Nebe' Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 3 veya 4. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 40 âyetten oluşan ve adını ikinci âyetteki “haber” anlamındaki النَّبَا en-nebe’ kelimesinden alan Nebe’ sûresi, iniş sırasına göre 47, resmî sıralamada ise 78. sûredir.

Nebe’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Murselât sûresiyle yakın bir konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de, Son Saat’ten, kıyâmet ve sonrasından söz edilmekte, kâinat kitabından konu başlıklarına yer verilmekte ve cehennem ateşinin korkunç yapısı ile cennetin göz kamaştıran güzelliklerine değinilmektedir.

Sûrenin ilk âyet grubunda, Mekkeli müşriklerin, hakkında tartıştıkları büyük haber anlamında, kıyâmetle ilgili bilgiler ele alınmaktadır. İnkârcıların yakında gerçeği fark edecekleri iki âyette peş peşe vurgulanmakta, bu arada Yüce Allah’ın kâinata koyduğu çeşitli özellikler öncelikle inkârcılara, ardından bütün insanlara hatırlatılmaktadır.

6. âyetten itibaren, kâinat ve insan kitabından çeşitli konular ele alınmakta, Yüce Allah’ın gücüne vurgu yapılmaktadır. Kıyâmet ve mahşerle ilgili detay denebilecek çeşitli bilgiler verilerek, Sûr borusuna üflenmesi, insanların ilahi huzura getirilişi, göğün kapılar halinde açılması, dağların yürütülmesi, cehennemin gözetleyiciliği, oraya girenlerin asırlar boyu orada kalacağı, hiçbir iyilikle karşılaşmayacakları gibi konulara yer verilmektedir.

26. âyetten itibaren, dünyada yaptıklarına uygun olarak inkârcıların mahşerdeki azaplarının arttırılacağı, gerekçesinin de mahşerdeki yargılamaya karşı inkarcılık ve âyetleri yalanlama olduğu beyan edilmekte, her şeyin bir kitapta teker teker kaydedildiği ve azaplarının arttırılacağı bildirilmektedir.

31. âyetten itibaren, muttaki denilen duyarlılık sahiplerine de çeşitli ödüllerin verileceği belirtildikten sonra, mahşerdeki yargılama hakkında çeşitli bilgilendirmeler yapılmaktadır. Sûrenin sonunda, insanların uzak gördüğü mahşerdeki azabın aslında yakın olduğu ve kâfirlerin toprak olmayı arzu edecek hale geleceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, 17-30. âyetlerinde önceki âyetlerde dile getirilen ibret levhalarının zikredilmesinin gayesini açıklamaktadır. Bu doğrultuda, hüküm gününden söz etmekte, mahşerde yaşanacak bazı olayları gündeme getirmektedir.

Daha sonra inkârcılar için cehennemin konumunu belirlemekte, bu arada cehennemin bazı niteliklerini dile getirmekte ve azaba girenlerin bunu kendilerinin hak etmiş olacağına özellikle dikkat çekmektedir. Ardından, inkârcıların âhiretteki azabı hak etme gerekçeleri dile getirilmektedir. Bu arada, dünyada yaptıklarının unutulduğu zannına karşılık, her şeyin kaydedildiği bilgisine de yer verilmekte, bir özür dileyebilme zamanının kalmadığı ve sadece azabın arttırılacağı ifade edilmektedir.

a) Mahşer Şartlarının Bir Kısmı

Yüce Allah, sûrenin 17-20. âyetlerinde Fasl (hüküm) gününün vakit olarak belirlediğini, Sûr’a üflenileceği gün, insanların bölük bölük Allah’ın huzuruna geleceklerini, gökyüzünün açılıp orada pek çok kapılar oluşacağını, nihayet dağların da yürütülmüş, serap haline getirilmiş olacağını haber vermektedir.

ı. Yevmü’l-Fasl: Hüküm Günü

اِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كَانَ م۪يقَاتًا “Şüphesiz ki ayrılma günü belirlenmiş bir vakittir.”

Âyettekiاِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ inne yevme’l-fasli tamlaması “muhakkak ki ayırt etme günü, ayrışmak, ayırım ve hüküm günü”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; م۪يقَاتًا mîkâten kelimesi ise “zaman, dönem, vakit olarak belirlenmiştir” demektir.

Burada insanların sorgulanmak üzere mahşerde belirlenmiş bir vakitte aralarında hüküm verileceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

İnsanların mahşerde yaşayacağı yedi aşamadan biri “değerlendirilme”dir.(1) Yüce Allah bu aşamada yaşanacaklar hakkında çeşitli bilgiler vermekte ve bazı kavramları gündeme getirmektedir. İnsanların davranışları değerlendirilirken “Allah’ın Hükmü”,(2) “Allah’ın Fethi”,(3) “Allah’ın Kadâsı”(4) ve “Allah’ın Emri”(5) ifadelerinden başka bu âyette bir de “Allah’ın Faslı” ifadesi söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin bu bölümüne Hüküm Günü ile ilgili çok kısa da olsa bilgi vererek, yaşanacak gerçekliği güçlü bir ifade üslubu kullanarak dikkatlere sunmaktadır. Kıyâmet veya mahşerle ilgili bir ön bilgi veren âyetle birlikte yeni bir sistemin başlatılacağı beyan edilmekte, çeşitli hakikatler gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah âhirette gerçekleştirilecek değerlendirilme/hüküm verme işlemi hakkında يَفْصِلُ yefsılü fiilini kullandığı gibi, bu kelimenin isim halini de söz konusu etmektedir. Fasl, “iki şeyden birini diğerinden veya hakkı bâtıldan ayırmak ve bu işin yapıldığı günün adı” anlamlarına gelmektedir.(6)

Buradan hareketle, âhiretteki fasl ile, insanlar hakkında hükmün verilmesi, değerlendirme aşamasında insanların birbirlerinden ayrılacağı veya hükmün ayrıntılı olarak “fasl” edileceği ifade edilmiş olmaktadır. Bu anlamıyla, ilgili kelime Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(7) yer almaktadır.

Murselât 77/13-14’te sözü edilen yevmü’l-fasli tamlaması kıyâmette yaşanacaklardan sonra geldiği için mahşerdeki hüküm gününü ifade ettiği gibi, Murselât sûresinin 38. âyetinde ve devamında da benzer şekilde mahşerde yaşanacaklara dair bilgiler verilmektedir. Buradan hareketle, söz konusu tamlamanın mahşerle ilgili olduğunu söylemek mümkündür.

Vâkı‘a 56/49-50’den de destek alarak şunu söyleyebiliriz: Öncekiler de sonrakiler de, yani bütün insanlar belirli bir günün buluşma vaktinde bir araya getirileceklerdir. Bu gerçek ışığında özellikle inkârcıların yeniden bir durum değerlendirmesi yapmaları gerektiği açıktır; âyette özellikle ve öncelikle hatırlatılan husus bu olsa gerektir. Bu arada, inananlarla inanmayanların birbirlerinden ayrılacağını ve aralarında verilen hüküm gereği farklı yerlere gideceklerini ortaya koyan başka ifadeler de vardır.(8)

2. Yeryüzü ve dağların yapısıyla başlayan ibret manzaraları insanların çifter yaratılmışlığı, uyku, gece ve gündüzün insan hayatındaki önemi ile devam etmiş, yedi kat gökler, Güneş, yağmurlar, bitkiler ve bahçelerle sona erdirilmiştir. Bütün bu örneklerin verilme nedenleri, Yüce Allah’ın eşsiz gücünü hatırlatmak, insana sunduğu nimetlerin çeşitliliğini ve sayılamazlığını ortaya koymaktır.

Öte yandan, bu hatırlatmalar sayesinde inkârcıların varlıklar âleminde yaşanan değişim ve dönüşüme dikkat etmesi, dünya hayatının sonunda başka bir âlemin daha var edileceği ve onların diriltilecekleri de bildirilmiş olmaktadır. İşte Nebe’ 78/17’de yer alan يَوْمَ الْفَصْلِ yevme’l-fasli tamlaması bu işlem gününü, م۪يقَاتًا mîkâten kelimesi ise bunun belirlenmiş bir vaktinin olduğunu ortaya koymaktadır.

3. Kıyâmetin gerçekleşmeyeceğine inanıp bunu alaycı bir tavırla soruya dönüştüren ve “Eğer iddianızda samimiyseniz, bu azap vaadi ne zamanmış?”(9) türü cümleleri sarf edenlere, Yüce Allah bu âyetiyle dolaylı olarak cevap vermiş de olabilir. Bir anlamda söylenmek istenen şudur:

“Siz boşuna nefes tüketip gereksiz sorular sorup oyalanmayı bırakın; Son Saat’in de mahşerin de zamanı ilâhî bilgide zaten belirlenmiştir; sizin samimiyetsiz ve alaycı istek ve sorularınız kıyâmetin zamanını öne almayı sağlayamayacaktır. Ancak bilmelisiniz ki, Son Saat’in de mahşerin de elbette bir zamanı vardır ve onu inkâr edenler inkâr ettikleri gerçekle mutlaka yüzleştirileceklerdir.”

Sûrenin ilk âyetlerinde sözü edilen en-nebeu’l-‘azîmu, yani “büyük haber”den maksat eğer “Son Saat/kıyâmet” ise, Nebe’ 78/17. âyetin bu konuyu hatırlatan bir mesaj içermesi son derece isabetli bir yorumdur.

4. Sonuçta yevmü’l-fasli, yani “hüküm günü” ifadesini şu üç şekilde yorumlayabiliriz:

a) Bu tamlama “mahşer”le ilgili olabilir. Bu durumda âyet, “hüküm verme” anlamında sorgulanmayı ve kişiler hakkında değerlendirmeyi ifade etmiş olur. Zaten devam eden âyetlerde de inkârcı insanlara yönelik çeşitli uyarılar ve hatırlatmalar yer almaktadır. Buna göre, başta inkârcılar olmak üzere bütün insanların yargılanacak oluşu gündeme getiriliyor demektir.

b) Devam eden âyetlere bakıldığında, âyeti “Son Saat” ile ilişkilendirmek de mümkün olabilir.(10) Maksat bu ise söz konusu tamlamayı “ayrışma günü” şeklinde tercüme etmek durumunda oluruz. Buna göre ilgili ifade, dünya ile âhiretin ayrıştırıcısı olarak Son Saat olayını ifade etmiş olur.

c) Bazı âlimlerimiz ise âyetten maksadı dünyanın tâbi tutulduğu vakit sınırı ve yaratıkların buluşacakları son olduğunu beyan etmektedirler.(11) Buna göre âyetten maksat “dünya hayatının sonu”dur. Esasında ayırım veya ayrılma günü ifadesi bu âlemden ayrılışı da içerebilir; çünkü devam eden bölümde Son Saat’ten söz edilmektedir.

ıı. Sûr’a Üflenmesi

يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَاْتُونَ اَفْوَاجًا “Sûr’a üfleneceği gün, bölük bölük (Allah’ın huzuruna) geleceksiniz.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يُنْفَخُ yünfehu edilgen fiili “üflenecek(tir)”; فِي الصُّورِ fi’s-sûri kelimesi “Sûr borusuna”;فَتَاْتُونَ fe te’tûne fiili “ve sizler geleceksiniz”; اَفْوَاجًا efvâcen kelimesi ise “grup grup, bölük bölük, gruplar halinde” demektir.

Burada kıyâmet veya mahşerle ilgili bir bilgi bağlamında insanların gruplar halinde ilahi huzura gelecekleri beyan edilmektedir.

Âyette sözü edilen işlem Sûr’a üflenmesidir. Bu âyette de yer alan الصُّورِ es-sûr kelimesi Kur’ân’da toplam 10 âyette(12) kullanılmaktadır. Genel kabul gören görüşe göre ve kelime izahında da ifade ettiğimiz gibi, Sûr, nasıl olduğu bizce bilinemeyen, ancak kendisine üflenince, ilkinde Son Saat’in gerçekleşip Allah’ın diledikleri hariç göklerdekilerin ve yerdekilerin düşüp bayılacağı, ikincisinde ise insanların mahşer için yeniden diriltileceği bir bildirim şeklidir.

Sûr’a ilk üflemede, maksadın bu boru veya boynuz olduğunu kabulde herhangi bir sorun yoksa da, ikincisinde farklı bir yorum söz konusu olabilir. Âyette geçen الصُّور es-sûr kelimesi, “bedenler, suretler” anlamında الصورة es-sûret kelimesinin çoğulu olarak الصُّور es-suver şeklinde de okunabilir. Böylece “üfleme”den maksadın “ruhların suretlere, yani bedenlere üflenmesi” olduğu beyan edilmiş olur.(13) Mahşer için diriltilmede yaşanacak şey, ölümsüz olan ruhların bedenlere yeniden üflenmesi, böylece yargılamanın ruh ve beden birlikteliği şeklinde yapılmasının sağlanmasıdır.

Âyette Geçen Kaçıncı Üflemedir?

1. “O gün Sûr’a üflenecek” şeklindeki ilk cümle eğer önceki âyetin devamı kabul edilirse, söz konusu âyetteki “Ayrışma Günü”nün mahşerde olacağı ve maksadın da “yargılanma” olduğu ortaya çıkar. Böylece, sözü edilen üfleme işlemi “İkinci Üfleme” anlamına gelmiş olur. Zümer 39/68’de Yüce Allah iki üflemeden söz etmekte, ilkinde göklerde ve yerde bulunan herkesin bayılacağını, ikincisinde ise insanların ayağa kalkıp etrafa bakınacaklarını beyan etmektedir. İşte Nebe’ 78/18. âyetteki üfleme bu ikincisidir.

Yine bu tercihin bir delili olarak, âyetin başındaki yevme kelimesinden önce gizli bir hüve zamiri var kabul edilerek, ayrışma gününün vakti belirlenmiş olur. Ayrışma (Hüküm) Günü için belirlenen vakit, böylece Sûr denilen boruya ikinci kez üflenmesi zamanı şeklinde belirlenmiş olur. Bu tercihe göre âyetteki ikinci cümle, insanların yargılanmak üzere gruplar halinde huzura çıkışını ifade eder.

2. “O gün Sûr’a üflenecek” şeklindeki ilk cümleyi yine önceki âyetin devamı olarak alıp “fasl günü”nün Son Saat olduğunu kabul edenler de vardır. Bu durumda sözü edilen üfleme, Neml 27/87 ve Zümer 39/68’deki birinci cümleyi karşılayan “İlk Üfleme” anlamına gelir.

Bu ikinci tercih şeklen mümkün görülse de, âyetin ikinci cümlesi bu tercihi geçersiz hale getirmektedir. Çünkü üflemeden sonra insanların huzura getirilmesinden söz edilmektedir. Oysa ilk üflemede insanların bayılması, ikincisinde ise ayılması ve mahşer için diriltilip huzura çıkışları söz konusu edilmektedir.

3. Bu âyette sözü edilen Sûr’a üflenmenin “İkinci Üfleme” olduğunu kabul ederek son cümlenin de insanların gruplar halinde yargılanma yerine geleceğini ifade ettiğini söylemek durumundayız.

Âyetteki اَفْوَاجًا efvâcen kelimesinin “grup grup, gruplar halinde” manasına gelmesinin bir diğer açılımı İsrâ’ 17/71’de yer almaktadır. Orada Yüce Allah mahşer günü her ümmeti önderleriyle çağıracağını beyan etmektedir. Gruplar halinde geliş, her ümmetin peygamberiyle ya da kimin peşinden gidilmişse onlarla birlikte hesap meydanına geliş demektir. Bu durum En‘âm 6/94, Kehf 18/48, Meryem 19/80, 95, Rahmân 55/31 gibi âyetlerde belirtildiği gibi yargılamanın teker teker yapılacağı gerçeğine aykırı değildir. Demek ki Yüce Allah’a arz edilme gruplar halinde olsa da yargılanma teker teker gerçekleştirilecektir.

ııı. Göğün Açılması

وَفُتِحَتِ السَّمَآءُ فَكَانَتْ اَبْوَابًا “(O gün) gök açılacak ve kapı kapı olacaktır.”

Âyetteki وَفُتِحَتِ ve fütihat edilgen fiili “ve açıldı, açılmış (olacak)tır”; السَّمَآءُ es-semâu kelimesi “gök”; فَكَانَتْ fe kânet fiili “(gök şöyle) olacak, (hali) alacak”; اَبْوَابًا ebvâben kelimesi ise “kapılar halinde” demektir.

Yüce Allah bu âyet grubundaki konulardan birisini mahşerle ilişkilendirmekte ve göğün yapısını gündeme getirmektedir.

Âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesi kök olarak “yükseklik, her şeyin tavanı, üstü” anlamındaki s-m-v/es-sümüvv’den türetilmiştir.(14) Yaygın kullanıma göre, es-semâ’ kelimesi “gök” anlamına gelse de, maksat dünyaya göre görsel olarak yüksekte bulundukları için bütünüyle “uzay ve içerdiği gök cisimleri”dir.

Hûd 11/107-108, İbrâhim 14/48, Enbiyâ’ 21/104, Furkân 25/25, Rahmân 55/37, İnfitâr 82/1, İnşikâk 84/1 gibi âyetlerden de açıkça anlaşılacağı gibi mahşerin de kendi şartlarına uygun göğü veya gökleri olacaktır.

1. “Göğün açılması” ile ilgili olarak farklı kanaatler ileri sürmek mümkündür. Öncelikle belirtmeliyiz ki, bu işlem bazı âlimlerimizce Son Saat denilen yıkımın bir parçası olarak görülmüş, dolayısıyla maksat “göğün yapısının bozulması” olarak anlaşılmıştır.

Çünkü onlara göre fütihat fiili ile infetarat ve inşekkat fiilleri birbirlerine yakın anlamlara gelmektedir ve ifade ettikleri anlam da “göğün Son Saat’te, yani kıyâmette yarılması”dır.(15) Bu yoruma göre âyet, kıyâmetle ilişkili görülen bir sonraki âyetteki “dağların yürütülmesi” ile de anlam ilişkisine sahip olur.

2. Diğer kanaate göre, göğün açılmasından maksat, mahşerde “meleklerin gelmesi için açılması”dır. Bu yoruma göre konu âhiretle ilişkilendirildiği için, meleklerin gelmesi tıpkı Fecr 89/22’de olduğu gibi yargılama emrinin yerine getirilmesinin ilk aşamasını oluşturur. Bu arada konu Furkân 25/25’te de göğün yarılması ve meleklerin inişiyle ilişkilendirilmektedir. Benzer içerikte Nebe’ 78/38’de, “O gün (bütün) rûhlar ve melekler saf saf kıyama duracaklar” buyurulmakta, dolayısıyla âyet mahşerle ilgili bir hakikati ifade etmiş olmaktadır.

3. A‘râf 7/40’ta şöyle bir bilgi vardır: “Âyetlerimizi inkâr edip onlara karşı kibir gösterenlere göğün kapıları açılmayacak, halat (deve) iğne deliğinden geçinceye kadar cennete giremeyeceklerdir.” Bu âyette açılmayacağı belirtilen gök kapıları, inkârcılara yönelik “rahmet tecellilerinin verilmemesi” olarak anlaşılmak durumundadır. Nebe’ 78/19’da da bu açılmanın cennetliklerin ödüllendirilmesi şeklinde sağlanacağı anlamı vardır. A‘râf 7/96’ya göre de göğün ve yerin açılması bereketle ilişkilendirilmekte, konu rızık ve nimet olarak belirlenmektedir.

Bu âyetlerden de hareket ederek, Nebe’ 78/19’daki “göğün açılmasını” Son Saat’le değil de âhiretle ilgili görmenin daha isabetli bir yorum olduğunu ifade etmek durumundayız. Nitekim Elmalılı’nın tercihi de bu yönde olmuştur.(16)

Göğün açılıp “kapılar olması” ifadesi, bazı âlimlerimize göre meleklerin inişi için “göklerin pek çok açık kapısının var edilmesi”dir. Diğer bazılarına göre de göklerin kapıları orada “açılacak yollar” anlamına gelmektedir.(17) Bizce bu ifade, bilgilenme anlamında hiçbir eksikliğin kalmaması, hiçbir sırrın söz konusu edilemeyecek olması ve her şeyin açıkça ortaya çıkmasının sağlanması demektir.

Göğün açılıp kapılar oluşması, Tekvîr 81/11’deki “Gökyüzü sıyrılıp alındığı zaman” ifadesiyle de ilişkili olarak açıklanabilir. Mahşerin en önemli özelliklerinden biri “göğün sıyrılıp açılması”dır. Kur’ân’da sadece Tekvîr 81/11’de kullanılan كُشِطَتْ küşitat fiili, “bir şeyin derisinin sıyrılması” demektir.(18) Ferrâ, bunun “bir şeyin üzerindeki tabakanın zorla sökülmesi” anlamına geldiğini belirtmektedir.(19)

a) Nebe’ 78/19’daki mesaj, mahşerde yeni sistemin şekillenmesinin bittiğini ve yargılama için her şeyin hazır olduğunu ifade eder. Bu durumda anlam “göğün perdesi açıldığında”, yani “yeniden yapılanma bitip her şey hazır olduğunda” demektir. Mahşerde yaşanacak yeniden şekillenme konusu İbrâhim 14/48, Furkân 25/25, Müzzemmil 73/18, İnfitâr 82/1 ve İnşikâk 84/1 gibi âyetlerde ele alınmaktadır.

b) Âyete mahşerdeki şekilsel düzenleme bakımından değil de, yargılama işleminin başlaması açısından bakıldığında, kayıtların tutulduğu o yüce makamdan emirlerin gelmesi ve yargılamanın başlaması anlamı söz konusu olur. Bu durumda es-semâ’ kelimesine “yüce makam”, fütihat edilgen fiiline de “açığa çıkarılmak” anlamını vermek gerekir. Göğün sıyrılıp açılması yüce mahkemenin kurulması demektir. Tekvîr 81/11 ve Fecr 89/22. âyetler bu yorum için destek olabilir.

c) Eğer konuya bilgilenme açısından bakılacaksa bu durumda mesaj “her şey ortaya konulduğunda” şeklini alır. Göğün sıyrılıp açılması gizli saklı hiçbir şeyin kalmaması anlamına gelir. Çeşitli âyetlerde mahşerde gizli saklı hiçbir şeyin kalmayacağı, her şeyin bütün varlığı ve hakikatiyle ortaya çıkartılacağı ifade edilmektedir.(20)

Bu yorumlarımız doğrultusunda Nebe’ 78/19. âyetin bağlamla ilgisi şöyle olur: Mahşer, inkârcı insanlara bir tehdit oluşturmaktadır; kanaatleri ve hayatlarının hiçbir aşaması hiçbir şekilde gizli kalmayacak şekilde, her şey ortaya serilecek ve kendilerine bildirilecektir.

ıv. Dağların Seraba Dönüşmesi

وَسُيِّرَتِ الْجِبَالُ فَكَانَتْ سَرَابًا “Dağlar da yürütülüp serap hâline getirilecektir.”

Âyetteki وَسُيِّرَتِ ve süyyirat edilgen fiili “ve yürütüldü, yürütülmüş (olacak)tır”; الْجِبَالُ el-cibâlü kelimesi “dağlar”; فَكَانَتْ fe kânet fiili “(dağlar şöyle) olacak, (şu hali) alacak”; سَرَابًا serâben kelimesi ise “serap oldu, varmış gibi görünen su yanılgısına dönüşmüş (olacak)” demektir.

Burada mahşer şartlarında dağların nasıl bir hâl alacağı gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti Son Saat’le ilgili görmek mümkünse de, esasında önceki âyetin devamında geldiği için mesajı mahşerle ilgili görmek daha isabetlidir. Âyetin başındaki vâv edatını “atıf” edatı olarak gördüğümüzde, bu anlam zorunlu olur. Ayrıca bu cümleyi “açıklayıcı” olarak kabul edersek bu tercihimiz kaçınılmaz olur. Bu durumda her iki âyetin anlamı şu şekli alır: “Dağlar yürütülüp serap haline getirilmişken gök açılmış ve orada pek çok kapılar oluşmuştur.”

Dağlar zerrelere dönüşünce köklerinden, yani toprak altındaki asıllarından kopartılıp paramparça toz zerrecikleri haline gelince,(21) onların yerlerini görenler “su” var zannederler; oysa dağlar varlıklarını kaybetmiş, büyük bir dönüşüm geçirmiş olacaklardır. İşte bu durum, mahşerde yeryüzünün büyük ve düz bir duruşma alanı haline getirilişinin de sembolik bir ifadesi olsa gerektir.

Yeryüzünün yürütülmesi konusu Kur’ân’da daha çok Son Saat’le ilgili olarak ele alınmaktadır. “Dağlar (savrulup) yürütüldüğü zaman”(22) şeklindeki ifadenin bir benzeri Kâri‘a 101/5’te şu şekilde geçmektedir: “Dağlar atılmış yün gibi olacak.”

Kur’ân’da kıyâmet sahneleri ve dağlarla ilgili çeşitli bilgiler vardır: “Dağların yürütülmesi”,(23) “un ufak edilip savrulması”,(24) “tıpkı bulutlar gibi hareket etmesi”,(25) “serpilmesi”,(26) “yeryüzü ve dağların birbirine şiddetli bir şekilde çarpması”,(27) “dağların yüne dönüşmesi”(28) ve “etrafa saçılması”(29) gibi olaylar Son Saat’in dehşetini ortaya koymaktadır.

Bütün bu âyetlerdeki kıyâmet sahneleri arasında yer alan “dağların savrulması” ve özellikle Nebe’ 78/20’deki “serap oluş” da elbette yok olmalarını değil, şekil değiştirmelerini ifade etmektedir. Çünkü mahşer için yaşanacak yeniden yapılanmada değişim geçirecek olsalar da yeryüzü ve gökler yine yer alacaktır.(30)

Yüce Allah, işte bu âyette inkârcı insan tipi öncelikli olmak üzere bütün insanlara bir ders vermekte ve bu eşsiz gücün sahibinin kudreti karşısında sadece boyun bükmek gerektiğini ifade etmek istemektedir. İhtişamlı dağlar yerlerini seraba terk edeceğine göre, insanoğlunun tutunacağı tek dal, iman ve istikamet sahibi oluşunun sonucu olarak “ilâhî rahmet”tir. Bu büyük hakikati görmezlikten gelenleri cehennem ateşinin beklediği sonraki âyetlerin konusu olarak belirlenmektedir.

b) Cehennem ve Bazı Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 21-26. âyetlerinde cehennemin azgınların durağı olarak cehennemlikleri gözetlemekte olduğunu, azgınların orada çağlar boyu kalacaklarını ifade ettikten sonra şu bilgileri zikretmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak, orada kaynar su ve irinden başka hiçbir serinlik ya da (susuzluk gideren) hiçbir içecek tadamayacaklar.”

ı. Cehennemin Gözetleyiciliği

اِنَّ جَهَنَّمَ كَانَتْ مِرْصَادًا لِلطَّاغ۪ينَ مَاٰبًا “Şüphesiz ki cehennem, azgınların durağı olarak (cehennemlikleri) gözetlemektedir.”

Buradaki اِنَّ جَهَنَّمَ inne cehenneme ifadesi “muhakkak ki cehennem”; كَانَتْ kânet fiili “(şöyle) olmuş olacak”; مِرْصَادًا mirsâden kelimesi “gözetlemektedir, gözetleme yeridir”; لِلطَّاغ۪ينَ li’t-tâğîne ifadesi “azgınlar için”; مَاٰبًا meâben sözcüğü ise “varılacak son yer, durak” demektir.

Burada mahşerdeki azabın mekanı olan cehennemin azgınları beklediği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Nebe’ sûresinin hemen hemen bütününe yayılacak şekilde, mahşer için inkârcılara gözdağı vermekte ve kendilerini bekleyen cehennemin bazı özelliklerini hatırlatmaktadır.

1. Cehennemin Azgınları Beklemesi

اِنَّ جَهَنَّمَ كَانَتْ مِرْصَادًا “Şüphesiz ki cehennem (cehennemlikleri) gözetlemektedir.”

Cehennem kimi gözetlemektedir? Bu soruya cevap olarak çeşitli görüşlerin ileri sürüldüğünü belirtmek gerekir.

a) Bazı âlimlerimiz bunun dünyada, cehennemi ve Yüce Allah’a ulaşmayı yalanlayanları olduğu gibi, bunları onaylayanları da içerdiğini beyan etmektedirler. Bu kabul sahiplerine göre cehennemin gözetleyiciliğinden herkes nasibini almış olacaktır; ateşi geçmeden cennete ulaşmak mümkün değildir; kurtuluşun başka yolu yoktur.(31) Bu arada Kur’ân’da Furkân 25/12, Kâf 50/30 ve Me‘âric 70/17 gibi âyetlerde mecazi anlamda cehennemin konuşmasından da söz edilmektedir.

b) Diğer bazı âlimlerimize göre ise maksat cehennemin sadece kâfirleri gözetlemesidir. Melekler kâfirlerin cehenneme girmelerini gözetlerler.(32) Her iki görüşü benimseyen âlimlerimiz de vardır.(33)

c) Âyetin anlamını düşünürken öncesi ve sonrasıyla ilgi kurmak işi kolaylaştıracaktır. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda devam eden cümlelerde cehennemin kimleri gözetleyeceğini şöyle beyan etmektedir: “Bunlar haddini bilmez azgınlardır; orada çok uzun zamanlar kalacaklardır; yürekleri parçalayan kaynar su ve irinden başka hiçbir serinlik ve meşrubat tadamayacaklardır.

Bu karşılığı hak etmişlerdir; çünkü onlar hesaba inanmıyor, Allah’ın âyetlerini de yalanlıyorlardı.” Bu âyetlere rağmen cehennemin mümin, kâfir herkesi gözetlediğini, oraya uğramadan cennete gidilemeyeceğini söylemek gerçeği yansıtmamaktadır.

d) Bu âyetin mesajı dünyada yaşayan herkesi ilgilendirdiği için, öncelikle kâfirler olmak üzere bütün insanlar cehennemin gözetleyici olduğunu bilmek ve ona göre davranmak zorundadır. “Çünkü Rabbin (her an, herkesi ve yaptıklarını) gözetlemektedir”(34) âyeti herkesi ilgilendirmekte ve bilgilendirmektedir. Bunun amacı insanlara Yüce Allah’ın farkına varmalarını öğretmektir; Allah ile yaşamayı bildirmektir; Allah’ın bulunmadığı bir alan olmadığı inancını beyinlere kazımaktır.

Aksi takdirde, bu gözetleyicilik mahşerde onlar için gerçeğe dönüşür ve artık azabın kavuruculuğundan kurtuluş imkânsızlaşır. İnsanlar, yaptıklarının yanlarına kâr kalacağını sanmamalıdırlar. Zira Yüce Allah, insanların yaptıklarını meleklerine kaydettirmektedir; mahşerde bu kayıtlar amel defteri olarak her insanın karşısına çıkartılacaktır.(35) Yüce Allah’ın gözetlemesi, İbn Abbâs’ın da ifade ettiği gibi “O’nun her şeyi işitmesi ve görmesi” anlamındadır.(36)

e) Yüce Allah’ın gözetlemesi, kâfirler için azapla sonuçlanan bir eylem olarak da anlaşılabilir. Zaten Fecr 89/14’teki ifade, çeşitli azgın ve sapkınların cezalandırılması bağlamında zikredilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Nebe’ 78/21’de “cehennemin”, İnşikâk 84/15 ve Fecr 89/14’te ise “Yüce Allah’ın” gözetleyiciliğinden söz edilmektedir. Dolayısıyla, buradaki maksadın kötülük yapanlara yönelik bir gözdağı vermek olduğu ve caydırıcılık içerdiği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah, önceki azgınları gözetleyip yaptıklarını kayıt altına aldırmış ve dünyada hak ettikleri cezalara kendilerini çarptırmıştır. Onlardan sonra gelen bütün nesiller de bu bilinçle hareket etmeli, doğru ve istikametli bir hayat yaşamalıdırlar. Bütün bu bilgilere ilave olarak, Furkân 25/12’de cehennemin cehennemlikleri uzak bir yerden görmesinden, Kâf 50/30 ve Me‘âric 70/17’de ise mecazi olarak konuşmasından söz edilmektedir.

Sözün özü şudur: Yüce Allah vardır ve herkesi her an gözetlemektedir. Buna önem vermeyip -hâşâ- Allah yokmuş gibi davranan, âhireti ve yargılanmayı inkâr edenler için cehennemin gözetleyici olduğunu hatırlatan Yüce Allah, insanlara bu gerçeğe inanarak ve bu doğrultuda yaşayarak azaptan kurtulmaları için çağrıda bulunmaktadır.

2. Azgınların Barınağı Oluşu

لِلطَّاغ۪ينَ مَاٰبًا “Azgınların durağı olarak.”

Nebe’ 78/21’de dile getirilen “cehennemin gözetleyiciliği”nden sonra, Nebe’ 78/22’de bu gözetleyiciliğin kime yönelik olacağı açıklanmaktadır. Buradaki mesaj, cehennemin kâfirlerin durağı olacağıdır. Bu âyet, bir önceki âyetin devamı olmakla birlikte, cehennemin kimler için gözetleyici olduğunu cevaplamaktadır.

a) Cehennemin genel olarak herkesi gözetlediği görüşünü benimseyenler, oranın özellikle azgınlar için son durak olduğunu ifade etmektedirler. Bu yorum gereği, aynı kişiler bu âyeti “anlamı müstakil bir âyet” kabul edip öncekiyle ilişkilendirmemektedirler.(37)

Bu yaklaşım kanaatimizce pek isabetli değildir; çünkü bu âyetin başındaki lâm edatı, önceki âyetteki mirsâd kelimesiyle ilgilidir ve gözetleyiciliğin bu azgınlara yönelik olduğunu göstermektedir. Aksi takdirde bu edatın kullanılmasının anlamı kalmamaktadır. Her iki âyeti birlikte değerlendirdiğimizde, cehennemin azgınları hem gözetlediğini, hem de onlar için bir son durak olduğunu söylemek durumundayız.

Benzer kelimelerin kullanıldığı Sâd 37/55-56’ya göre de azgınlar için en kötü sonun, yani cehennemin bulunduğu ve orasının çok kötü bir karargâh/beşik(!) olacağı ifade edilmektedir.

b) الطَّاغ۪ين et-tâğîne kelimesinin Kur’ân’da isim ve fiil olarak değişik kullanım örnekleri vardır. ‘Alak 96/6’da da açıkladığımız üzere, bu kelime fiil olarak (tağâ/tağav) özellikle Firavun(38) ve diğer azgın insan tipi için(39) kullanılmakta,(40) tâğûne/tâğîne,(41) tuğyân(42) ve tâğût(43) şeklinde sıfat ve isim olarak Kur’ân’da yer almaktadır.

Bu kelimenin değişik kalıplarda daha başka kullanım örnekleri de vardır. Bütün bu kullanımlardan hareketle, Nebe’ 78/21 ve 22. âyetlerin aslında “azgın insanlar”a yönelik bilgi içerdiğini söylemek durumundayız.

Ayrıca Nâzi‘ât 79/37-39’a göre, bazı insanlar azgınlıkları gereği dünya hayatını tercih etmekte ve onun sonucunda cehennemi boylamaktadırlar. Bu ifadelerden anlaşılıyor ki, dünya hayatını tercih edenler bütün insanlar değil, insanların azgın olanlarıdır ve cehennem de işte onları gözetlemektedir.

c) Cehenneme kimlerin gideceğiyle ilgili başka kelimeler de kullanılmaktadır. Bu anlamda kullanılan kelimelerden birisi الْاَشْقٰى el-eşkâ sözcüğüdür. A‘lâ 87/11-12’de şöyle buyrulmaktadır: “En azgın kimse ise öğütten kaçacaktır. (O azgın) en büyük ateşe girecek kişidir.” İşte bu iki âyet öğütten azgınların kaçınacağını, uzaklaşacağını ve sonunda cehennemi boylayacağını ifade etmektedir. el-Eşkâ kelimesi, Hûd 11/106’da şakî şeklinde “azgın”, Leyl 92/15’te ise “en azgın, en kötü, en duyarsız kişi” anlamında geçmektedir.

d) Bu ifadelerimizdeki kastımız, cehennemin özellikle azgın ve şakî insanları gözetlemekte olduğunu, hitabın herkesi içermediğini ortaya koymaya çalışmaktır. Hitap azgınlara yönelik bir gözdağıdır ve onların yerinin cehennem olacağı beyan edilmektedir. Bunun dışında, mesajın evrensel olmasında da herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. Hitabın veya iniş sebebinin özel olması, hükmün veya mesajın genel ve evrensel olmasına engel değildir.

Üzerinde durmaya çalıştığımız nokta, cehennemin gözetleyiciliğinin oraya gitmeyi hak edenlerle sınırlı olduğunu beyandır. Çünkü Enbiyâ’ 21/101-102’ye göre, muttakîler ve haklarında güzel hüküm verilenler cehennemden zaten uzak tutulacaklar, uğultusunu dahi duymayacaklardır. Meryem 19/71’deki “Sizden oraya uğramayacak yoktur” ifadesini de bağlam gereği “âhireti inkâr edenler” olarak aldığımızda, bu âyetlerde sözü edilen gözetlemenin bu tür inkârcı azgınlara yönelik olduğunu belirtmekte hiçbir sakınca kalmamaktadır.

ıı. İçinde Çağlar Boyu Kalınması

لَابِث۪ينَ ف۪يهَآ اَحْقَابًا “(Azgınlar) orada çağlar boyu kalacaklardır.”

Âyetteki لَابِث۪ينَ lâbisîne kelimesi “kalacaklar, kalıcı olacaklar”; ف۪يهَآ fîhâ ifadesi “orada”; اَحْقَابًا ahkâben sözcüğü ise “çağlar boyu, uzun zaman” anlamına gelmektedir.

Burada cehennemde kalışın çok çok uzun süreler devam edeceği bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, cehennemin azgın insanlara yönelik gözetleyiciliğini ifade ettikten sonra, bu defa ateşe atılacakların orada kalış süreleri hakkında bilgi vermektedir.

- Cehennemin Ebedîliği

1. İnkârcıların cehennemde kalış süresi hakkında bilgi verilen bu âyete göre, orada çok uzun süre kalınacağı anlaşılmaktadır. Kur’ân’da sadece burada zikredilen اَحْقَابًا ahkâben kelimesinin zaman olarak 80, 100, 300, 70.000 yıl, sınırsız süre anlamları verdiği rivayet edildiği gibi, ne kadar bir zamanı içerdiğinin bilinemeyeceği de ifade edilmektedir.(44) Dahası, bunun “devamlı, süresiz” anlamına geldiğini söyleyen âlimler de vardır.(45) İlgili kelimeyi zamanla alakalı görmeyip, bunun “cehennemdeki darlık ve sıkıntılı hâl” anlamına geldiğini beyan edenler de olmuştur.(46)

2. Her şeyden önce belirtmek gerekir ki, dünyada kullanılan zaman kavramları ile âhirettekiler aynı süreyi ifade etmezler. Bazı âyetlere göre Allah katında bir gün bizim saydığımız 1000 yıl gibidir.(47) Kadir gecesi 1000 aydan daha hayırlı olduğuna göre, bir gün de 30.000 günden daha hayırlı olabiliyor demektir.(48) Hatta Allah katında “bir gün”ün 50.000 yıla tekabül ettiği de yine Kur’ân’da beyan edilmektedir.(49)

Daha farklı örnekleri de bulunan bu konuda aslında verilmek istenen mesaj, iki âlemdeki zaman kavramlarının birbirinden çok farklı olduğunu, ahirettekinin kavranamayacağını ortaya koymaktadır. Zaman denilen şey, insan için bu dünyada ruh beden birlikteliğinde anlaşılabilir. Uyurken bile zamanın farkına varılamadığı gerçeğinden hareketle, âhiretteki zaman kavramları hakkında net bilgiler ortaya koymamak durumundayız.

3. Konu Yüce Allah’ın gücüyle ilgili görülünce, maksadın insan algısının ötesinde bir hakikat içerdiğini itiraf etmek durumundayız. Âhiret kendi şartlarına göre bir âlem olacağı için, oradaki mekânları da, zaman kavramlarını da oraya göre kabul etmek zorundayız.

Bu çerçevede bakıldığında, Kur’ân’da cennet veya cehennemde kalışın hulûd ve ebed kavramlarıyla ifade edilişini de aynı şekilde kabul etmek gerekir. Âhiret şartlarında ebed ve hulûdün ne olduğunu bu dünyadaki zaman kavramlarıyla izah edemeyiz. Nebe’ 78/23’teki ifade için “Çok çok uzun zamanlar” diyerek meseleyi imana terk etmek en çıkar yoldur.(50) Bu arada Kur’ân’da geçen ebed kavramı hakkında Bakara 2/95 ve Cinn 72/23’te bilgi verdiğimizi belirtmeliyiz.

Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23’te cehennemin ebedî olduğu açıkça ifade edilmektedir. Her üç âyette de hem hulûd, hem de ebed kelimeleri kullanılarak azabın ebedî olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Elbette sözü edilen ebed kavramının dünyadaki zaman algısıyla çözülemeyeceği de açık bir gerçektir.

4. Yüce Allah dışında diğer varlıklardan herhangi birinin veya pek çoğunun O’nunla birlikte varlığını devam ettireceğini söylemek, Hadîd 57/3. âyet gereği Yüce Allah’ın evvel ve âhır olması gerçeğiyle örtüşmez.

Evvel olan Yüce Allah varken O’nunla birlikte başka hiçbir şey var olmadığı gibi, en sonunda âhır olarak Allah varken de O’nunla birlikte başka hiçbir varlık bâkî yani sonsuz olmayacak ve kalmayacaktır. Yüce Allah ezeldeki tekliğini ebedde de başkalarıyla paylaşmayacaktır. Evvel olan O’ydu, âhır kalacak olan da sadece O’dur.

5. Cehennemden çıkmak isteyenlere verilecek cevaplardan biri de “Onlar oradan çıkartılmayacaklardır”(51) şeklindedir. Aynı şekilde, cennetliklerin de oradan çıkartılmayacağı beyan edilmektedir.(52) Ancak hem cennetlikler için ödül, hem de cehennemlikler için azap süresinden söz edilen Hûd 11/106-108’de “gökler ve yer devam ettiği sürece” ödül veya azabın söz konusu olacağı beyan edilmektedir.

Kur’ân’da konuyla ilgili bütün âyetleri, Hûd sûresinin bu âyetlerini dikkate alarak anlamlandırmak gerekmektedir. Bu durumda âhirette de göklerin ve yerin olacağı anlaşılmaktadır. İşte ödül veya azap, gökler ve yerin devamına bağlanmakta, dahası Yüce Allah’ın dilemesi halinde her iki yerden de daha önce çıkılabileceği beyan edilmektedir. Dilediğini yapabilen,(53) yaptığından sorumlu tutulamayacak olan sadece Yüce Allah’tır.(54) Cennet ve cehennem var olduğu sürece, yani âhiret hayatı süresince Yüce Allah’ın dilemesi hariç oradakiler de var olacaktır.

Nebe’ 78/23’teki mesaja tekrar dönerek şunu belirtmek istiyoruz: Yüce Allah âhireti ve mahşer duruşmasını inkâr edenlere yönelik olarak çeşitli dersler vermekte, kıyâmet sonrası diriltilmeye ve orada yaşanacaklara dair açıklamalar yapmaktadır.

Daha sonra, cehennemin özellikle azgınları gözetlemekte olduğunu beyan ederek, onların cehennemde kalış sürelerinin uzunluğuna dikkat çekmektedir. Nisâ’ 4/56, Mâide 5/37, Furkân 25/65, Müddessir 74/28, İnfitâr 82/16 gibi çeşitli âyetlerdeki kullanımlar da dolaylı yoldan da olsa cehennemin ebedi oluşunun(55) diğer delilleridir.

ııı. Cehennemin Menüsü

لَا يَذُوقُونَ ف۪يهَا بَرْدًا وَلَا شَرَابًا اِلَّا حَم۪يمًا وَغَسَّاقًا “Kaynar su ve irinden başka orada hiçbir serinlik veya (susuzluk gideren) hiçbir içecek tadamayacaklardır.”

Âyetteki لَا يَذُوقُونَ lâ yezûkûne fiili “tatmazlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;بَرْدًا berden kelimesi “ne bir serinlik, esenlik”; وَلَا شَرَابًاve lâ şerâban sözcüğü “ne de bir içecek”; اِلَّا حَم۪يمًاillâ hamîmen istisnası “kaynar sudan başka”; وَغَسَّاقًاve ğassâkan sözcüğü ise “ve irinden (başka)” demektir.

Burada cehennemliklerin oradaki korkunç halleri bağlamında serinlik ve huzur verici içecekler tadamayacaklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah cehennemliklerin orada kalışlarının çok uzun zaman süreceğini beyan ettikten sonra, bu defa konuyu cehennemin şartlarına, içecek ve yiyeceklerine getirmekte, en sonunda da insanlığa evrensel değerde bir hukuk ilkesi öğretmektedir.

1. لَا يَذُوقُونَ ف۪يهَا بَرْدًا وَلَا شَرَابًا “Orada hiçbir serinlik veya (susuzluk gideren) hiçbir içecek tadamayacaklardır.” Bu âyetteلَا يَذُوقُونَ ف۪يهَا “Orada tadamayacaklar” ifadesi yer almakta ve bunun “hissetmek” anlamına geldiği anlaşılmaktadır. Çünkü içecekler tadılsa da, soğuk, gölge ve esenlik denen şeyler hissedilir ve yaşanırlar, tadılmazlar.

Âyette cehennemde sahip olunamayacak çok önemli iki değerden söz edilmektedir.

a) بَرْد berd “serinlik.” Bu kelimeye farklı manalar verilmekte, farklı yorumlar yapılmaktadır.

ı. Bir kez de Enbiyâ’ 21/69’da geçen bu kelime cehennemin hararetini, yani azabı hafifletecek hiçbir ferahlık ve esenlik vesilesinin orada olmayacağını ifade etmektedir.(56) Ne bir serin rüzgâr, ne ateşe engel olabilecek gölge, ne de bir ferahlık, bunlar cehennemde olmayacak şeylerdir ve cehennemlikler bunlardan hiçbir şekilde istifade edemeyeceklerdir. Çünkü onlar Vâkı‘a 56/43 ve Murselât 77/30-33’te de belirtildiği gibi orada korkunç karanlıklar içerisinde bulunacaklardır.

ıı. Bu âyetteki بَرْد berd kelimesinin “uyku” anlamına geldiği de söylenmektedir. Cehennemde yaşanamayacak şeylerden birisi de uykudur.(57) İnsana sıkıntıyı unutturan ve onu geçici de olsa ferahlatan uyku cehennemde yoktur; çünkü oradaki azap kesintisizdir.

ııı. Âyetteki بَرْد berd kelimesinin “yürek serinletici bir haber” anlamına gelebileceği de beyan edilmektedir.(58) Bu anlam daha çok mecâzî bir yaklaşım ifadesidir. Gerçekten de yürek yakan şeylerin zıddı yürek ferahlatan şeylerdir; dolayısıyla soğuk su gibi içecekler sonuçta insanı ferahlatan nimetlerdir. Ancak azaptaki insanı asıl ferahlatacak olan, azabın bittiğine dair haberin gelmesidir. Bu durumda bu son yorumun da isabetli bir yaklaşım olduğunu söylemek durumundayız.

b) شَرَاب şerâb “içecek.” Cehennemde insana ulaştırılmayacak değerlerden biri de ateşin sıcaklığının verdiği harareti hafifletmeye yarayacak “su”dur. A‘râf 7/50’de belirtildiğine göre, cehennemlikler cennetliklerden kendilerine su dökmelerini veya rızık atmalarını isteyecekler, ancak bunun mümkün olmadığı cevabıyla karşılaşacaklardır. Su hem ateşin hararetini hafifletmek, hem de susuzluğun giderilmesi amacıyla istenecek, ancak cehennemlikler bu çok önemli nimetten yoksun bırakılacaklardır.

Âyetteki berd ve şerâb kelimelerinin nekra, yani belirsiz gelmesi “cehennemliklere hiçbir şekilde esenlik ve içeceğin sunulmayacağını, onların bu değerlerin hiçbir çeşidiyle hiçbir şekilde buluşturulmayacaklarını” göstermektedir.

2. اِلَّا حَم۪يمًا وَغَسَّاقًا “Kaynar su ve irinden başka.” Bu ifade yine cehennemliklerin menüsü olmak üzere Sâd 38/57’de de zikredilmektedir.

Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi çeşitli âyetlerde(59) “sımsıcak, samimi dost, can dost”, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bir kısım âyette(60) ise “kaynar su” anlamına gelmektedir. Bu anlamından hareketle söz konusu kelimeyi “bağırsakları parçalayan kaynar su”(61) şeklinde de yorumlamamız mümkündür.

Bir kez de Sâd 38/57’de de geçtiği üzere غَسَّاق ğassâk kelimesi ise fiil olarak “yapışmak ve saplanmak, bir şeyi istemekte ısrar etmek, bir şeye düşkün olmak”, isim kalıbında ise, “kötü huyluluk, zıt mizaçlılık, dayanılamayacak kadar soğuk, irin, kokuşmuş şey ve karanlık” anlamlarına gelmektedir. Demek ki kaynar su ve irin cehennemin menüsünü oluşturmaktadır.

Sâd 37/57-58’e göre, cehennemliklere kaynar su ve irin (soğukluğuyla yakan su) verilecek; dahası, onlara pek çok azap türü de sunulacaktır. Cehennemlikler Vâkı‘a 56/42-43’e göre “Son derece kaynamış suda, kapkara bir gölgede (bulunacaklardır).”

Rahmân 55/44’e göre kaynar suların arasında kavrulacakları belirtilmekteyken, Ğâşiye 88/6-7’de onların kaynar bir gözeden su içirilecekleri, beslemeyen ve açlığı gidermeyen kuru dikenden başka gıdalarının olmayacağı ifade edilmektedir.

Kur’ân’da verilen bilgilere göre, cehennemliklere irinli su içirilecek,(62) kendilerine kaynar su verilecek(63) ve bu su bağırsakları parça parça edecektir.(64) Ayrıca cehennemliklerin başlarının üzerinden kaynar su dökülecek,(65) hatta kendileri kaynar suya sürükleneceklerdir.(66)

Âyetteki حَم۪يم hamîm kelimesini “kavurucu bir umutsuzluk”, ğassâk kelimesini ise “zift gibi sıvanan buz gibi bir karanlık” şeklinde anlamlandıranlar da vardır.(67) Bu yorumlarda göze çarpan husus, hamîm ve ğassâk kelimelerinin bir önceki âyetteki berd ve şerâb kelimelerini karşılamalarıdır.

Esenlik ve iç huzuru ile insanı rahatlatan vesilelerin karşılığı elbette umutsuzluk ve zifti andıran zifiri bir karanlıktır. Dahası hamîm kelimesi berd’in, ğassâk sözcüğü ise şerâb’ın karşılığı olarak düşünülürse hamîm “kaynar su”, ğassâk ise “irin” şeklinde anlaşılabilir.

Bu ayette geçen غَسَّاق ğassâk kelimesinin hem “irin”, hem de “zifiri karanlık” anlamlarından hareketle, bu ikisinin birbiriyle yakın anlam ilişkisine sahip olduğunu şöyle ifade edebiliriz: İrin, vücutta oluşan bir sorunun meydana getirdiği enfeksiyondur, çıbandan çıkan sudur. Bu karanlık işlerden ancak manevi irinler akmaktadır. Toplumdaki karanlık işler de toplumun çıbanları ve ondan akan irinlerdir.

غَسَّاق ğassâk kelimesinin, “kaynar su” anlamındaki hamîmin zıddı olarak “çok soğuk su” anlamına geldiği de ifade edilmektedir.(68) Bazı alimler hamîm kelimesinin sıcaklık ile, ğassâkın ise soğukluk ile yakan bir su olduğu kanaatindedirler.(69) Bu anlam kelimelerin kullanım sırasına ve mantığına uygundur. Ancak bir önceki âyetteki şerâb kelimesinin zıddı olması itibariyle ğassâk kelimesinin “irin” manası daha öncelikli olarak kabul edilmelidir.

Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayanların beyinleri ve gönülleri karanlıktır ve onları zifiri karanlık bürümüştür. Bu zifiri karanlık, yalanlamanın, inkârın, onların getirdiği cehaletin ve bilmezliğin karanlığıdır. Allah’ın âyetlerini yalanlamak, manevi yapının çıbanlaşması ve durmadan irin akıtmasıdır. İşte bu karanlık ve irin, âhirette onlara tattırılacak ve içirilecektir. Çünkü “yapılana denk ceza” verilecektir. İrinleşmiş kafalara irin içirilmesi bu ilkenin gereğidir.

Kur’ân’ı anlatanlar ve bu anlamda öğrenci yetiştirenler, insanların kafalarının ve gönüllerinin irinleşmesini, “zifiri karanlığın” içinde kalmasını önlemeli, onları inkârdan ve yalanlamadan kurtarmak için büyük çabalar harcamalıdır. Onlara doğru bilgi ve doğru inanç aşılamalı, onları donanımlı hale getirmelidir. Bilgisizliğin, yani cehaletin, imansızlığın karanlığından ve çıbanından onları kurtarmalı, manevi çıbanlarını bilgi ve imanla tedavi etmelidir.

Onun için, din eğitimi tıp doktorluğuna benzer. Beyindeki tümörleri alan doktor gibi, insanların cehalet ve imansızlık tümörlerini manevi beyin ve gönüllerinden almalıdır. Din eğitimi bu manevi doktorluğunu yaptığı sürece başarılı olacaktır. İnsanlara aktardığımız her doğru bilgi bir operasyon ve bir manevi ameliyat niteliğindedir. İnsanların beyninde ve gönlünde bir ışık yakmak, binlerce manevi çıbanın irinini akıtmak demektir.(70)

ıv. Yapılanlara Uygun Karşılıklar

جَزَآءً وِفَاقًا “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.”

Âyetteki جَزَآءً cezâen kelimesi “karşılık olarak”; وِفَاقًا vifâkan sözcüğü ise “uygun bir şekilde, tam” demektir.

Yüce Allah, azgın insanlara gidecekleri yer hakkında bilgi verirken, bir taraftan bütün insanları cehenneme karşı uyarmakta, diğer taraftan uygulanacak azabın dünyada yapılan hatalara uygun bir karşılık olacağını bildirmektedir.

Nebe’ sûresinin 24 ve 25. âyetlerinde âhireti ve yargılamayı inkâr edenlere uygulanacak cehennem azabının ve orada kaynar su ve irin dışında kendilerini rahatlatacak hiçbir unsurun bulunmamasının açılımı ve gerekçesi “tam uygunluk” olarak belirlenmektedir. Bu cezalar, yaptıklarına uygun karşılık olarak insanlara verilecektir.

Demek ki Yüce Allah, Kur’ân’ın geldiği dönemde hukukta bir devrim yaparak “suça denk ceza” ilkesi koymuştur. Aynı ilkeyi Şûrâ 42/40’ta da görmekteyiz: “Bir kötülüğün/suçun cezası, ona denk bir kötülüktür.”

Şimdi günaha karşı azap denkliğinin nasıl oluşturulabileceğini ifadeye çalışalım. Nebe’ 78/25. âyette geçen hamîm ile ğassâk kavramlarına, daha sonraki âyetlerin içeriğine göre farklı mana yükleyerek bunu sağlayabiliriz. Yüce Allah, Nebe’ 78/27. âyette onların bu dünyada “Hesap gününün geleceğini ve âhirette amellerin sorgulanıp değerlendirileceğini beklemediklerini” haber vermektedir. Bu insanlar, âhirette azaptan kurtulma umutsuzluğunu kaynar su gibi yaşayacaklar demektir; yani hamîm, suyun sıcaklığını değil de ümitsizliğin dayanılmaz hararetini ifade etmektedir.

İşte, dünyadayken âhiretteki hesaba inanmayanlar, âhirette cezadan kurtulmanın, dünyaya geriye dönüp iyi amel sahibi insan olmanın çok sıcak, adeta insanı yürekten yakan ümitsizliğini derinden hissedeceklerdir. Muhammed 47/15’te ifade edildiği üzere, boğazdan aşağı inen ve bağırsakları doğrayacak kadar sıcak ve kaynar olan su gibi, bu ümitsizliğin sıcaklığını orada yüreklerinde yaşayacaklardır.

Diğer taraftan Nebe’ 78/25. âyetteki cezanın bir nedeni de Nebe’ 78/28. âyette “Allah’ın âyetlerini yalanlamak” şeklinde gösterilmektedir. Bir bakıma Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlamanın karşılığı, Nebe’ 78/25. âyette “irin” diye manalandırdığımız ğassâk olmaktadır. Bu kelimenin İsrâ’ 17/78 ve Felak 113/3. âyetlerden delil getirerek “zifiri karanlık” anlamının olduğunu söylemek durumundayız.

c) Azabın Gerekçeleri ve Suçluların Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 27-30. âyetlerinde öncelikle inkârcıların dünyadaki durumlarını ele almakta ve “Çünkü onlar (mahşerdeki) hesabı (gününü ve geleceğini) ummazlardı” beyanı gereği nasıl bir yanlışlık içerisinde bulunduklarını ortaya koymakta, ardından bütün bu davranışları bir kitapta, yani amel defterlerinde kaydettiğini haber vermekte ve sonuçta azabın kendileri için arttırılacağını bildirmektedir.

ı. Hesaba İnanmamaları

اِنَّهُمْ كَانُوا لَا يَرْجُونَ حِسَابًا “Şüphesiz ki onlar hesabı ummazlardı.”

Âyetteki اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû ffili “(şöyle) idiler”; لَا يَرْجُونَ lâ yercûne fiili “ummazlar(dı), inanmazlar(dı)”; حِسَابًا hısâben kelimesi ise “hesaba çekilmeye, hesaba” demektir.

Burada inkârcı azgınların azabı hak edişlerinin “ilk” nedeni gündeme getirilmektedir. Bu çerçevede azgın insanların azap gerekçelerini dile getirmek üzere Yüce Allah “ilk sırada” onların âhiretteki hesaba inanmamalarını belirtmektedir.

1. Hesabı ummamaları, ona inanmamaları ve hesabı istememeleri demektir. Hesabı istememelerinin nedeni, yaptıklarıyla yüzleşmeye cesaret edememeleridir. Çünkü dünya hayatında yaptıkları onlar için yeterince bir azap nedenidir ve elbette onlarla karşılaşmak kendileri için felâkete hazırlanmak demektir.

Âyetteki حِسَاب hısâb kelimesinin tekil gelişi, hesabın tek oluşunu ifade etmektedir. İnkârcıların dünyada da böyle bir muhasebeyi ihtimal dâhilinde görmediklerini ortaya koymaktadır. Fâtiha’daki mâliki yevmi’d-dîni âyetinde vurgulanan husus da budur.

Âyeti şöyle de anlamlandırabiliriz: “Onlar hiçbir hesaba inanmaz ve böyle bir şey istemezlerdi; hatta hiçbir hesaptan da korkup çekinmezlerdi.”

2. Yüce Allah’a ulaşmaya, âhirete ve oradaki hesaba inanmak demek, bu doğrultuda sâlih amel yapmak ve ibadetinde Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamak demektir.(71) Bunun karşıtı olarak, yargılanmaya inanmayanlar ise öncelikle Yüce Allah’a ulaşmaya inanmıyor, hesabı ve buluşmayı da isteyip benimsemiyorlardı.(72) Bunun doğal sonucu olarak, âhirette yeniden diriltilmeye elbette inanmıyorlardı.(73)

Yüce Allah’a ulaşmaya ve mahşerde diriltilmeye inanmayan bu tipler, dünya hayatıyla yetinip onunla tatmin olanlar ve Allah’ın âyetlerinden gafil olanlardır; o âyetlere karşı ilgisiz ve saygısız davrananlardır. Dahası, bunun sonucunda söz konusu kişiler, yaptıklarının karşılığı olarak son durak anlamında ateşe yaslanacaklardır.(74)

3. Âhirette yaşayacakları felaketle karşılaşınca amel defteri kendilerine sol taraflarından verilecek olan bu tiplerin bazı itiraf ve istekleri şöyle dile getirilmektedir: “Âh, eyvâh! Keşke amel defterim bana hiç verilmeseydi. Hesabımın ne olduğunu keşke bilmeseydim. Âh, keşke! (Ölümle) her şey bitmiş olsaydı. Malım bana hiçbir yarar sağlamadı; gücüm ve saltanatım da yok olup gitti.”(75) İşte bu âyetlerde de dile getirildiği üzere, inkârcı insan tipi mahşerde karşılaşacağı felaketi görünce derin bir pişmanlık yaşayacaktır; ancak bunun kendisine hiçbir getirisi olmayacaktır.

4. Yüce Allah, Nebe’ 78/27’de azgın insanların azaba uğratılmalarının ilk gerekçesini “mahşerde hesap vermeye inanmamaları” olarak belirlemektedir. Bu insanlar yargılanmaya inanmadıkları için, dünyada hukuk tanımamak başta olmak üzere, zulmün ve haksızlığın hemen hemen bütün türlerini kendilerinde hak olarak görüyor ve muhataplarına hayatı adeta zindan etmeye çalışıyorlardı.

Mekke müşriklerinin hukuk tanımazlığı, tarihin kaydettiği en büyük, en çirkin/olumsuz örnekler arasında yer almaktadır. Hatta yaptıklarının bir kuş gibi uçup gittiğini sanan bu insanlara Yüce Allah İsrâ’ 17/13’te şu bilgiyi vermektedir: “Biz her insanın tâirini (amel defterini veya uçup gittiğini sandıkları kuşu) boynuna takmışızdır. Kıyâmet günü önünde açık bulacağı bir kitap olarak onu karşısına çıkartacağız.” Hesap vereceğine inanmayan insanlar Kur’ân’da inkârcı ve azgın olarak tanıtılmakta ve azabı hak edişlerinin ilk gerekçesi de bu inançsızlıkları olarak belirlenmektedir.

ıı. Âyetleri Yalanlamaları

وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا كِذَّابًا “Ayetlerimizi de yalanladıkça yalanlamışlardı.”

Âyetteki وَكَذَّبُوا ve kezzebû fiili “ve tam anlamıyla yalanladılar”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; كِذَّابًا kizzâben kelimesi “sürekli yalanlayarak” demektir.

Burada inkârcı azgınların azabı hak edişlerinin “ikinci” nedeni gündeme getirilmektedir.

1. Âyette hem كَذَّبُوا kezzebû hem de كِذَّابًا kizzâben kelimelerinin birlikte kullanılmış olması, onların bu tür yalanlama işlemini adeta bir alışkanlık haline getirdiğini ve yalanlamanın her türlüsünü yaptıklarını göstermesi bakımından oldukça ilginçtir.

Bu türden bir yalanlamayı yapan kişiler, bundan beslenmekte ve bunu davranışlarına yansıtmaktadır. Esasında Kur’ân kıssalarına bakıldığında eski milletlerin de peygamberlerine karşı tutumları “yalanlama”, “alay etme”, “suçlama” ve “tehdit” şeklinde gerçekleşmişti. Bu âyette de Mekke müşriklerinin “yalanlaması” dile getirilmektedir.

2. Burada “yalanlamaya” konu olan şeyler, hem genel manada “ilâhî vahiy”, hem de özel anlamda “âhiret duruşmasını ifade eden âyetler”dir. Esasında bu tip azgın insanlar, inanılması gereken bütün değerleri açıkça veya gizlice inkâr edenler ve inananları da inançları nedeniyle zorlayıp engellemeye çalışan ve onlara eziyette bulunanlardır. Bu insanlar yalandan ve yalanlamaktan beslenenlerdir; yalanı hayat tarzı edinenlerdir; yalansız dünyası olmayanlardır; bütünüyle dini ve dinî değerleri yalan sayanlardır.

3. Yüce Allah, kendisini yalanlayanlara karşı derin bir moral bozukluğu yaşayan(76) Hz. Peygamber’i motive etmekte, zâlimlerin aslında Peygamber (as)’ı değil, Yüce Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını beyan etmektedir.(77) İşte, Nebe’ 78/28’de de bir taraftan bu gerçek dile getirilmekte, diğer taraftan bu inkârlarının âhiretteki cehennem azabının öteki gerekçesini oluşturmaktadır.

4. Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere, inkârcı azgınların “âhirete inanmayıp hesabı göz ardı etmeleri” mahşerde kendileri için bir hasret ateşine dönüşecektir. Ayrıca “âyetleri yalanlamaları” da bir taraftan kendi fıtratlarını karanlığa gömmek anlamına geldiği gibi, diğer taraftan da inananların hayatını zindana çevirmelerine neden olmuştu.

Bunun karşılığı olarak, Yüce Allah onları hamîm denen “yürek yangınına” ve ğassâk denilen “zifiri karanlığa” mahkûm etmiş olacaktır. Bu iki gerekçe onlara verilecek cezanın tam karşılığı olarak sunulmakta ve ilâhî yargılamada adaletsizliğe yer olmayacağı belirtilmektedir.

5. Yüce Allah, bu son âyetlerinde yargılamanın âdil olacağını beyan ederek, insanların da dünyada adaletten sapmamaları gerektiğini onlara öğretmektedir. Diğer taraftan, suça karşılık denk bir cezanın verilmesi gerektiğini ilke haline getirmekte ve insanlığa evrensel bir hukuk ilkesi öğretmektedir.

6. Bu âyetlerde bize başka bir prensip daha kazandırılmaktadır: İnsanlar bir davranışı ortaya koyarken ya da birine bir ceza vermek durumunda kalırken ona gerekçe sunmalıdırlar. Suçunun ne olduğunu bildirmeden cezalandırmanın eğitici bir tarafı olamaz. Bu nedenle, Yüce Allah insanlara bu şekilde bir hukuk ilkesi daha öğretmekte ve suçluya verilecek cezanın gerekçesini bildirmenin önemini hatırlatmaktadır.

7. Dünya hayatında karşılaşılan sıkıntıların giderilmesinde ve özellikle çocuk ya da öğrencilerin eğitiminde gerekçeli bilgi vermenin çok daha etkili bir öğretim metodu olduğu ortaya konulmaktadır. Mahşer yargılamasındaki aşamaların detaylı bir şekilde açıklanmasının amacı, inkârcılara bile âhirette haksızlık yapılmayacağını öğretmek ve hukuksal meselelerde insanlara bir davranış modeli kazandırmaktır.

Kur’ân, hayatı inşa ederken bilgilendirmeyi esas prensip olarak belirlemekte ve bilgili insanlar yetiştirmeyi amaçlamaktadır. Buradaki özel mesaj ise yargılamanın herkes için tarafsız ve âdil bir şekilde yapılacağı gerçeğidir.

ııı. Yapılanların Kayıt Altına Alınışı

وَكُلَّ شَيْءٍ اَحْصَيْنَاهُ كِتَابًا “Biz ise her şeyi bir kitapta sayıp kaydetmişizdir.”

Âyetteki وَكُلَّ شَيْءٍ ve külle şey’in tamlaması “her şeyi”; اَحْصَيْنَاهُ ahsaynâhu fiili “onu saydık, kaydettik, sayıp döktük”; كِتَابًا kitâben kelimesi ise “kayıt defterine, amel defterine, kitap olarak” demektir.

Burada insanların dünya hayatında yapıp ettikleri her ne varsa hepsinin kaydedildiği gündeme getirilmektedir.

İnkârcı azgınlar, yaptıklarının yanlarına kâr kalacağını sanarak âhirete ve hesaba inanmamaktaydılar. Oysa Yüce Allah bütün davranışlarının kayıt altına alındığını beyan etmektedir. Çeşitli âyetlerde geçen اَحْصَي ahsâ, اَحْصَيْنَا ahsaynâ gibi fiiller(78) “bir bir sayıp dökmek” manasına gelmektedir.

İnfitâr 82/10-12 gibi çeşitli âyetlerde detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, insanların davranışları Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılıp kaydettirilmektedir. Bu husus Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(79) ortaya konulmaktadır.

Melekler bu görevi yerine getirirken bazen sadece yapılanların kayıt altına alınmasından söz edilmekte, yazma işini yapanlardan söz edilmemekte; bazen rusül, bazen de hâfız ve kâtip kelimelerine yer verilmektedir.

Ceza Vermeden Önce Bilgilendirme

Bu âyette üzerinde durulan husus, inkârcı insana gözdağı vermek ve mahşer yargılaması için bütün insanların bilgilendirilmesidir. Bu âyet bize başka bir ilkeyi daha öğretmektedir: Birisine ceza verilecekse, kişinin yaptığını kaydetmek ve böylece itiraza imkân bırakmayacak şekilde meseleyi ortaya koymak gerekir. İhtimallerle veya şüpheli şeylerle insanlara ceza verilmemesi gerektiği, doğru ve sağlam bilgilerin kullanılma zorunluluğu bütün insanlara öğretilmektedir.

İnsanlar âhirette diriltildikten sonra, henüz sorgulamaya geçilmeden birkaç yolla bilgilendirileceklerdir. Bu bilgilendirmenin gayesi, ödül veya cezadan önce muhataba kendisiyle ilgili hükümlerin gerçekleştirilebilmesi için bilgilendirme yapılmasıdır. Tıpkı modern hukuktaki “sanığa suçunun söylenmesi” gibi âhirette de bilgilendirilme türleri yaşanacaktır.

Kur’ân’ın modern hukuka hediyelerinden biri olarak gördüğümüz bu uygulama, gerçek bir sorgulama yapılmadan, amel defteri ortaya konulmadan ve şahitler getirilmeden cehennem azabının gerçekleştirilemeyeceğini ortaya koymaktadır. Kur’ân’ın insanlığa sunduğu bu evrensel hediye gözlerden kaçırılmamalıdır.

Bu uygulamadaki adalet prensibini görmezlikten gelmeye neden olmayacak şekilde, Kur’ân’daki suç-ceza veya iyi davranış-ödül ilişkisini göstermedeki en önemli veri, Kur’ân’ın “sorgulamadan önceki bilgilendirme uygulaması”dır. İşte bu bilgilendirme türlerinden biri kitapla, yani davranışların kaydedildiği amel defteriyle yapılacaktır. Kötülerin amel defterleri Siccîn’de, iyilerinki ise ‘Illiyyîn’de olacaktır.(80) Bu iki kayıt kütüğünde de insanların dünyadayken yaptığı faaliyetler teker teker kayıt altına alınmıştır.

İnsanlara amel defterinin verilmesiyle ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(81) Bu âyetlerde de görüleceği üzere, insanlara, dünyadayken yaptıklarının kaydedildiği amel defteri âhiret sürecinde verilecektir. Daha önce de ifade ettiğimiz üzere “(Amellerin yazılı olduğu) defterler açıldığında”(82) âyetinde sayfaların, yani amel defterlerinin açılma zamanı ve yeri âhiret süreci olarak belirlenmektedir.

Nebe’ sûresinin bu âyet grubunda ise bu amaçla öncelikle ve özellikle inkârcı azgınlara gözdağı verilmektedir. Elbette bu arada bütün insanların bu gerçeğe dikkat ederek hayatlarını düzenlemeleri gerektiği kendilerine hatırlatılmış olmaktadır.

ıv. Azabın Arttırılması

فَذُوقُوا فَلَنْ نَز۪يدَكُمْ اِلَّا عَذَابًا “Tadın (azabı)! Bundan sonra yalnızca azabınızı artıracağız.”

Âyetteki فَذُوقُوا fe zûkû emri “tadın”; فَلَنْ نَز۪يدَكُمْ fe len nezîdeküm ifadesi “sizin için asla ve asla arttırmayız”; اِلَّا عَذَابًا illâ ‘azâben istisnası “azaptan başka bir şey” demektir.

Burada mahşerdeki azabın arttırılmasıyla ilişkili mesaj gündeme getirilmektedir.

1. Âyette geçen ذُوقُوا zûkû emri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(83) geçmekte ve muhataplar inkarcılar olduğu için de alay içerikli olarak “azabın tadılması” manasını vermektedir. Meryem 19/79’da ele aldığımız üzere, bu âyette yer alan “azabın arttırılması” ifadesi, hak edilenden fazlasının verilmesi olarak anlaşılmamalıdır. Nebe’ 78/26’da da ifade ettiğimiz gibi, onlara hak ettiklerinin tam karşılığı verilecektir.

Nebe’ 78/28. âyette de geçtiği gibi dünya hayatında sürekli artan inkâr ve düşmanlıklarının sonucu olarak âhirette de kendilerine artan bir azap uygulanacaktır. Bu artış hak ettikleri seviye bulununcaya kadar devam edecektir; yoksa hak edilmeyen bir ceza hiç kimseye uygulanmayacaktır; Kur’ân’ın sunduğu ilke budur.(84) İsrâ’ 17/97’de ateşin şiddetinin artırılmasından söz edilmesiyle buradaki mesaj aynı noktada birleşmektedir.

2. Azabın hafifletilmesi isteği veya azaptan çıkartılma arzusu mahşerde devamlı olarak dile getirilecek, ancak bu istekler hiçbir şekilde dikkate alınmayacaktır.(85) Buradan hareketle, azabın arttırılması aslında hafifletilme veya bitirilme isteklerinin dikkate alınmaması ve böylece süre geçtikçe azabın artışı gibi bir his vermesi şeklinde de anlaşılabilir. Konuyla ilgili diğer âyetler de dikkate alındığında maksadın cehennem süresince azaptaki devamlılık olduğu söylenebilir.

İnkârcı azgınların azapta kalış sürelerinden, oradaki mahrumiyetlerinden, azabın gerekçelerinden, davranışların kayıt altına alınmasından ve sonuçta azaplarının arttırılmasından söz edildikten sonra, şimdi de sıra muttakîlere getirilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Kur’ân’da âhiret aşamaları hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün Yayınları, İstanbul, 2015. 2 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; En‘âm 6/62; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/69, 56-57; Neml 27/78; Tîn 95/8. 3 - Secde 32/28-29. 4 - Yûnus 10/93; Neml 27/78; Şûrâ 42/21; Câsiye 45/17. 5 - İbrâhim 14/22; Meryem 19/39.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 En‘âm 6/62 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/69 Hacc 22/57 Neml 27/78 Tîn 95/8 Secde 32/29 Yûnus 10/93 Neml 27/78 Şûrâ 42/21 Câsiye 45/17 İbrâhîm 14/22 Meryem 19/39
• 6 - Isfehânî, age., s. 638. 7 - Hacc 22/17; Secde 32/25; Sâffât 37/20-21; Dühân 44/40-42; Mümtehıne 60/3; Murselât 77/7-15, 38.
  • Hacc 22/17 Secde 32/25 Sâffât 37/21 Duhân 44/42 Mümtehine 60/3 Mürselât 77/15 Mürselât 77/38
• 8 - Rûm 30/14; Yâsîn 36/59.
  • Rûm 30/14 Yâsîn 36/59
• 9 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 10 - Semerkandî, age., III, 537. 11 - Zemahşerî, age., IV, 674.
• 12 - En‘âm 6/73; Kehf 18/99; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/101; Neml 27/87; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Kâf 50/20; Hâkka 69/13; Nebe’ 78/18.
  • En‘âm 6/73 Kehf 18/99 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/101 Neml 27/87 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Kâf 50/20 Hâkka 69/13 Nebe' 78/18
• 13 - Râzî, age., XXXI, 10.
• 14 - Halil b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn, VII, 318-319.
• 15 - Râzî, age., XXXI, 11.
• 16 - Yazır, age., VIII, 497. 17 - Semerkandî, age., III, 537. 18 - İbn Fâris, Mu‘cemü Mekâyîsi’l-Lüğa, III, 786. 19 - Ferrâ’, Me‘âni’l-Kur’ân, III, 241.
• 20 - İbrâhim 14/48; Mü’min 40/16; Kâf 50/22; Hâkka 69/18; Târık 86/9.
  • İbrâhîm 14/48 Mü'min 40/16 Kâf 50/22 Hâkka 69/18 Târık 86/9
• 21 - Vâkı‘a 56/5-6. 22 - Tekvîr 81/3. 23 - Kehf 18/47. 24 - Tâhâ 20/105. 25 - Neml 27/88. 26 - Vâkı‘a 56/5. 27 - Hâkka 69/14. 28 - Me‘âric 70/9. 29 - Murselât 77/10.
  • Vâkı‘a 56/6 Tekvîr 81/3 Kehf 18/47 Tâhâ 20/105 Neml 27/88 Vâkı‘a 56/5 Hâkka 69/14 Me‘âric 70/9 Mürselât 77/10
• 30 - İbrâhim 14/48.
  • İbrâhîm 14/48
• 31 - Taberî, age., XXX, 9; Kurtubî, age., XIX, 115.
• 32 - Semerkandî, age., III, 538; Kurtubî, age., XIX, 116. 33 - Zemahşerî, age., IV, 675.
• 34 - Fecr 89/14. 35 - Yûnus 10/21; Yâsîn 36/12; Kâf 50/18. 36 - Taberî, age., XXX, 181; Kurtubî, age., XX, 34.
  • Fecr 89/14 Yûnus 10/21 Yâsîn 36/12 Kâf 50/18
• 37 - Râzî, age., XXXI, 13.
• 38 - Tâhâ 20/24, 43; Nâzi‘ât 79/17; 39 - Nâzi‘ât 79/37; Fecr 89/11. 40 - Yine bu kalıpta, ancak “suyun kabarması” anlamında da kullanılmaktadır (Hâkka 69/11). 41 - Sâffât 37/30; Sâd 38/55; Zâriyât 51/53; Tûr 52/32; Kalem 68/31; 42 - Bakara 2/15; Mâide 5/64, 68; En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; İsrâ’ 17/60; Kehf 18/80; Mü’minûn 23/75. 43 - Bakara 2/256, 257; Nisâ’ 4/51, 60, 76; Mâide 5/60; Nahl 16/36; Zümer 39/17.
  • Tâhâ 20/24 Tâhâ 20/43 Nâzi‘ât 79/17 Nâzi‘ât 79/37 Fecr 89/11 Hâkka 69/11 Sâffât 37/30 Sâd 38/55 Zâriyât 51/53 Tûr 52/32 Kalem 68/31 Bakara 2/15 Mâide 5/64 Mâide 5/68 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 İsrâ 17/60 Kehf 18/80 Mü'minûn 23/75 Bakara 2/256 Bakara 2/257 Nisâ 4/51 Nisâ 4/60 Nisâ 4/76 Mâide 5/60 Nahl 16/36 Zümer 39/17
• 44 - Taberî, age., XXX, 11-12; Râzî, age., XXXI, 13-14. 45 - Semerkandî, age., III, 538. 46 - Zemahşerî, age., IV, 675.
• 47 - Hacc 22/47; Secde 32/5. 48 - Kadr 97/3. 49 - Me‘âric 70/4.
  • Hacc 22/47 Secde 32/5 Kadir 97/3 Me‘âric 70/4
• 50 - Azabın ve ödülün süresi geniş bilgi için bk. Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, İstanbul, 1991, X, 291-292; Mustafa İslâmoğlu, Hayat Kitabı Kur’ân Gerekçeli Meal-Tefsîr, İstanbul, 2008, s. 421’de 5. not; Yusuf Şevki Yavuz, DİA, “Azap” mad., İstanbul, 1991, IV, 305.
• 51 - Bakara 2/167; Mâide 5/37; Secde 32/20; Mü’min 40/11. 52 - Hıcr 15/48.
  • Bakara 2/167 Mâide 5/37 Secde 32/20 Mü'min 40/11 Hicr 15/48
• 53 - Bakara 2/253; Hûd 11/107; İbrâhim 14/27; Burûc 85/16. 54 - Enbiyâ’ 21/23.
  • Bakara 2/253 Hûd 11/107 İbrâhîm 14/27 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23
• 55 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6
• 56 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85; Fâtır 35/36. 57 - Râzî, age., XXXI, 14.
  • Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85 Fâtır 35/36
• 58 - İslâmoğlu, age., s. 1212.
• 59 - Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 60 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Şu‘arâ’ 26/101; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25. 61 - Muhammed 47/15.
  • Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Şu‘arâ 26/101 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25 Muhammed 47/15
• 62 - İbrâhim 14/16-17. 63 - Sâffât 37/67; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Nebe’ 78/25. 64 - Muhammed 47/14. 65 - Dühân 44/48. 66 - Mü’min 40/72.
  • İbrâhîm 14/17 Sâffât 37/67 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Nebe' 78/25 Muhammed 47/14 Duhân 44/48 Mü'min 40/72
• 67 - Esed, age., s. 1225; İslâmoğlu, age., s. 1212.
• 68 - Semerkandî, age., III, 172; Taberî, age., XXIII, 177. 69 - Zemahşerî, age., IV, 97.
• 70 - Bu değerlendirmeler için bk. Bayraklı, age., XXI, 291-293.
• 71 - Kehf 18/110. 72 - Yûnus 10/7, 15; Furkân 25/21. 73 - Furkân 25/40. 74 - Yûnus 10/7-8.
  • Kehf 18/110 Yûnus 10/7 Yûnus 10/15 Furkân 25/21 Furkân 25/40 Yûnus 10/8
• 75 - Hâkka 69/25-29.
  • Hâkka 69/29
• 76 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8. 77 - En‘âm 6/33.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8 En‘âm 6/33
• 78 - Kehf 18/49; Meryem 19/94; Yâsîn 36/12; Mücâdile 58/5; Cinn 72/28; Nebe’ 78/29.
  • Kehf 18/49 Meryem 19/94 Yâsîn 36/12 Mücâdele 58/5 Cinn 72/28 Nebe' 78/29
• 79 - Yûnus 10/21; Meryem 19/79-80; Yâsîn 36/12; Zuhruf 43/80; Câsiye 45/29; Kâf 50/17-18; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Târık 86/4.
  • Yûnus 10/21 Meryem 19/80 Yâsîn 36/12 Zuhruf 43/80 Câsiye 45/29 Kâf 50/18 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Târık 86/4
• 80 - Mutaffifûn 83/7-9, 18-21.
  • Mutaffifîn 83/9 Mutaffifîn 83/21
• 81 - İsrâ’ 17/13-14; Kehf 18/47-49; Zümer 39/69; Hâkka 69/19-20, 25-26; İnşikâk 84/7-9, 10-11; Beled 90/17-20. 82 - Tekvîr 81/10.
  • İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Zümer 39/69 Hâkka 69/20 Hâkka 69/26 İnşikâk 84/9 İnşikâk 84/11 Beled 90/20 Tekvîr 81/10
• 83 - Âl-i İmrân 3/106, 181; En‘âm 6/30; A‘râf 7/39; Enfâl 8/14, 35, 50; Tevbe 9/35; Yûnus 10/52; Hacc 22/22; ‘Ankebût 29/55; Secde 32/14, 20; Sebe’ 34/42; Fâtır 35/37; Zümer 39/24; Ahkâf 46/34; Zâriyât 51/14; Kamer 54/37, 39, 48; Nebe’ 78/30. 84 - Bakara 2/281; En‘âm 6/160; Yâsîn 36/54; Şûrâ 42/40.
  • Âl-i İmrân 3/106 Âl-i İmrân 3/181 En‘âm 6/30 A‘râf 7/39 Enfâl 8/14 Enfâl 8/35 Enfâl 8/50 Tevbe 9/35 Yûnus 10/52 Hacc 22/22 ‘Ankebût 29/55 Secde 32/14 Secde 32/20 Sebe' 34/42 Fâtır 35/37 Zümer 39/24 Ahkâf 46/34 Zâriyât 51/14 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/48 Nebe' 78/30 Bakara 2/281 En‘âm 6/160 Yâsîn 36/54 Şûrâ 42/40
• 85 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85; Fâtır 35/36.
  • Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85 Fâtır 35/36