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin insanların hizmetine sunulmasıyla ilgili pek çok âyette(8) verilen mesajlar da bu noktada hatırlanmalıdır. Yüce Allah yeryüzünde hayatın devamı için her türlü imkânı hazırlamış ve insanların hizmetine sunmuştur.

b) مَعَهُ يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِيِّ وَالْاِشْرَاقِ “Akşam ve kuşluk vakti onunla beraber tesbih ederler(di).” Genelde herkesi ilgilendiren bu durum, Hz. Dâvûd’un hayatında daha özellikli olarak şekillendirilmiş olabilir. Bu bağlamda ona verilen ayrıcalığın “akşam ve kuşluk vaktinde dağlarla birlikte tesbih etmesi” olduğunu ifade edebiliriz.

Sebe’ 34/10’da da beyan edildiği gibi, dağlara ve kuşlara seslenilmiş ve Hz. Dâvûd’la birlikte Rabbine dönmeleri emredilmiştir. Enbiyâ’ 21/79’da da bu konuda bilgiler yer almaktadır. Dağların birer canlı varlık gibi tanıtılması bir mecazdır. Maksat onların lisân-ı halleriyle Yüce Allah’ı tesbih etmekte olduklarını hatırlatmaktır.

ı. İsrâ’ 17/44’te de beyan edildiği gibi, “yedi kat gökler, yeryüzü ve içindekiler Allah’ı tesbih etmektedir. Biz her ne kadar onların tesbihlerini anlamasak da her bir şey Allah’ı hamd ile tesbih etmektedirler.”

Ayrıca Bakara 2/30’da “meleklerin”; Ra‘d 13/13’te “gök gürültüsünün”; Nûr 24/41’de “göklerde ve yeryüzünde canlı ve ruhu olan varlıkların, ayrıca kanat çırpan bütün kuşların” Allah’ı tesbih etmekte oldukları beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu konu gündeme getirilmekte, akşam ve sabahleyin, bir anlamda bütün zamanlarda dağların Hz. Dâvûd’la birlikte tesbihe devam ettikleri beyan edilmiş olmaktadır.

ıı. Âyette geçen الْعَشِيّ el-‘aşıyy ve الْاِشْرَاق el-işrâk kelimeleri “akşam-kuşluk vakti” manasına gelmektedir. الْاِشْرَاق el-işrâk kelimesi “güneşin çevreyi aydınlattığı kuşluk vakti” olarak yorumlanmıştır. Hz. Peygamber’in Ümmü Hânî’den abdest suyu isteyip duhâ “kuşluk” vakti namaz kıldığı ve ona “Ey Ümmü Hânî, bu ışrâk (kuşluk nafile) namazıdır” dediği rivayet edilmektedir. Dahası İbn Abbâs kuşluk vakti kılınan namazın delilinin bu âyet olduğunu ifade etmiştir.(9)

Kelimenin bu anlamı elbette ilk anlaşılması gereken yönüdür. Ancak tıpkı Duhâ 93/1-2’de de olduğu gibi, “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, bu iki kelimenin birlikte bütün zamanları içeren bir muhtevaya sahip olduğunu söyleyebiliriz.

Esasında canlı ve ruhu olan varlıklar her ne kadar bilinçli olarak her zaman ve mekânda Yüce Allah’ı tesbih ve zikredemiyorlarsa da özellikle dağlar gibi cansız varlıkların bir an bile tesbihten ayrı oldukları asla söylenemez. Bu itibarla, âyetteki bu iki kelimeyi bütün zamanları içerecek bir anlam alanında yorumlamak durumundayız. Burada Hz. Dâvûd’la birlikte bir tesbih söz konusu edildiği için, onun günün belli vakitlerinde tesbihini dağlarla birleştirdiğini düşünebiliriz.

2. وَالطَّيْرَ مَحْشُورَةً كُلٌّ لَهُٓ اَوَّابٌ “Toplanıp gelen kuşları da (emrine vermiştik). Hepsi de O’na (Allah’a) çok yönelicilerdi.” Enbiyâ’ 21/79’da da zikredildiği gibi, Yüce Allah burada Hz. Dâvûd ve dağlarla beraber kuşları da tesbihin korosuna dahil etmiştir.

“Toplanmış kuşlar” ifadesi muhtemelen Hz. Dâvûd’un güzel sesine onların da katılmasını ifade edebilir. Çünkü “dağların tesbihini”, Hz. Dâvûd’un sesinin güzelliği nedeniyle dağlardan alınan ses yansıması şeklinde yorumlamak da mümkündür. Durum böyle olunca, tam bir harmoni meydana gelmekte, kâinatın tesbihe kodlandığı, adeta bir orkestra gibi Yüce Allah’ı tesbih etmekte oldukları beyan edilmiş olmaktadır.

Anlaşılan o ki, burada sözü edilen tesbîh ya tüm varlıklar gibi dağların da tesbihe kodlandığını ya da Hz. Dâvûd’un sesinin dağlarda yankılanmasını ve kuşların da toplanıp gelmesini ifade eder. Âyetin sonundaki كُلٌّ لَهُٓ اَوَّابٌ “Hepsi sadece O’na yönelicidirler” ifadesi, başta Hz. Dâvûd olmak üzere, bütün dağların ve uçuşan bütün varlıkların Allah’a itaatkâr olduğunu, bütün varlıklarıyla sadece O’na yöneldiklerini göstermektedir.

Bazı âlimlerimiz dağların ve kuşların Hz. Dâvûd’a yöneldiğini, yani onun tesbihine iştirak ettiğini düşünerek, لَهُ lehû ifadesindeki هُ hû zamirini Hz. Dâvûd’la ilişkilendirmişlerdir.(10) Bu görüş bir ihtimal olarak düşünülse de maksadın Yüce Allah olduğunda herhangi bir şüphemiz yoktur. Çünkü اَوَّاب evvâb kelimesi 17. âyetin sonunda Hz. Dâvûd için bir kez daha geçmiş ve onun Yüce Allah’a ne kadar kalbî bir yönelişin sahibi olduğu bu şekilde vurgulanmıştı.

ııı. Hükümranlığı ve Etkili Konuşması

وَشَدَدْنَا مُلْكَهُ وَاٰتَيْنَاهُ الْحِكْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ “Onun hükümdarlığını güçlendirmiş, ona hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) ve güzel konuşabilme (özelliği) vermiştik.”

Âyetteki وَشَدَدْنَا ve şedednâ fiili “ve kuvvetlendirmiştik”;مُلْكَهُ mülkehû tamlaması “onun hükümranlığını”; وَاٰتَيْنَاهُ ve âteynâhu fiili “ve ona vermiştik”; الْحِكْمَة el-hıkmete sözcüğü “hikmeti”; وَفَصْلَ الْخِطَابِ ve fasle’l-hıtâbi tamlaması ise “ve güzel konuşma, apaçık, açıklayıcı, anlaşılabilir hitap” demektir.

Burada Hz. Dâvûd’a verilmiş olan bazı özellikler gündeme getirilmektedir.

1. وَشَدَدْنَا مُلْكَهُ “Onun hükümranlığını güçlendirmiştik.” Yüce Allah bu tesbih ve yönelişine karşılık Hz. Dâvûd’un hükümranlığını, iktidarını ve otoritesi sağlama aldığını, onu güçlendirdiğini ve kuvvetlendirdiğini beyan etmektedir.

Mekkeli müşriklerin bunalttığı Hz. Peygamber’e moral olsun diye Hz. Dâvûd’a verdiği bu ikramı hatırlatarak, bir süre sonra onun da benzer bir ikramla buluşturulacağını dolaylı olarak kendisine haber vermiş olmaktadır. Sâd 38/17. âyette dile getirilen “sabır” ve “Hz. Dâvûd’u hatırlaması” emrinin anlamı bu olsa gerektir.

Yüce Allah Hz. Dâvûd’un iktidarını güçlendirmiş, desteklemişti; zira daha sonra da duasının sonucunda(11) Hz. Mûsâ’yı Hz. Hârûn ile destekleyerek,(12) peygamberlerini yalnız bırakmadığı mesajını Hz. Peygamber’e vermiş olmaktadır. Âl-i İmrân 3/139, Mâide 5/56, Yâsîn 36/14 ve Mücâdele 58/21 gibi âyetlerde hatırlatılan husus da budur.

Tefsirlerimizde Hz. Dâvûd’un otoritesinin nasıl güçlendirildiği noktasında çeşitli bilgiler olmasına rağmen,(13) âyette detay verilmediği için biz de bu konuya girmek istememekteyiz. Belli ki bir devlette güçlülük anlamında her ne bulunması gerekiyor idiyse, ona da onlar, hatta belki de daha fazlası verilmişti.

Zira âyette “güçlendirmek” anlamında geçen شَدَدْنَا şedednâ “Biz güçlendirdik” fiilinin çoğul getirilmesinin muhtemel sebebi, Yüce Allah’ın kudretinin erişilmez olduğunu ve elbette yardımının da büyüklüğünü beyandır.

2. وَاٰتَيْنَاهُ الْحِكْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ “Ona hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) ve güzel konuşabilme (özelliği) vermiştik.” Bu cümlede iki özellik hatırlatılmaktadır:

a) الْحِكْمَة el-hıkmeh “hikmet”. Yüce Allah Hz. Dâvûd’a öncelikle “hikmet” verdiğini beyan etmektedir. Burada sözü edilen الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimesi “anlayış, ilim, nübüvvet”,(14) “peygamberlik, ilim ve amelde sağlamlık, şeriat ilmi, Zebûr”,(15) “peygamberlik, yüksek bilgi, hakkı bâtıldan ayırma, davaları çözebilme”,(16) “kararlarında adaletli hükmedecek muhakeme gücü”,(17) “doğru düşünme yeteneği”(18) gibi manalarda yorumlanmıştır.

Esasında hikmet, “hakka uygun olan her bir söz” demektir. Bu itibarla, âyette kast edilen mananın Hz. Dâvûd’a verilmiş olan “risalet ve ilâhî bilgileri içeren Zebûr” olması diğerlerine göre daha doğru gözükmektedir. Çünkü Yüce Allah Hz. Dâvûd’a Zebûr’u verdiğini haber vermektedir.(19) Âyetlerin birbirinin mesajını açıklaması özelliği bizi bu kanaate sevk etmektedir.

b) فَصْلَ الْخِطَابِ fasle’l-hıtâbi. Bu tamlama, “delillerle, şahitlerle ve yeminlerle hüküm vermek”,(20) “tartışmayı bitiren söz”, “doğruyu yanlıştan ayırt ettiren ifade”,(21) “davacıdan delil getirmesini istemek, davacıya yemin ettirilmesi” olduğu da ifade edilmektedir.(22) Râzî, bu görüşleri yeterli bulmayarak, maksadın, Hz. Dâvûd’un gönlündeki ve kafasındaki düşünceleri güzel bir şekilde ifade etmesi, buna gücünün yetmesi olduğunu belirtmiştir.(23) Bütün bu görüşlerden anlaşılan o ki, Yüce Allah Hz. Dâvûd’a etkili ve sonuç alıcı konuşma yeteneği vermiştir.

Bu son ifade ile beraber bu âyet grubunda Hz. Dâvûd’a verilen nimetlerin onuncusu zikredilmektedir. Kısaca hatırlatmak gerekirse bu sıfatları şöyle özetleyebiliriz:

1. Hz. Dâvûd’un hatırlatılmaya değer görülmesi,

2. Ona “kulumuz” denmesi,

3. Güçlü olmakla anılması,

4. Yüce Allah’a yönelmesi,

5. Dağların onun hizmetine verilmesi,

6. Kuşların da onun sesine gelip toplanması,

7. Dağların ve kuşların onunla birlikte Allah’a yönelmesi,

8. Saltanatının güçlendirilmesi,

9. Kendisine sağlam bir muhakeme gücü verilmesi,

10. Etkili ve doğru konuşabilmesi.

Bu özellikleriyle Hz. Dâvûd, ilahi rehberliğin en önemli temsilcilerinden birisi olarak bu şekilde tanıtılmaktadır.

b) Hz. Dâvûd’un Kıssası -II-

Yüce Allah, sûrenin 21-26. âyetlerinde surları tırmanıp Hz. Dâvûd’a yanına gelen kişlerden korktuğunu, sonunda bir yalan uyduran davacıları ve aralarında doğru bir hüküm vermesini istemelerini şu şekilde dile getirmektedir:

“Korkma! Biz, biri diğerine haksızlık eden iki davacıyız; aramızda adâletle hükmet; (haktan ayrılıp) haksızlık etme; bize doğru yolu göster/bizi düzlüğe çıkart.”

Ardından, söz konusu kişilerden birisinin diğer kardeşine haksızlık ettiği şu şekilde beyan edilmektedir: “Muhakkak ki bu benim kardeşimdir; onun doksan dokuz koyunu var; benim ise bir tek koyunum var. Böyle iken ‘onun (bakımını/kefaletini) de bana ver’ dedi ve hitapta bana üstün geldi (beni ikna etti).”

Daha sonra, soruyu soran kişiye Hz. Davud’un “Muhakkak ki (kardeşin), senin koyununu kendi koyunlarına katmak istemekle sana haksızlık etmiştir. Doğrusu iman edip sâlih ameller işleyenler müstesna -ki böyleleri çok azdır- ortakların çoğu, birbirlerine haksızlık ederler” şeklinde bir karşılık verdiği ifade edilmekte, Hz. Dâvûd’un denendiğini anladığı, Rabbinden mağfiret dileyerek eğilip secdeye kapandığı, Yüce Allah’ın onu bağışladığı, kıymetli bir yakınlığının bulunduğu ifade edilmektedir.

Sonunda, Yüce Allah’ın Hz. Dâvûd’u yeryüzünde halife kıldığı, insanlar arasında doğru hüküm vermesi gerektiği, heva ve hevesine uymamasının zorunlu olduğu, aksi takdirde Allah’ın yolundan sapmış olacağı kendisine hatırlatılmaktadır.

ı. Davacıların Yalancılıkları

وَهَلْ اَتٰيكَ نَبَؤُ۬ا الْخَصْمِ اِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ اِذْ دَخَلُوا عَلٰى دَاوُ۫دَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قَالُوا لَا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغٰى بَعْضُنَا عَلٰى بَعْضٍ فَاحْكُمْ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ وَاهْدِنَآ اِلٰى سَوَآءِ الصِّرَاطِ “Mabedin (duvarlarına) tırmanan davacıların haberi sana ulaştı (değil) mi? Davud’un (yanına) girdiklerinde (Davud) onlardan korkmuştu. Onlar da ‘Korkma! Biz bir kısmı diğer kısmına haksızlık eden iki davacıyız; aramızda adaletle hükmet! Haksızlık etme; bize doğru yolu göster!’ demişlerdi.”

Buradaki وَهَلْ اَتٰيكَ ve hel etâke fiili “ve sana gelmişti, ulaşmıştı değil mi”; نَبَؤ۬ا nebe’ sözcüğü “(şunun) haberi”; الْخَصْمِ el-hasmi kelimesi “(şu) davacıların”; اِذْ تَسَوَّرُوا iz tesevverû fiili “hani, bir zamanlar tırmanmışlardı”; الْمِحْرَاب el-mihrâbe kelimesi “mabede”; اِذْ دَخَلُوا iz dehalû fiili “hani girmişlerdi”;عَلٰى دَاوُ۫دَ ‘alâ dâvude sözcüğü “Davud’un yanına”; فَفَزِعَ fe fezi‘a fiili “korkmuştu”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَا تَخَفْ lâ tehaf emri “korkma”; خَصْمَان hasmâni kelimesi “(biz) iki davacı(yız)”; بَغٰى beğâ fiili “haksızlık etmişti”; بَعْضُنَا ba‘dunâ tamlaması “bizim bir kısmımız”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına”;فَاحْكُمْ fahküm isteği “hükmet”; بَيْنَنَا beynenâ ifadesi “bizim aramızda”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı sözcüğü “adâletle”;وَلَا تُشْطِطْ ve lâ tüştıt isteği “ve haksızlık etme”;وَاهْدِنَا vehdinâ isteği “ve bize (doğru bir yol) göster, bizi ulaştır”; اِلٰى سَوَآءِ الصِّرَاطِ ilâ sevâi’s-sırâtı tamlaması ise “doğru yola, yolun düzgün olanına” demektir.

Burada Hz. Dâvûd’a müracaat eden davacıların kendileri hakkında hüküm vermesini istemeleri gündeme getirilmektedir.

1. وَهَلْ اَتٰيكَ نَبَؤُ۬ا الْخَصْمِ اِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ “(Ey Muhammed!), Mabed’in (duvarlarını) tırmanan davacıların haberi sana ulaştı (değil) mi?” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek, kendisine müracaat edenler olduğunda nasıl hareket etmesi gerektiği noktasında onu Hz. Dâvûd üzerinden bilgilendirmektedir.

Hz. Dâvûd’a Nispet Edilen Çirkin Fiil

a) Kitâb-ı Mukaddes kaynaklı bilgilerden istifade edilerek, tefsirlerimizin hemen hemen tamamında Hz. Dâvûd’la ilgili bu kıssada sözü edilecek durumun fiilen yaşanmış bir mesele olduğu üzerinde durulmaktadır. İddiaya göre Hz. Dâvûd’un Ûriyâ adlı bir komutanının Betşebâ adlı eşine göz koyduğu, bu nedenle onu savaşa gönderip öldürttüğü, sonrasında hanımı nikâhına aldığı, hatta Hz. Süleymân’ın da bu kadından doğduğu belirtilerek, yaptığı bu hatanın kendisine hatırlatıldığı beyan edilmektedir.(24)

b) Başka bazı görüşlere göre, Hz. Dâvûd bir hanıma talip olmuş; ancak o hanıma daha önce Ûriyâ adlı komutan da talip olmuş ve onun teklifini kabul etmişti. Burada Hz. Dâvûd’un, öncesinde talibi olan bir hanıma talip olma hatasını işlediği beyan edilmektedir ki bu da bir hatadır; ancak diğeri gibi korkunç bir kabahat değildir.

c) Bir başka iddiaya göre, Hz. Dâvûd bu kadını görmüş, gönlü ona meyletmişti. Kocası vefat ettikten sonra kocasının ölümüne fazla üzülmemiş, ona talip olmuştu ki, fazla sayıda hanımı olan birisinin böyle bir evliliğe teşebbüsü de zelle (küçük hata) türünden bir hata olarak görülebilir.(25)

d) Burada sözü edilen davranışı Medineli ensâr’ın Mekkeli muhâcir’lere gösterdiği türden bir uygulamaya benzeten âlimler de vardır.(26) Ancak bunu kesinlikle doğru bulmadığımızı özellikle belirtmeliyiz. Çünkü burada işin sonunda bir günahın olduğu ve Hz. Dâvûd’un bu nedenle istiğfar ettiği unutulmamalıdır.

Benzer bilgilere yer vermiş olsa da olayın aslında bir temsil olduğunu beyan eden Zemahşerî’nin dediği gibi(27) biz de bunun yaşanmış bir olay değil, Hz. Dâvûd’un kendisine gelen iki melekle bu noktada bilgilendirildiği de ileri sürülmektedir. Hz. Mûsâ’nın bilge bir kul ile yaptığı yolculuk nasıl ki onun bilgilendirilmesine yönelik melekle gerçekleşmiş ise burada da benzer bir olay naklediliyor olabilir.

e) Konuyu detaylı bir şekilde inceleyen Râzî de burada üç ihtimalin bulunduğunu beyan etmiş ve bunun peygamberlerin de büyük veya küçük günah işleyebilmeleriyle ilişkili mesaj içerdiği görüşlerini zikretmiştir. Ancak konunun fiilen yaşanmış bir olay olmasının kabul edilemeyeceğini beyan ederek, birtakım gerekçeler ileri sürmüştür. Önemine binaen biz de söz konusu gerekçeleri aktarmak istiyoruz.

ı. “Olayda sözü edilenler en adi bir insanın bile yapmak istemeyeceği, en azından yaptığında bile bunun hatırlatılmasında adeta yerin dibine girmek isteyeceği türden çirkin bir iştir.”

ıı. “Dahası, böyle bir olayı nakledenlere benzer bir fiil isnat edilse, kendisini bundan olabildiğince uzak tutar, suçu isnat edene de lanet eder. Normal insanlar için bile durum böyle olmasına rağmen bir hükümdar peygamber için böyle bir fiil son derece maksadını aşan bir nispettir.”

ııı. “Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: “Bir kelimenin yarısıyla bile olsa her kim bir Müslümanın kanını (dökmek için) çaba sarf ederse, kıyâmet günü o kişinin iki gözü arasına ‘Bu, Allah’ın rahmetinden uzak kalmıştır’ diye yazılarak gelir.”(28)

ıv. “Bir başka hadîs-i şerîfte de şöyle buyrulmaktadır: “Müslüman, elinden ve dilinden diğer Müslümanların güvende olduğu kişidir.”(29)

“Eğer Hz. Dâvûd’la ilgili olarak anlatılanlar doğruysa, komutan Ûriyâ, canını ve hanımını ona güvenmekle büyük hata yapmış demektir. Esasında yukarıdan beri Hz. Dâvûd’la ilgili 10 maddede sıraladığımız nimetlerin kendisine verilmesi ve devam eden âyetlerdeki övücü ifadeler nedeniyle böyle korkunç bir fiilin ona nispet edilmesi büyük bir çelişki meydana getirmektedir.”(30)

Bu gerekçeleri sıralayan Râzî, aralarında yöneticilerin de bulunduğu bir ortamdayken, kendisinden bu olayı anlatmasını hevesle isteyen bir yöneticiye şu çok önemli cevabı verdiğini beyan etmektedir:

“Hz. Dâvûd nebilerin ve rasüllerin büyüklerinden birisidir. Yüce Allah kime risalet vereceğini gayet iyi bilmektedir.(31) Böyle bir durumdaki peygamberi tenkit etmede ileri gitmek caiz değildir. Bir an, Hz. Dâvûd’un bir peygamber değil de herhangi bir Müslüman olduğunu düşünelim ki bunda hiçbir şüphe olamaz. O zaman da Hz. Peygamber’in “Ölülerinizi ancak ve ancak hayırla yâd edin”(32) hadisini esas almalıyız. Diğer delillerden hiçbirine değer vermediğimizi düşünelim; bu defa da anlatılanları nakletmek hiçbir şekilde sevap değildir.”

“Zira kötü şeyleri yaymak cezalandırılmayı gerektirmese(33) de sevap getirmeyeceği kesindir. Eğer bu anlatılanlar Hz. Dâvûd’a bir iftira ise bunu anlatanların büyük bir cezaya çarptırılacakları bilinmelidir. Böyle bir durumda aklın gerektirdiği şey hiç olmazsa susmaktır. Buna göre bizim yaklaşımımızın doğru olduğu, nakledilenleri kabul etmenin de aktarmanın da haram olduğu kesinleşmiştir, dedim. Soruyu soran yönetici de sustu ve herhangi bir şey söylemedi.”(34)

Yine Râzî’nin beyanına göre, bazı müfessirler bu kıssayı, Yüce Allah’ın kitabında yer aldığı kadarıyla ele almış ve şöyle demişlerdir: “Kur’ân’da sözü edilenden fazlasını söylemek doğru olmaz. Çünkü olay bahsedildiği kadarıyla olup, Yüce Allah da bu olayın Hz. Dâvûd üzerinde saklı kalması için bundan bahsetmediğine göre, insanın bin veya daha az veya daha çok yıldan sonra, bu perdeyi yeniden kaldırma hususunda gayret göstermesi caiz olmaz.

Nitekim bunun üzerine Hz. Ömer ‘Benim bu sözü duymam, bana, üzerine güneş doğan her şeyden daha sevimli geldi’ demiştir.”(35) Hatta Sa‘îd b. el-Müseyyeb kaynaklı bir rivayete göre, Hz. Ali Hz. Dâvûd’un kıssasını bu türden bilgi ve yakıştırmalarla anlatanlara 160 değnek “iftira cezası” uygulanmasını, bunun peygamberlere atılan iftiranın cezası olduğunu beyan etmiştir.(36)

Olayın Aslı Nedir?

Râzî, Hz. Dâvûd’a nispet edilen bu fiilin hem “büyük”, hem de “zelle” türünden bir hata olarak değerlendirilmesinin kesinlikle doğru olmadığını beyan ederek, meseleyi övünülecek bir durum olarak şu şekilde değerlendirmiştir:

“Rivayetlere göre bir grup düşman Hz. Dâvûd’u öldürmek istemişler; onu yalnız başına ve Rabbine ibadet ederken bulacaklarını düşünerek fırsatı değerlendirmek için mabedin duvarından tırmanıp içeri girmişlerdi. Fakat Hz. Dâvûd’un yanında onu sahiplenecek bir kalabalık olduğunu görünce hemen bir yalan uydurup Sâd 38/22. âyette de sözü edildiği gibi ‘İki davacıyız; birimiz ötekinin hakkına tecavüz etti’ demişlerdi.”(37)

Mesele bu şekilde ortaya konulunca geriye bazı soruların cevaplandırılması gerektiği kalmaktadır. Râzî bu noktada da oldukça faydalı tespitlerde bulunarak şunları beyan etmiştir:

1. Sâd 38/24-25. âyetlerde yer alan “Dâvûd sandı ki biz onu deneyip (ona azap hazırladık); Rabbinden özür diledi; boyun eğdi; Allah’a yöneldi. Biz de onu bağışladık” cümleleri, kendisini öldürmeye gelenlerden intikam almayı düşünmesi, sonra da onları bağışlayıp intikamdan vazgeçmesiyle ilgilidir. Yüce Allah’tan bu düşüncesi için bağışlanma dileğinde bulundu ve Yüce Allah da onu affetti.

2. Hz. Dâvûd, karşısına gelen kişilerin bir anlamda niyetlerini okuyarak intikam duygusuna kapıldığı için de “ne kötü düşünmüşüm!” diyerek bunun bir hata olduğunu fark edip bağışlanma dileğinde bulunmuş olabilir.

3. Olayı kadınla ilgili görenlerin aksine, burada Hz. Dâvûd’un davacı iki kişiden birisini dinleyip diğerini dinlememesi ve bu şekilde birisi lehine yanlış hüküm vermesi nedeniyle hata yapmış olma ihtimali neden mümkün olmasın? “Şüphesiz ki o, senin koyununu kendi koyunlarına katmak istemesiyle sana haksızlık etmiştir” cümlesi Hz. Dâvûd’un hızlı karar verdiğini gösterebilir. Bunun yanlış olduğunu anlayınca istiğfar ve tevbeye müracaat etmesi elbette doğru bir yorumdur.

Bu sebeplerden dolayı, Hz. Dâvûd’a böyle bir hatayı isnat etmektense, aslında onun övgüye layık bir duruş ortaya koyduğunu söylemek gerekmektedir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin azgınlıkları ve alaycılıkları karşısında Hz. Peygamber’e Hz. Dâvûd’u hatırlamasını emretmektedir.

Çevredekilerin, üstelik yönettiği insanların içinden bile birilerinin böyle ihanetler içerisine girebileceği önemli bir örnek olarak anlatılmış, yine de bir insan olarak “evlâ olanı terk etmek” noktasında yapılacak bir eksikliği Yüce Allah’ın bağışlayacağı Hz. Peygamber’e öğretilmek istenmiştir.(38)

Râzî’nin Rivayetlere Karşı Tutumu

Bu bilgileri ifade eden Râzî, bu konuda çok daha önemli bir de usul takip etmiş ve şu ölümsüz açıklamaları yapmıştır:

“Yaptığımız bu izahlarla, masalcıların anlattıkları bu hikâyenin, fasit ve bâtıl olduğu iyice anlaşılmıştır. Şimdi şayet birisi kalkıp, ‘Muhaddis ve müfessirlerin ileri gelenlerinden pek çoğu bu kıssayı nakletmişlerdir. O halde bu kıssa hakkındaki durum nasıl çözülebilir?’ diyecek olursa, buna karşı şu şekilde cevap verilebilir:”

“Kesin delillerle, âhâd haberlerden herhangi birisi arasında bir çelişki ve zıtlık meydana geldiğinde, kesin delillere dönmek ve onları benimsemek çok daha doğrudur, daha evlâdır. Eşyada asl olan ‘berâet-i zimmet'tir. Aynı şekilde, ‘haram kılan delil ile helâl kılan delil zıt olduğunda, haram kılan delili almak daha evlâ olur.’ İhtiyata tutunma metodu da, bizim görüşümüzün tercih edilmesini gerektirir.”

“Yine biz, iki kere iki dört edercesine biliyoruz ki, bu olayın gerçekleştiğinin farz edilmesi durumunda, Yüce Allah Kıyamet gününde bize, ‘Bu olayın yayılması hususunda niçin gayret göstermediniz?’ demeyecektir. Ancak bu olayın aslı ve esasının olmaması halinde, bunun anlatılması durumda ise, bizim için en büyük ceza söz konusu olacaktır. Hem, Hz. Peygamber ‘(Bir meseleyi) güneş gibi berrak bir biçimde bildiğin zaman şehadette bulun’ buyurmuştur.”

“Hâlbuki bu hikâyenin doğruluğu hususunda, herhangi bir ilim de, herhangi bir zann-ı gâlib (güçlü bir kanaat) de bulunmamaktadır. Tam aksine, bahsettiğimiz tarzda, (aleyhte) kesin deliller bulunur. Dolayısıyla bunun böyle olduğuna şehadet etmenin caiz olmaması vacip olur.”

“Hem bütün müfessirler bu görüşte ittifak da etmemişlerdir. Tam aksine, hakkı, hakikati araştıran büyük bir grup âlimler, bunu reddetmiş ve bunun, yalan ve fasit olduğuna hükmetmişlerdir. Yine, müfessirlerin ve muhaddislerin görüşleri birbirleriyle çeliştiğinde, her iki tarafın görüşü de düşer; geriye bizim bahsettiğimiz bu delillere sarılma kalır. Bizim bu hâdise hakkındaki sözümüzün tamamı bundan ibarettir.”(39)

İşte merhum Râzî’nin olayı değerlendirirken ortaya koyduğu bu tavır ve dile getirdiği bu prensip âcizane bizim de çalışmalarımızda takip ettiğimiz metottur. Vahyi yorumlarken zan ifade eden nakilleri esas alıp vahyi yorumlamak yerine, vahyi esas alıp nakilleri ona göre kabul veya reddetmek gerekmektedir, vesselâm.

Olaya Bizim Yaklaşımımız

Râzî’den yaptığımız bu uzun alıntıdan sonra biz de kısaca bazı mülahazalarda bulunmak istiyoruz. Aktarılanlarda yer alanlar elbette çok çirkin bir fiili göstermektedir. Sıradan insanların bile yapmayacağı şeyi bir peygambere reva görmek doğru olamaz. Dahası, Hz. Dâvûd ordusuyla, bir anlamda devletinin gücüyle anılan bir peygamber olmasına rağmen, kendisi için çok önemli bir komutanı öldürtmesi sadece peygamberliğiyle değil, devlet adamı olmakla da uyuşmayacak korkunç bir hatadır.

O bu fiiliyle adeta kendi ayağına kurşun sıkmış bir duruma gelmiş olurdu. İddialara göre Ûriyâ’ya bu fiil uygulandığına göre, ordunun diğer komutanlarının durumunun nasıl olacağı veya halkın hükümdara ve daha da önemlisi bir peygambere bakışının nasıl korkunç bir yara alacağı da gözden kaçırılmışa benzemektedir.

Hz. Dâvûd, Sâd sûresinin 24. âyetinde de dile getirdiği üzere, sûrede yer alan davaya konu yanlışlıkları ortaklık yapan pek çok insanın yaptığını, ancak sayıları az da olsa iman edip salih ameller işleyenlerin bundan istisna olduğunu beyan etmektedir. Bu durumda Hz. Dâvûd’un istisna ettiği kişiler arasında bulunmaması, onun iman ve salih amel noktasındaki durumunu ortaya çıkaracaktır ki bütün bu ve benzer gerekçeler konuyu açıklığa kavuşturmada önemlidir.

İsrailoğlu peygamberlerinden olan Hz. Dâvûd’un, onların şeriatında yer alan ve bize de onlardan kalan Mâide 5/32’deki şu uyarıyı bilmemesi mümkün değildir: “Her kim bir cana karşılık olmaksızın yani yeryüzünde bozgunculuk yapmaksızın bir cana kıyarsa bütün insanları öldürmüş gibidir.” Mesele bu kadar açık olmasına rağmen, bir peygambere söz konusu fiili yakıştırmayı hiçbir şekilde doğru bulmadığımızı tekrar vurgulamak istiyoruz.

Bu detaylı bilgilerin ardından şimdi âyetleri incelemeye çalışalım.

a) وَهَلْ اَتٰيكَ نَبَؤُ۬ا الْخَصْمِ “Davacıların haberi sana ulaştı (değil) mi?” Âyetin başındaki هَلْ hel edatı Kur’ân’daki diğer kullanımlarında da olduğu üzere “(geldi) mi” şeklinde soru manası verebileceği gibi; bunun gerçekleştiği, yani “muhakkak ki gelmiştir” manasında kad edatı anlamı da verilebilir.(40) Biz her iki ihtimali de içerecek şekilde tercümeyi “(değil) mi?” şeklinde vermeyi tercih ettik.

Buradaki نَبَؤُ۬ا الْخَصْمِ nebeu’l-hasmi tamlaması “davacıların haberi” demektir. Zira Elmalılı’nın da belirttiği gibi الْخَصْمِ el-hasm kelimesi mastardır ve “davacı” anlamında erkeğe de kadına da, tekile de çoğula da(41) uygun olarak kullanılabilir. Nitekim devam eden cümlelerdeki fiiller çoğul kalıpta getirilmiştir. Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere, burada sözü edilenler Hz. Dâvûd’a suikast için gelenlerdi.

b) اِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ “Hani onlar Mabed’in (duvarlarını) tırmanmışlardı.” Çeşitli âyetlerde(42) geçen الْمِحْرَاب el-mıhrâb kelimesi “mabed”, Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilenتَسَوَّرُوا tesevverû fiili ise “tırmanmak, suru aşmak” gibi anlamlara gelmektedir. Zira “sur” kelimesiyleتَسَوَّرُوا tesevverû fiili aynı kökten geldiği için, bunu “(duvarı, suru) tırmanmak” şeklinde yorumlamak durumundayız.

Hz. Dâvûd’un yanına gelen davacılar belli ki onun bulunduğu makamın kapısını kullanmamış, duvardan tırmanıp yanına gelmişlerdi. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bunlar Hz. Dâvûd’u öldürmek için gelenler oldukları için, elbette kapıyı değil, başka bir giriş yolu tercih etmeliydiler; zaten duvara tırmanmanın gerekçesi de bu şekilde ortaya çıkmış olmaktadır. Diğer ihtimallerde duvara tırmanmanın hiçbir anlamı olmasa gerektir.

Burada sözü edilen “davacılar”ın sembolik olarak anlatılan bu kıssanın iki veya daha çok melekten oluşması da elbette muhtemeldir. Bu bir ihtimal olsa da bizim tercihimiz ilkinden yanadır. Çünkü meleklerin duvardan tırmanmasını anlamak çok kolay olmasa gerektir. Yaygın olarak kabul gören görüşe göre de, kötü bir kastı olmayan ve bir meseleyi hükümdara arz etmek isteyen kişilerin duvarı tırmanmasının ne anlamı olabilir ki! Kapının değil de duvarın kullanılması, gelenlerin art niyet taşıdıklarının en belirgin delilidir.

2. اِذْ دَخَلُوا عَلٰى دَاوُ۫دَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قَالُوا لَا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغٰى بَعْضُنَا عَلٰى بَعْضٍ فَاحْكُمْ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ وَاهْدِنَآ اِلٰى سَوَآءِ الصِّرَاطِ “Davud’un (yanına) girdiklerinde (Davud) onlardan korkmuştu. Onlar da ‘Korkma! Biz bir kısmı diğer kısmına haksızlık eden iki davacıyız; aramızda adaletle hükmet! Haksızlık etme; bize doğru yolu göster!’ demişlerdi.” Bu âyette iki nokta üzerinde durulmaktadır: Birisi Hz. Dâvûd’un durumu, diğeri ise gelenlerin sözleriyle ilgilidir.

a) اِذْ دَخَلُوا عَلٰى دَاوُ۫دَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ “Davud’un (yanına) girdiklerinde (Davud) onlardan korkmuştu.” Davacılar Hz. Dâvûd’un yanına geldiğinde Hz. Dâvûd onlardan korkmuştu. Âyetteki دَخَلُوا dehalû fiili ile مِنْهُمْ minhum ifadesindeki zamirler gelenlerin iki kişiden fazla olduğunu, muhtemelen iki grup olduğunu göstermektedir.(43) Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, burada sözü edilenler “suikast için gelenlerdi” ve mabedin kapısından değil de duvarı tırmanarak gelmişlerdi. Elbette Hz. Dâvûd da ilk etapta onlardan korkmuştu; bunda anlaşılmayacak bir şey yoktur.

Anlatılanları sembolik gördüğümüzde ise davacı kılığında gelenler eğer “melekler” idiyse, o zaman bu korkunun benzerlerini başka olaylardan da bilmekteyiz. Nitekim Hûd 11/70, Hıcr 15/52 ve Zâriyât 51/28’de de geçtiği üzere, Hz. İbrahim yanına gelen melekleri yadırgamış, onlardan korkmuştu. Eğer vahiy getirmiyor iseler meleklerin bir felaket için geldiklerini en iyi bilen insanlar peygamberlerdir. Burada da benzer bir durum yaşanmış olabilir.

Ancak yeniden belirtelim ki, bizim kanaatimiz, burada sözü edilenlerin suikast için gelen silahlı ve kötü niyetli insanlardı. Genelde kabul edilen görüşe göre, gelenler sıradan birer davacı insanlar olsaydı bu korkunun hiçbir anlamı olmazdı. Zira eğer birileri korkacaksa, bunlar, hükümdarın huzuruna çıkanlar olurdu; yoksa hükümdarın korkmasının hiçbir anlamı olamaz.

b) قَالُوا لَا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغٰى بَعْضُنَا عَلٰى بَعْضٍ فَاحْكُمْ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ وَاهْدِنَآ اِلٰى سَوَآءِ الصِّرَاطِ “Onlar da ‘Korkma! Biz bir kısmı diğer kısmına haksızlık eden iki davacıyız; aramızda adaletle hükmet! Haksızlık etme; bize doğru yolu göster!’ demişlerdi.” Bu kişiler Hz. Dâvûd’un yanına geldiklerinde muhtemelen yanında birilerinin bulunduğunu görünce pozisyon ve plan değiştirmişlerdi.

ı. قَالُوا لَا تَخَفْ kâlû lâ tehaf “Korkma, demişelerdi.” Bu noktada söz konusu suikastçılar ilk etapta endişelenen Hz. Dâvûd’a hitap ederek ve belki de kötü bir niyet taşımadıkları yalanını ortaya koymak üzere ona لَا تَخَفْ lâ tehaf “korkma” demişlerdi. Diğer ihtimaller çerçevesinde, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bu gelenler eğer melek idiyseler bu hitap anlaşılabilirdir; ancak sıradan iki davacı idiyseler bu hitabın anlaşılabilir bir tarafı yoktur.

ıı. خَصْمَانِ بَغٰى بَعْضُنَا عَلٰى بَعْضٍ “Biz, bir kısmı diğer kısmına haksızlık eden iki davacıyız.” Söz konusu kişiler Hz. Dâvûd’a korkmamasını söyledikten sonra bu ifadeyi dile getirmişlerdi. Konuyu “saldırganlık yapmak üzere hareket edenler” şeklinde anladığımız için, suikastı yapamayacağını anlayan bu kişiler bir yalana başvurmuş ve “biz birbirine haksızlık yapmış iki davacıyız” diyerek olayı saptırmaya başlamışlardı.

Sıradan davacı insanlar hükümdara “korkma” diyemeyeceği için, maksadın böyle olamayacağını söylediğimiz gibi, bu ifade ile de bunların melek olamayacağı kanaati güçlenmeye devam etmektedir. Melekler birbirinin hasmı olamaz ve onların 99 koyunu falan da olmaz. Dahası, melekler hiçbir şekilde yalan da konuşmazlar; aksine Yüce Allah’a derin saygı duyarlar,(44) asla ve aslâ Allah’a isyan etmez, kendilerine emredilen şeyleri aynıyla yerine getiriler.(45)

ııı. فَاحْكُمْ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ “Aramızda adaletle hükmet; (haktan ayrılıp) haksızlık etme!” Suikastçılar hiçbir suçları yokmuş gibi suret-i haktan görünerek, hatta adalet isteyen birileri gibi davranıp Hz. Dâvûd’dan hak ile hükmetmesini ve aşırılığa düşmemesini istemişlerdi. Böylece kimliklerini saklamayı amaçlamış, Hz. Dâvûd’un kendilerinden şüphelenmemesini sağlamayı amaçlamışlardı.

ıv. وَاهْدِنَآ اِلٰى سَوَآءِ الصِّرَاطِ “Bize doğru yolu göster!” Bu ifade önceki iki cümlenin peşinden gelerek adaletle hükmedip haksızlık yapmamanın ardından devam etmekte ve “bizi düzlüğe çıkart” manasına gelmektedir. Bu cümleye “Bizi yolun en adaletli ve hayırlı olanına eriştir”,(46) “Bizi düz yolun ortasına çıkar”(47) veya “Bize doğru yolu, dürüstlük yolunu göster”,(48) “Bizi adaletli bir sonuca ulaştır”(49) şeklinde de anlamlar verilebilir.

Söylenmek istenen şudur: Bu suikastçılar sûret-i haktan görünerek mutedil insanlarmış gibi davranıp üzerlerine şüphe çekmemeye çalışıyorlar, bu noktada erdemli olmanın peşinde ve arayışında insanlar görüntüsü vermeye çalışıyorlardı.

ıı. Doksan Dokuz Koyun Meselesi

اِنَّ هٰذَآ اَخ۪ي لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِيَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ اَكْفِلْن۪يهَا وَعَزَّن۪ي فِي الْخِطَابِ “(Davacılardan biri): “Şüphesiz ki bu benim kardeşimdir; onun doksan dokuz koyunu, benim ise tek bir koyunum var. (Durum) böyleyken ‘Onun (bakımını) bana ver!’ dedi ve hitapta bana üstün geldi (beni ikna etti).”

Âyetteki اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; اَخ۪ي ehî ifadesi “benim kardeşim(dir)”; لَهُ lehû ifadesi “onun vardır”; تِسْعٌ وَتِسْعُونَ tis‘un ve tis‘ûne ifadesi “doksan dokuz”; نَعْجَة na‘ceten kelimesi “koyun”; وَلِيَ ve liye ifadesi “benim de var(dır)”; نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ na‘cetün vâhıdetün tamlaması “tek bir koyun(um)”; فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; اَكْفِلْن۪يهَا ekfilnîhâ emri “onu bana ver, onun sorumluluğunu bana yükle”; وَعَزَّن۪ي ve ‘azzenî fiili “ve bana üstün gelmişti”; فِي الْخِطَابِ fi’l-hıtâbi ifadesi ise “ikna etme konusunda” demektir.

Burada davacılardan birinin ileri sürdüğü yalan sözü gündeme getirilmektedir.

Sûrede ele alınan ve pek çok tartışmanın yapılmasına neden olan konu bu âyette dile getirilmektedir. Suikastçıların ileri sürdüğü ve yalan olarak üretildiği anlaşılan dava “koyunlar” üzerinden üretilmiştir.

1. اِنَّ هٰذَآ اَخ۪ي “Muhakkak ki bu benim kardeşimdir.” Bu ifadeye göre davacılardan birisi diğeri için “kardeşim” diyerek söze başlamıştı. Bu kardeşliğin mahiyeti hakkında çeşitli şeyler söylenebilir. Bu çerçevede söz konusu kardeşliği biyolojik olabileceği gibi, din kardeşliği de olabilir; ortaklık anlamında iş arkadaşlığı, iş kardeşliği gibi düşünmek de elbette mümkündür.(50)

2. لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِيَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ “Onun (kardeşimin) doksan dokuz koyunu var; benim de bir tane koyunum var.” Bu cümlede geçen نَعْجَة na‘ceh kelimeleri “dişi koyun, dişi keçi” manasına gelmektedir. Arapların bu kelimeyi “kadın”dan kinaye olarak kullanmasından hareketle, başta naklettiğimizi gibi, konu Ûriyâ’nın hanımı ve ona talip olan Hz. Dâvûd’la ilişkilendirilmiştir.

Bu durumda konuşan kişi Ûriyâ’yı, 99 koyunu olan ise Hz. Dâvûd’u temsil etmektedir. Biz ise konuyu “kadın” üzerinden değil, “koyun” üzerinden yorumlamakta, üstelik konunun baştan beri suikastçıların bir yalan kurgusunun devamı olduğu kanaatindeyiz.

3. فَقَالَ اَكْفِلْن۪يهَا وَعَزَّن۪ي فِي الْخِطَابِ “Böyle iken ‘onun (bakımını/kefaletini) de bana ver’ dedi ve hitapta bana üstün geldi (beni ikna etti).” Âyetteki اَكْفِلْن۪يهَا ekfilnîhâ ifadesi “onu da bana ver” ifadesi “beni ona sahip kıl, ona sahip olacak hale getir”, yani “onu da bana ver” veya “bakımını ben üstleneyim” demektir. Âyetteki وَعَزَّن۪ي فِي الْخِطَابِ “Hitapta bana üstünlük sağladı” ifadesi ise “tartışmada bana zorla dediğini yaptırdı”(51) veya “söz düellosunda beni alt etti”(52) demektir.

a) Meseleyi kadınla ilişkili anlayanlar نَعْجَة na‘ceh kelimesinin “kadın”dan kinaye olduğu kanaatindedir. Buna göre Hz. Dâvûd’un 99 hanımı varken tek eşi olan Ûriyâ’nın hanımını da istemiş ve konuşmada alt ederek o hanımı da almıştı. Oysa bir hükümdar neden böyle bir tartışmaya girsin ki! İstediğini istediği zaman alır. Kaldı ki Hz. Dâvûd’un 99 hanımı olduğu iddiası da sadece bir yakıştırmadan ibarettir. Eğer maksat hanım olsaydı bunun için “kadın” manasına gelen kelimelerden birinin kullanılması beklenirdi.

Dahası, konuyu “hanım” üzerinden değerlendirenler Hz. Dâvûd’un Ûriyâ ile diyalogundan söz etmemekte, aksine onu savaşa, üstelik cephenin önüne yerleştirerek öldürülmesi planını yapmıştı. Bütün bu anlatımlar esasında konuyu yanlış konuşlandırmanın kaçınılmaz sonuçları olarak görülmelidir. Hâlbuki Râzî’nin de dediği gibi mesele kadınla ilgili değil, aksine suikastçıların ürettiği bir yalandan ibarettir.

b) Bu konuda bir sonraki âyette sözü edilen “bağışlanma dileğinde bulunma” fiilinin sebebini ortaya çıkaracak bir yaklaşımı dile getirmek istiyoruz: Âyetteki اَكْفِلْن۪يهَا ekfilnîhâ ifadesi hakkında farklı bir açılım imkanına da sahibiz. Buna göre bu son anlamda “onun sorumluluğunu da bana yükle” demek belki de kardeşine yardım etmek, onun adına koyuna bakabileceği teklifini götürmüş de olabilir.

Bu durumda Hz. Dâvûd’un bu kişiye hitaben “kardeşin senin koyununu kendi koyunlarına katmayı istemekle sana zulmetmiştir” sözünde hata yapmış duruma gelmiştir. Çünkü diğer kardeşin asıl maksadını sormadan bu değerlendirmeyi yapması hataydı.

Esasında 99 koyunu olan kişi belki de diğer kardeşine iyilik yapmayı isteyerek böyle bir teklifte bulunmuş olabilir. Zaten kullanılan kelime ekfil sözcüğüdür ki bu kelime Hz. Meryem’in bakımını üstlenmesi anlamında keffele kalıbında Hz. Zekeriyya ile ilişkili olarak Âl-i İmrân 3/37’de zikredilmektedir.

Şimdi durum böyle olunca akla gelen şey şudur: Bu kişi “sen koyununu bana ver” dememiş, “onun bakımını bana sorumluluk olarak yükle” diyerek farklı bir niyete sahip olabileceğini ortaya koymuştu. Niyeti kim bilir belki de iyi olan bu kişinin ne düşündüğünü sormadan onu zulmetmekle nitelendiren Hz. Dâvûd bu konuda hata yapmıştı.

Bir sonraki âyette zikredilen “Rabbinden bağışlanma dileğinde bulundu, eğilerek boyun eğdi ve (Rabbine) yöneldi” ifadelerinde de bağışlanma dileğinde bulunma ihtiyacı hissetmesinin sebebi de böylece anlaşılmış olacaktır. Dahası, sûrenin 26. âyetinde Yüce Allah’ın Hz. Dâvûd’a hitabında “insanlar arasında adaletle hükmet” buyruğunun da bu noktada yardımcı bir unsur olduğunu söyleyebiliriz. Gerçeği Allah bilir.

ııı. Hz. Dâvûd’un Hükmü ve Tevbesi

قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ اِلٰى نِعَاجِه۪ وَاِنَّ كَث۪يرًا مِنَ الْخُلَطَآءِ لَيَبْغ۪ي بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَل۪يلٌ مَا هُمْ وَظَنَّ دَاوُ۫دُ اَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَاَنَابَ فَغَفَرْنَا لَهُ ذٰلِكَ وَاِنَّ لَهُ عِنْدَنَا لَزُلْفٰى وَحُسْنَ مَاٰبٍ “(Davud şöyle demişti): ‘Şüphesiz ki (kardeşin) senin koyununu kendi koyunlarına katmak istemekle sana haksızlık etmiştir. Doğrusu iman edip iyi işler yapanlar hariç –ki böyleleri azdır– ortakların çoğu birbirlerine haksızlık ederler.’ Davud kendisini denediğimizi anlamış, Rabbinden bağışlanma dileyerek eğilip boyun eğmiş ve (Allah’a) yönelmişti. Biz de bu işte onu bağışlamıştık. Şüphesiz ki yanımızda onun için (özel) bir yakınlık ve güzel bir varış yeri vardır.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لَقَدْ ظَلَمَكَ lekad zalemeke fiili “muhakkak ki sana zulmetmiştir, haksızlık etmiştir”; بِسُؤَالِ bisuâli sözcüğü “istemekle”; نَعْجَتِكَ na‘cetike tamlaması “senin koyununu”;اِلٰى نِعَاجِه۪ ilâ ni‘âcihî ifadesi “kendi koyunlarına (katmakla)”;وَاِنَّ كَث۪يرًا ve inne kesîran ifadesi “muhakkak ki çoğu, çoğunluk”;مِنَ الْخُلَطَآءِ mine’l-huletâi sözcüğü “ortaklardan”;لَيَبْغ۪ي leyebğî fiili “elbette haksızlık eder”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “(diğer) bir kısmına”; اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا illellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş olanlar hariç”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih, iyi ve yararlı işler”; وَقَل۪يلٌ مَا ve kalîlün mâ ifadesi “ne kadar da azdır”; هُمْ hum zamiri “onlar”; وَظَنَّ ve zanne fiili “ve zannetmişti, anlamıştı, sanmıştı”; دَاوُ۫د dâvudü kelimesi “Davud”; اَنَّمَا فَتَنَّاهُ ennemâ fetennâhu fiili “mutlak surette onu imtihan ettiğimizi”; فَاسْتَغْفَرَ fe’stağfera fiili “o da mağfiret, bağışlanma dilemişti”; رَبَّهُ rabbehu ifadesi “onun Rabbinden”; وَخَرَّ ve harra fiili “ve (yere) kapanmıştı”; رَاكِعًا râki‘aa kelimesi “eğilerek”; وَاَنَابَ ve enâbe fiili “ve yönelmişti”; فَغَفَرْنَا fe ğafernâ fiili “biz de bağışlamıştık”; لَهُ lehû fiili “onu”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu konuda”; وَاِنَّ لَهُ ve inne lehû ifadesi “muhakkak ki onun için vardır”; عِنْدَنَا ‘ındenâ ifadesi “bizim katımızda”; لَزُلْفٰى lezülfâ kelimesi “elbette bir yakınlık”; وَحُسْنَ مَاٰبٍ ve husne meâbin tamlaması ise “ve güzel bir gelecek” demektir.

Burada Hz. Dâvûd’un davacılarla ilgili verdiği karar ve sonrasında yaşadığı pişmanlık ifadeleri ile Yüce Allah’ın ona ikramları gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ اِلٰى نِعَاجِه۪ وَاِنَّ كَث۪يرًا مِنَ الْخُلَطَآءِ لَيَبْغ۪ي بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَل۪يلٌ مَا هُمْ “(Davud şöyle demişti): Şüphesiz ki (kardeşin) senin koyununu kendi koyunlarına katmak istemekle sana haksızlık etmiştir. Doğrusu iman edip iyi işler yapanlar hariç –ki böyleleri azdır– ortakların çoğu birbirlerine haksızlık ederler.” Bu cümlelerde bazı noktalar üzerinde duracağız.

a)قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ اِلٰى نِعَاجِه۪ ““(Davud şöyle demişti): Şüphesiz ki (kardeşin) senin koyununu kendi koyunlarına katmak istemekle sana haksızlık etmiştir.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’un davacılara yönelik verdiği hükme değinmekte ve şikâyette bulunanın dedikleri doğrultusunda 99 koyunu olup da kardeşininkini de almak isteyenin haksızlık ettiğini beyan etmişti.

Âyetteki ظَلَمَ zaleme fiili elbette “itikadî anlamda şirk” türü bir bozukluk değil, ekonomik ilişkilerdeki “haksızlık” manasına gelmektedir. Müfessirlerimiz baştan beri konuyu kadınlar üzerinden yorumladığı için burada da maksadı aynı şekilde 99 hanımı olan Hz. Dâvûd’un Ûriyâ’nın hanımını almasıyla ilişkilendirmişlerdir.(53) Ancak biz bu yaklaşımı benimsememekte, meseleyi suikastçıların uydurduğu bir mizansen olarak yorumlamanın daha doğru olduğunu düşünmekteyiz.

b) وَاِنَّ كَث۪يرًا مِنَ الْخُلَطَآءِ لَيَبْغ۪ي بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَل۪يلٌ مَا هُمْ “Doğrusu iman edip iyi işler yapanlar hariç –ki böyleleri azdır– ortakların çoğu birbirlerine haksızlık ederler.” Hz. Dâvûd verdiği hükmü gerekçelendirmek bakımından, bir arada yaşayan insanların pek çoğunun birbirine haksızlık yaptığını, iman edip sâlih amel işleyenlerin böyle yapmadığını, ancak onların da toplumda çok az olduğunu beyan etmiştir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْخُلَطَآء el-huletâ’ kelimesi genellikle “ortaklık yapanlar” için kullanılsa da bunun toplumda “birlikte yaşayan insanlar, kardeşler, dostlar, arkadaşlar ve yoldaşlar, birbiriyle içiçe, karışık bir şekilde yaşayanlar” olma ihtimali de güçlüdür.(54)

Konuyu Hz. Dâvûd’un şahsıyla ilişkili görenlerin en büyük yanılgı noktası işte buradadır. Çünkü bu tür yanlışlık ve haksızlıkların tolumda yaygın olduğunu, ancak iman edip sâlih ameller işleyenlerin bundan müstesna olduğunu beyan eden Hz. Dâvûd, sözü edilen türden bir yanlışlığı yapmış olamaz. Çünkü Râzî’nin de vurguladığı gibi bu durumda kendisinin iman ve sâlih amel sahiplerinin dışında sayılması gibi bir sonuç kaçınılmaz olur ki bir peygamber için böyle bir şey düşünmek akla ziyandır.

Âyette geçen وَقَل۪يلٌ مَا هُمْ “Böyleleri çok azdır” ifadesi, Kur’ân’da benzerleri bulunan bir cümledir. Sebe’ 34/13’te Dâvûd ailesine hitap edilerek “Kullarımdan şükredenler çok azdır” denmektedir. Buradaki مَا mâ edatının kullanım benzerleri daha önce yorumladığımız Sâd 38/11’de, ayrıca başka bazı âyetlerde(55) de söz konusudur. Ayrıca yoldan çıkanların çokluğundan söz eden ayetlerde de durum aynıdır.(56) Hz. Dâvûd, toplumda iyi insanların azınlıkta kaldıklarına dikkat çekmekte ve sahte bir dava ortaya koyan kişilere verdiği cevapta da bu durumu gündeme getirmektedir.

2.وَظَنَّ دَاوُ۫دُ اَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَاَنَابَ “Davud kendisini denediğimizi anlamış, Rabbinden bağışlanma dileyerek eğilip boyun eğmiş ve (Allah’a) yönelmişti.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a gelen kişilere verdiği cevabın sonunda konunun başka bir boyutuna değinmekte, yaşanan bu olayla ilgili olarak Hz. Dâvûd’un denenmekte olduğunu sandığını beyan etmektedir.

a) وَظَنَّ دَاوُ۫دُ اَنَّمَا فَتَنَّاهُ “(Bunun üzerine) Dâvûd, kendisini denediğimizi anlamıştı.” Buradaki ظَنَّ zanne fiili iki anlamlı kelimelerden birisidir.

ı. ظَنَّ zanne fiiline “sanmak” manası verilebilir. Bu durumda Hz. Dâvûd’un, Yüce Allah’ın kendisine bir azap hazırladığını sandığı, sahip olduğu “intikam duygusu” nedeniyle özür dileyip boyun büktüğü, nihayet Yüce Allah’ın da onu affettiği söylenebilir. Bu bir ihtimal olarak elbette akıllarda bulundurulmalıdır; ancak biz kastın daha farklı olduğu düşüncesindeyiz.

ıı. ظَنَّ zanne fiiline “anlamak, fark etmek” manası da verilebilir. Bu durumda maksat Hz. Dâvûd’un denenmekte olduğunu anladığı, bunun sonucunda istiğfarda bulunup boyun büktüğü ve Hakk’a yöneldiği anlatılmış olur. Davacılar eğer melek olarak kabul edilirse Hz. Dâvûd’un denendiğini anladığı söylenebilir. Ancak gelenler suikastçılar olarak düşünüldüğünde ve bu olayı iftira olarak ürettikleri anlaşılınca, Hz. Dâvûd onlardan “intikam alma duygusu”na kapılmış olabilir.

Bir peygamber olarak bunun kendisi için bir imtihan olduğunu, kin ve öfkeyle hareket etmek üzereyken bundan vazgeçmeyi başarması gerektiğini anlamış ve Rabbinden bağışlanma dileğinde bulunmuştur. Hatta onları bağışlaması nedeniyle kendisinde bir böbürlenme, kendini beğenme duygusu da gelişmiş olabilir. İşte bundan dolayı Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmuş olması da elbette muhtemeldir.(57)

b) فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ “Rabbinden mağfiret dilemişti.” Bu cümle hakkında iki farklı izah getireceğiz:

ı. Kötü düşüncelere karşı duyarlı davranan ve onları kontrol altına almayı başaran Hz. Dâvûd, kalbine doğan intikam duygusu nedeniyle Yüce Allah’tan hemen, hiç zaman kaybetmeden bağışlanma dileğinde bulunmuştur. Buradaki اسْتَغْفَرَ istağfera fiilinin başında yer alan fâ edatı “ta‘kîbiyye” manasındadır ve olayların peş peşe gerçekleştiğini göstermektedir.

ıı. Bir önceki âyette geçen اَكْفِلْن۪يهَا ekfilnîhâ ifadesinin izahında da belirttiğimiz üzere, Hz. Dâvûd’un bağışlanma dileğinde bulunmasının muhtemel sebebi, koyunun bakımını üstlenmeyi teklif eden ve belki de kötü niyeti olmayan kişiyi dinlemeden onu suçlu ve zalim ilan etmesi bir hataydı ve bu yüzden bağışlanma dileğinde bulunmuş olabilir. Gerçeği Allah bilir.

c) وَخَرَّ رَاكِعًا وَاَنَابَ “Eğilip (yere) kapanmış ve (Allah’a) yönelmişti.” Hz. Dâvûd istiğfar ile yetinmeyip rukû‘a kapanmış, yani Yüce Allah’ın emrine boyun eğmiş ve davranışlarıyla da sadece O’na yönelmişti. İmâm A‘zâm buradaki rükû‘a kapanmanın “secde yapmak” manasını geldiğini, dolayısıyla bu âyetin de tilavet secdesi gerektiren örneklerden olduğu kanaatindedir.(58) İstiğfâr özür dilemektir; onun samimiyet testi ise tevbe veya bu âyette de olduğu gibi inâbe ile gerçekleşmektedir. Tevbesi veya inâbesi olmayanın istiğfarı sadece bir iddiadır, slogandan ibarettir.

Hûd 11/3, 52 ve 90’da da beyan edildiği gibi, istiğfar tevbenin öncülüdür. Önce istiğfar edilir; ardından da bunda samimi olunuşun bir göstergesi olarak yöneliş gerçekleştirilir. İşte Hz. Peygamber’e örnek olarak gösterilen Hz. Dâvûd bunu başarmış ve hatasını fark ederek hemen Hakk’a yönelmişti.

3. فَغَفَرْنَا لَهُ ذٰلِكَ وَاِنَّ لَهُ عِنْدَنَا لَزُلْفٰى وَحُسْنَ مَاٰبٍ “Biz de bu işte onu bağışlamıştık. Şüphesiz ki yanımızda onun için (özel) bir yakınlık ve güzel bir varış yeri vardır.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’un içinden geçirdiği ve belki de tasarladığı olumsuz duyguları nedeniyle onu hemen bağışladığını haber vermektedir.

Ayette yer alan غَفَرْنَا ğafarnâ fiilinin başındaki ta‘kıbiyye manasına gelen fâ edatı bunun delilidir. Sadece onun istiğfarını kabul etmekle de değil, Yüce Allah ortaya koyduğu örnek duruş sebebiyle kendisine özel bir yakınlık ve çok güzel bir gelecek hazırladığını da bildirmektedir.

Genelde kabul edilen görüşe göre Hz. Dâvûd’un Ûriyâ’nın hanımını almak için onu öldürttüğü düşünülürse, Sâd 38/17. âyette de geçtiği üzere Hz. Dâvûd’u hatırlaması emredilen Hz. Peygamber’in onda neyi göreceği ve hangi noktada nasıl bir örneklik edineceği merak konusudur.

Oysa konuyu bizim tercih ettiğimiz şekilde okur ve anlarsak Hz. Peygamber’e yönelik çok önemli kazanımların öngörüldüğü söylenebilir. Meselâ, hükümdar olmasına rağmen kendi tebaasından gelen bir ihanetle karşılaşan bir peygamber örneği verilerek, Mekkelilerin ona yaptığı sözlü ve fiilî eziyetlere sabretmesi istenmektedir.

Ayrıca bizim farklı bir yaklaşım ortaya koyduğumuz nokta düşünülürse, bu defa da insanlar arasında hüküm verirken sadece iddia sahibini dinlemekle yetinmemek gerektiğini, suçlanan kiiye savunma hakkı tanınması gerektiği uygulaması da öğretiliyor diyebiliriz.

Dahası, kendisini öldürmeye gelenleri bağışlayan Hz. Dâvûd örnekliği bir peygamber olarak nasıl davranılması gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu arada peygamber bile olsa insanların bazen duygularından ya da akıllarına gelen olumsuz düşüncelerden korunamadığı belirtilerek, hatasızlık isnadının son derece yersiz bir inanç olduğu vurgulanmaktadır.

Bu durumlarda bir peygamber duruşunun nasıl olması gerektiği, hatalar fark edilince hemen istiğfarda bulunmanın zorunluluğu, ilâhî buyruklara karşı boyun eğip Hakk’a yönelmesi gerektiği başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün insanlara öğretilmiş olmaktadır.

Yüce Allah sağlam bir yöneliş ortaya koyanlara bağışlayıcılık sıfatıyla tecelli buyuracaktır. Hz. Dâvûd örnekliğinde bu durum bir kez daha ortaya konulmakta ve Rabbimizin bağışlayıcılığından hiçbir şekilde ümit kesmemek gerektiği de muhataplara öğretilmektedir. Yüce Allah’tan yana sağlam bir duruş ortaya koyanlara hem dünyada hem de âhirette ikramlarda bulunulacaktır. Önemine binaen öncelik mahşerdeki ikrama verilmiş, devam eden âyette ise ödülün dünyevî boyutu ele alınmıştır.

ıv. Hz. Dâvûd’un Halifeliği

يَا دَاوُ۫دُ اِنَّا جَعَلْنَاكَ خَل۪يفَةً فِي الْاَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوٰى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ اِنَّ الَّذ۪ينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ “Ey Davud! Biz seni yeryüzünde halife (sorumlu olarak) görevlendirdik. İnsanlar arasında adaletle hükmet! Arzu(n)a uyma; sonra (bu durum) seni Allah’ın yolundan saptırır. Doğrusu Allah’ın yolundan sapanlara, hesap gününü unutmalarına karşılık şiddetli bir azap vardır.”

Buradaki يَا دَاوُ۫د yâ dâvudü hitabı “ey Davud”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; جَعَلْنَاكَ ce‘alnâke ifadesi “seni yapmıştık, kılmıştık, görevlendirmiştik”; خَل۪يفَة helîfeten kelimesi “halife olarak”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde, ülkede”;فَاحْكُمْ fahküm emri “hükmet”; بَيْنَ النَّاسِ beyne’m-nâsi ifadesi “insanlar arasında”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı kelimesi “adâletle”;وَلَا تَتَّبِعِ ve lâ tettebi‘ emri “ve uyma”; الْهَوٰى el-hevâ sözcüğü “hevaya, hevese”; فَيُضِلَّكَ fe yudılleke fiili “yoksa seni saptırır”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”; اِنَّ الَّذ۪ينَ يَضِلُّونَ innellezîne yedıllûne ifadesi “muhakkak ki sapanlar”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ شَد۪يدٌ ‘azâbun şedîdün tamlaması “şiddetli, çetin bir azap”; بِمَا نَسُوا bimâ nesû ifadesi “unutmalarına karşılık, unutmaları sebebiyle”; يَوْمَ الْحِسَابِ yevme’l-hısâbi tamlaması ise “hesap gününü, hesabın gününü” demektir.

Burada Hz. Dâvûd’a dünyada verilen bir paye ve yönetimle ilgili kendisine yapılan çok önemli bir uyarı gündeme getirilmektedir.

1. يَا دَاوُ۫دُ اِنَّا جَعَلْنَاكَ خَل۪يفَةً فِي الْاَرْضِ “Ey Davud! Biz seni yeryüzünde halife (sorumlu olarak) görevlendirdik.” Yüce Allah tıpkı Hz. Âdem’e olduğu gibi Hz. Dâvûd’a da hitap etmekte ve onu yeryüzünün halifesi yaptığını, yani onu halife olarak görevlendirdiğini beyan etmektedir.

Yeryüzüne iyi insanların halife veya vâris kılınmalarıyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/105’te ve Nûr 25/55’te bilgi verilmektedir. Ayrıca Âl-i İmrân 3/139’da da dolaylı bir bilgi vardır. Buna örnek olarak İsrailoğullarının durumuyla ilgili olmak üzere A‘râf 7/129 ve Kasas 28/5’te bir vaad, A‘râf 7/137 ve Dühân 44/26’da da bu vaadin gerçekleştirildiği ifadeleri yer almaktadır.

Hz. Dâvûd’la ilgili anlatılan o çirkin fiillerin sonunda kendisine böyle bir paye verildiğini düşünmek doğru olmasa gerektir. Onun küçük bir duygu yanılması yaşadığı ve yanlış bir hüküm vermediği, ancak hemen vazgeçip hakka yöneldiği ve Yüce Allah’ın da onu bağışladığını ilan etmesinin ardından, olaylar karşısındaki dik ve sağlam duruşunun bir karşılığı ve ödülü olarak kendisine halifelik ihsan edilmiştir.

Söz konusu çirkin fiillerin sahibine halifelik gibi çok önemli bir payenin verilmesi anlaşılabilir bir durum değildir. Çünkü haksız yere ve tasarlayarak, hatta gereksiz yere savaş çıkartarak şu kadar insanın ölümüne sebep olan, sonrasında bir askerin hanımına göz koymasının sonucunda kendisiyle evlenen bir insanın hükümdarlık veya risaletle ödüllendirilmesi öyle kolayca geçiştirilecek veya hamasetle idare edilebilecek bir durum değildir.

Müfessirlerimiz buradaki halifeliği “peygamberlik” ve “hükümdarlık” manasında yorumlamışlardır.(59) Halifelik, bir kişiden sonra gelene devredilen görev olarak düşünülürse, Hz. Dâvûd’un kendisinden önceki peygamberlerin halefi olduğu ortaya çıkar. Ölüp gidenlerin ardından gelinen bir görev olması itibariyle, insanlar Yüce Allah’ın halifesi veya halefi olamazlar. Çünkü Allah için yokluk bahis mevzuu değildir. Eğer خَل۪يفَة halîfeh kelimesine, insanların maliki ve onlar üzerinde hükmü geçen bir kişi olarak düşünülürse o zaman “Allah’ın halifesi” ifadesini kullanmakta bir sakınca olmaz.

2. فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوٰى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “İnsanlar arasında adaletle hükmet! Arzu(n)a uyma; sonra (bu durum) seni Allah’ın yolundan saptırır.” Bu âyette iki husus dikkat çekilmektedir:

a) فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ “(O halde) insanlar arasında adaletle hükmet!” Âyette geçen الْحَقِّ el-hakk kelimesi müfessirlerimiz tarafından “adalet, insaf”(60) ve “Allah’ın hükmü”(61) olarak yorumlanmıştır ki bu son derece isabetli bir yaklaşımdır. Yüce Allah peygamberlerini görevlendirmesindeki amaçlarından birisini “insanlar arasında adaletle hükmetmek” şeklinde belirlemiştir. Bu noktada Nisâ’ 4/105’te de geçtiği üzere, Hz. Peygamber’e yönelik bir hitapta benzer bir hedef ortaya konulmuştur.

İnsanlar arasında adaletin tesisi ertelenemez ve ötelenemez bir öneme sahiptir. Adaletin uygulanmadığı sosyal bir topluluk düşünülemez. Adaletin tesisi insanların yaptığı kanunlarla tam anlamıyla gerçekleşemez. Onun için mutlak sûrette ilâhî bildirime ihtiyaç vardır. Nahl 16/90’da da yer aldığı üzere, Hz. Dâvûd’a hitap eden bu âyette de dikkat çekilen husus bundan ibarettir.

Dahası, önceki âyetlerde de değindiğimiz üzere davacı iki kişiden sadece iddia sahibini dinleyip suçlananı dinlemeden hüküm vermesi hataydı; işte bu kusuru nedeniyle kendisine yönelik ilahi bildirilmde de öncelikle bu noktaya değinilmiştir diye düşünmekteyiz.

b) وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوٰى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “Hevâ (ve hevese) uyma; sonra seni Allah’ın yolundan saptırır.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a adaletle hükmetmesini amrederken bu defa ne yapmaması gerektiğini, aksi takdirde nelerin yaşanacağını da haber vermektedir.

Kur’ân’da 10 yerde(62) geçen هَوٰى/الْهَوٰى hevâ/el-hevâ tekil kelimeleri ile 17 kez(63) geçen çoğul اَهْوَآء ehvâ’ kelimesi sürekli olarak olumsuz bir içerikte gelmekte ve muhataplar heva ve heveslerine uymamaları noktasında uyarılmaktadır. Yüce Allah bu çerçevede Hz. Dâvûd’u da bilgilendirmekte ve adaletle hükmedebilmek için heva ve hevese uymamak gerektiğini kendisine bildirmektedir.

Eğer böyle bir yanlışlık yapılırsa, yani hevâ ve hevese kapılarak hüküm verilirse bunun sonucunun felaket olacağı, çünkü kendisini Yüce Allah’ın yolundan saptıracağı beyan edilmektedir. En‘âm 6/116’da da belirtildiği üzere, eğer yeryüzündekilerin çoğunluğuna itaat edilirse insanların Yüce Allah yolundan saptırılmış olacağı haber verilmekte ve bundan sakınılması gerektiği ifade edilmektedir.

Necm 53/3’te dile getiirldiği üzere, Yüce Allah vahiy adına Hz. Peygamber’in söylediklerine itibar etmeyen Mekkeli müşriklere seslenmekte ve onun vahiyle ilgili olarak hiçbir şekilde hevâ ve hevesinden konuşmadığını beyan ederek vahyini sahiplenmektedir. Din adına vahiy dışındaki sunumların bir anlamda heva ve heves olabileceği, bu yüzden vahiy dışı söylemlere karşı dikkatli davranılması gerektiği zımnen ortaya konulmuş olmaktadır.

Eğer yöneticiler hevâ ve heveslerine uyarlarsa bunun sonucunda Yüce Allah yolundan saptırılmış olmak kaçınılmaz bir son olarak tanıtılmaktadır. Bu bilgi Rabbimizden geldiğine göre, demek ki insanlar arzularının kurbanı olurlarsa sonuçta felaketi yaşayacaklarını bilmelidirler. Hevâ denen şey Yüce Allah’ın insan fıtratına yerleştirdiği fücûr özelliğinin değişik bir ifadesidir.

İşte insanoğlu fıtratına yerleştirilen takvâyı değil de fücûru tercih ederse, bu yanlış tercih, sahibini Yüce Allah’tan ve O’nun dosdoğru yolundan ayrı düşürecektir. Rabbimiz önce uyarmakta, ardından da uyarıya dikkat etmemenin faturasının ağır geleceğini açıkça bildirmektedir.

Âyette zikredilen يُضِلَّ yudılle fiilinin başındaki fâ edatı ise hevâ ve hevese uymanın hemen peşinden sapmanın gerçekleşeceğini, geri dönüşün bazen mümkün olamayabileceğini de göstermektedir.

3.اِنَّ الَّذ۪ينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ “Doğrusu Allah’ın yolundan sapanlara, hesap gününü unutmalarına karşılık şiddetli bir azap vardır.” Bu âyette önceki cümlenin ne demek istediği veya o cümlede haber verilen bilginin nasıl bir akıbete neden olacağı ortaya konulmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette çok önemli bir sebep-sonuç ilişkisi örneği vardır. Sebep-sonuç ilişkisi kurarak âyetleri anlamaya çalışmak çok önemli bir metottur. Bu ilişki eğer görülebilirse kâinatta hiçbir şeyin sıradan ve kuralsız olmadığı da rahatlıkla görülebilecektir.

Genelde “sebep” önce, “sonuç” ise sonra gelir. Bazen önemine binaen sonuç önce, sebep ise sonra gelebilir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu noktada çok güzel örnekler vardır. Buna göre hevâ ve hevese uymak “sebep”tir; kişiyi Allah yolundan saptırması da “sonuç”tur.

Ayrıca “Allah yolundan sapanlara da şiddetli bir azap vardır.” Burada da Allah yolundan sapmak “sebep”, şiddetli azap ise “sonuç”tur. Dahası, “hesap gününü unutmak” da başka bir “sebep”, şiddetli azap ise bunun da “sonuc”udur.

Hesap gününü unutmanın nedeni “hevâ ve hevese uymak” şeklinde belirlenmiştir. Kişiler eğer arzu ve heveslerine uyarlarsa Yüce Allah’ı unuturlar; Allah’ı unutanlara Allah da kendilerini unutturur.(64) İşte bu unutmaların beraberinde maalesef Allah’la birlikte âhireti unutmak da bulunacağı için, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bunun faturası şiddetli azap olarak belirlenmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXVI, 183. 2 - Sâd 38/17, 45; Zâriyât 51/47.
  • Sâd 38/17 Sâd 38/45 Zâriyât 51/47
• 3 - Sâd 38/17, 19, 30, 44; Kâf 50/32. 4 - Semerkandî, age., III, 161; Taberî, age., XXIII, 136-137; Zemahşerî, age., IV, 75.
  • Sâd 38/17 Sâd 38/19 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Kâf 50/32
• 5 - A‘râf 7/54; Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/20; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 6 - İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12. 7 - İbrâhim 14/32; Hacc 22/36, 37, 65; Lokmân 31/20; Zuhruf 43/13; Câsiye 45/12-13. 8 - İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12-16; Hacc 22/65; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/20, 29; Câsiye 45/12-13; …
  • A‘râf 7/54 Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/20 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 İbrâhîm 14/32 Hacc 22/36 Hacc 22/37 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/13 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/16 Hacc 22/65 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/20 Lokmân 31/29 Câsiye 45/13
• 9 - Semerkandî, age., III, 161; Taberî, age., XXIII, 137; Zemahşerî, age., IV, 75; Râzî, age., XXVI, 186.
• 10 - Zemahşerî, age., IV, 75.
• 11 - Tâhâ 20/31. 12 - Kasas 28/35.
  • Tâhâ 20/31 Kasas 28/35
• 13 - Semerkandî, age., III, 161; Taberî, age., XXIII, 138-139; Zemahşerî, age., IV, 76-77; Râzî, age., XXVI, 186-187. 14 - Semerkandî, age., III, 162; Taberî, age., XXIII, 139; 15 - Zemahşerî, age., IV, 77; Yazır, age., VI, 465. 16 - Ateş, age., s. 453. 17 - Esed, age., s. 926; İslâmoğlu, age., s. 901. 18 - Öztürk, age., s. 623.
• 19 - Nisâ 17/163; İsrâ’ 17/55. 20 - Semerkandî, age., III, 162; Taberî, age., XXIII, 139-140; Zemahşerî, age., IV, 77. 21 - Yazır, age., VI, 465. 22 - Semerkandî, age., III, 162; Taberî, age., XXIII, 139-140; 23 - Râzî, age., XXVI, 188.
  • İsrâ 17/163 İsrâ 17/55
• 24 - Semerkandî, age., III, 162-163; Taberî, age., XXIII, 146; Zemahşerî, age., IV, 77-78.
• 25 - Râzî, age., XXVI, 192-193. 26 - Zemahşerî, age., IV, 77; Râzî, age., XXVI, 193.
• 27 - Zemahşerî, age., IV, 78.
• 28 - İbn Mâce, Diyât, 1. 29 - Buhârî, Îmân, 4, 5.
• 30 - Râzî, age., XXVI, 189. 31 - En‘âm 6/124. 32 - Tirmizî, Cenâiz, 34.
  • En‘âm 6/124
• 33 - Bu ifade sorunludur. Çünkü Nûr 24/19’da “inanlar arasında çirrkinliğin yayılmasını isteyenlere dünyada da âhirette de elem verici bir azabın uygulanacağı” beyan edilmektedir. 34 - Râzî, age., XXVI, 191.
  • Nûr 24/19
• 35 - Râzî, age., XXVI, 192. 36 - Zemahşerî, age., IV, 78. 37 - Râzî, age., XXVI, 193.
• 38 - Râzî, age., XXVI, 193-194.
• 39 - Râzî, age., XXVI, 192.
• 40 - Semerkandî, age., III, 162. 41 - Taberî, age., XXIII, 141; Zemahşerî, age., IV, 79.
• 42 - Âl-i İmrân 3/37, 39; Meryem 19/11; Sâd 38/21.
  • Âl-i İmrân 3/37 Âl-i İmrân 3/39 Meryem 19/11 Sâd 38/21
• 43 - Semerkandî, age., III, 163.
• 44 - Enbiyâ’ 21/27. 45 - En‘âm 6/61; Nahl 16/50; Enbiyâ’ 21/25; Tahrîm 66/6.
  • Enbiyâ 21/27 En‘âm 6/61 Nahl 16/50 Enbiyâ 21/25 Tahrîm 66/6
• 46 - Semerkandî, age., III, 164; Taberî, age., XXIII, 143. 47 - Yazır, age., VI, 466. 48 - Esed, age., s. 926; İslâmoğlu, age., s. 869. 49 - Mustafa Öztürk, age., s. 509.
• 50 - Zemahşerî, age., IV, 80.
• 51 - Esed, age., s. 926. 52 - İslâmoğlu, age., s. 869.
• 53 - Taberî, age., XXIII, 145.
• 54 - Yazır, age., VI, 466.
• 55 - Bakara 2/88; A‘râf 7/3, 10; Mü’minûn 23/78; Neml 27/62; Yâsîn 36/6; Sâd 38/11, 24; Mü’min 40/58; Mülk 67/23; Hâkka 69/41, 42. 56 - Örnek âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/110; En‘âm 6/116; A‘râf 7/17; Yûsuf 12/103; Rûm 30/30; Dühân 44/39.
  • Bakara 2/88 A‘râf 7/3 A‘râf 7/10 Mü'minûn 23/78 Neml 27/62 Yâsîn 36/6 Sâd 38/11 Sâd 38/24 Mü'min 40/58 Mülk 67/23 Hâkka 69/41 Hâkka 69/42 Âl-i İmrân 3/110 En‘âm 6/116 A‘râf 7/17 Yûsuf 12/103 Rûm 30/30 Duhân 44/39
• 57 - Râzî, age., XXVI, 198.
• 58 - Râzî, age., XXVI, 198.
• 59 - Semerkandî, age., III, 165; Taberî, age., XXIII, 151; Zemahşerî, age., IV, 86.
• 60 - Semerkandî, age., III, 165; Taberî, age., XXIII, 151. 61 - Zemahşerî, age., IV, 86.
• 62 - Nisâ’ 4/135; A‘râf 7/176; Kehf 18/28; Tâhâ 20/16; Furkân 25/43; Kasas 28/50; Sâd 38/26; Câsiye 45/23; Necm 53/3; Nâzi‘ât 79/40. 63 - Bakara 2/120, 145; Mâide 5/48, 49, 56, 77; En‘âm 6/119, 150; Ra‘d 13/37; Mü’minûn 23/71; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Şûrâ 42/15; Câsiye 45/18; Muhammed 47/14, 16; Kamer 54/3.
  • Nisâ 4/135 A‘râf 7/176 Kehf 18/28 Tâhâ 20/16 Furkân 25/43 Kasas 28/50 Sâd 38/26 Câsiye 45/23 Necm 53/3 Nâzi‘ât 79/40 Bakara 2/120 Bakara 2/145 Mâide 5/48 Mâide 5/49 Mâide 5/56 Mâide 5/77 En‘âm 6/119 En‘âm 6/150 Ra‘d 13/37 Mü'minûn 23/71 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Şûrâ 42/15 Câsiye 45/18 Muhammed 47/14 Muhammed 47/16 Kamer 54/3
• 64 - Haşr 59/19.
  • Haşr 59/19