En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 151-157. âyetlerinde saygın kıldığı esasları, ilahi mesajlar arasındaki ruh birlikteliğini, vahye tabi olmanın gereğini ve müşriklerin muhtemel bahanelerinin yersizliğini bildirmektedir.

a) Saygın Kılanan Görevler

Yüce Allah, sûrenin 151-153. âyetlerinde İslâm’ın evrensel anlamda ve hayatın hemen hemen her tarafını içerecek şekilde on emri ele almaktadır. Bu bağlamda tevhidi, şirkten uzak durmayı, ana babaya iyilik yapmayı, rızık endişesiyle çocukları öldürmemeyi, açık-gizli çirkinliklere yaklaşmamayı, Allah’ın muhterem kılıp haram kıldığı cana kıymamayı, yetimlerin mallarına yaklaşmamayı, ölçü ve tartıyı tam yapmayı, hiçbir cana üstesinden gelemeyecekleri şeyleri yüklememeyi, en yakınları aleyhinde bile olsa hak şahitliğinde doğru konuşmayı, Allah’a verilen sözü tutmayı, sırât-ı müstakîm denen dosdoğru yolu takip etmeyi, başka yollara girmemeyi, aksi takdirde Allah’ın yolundan ayrı düşüleceğini beyan etmekte, bütün bunları aklını kullanmak, gerçekleri hatırlamak ve takvâya erişmek için emrettiğini ifade etmektedir.

ı. Beş Buyruk ve Akıl İlişkisi

قُلْ تَعَالَوْا اَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ اَلَّا تُشْرِكُوا بِه۪ شَيْـًٔا وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوٓا اَوْلَادَكُمْ مِنْ اِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَاِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّت۪ي حَرَّمَ اللّٰهُ اِلَّا بِالْحَقّ ذٰلِكُمْ وَصّٰيكُمْ بِه۪ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “De ki: Gelin Rabbinizin size neleri saygın kıldığını tilâvet edeyim (okuyup aktarayım): O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın ve ana babaya iyilik (edin)! Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin; (çünkü) sizi de onları da biz rızıklandırmaktayız. Çirkinliklerin açığına da gizlisine de yaklaşmayın! Allah’ın saygın kıldığı (öldürülmesini yasakladığı) canı haksız yere öldürmeyin! İşte bunlar (Allah’ın) size emrettikleridir. Umulur ki akıl edersiniz.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; تَعَالَوْا te‘âlevv emri “gelin”; اَتْلُ etlü fiili “okuyayım, aktarayım”; مَا حَرَّمَ mâ harrame ifadesi “haram ve saygın kıldığı şeyleri”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbinizin”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اَلَّا تُشْرِكُوا ellâ tüşrikû ifadesi “ortak koşmayın, koşmamanızı”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyi”; وَبِالْوَالِدَيْنِ ve bi’l-vâlideyni ifadesi “ve ana-babaya”; اِحْسَانًا ihsânen kelimesi “iyiliği”; وَلَا تَقْتُلُوا ve lâ taktülû emri “ve öldürmeyin”; اَوْلَادَكُمْ evlâdeküm tamlaması “sizin kendi çocuklarınızı”; مِنْ اِمْلَاقٍ min imlâkın ifadesi “fakirlik nedeniyle, geçim korkusuyla”; نَحْنُ nahnü zamiri “biz”; نَرْزُقُكُمْ nerzükuküm ifadesi “size de rızık veriyoruz”;وَاِيَّاهُمْ ve iyyâhum ifadesi “ve onlara da”;وَلَا تَقْرَبُوا ve lâ takrabû emri “ve yaklaşmayın”; الْفَوَاحِش el-fevâhışe kelimesi “çirkinliklere”; مَا ظَهَرَ mâ zahera ifadesi “açık olanına da”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onların”; وَمَا بَطَنَ ve mâ betane ifadesi “gizli olanına da”; وَلَا تَقْتُلُوا ve lâ taktülû emri “ve öldürmeyin”; النَّفْس en-nefse sözcüğü “insanı, canı”; الَّت۪ي حَرَّمَ elletî harrame ifadesi “haram ve saygın kılmış olduğunu”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; اِلَّا بِالْحَقّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “haksız yere”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bunları”;وَصّٰيكُمْ vessâküm ifadesi “(Allah) size emretmiştir”; بِه۪ bihî ifadesi “bunu”; لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ le‘alleküm ta‘kılûne ifadesi ise “aklınızı kullanasınız diye” demektir.

Burada ilahi emirlerin beş tanesi ve bunları akletmenin gerekliliği gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyettekine benzer prensipler İsrâ’ 17/23-35’te de yer almakta, böylece vahyin bütün ilkelerinin evrenselliği noktasında çok önemli bir delil ortaya konulmuş olmaktadır.

1.قُلْ تَعَالَوْا اَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ اَلَّا تُشْرِكُوا بِه۪ شَيْـًٔا “De ki: Gelin Rabbinizin size neleri saygın kıldığını tilâvet edeyim (okuyup aktarayım): O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve neleri saygın, muhterem veya farz kıldığını muhataplara okuyup aktarmasını emretmektedir. Ka‘bu’l-Ahbâr’dan gelen bir rivayete göre, Tevrât bu âyetlerle başlıyordu.(1) Bazı rivayetlere göre, bu âyet grubu Mâlik b. Avf’ın kendi başına haramlar kılmasını reddetmek üzere indirilmiştir.(2)

a) قُلْ تَعَالَوْا اَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ “De ki: Gelin Rabbinizin size neleri saygın kıldığını tilâvet edeyim (okuyup aktarayım).” Âl-i İmrân 3/58 ve Câsiye 45/6 gibi âyetlerde geçen اَتْلُ etlü/netlû fiili “okumak” anlamından ziyade “aktarmak” manasında değerlendirilmelidir. Çünkü burada sözü edilen durum bir metni “okumak” değil, sözlü ve şifahi gelen bilgileri muhataplara “aktarmak”tır. Hz. Peygamber’den istenen de işte bu aktarım işlemini gerçekleştirmesidir.

Konuyla ilgili bu ve benzer âyetlerdeki حَرَّمَ harrame fiili hem “haram kılmak”, hem de “saygın ve muhterem kılmak” manasına gelmektedir. Mescid-i Harâm tamlamasındaki harâm kelimesi de “saygın, muhterem” manasına gelmektedir. Çünkü burada sayılanların hepsi sadece “yapılmaması gerekenler” değildir; aynı zamanda “yapılması gerekenler” de zikredilmektedir. Bu nedenle, söz konusu fiile “haram kıldı” değil de “saygın kıldı, gerekli kıldı, farz kıldı” gibi anlamlar tercih edilmelidir.

b) اَلَّا تُشْرِكُوا بِه۪ شَيْـًٔا “O’na hiçbir şeyi ortak koşmamanızı!” Yüce Allah belirlediği ilkelerin “ilk” sırasında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak “tevhide dikkat çekmekte” ve “tekliğini zedeleyeceği için hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini” beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(3) yer alma sebebi de budur. Bu buyruk Yüce Allah’ın “Allah olmasının hakkı”dır.

Âyette geçen شَيْـًٔا şey’en kelimesi nekra yani belirteç edatı olmadan geldiği için, mutlak umum manası içermekte, maddi-manevi, görünen-görünmeyen, hissedilen-hissedilmeyen her ne türden varlıklar olursa olsun, bunların aracılığı şiddetle reddedilmektedir. Hatta Yüce Allah Zümer 39/53’te geçtiği üzere bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini beyan etmesine rağmen, Nisâ’ 4/48 ve 116’da kendisine ortak koşulmasını bağışlamayacağını yani şirk üzere ölenlerin bu bağışlanma ihtimalinde yer alamayacağını bildirmektedir.

ı. Necm 53/21’de Yüce Allah’a çocuk isnadı konusunu geniş bir şekilde ele alacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Mekkeliler, “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet(4) yer almaktadır. Bu âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır. Öte yandan, cinlerle Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. Nitekim En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/158 gibi âyetlerde bunlar hakkında bilgiler yer almaktadır.

Bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(5) bazı Yahudiler Hz. Üzeyr’in,(6) hatta Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(7) En‘âm 6/100’de de belirttiğimiz üzere, bazı Mecusilerin “Hürmüz ve Ehremen Allah’ın oğullarıdır” şeklinde bir kabulü olduğu iddia edilmektedir.(8) İhlâs sûresinin “(Allah, hiç kimseyi) doğurtmamıştır” mealindeki üçüncü âyetinin ilk cümlesinde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.

ıı. Yüce Allah’a genel manada çocuk isnadı bağlamında yukarıda da belirttiğimiz üzere, melekleri O’nun kızları sanan algının beraberinde, ayrıca cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep bağı kuranlar da olmuştur. Mekke müşrikleri sadece melekleri Allah’a kız çocukları olarak isnat etmekle kalmamış, benzer bir iddiayı cinlerle ilişkilendirerek daha da ileri gitmişlerdir.

Bu konudaki âyetlerden birisi daha önce yorumladığımız En‘âm 6/100. âyettir. Diğerleri ise Sâffât 37/158-160’ta şu şekilde yer almaktadır: “Allah ile cinler arasında bir soy birliği uydurdular. Andolsun, cinler de kendilerinin hesap yerine götürüleceklerini bilirler. Allah, onların isnat ettiklerinden yücedir, münezzehtir. Allah’ın ihlâsa erdirilmiş kulları müstesnadır (onlar azap görmeyeceklerdir).” Bu iki âyet gurubunda yer alan müşriklerin cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep bağı kurma iddiaları çok mantıklı gerekçelerle şiddetle reddedilmektedir.

ııı. Mekkeli mürşikler yaratıcı Allah inancına sahip olmalarına rağmen, aracılar edindikleri, onları Allah’a yaklaştıran ve katında şefaatçiler olarak gördükleri için Yüce Allah bu türden kabulleri şirk saymakta ve kesinlikle reddetmektedir. Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/31’de şöyle buyurmaktadır: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Yüce Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış olarak belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını ortaya koymaktadır. Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır. Benzer içerikte cevabını Yüce Allah’ın verdiği bir başka örnek de daha önce yorumladığımız En‘âm 6/12. âyettir.

2. وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا “Ana babaya iyilik (edin)!” Yüce Allah farz ve saygın kıldığı esaslar çeçevesinde “ikinci” sıraya “ana-babaya iyi davranılması” görevini yerleştirmektedir ki biz buna “ana-babaya saygı hakkı” diyebiliriz.

Bu konuyu Bakara 2/83’te oldukça detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada kısa bir hatırlatmayla yetineceğiz. Kur’ân’da Allah’a kulluk ile ana-babaya iyilik çeşitli âyetlerde(9) birlikte zikredilmekte, adeta tevhidin bir unsuru gibi sunulmaktadır. Lokmân 31/14’te ana-babaya şükretmek Yüce Allah’a şükrün peşinden zikredilmektedir. Bu konu önceki şeriatlerde de böyle olduğu için, Bakara 2/83’te de geçtiği gibi İsrailoğullarına hitapta da aynı şekilde beyan edilmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ana-babaya iyilikle ilgili mesajlara yer verilirken vassaynâ fiili kullanılmakta,(10) Meryem 19/31-32’de beyan edildiği üzere, babasız dünyaya gelen Hz. İsâ’nın da annesine iyilik etmesinin emredildiği ifadede ise evsâ fiiline yer verilmektedir. Bu kullanımlar sonuçta aynı manayı içermektedir.

3. وَلَا تَقْتُلُوٓا اَوْلَادَكُمْ مِنْ اِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَاِيَّاهُمْ “Fakirlik korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin; (çünkü) sizi de onları da biz rızıklandırmaktayız.” Yüce Allah farz ve saygın kıldığı esaslar çeçevesinde “üçüncü” sıraya “çocukları öldürmeme” görevini yerleştirmektedir ki biz buna “çocuk hakkı” diyebiliriz.

Bu emir En‘âm sûresinin daha önce yorumunu yaptığımız 137 ve 140. âyetleriyle yakın ilgisi vardır. Bu emrin bir benzeri İsrâ’ 17/31’de şöyle geçmektedir: “Geçim endişesi ile (fakirlik korkusuyla) çocuklarınızı öldürmeyin; onları da sizi de rızıklandıran biziz. Çocukları öldürmek gerçekten büyük bir suçtur.” Yüce Allah rızık endişesiyle çocukları öldürmeyi yasaklamakta, özellikle rızık endişesinin son derece yersiz olduğunu, çünkü çocukları da ana-babalarını da kendisinin rızıklandırmakta olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da bir kez de İsrâ’ 17/31’de geçen اِمْلَاق imlâk kelimesi “fakirlik”(11) manasına gelmektedir.

Hem En‘âm 6/151’de hem de İsrâ’ 17/31’de zikredilmekte olan bu korkunç cinayetten söz eden ifadelerde sadece kız çocukları değil de اَوْلَاد evlâd kelimesi kullanılarak kız-erkek bütün çocuklar söz konusu edilmektedir. Buradan hareketle, âyette evrensel bir mesaj verildiğini, her ne sebeple olursa olsun, çocukları öldürmenin korkunç bir suç olduğunu, insana Yüce Allah’ın verdiği hayat hakkını hiç kimsenin onun elinden alma hakkının bulunmadığını unutmamak gerekmektedir. Çocuklar ana-babaya Yüce Allah’ın en büyük ödüllerinden, hediyelerinden birisidir; her biri birer emanettir.

Rızık endişesiyle veya başka bir nedenle ana rahmindeki çocukların öldürülmesi demek olan kürtaj ve benzeri uygulamalar, cinsiyeti beğenilmediği için kıyılan canlar olayın bilinen ve anlaşılabilen yönleridir. Ancak bir de çocukların haram gıdalarla beslenip adeta genlerinin bozulması veya helal-haram ayırımı yapmadan gerçekleştirilen beslenmeler de bir çeşit cinayettir. Bu nedenle, ana-babaların çocuklara yönelik en önemli görevlerinden birisi, onların “hayat hakkına saygı” göstermeleridir; diğeri de onları “helal gıdalarla beslemeleri”dir.

Buna ilave olarak, bir başka çok önemli görev de onları “güzel ahlakla yetiştirmek, ahlaken düzgün insan olmalarını sağlamak”tır. Hayat hakkı, helal gıdalarla beslenme ve güzel ahlakla yetiştirilmeleri noktasında çocukların ana-babaları üzerinde hakkı bulunduğunu bilmek ve bu uğurda gerekli çalışmaları yapmak Yüce Allah’ın çocuklarla ilgili olarak ana-babalara yüklediği en önemli görevler arasında yer almaktadır.

Abdullah b. Mes‘ûd’un rivayetine göre, bir sahâbi Nebî (as)’ın yanına gelip en büyük günahın hangisi olduğunu sormuş. Hz. Peygamber de cevap olarak önce putperestliği, ardından zinayı, sonrasında da yemeğine ortak olacağı korkusuyla çocuğunu öldürmeyi zikretmiştir.(12)

4. وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ “Çirkinliklerin açığına da gizlisine de yaklaşmayın!” Yüce Allah farz ve saygın kıldığı esaslar çeçevesinde “dördüncü” sıraya “açık ve gizli çirkinliklere yaklaşmama” görevini yerleştirmektedir ki biz buna “nefsin hakkı” diyebiliriz. Bu ifadenin düz cümle halinde ve başında harrame fiili kullanılarak dile getirilen değişik bir ifadesi A‘râf 7/33’te şu şekildedir: “De ki: Rabbim ancak açık ve gizli kötülükleri/çirkinlikeri haram kılmıştır.” Aynı şekilde “terk edin” manasında yasak içeren diğer bir ifade ise daha önce yorumladığımız En‘âm 6/120’de yer almaktadır ki buradaki الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesinin yerine orada الْاِثْم el-ism kelimesi getirilmiştir.

Çeşitli âyetlerde de ele aldığımız gibi, Rabbimizin bu âyette haram kıldığını haber verdiği ilk konu الْفَوَاحِش el-fevâhış denen açık ve gizli bütün “çirkinlikler”dir. Kur’ân’da dört kez(13) yer alan الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesi “açık ve gizli yüz kızartıcı, utanç verici, çirkin her bir davranış” demektir. Gerek giysiler, gerekse yiyecekler anlamında insan kaynaklı yasakların değil, Yüce Allah’ın belirlediklerinin önemli olduğu unutulmamalıdır. Çıplak tavaf eden ve bu esnada bazı hayvansal ürünleri yemeyenlere önceki âyette de burada da cevap verilmekte, Allah adına hiç kimsenin haram kılamayacağı özellikle ifade edilmek istenmektedir.

Âlimlerimize göre “açık çirkinlik”lerden kasıt, hac esnasındaki çıplak tavaftır; yani bir anlamda açıktan görünen çirkinliklerdir. Gizli olanı ise hem görünmeyen yerde ve şekilde yapılan zinadır;(14) hem de insanın kalbinden geçirdiği, başkalarının görmediği duygular, planlar, arayışlar vs. şeylerdir. Biz âyette özel bir hükmün değil, genel bir yasaklamanın yer aldığı kanaatindeyiz.

5. وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّت۪ي حَرَّمَ اللّٰهُ اِلَّا بِالْحَقّ “Allah’ın saygın kıldığı (öldürülmesini yasakladığı) canı haksız yere öldürmeyin!” Yüce Allah farz ve saygın kıldığı esaslar çeçevesinde “beşinci” sıraya “haksız yere insan öldürmeme”yi yerleştirmektedir ki biz buna “yaşama hakkı” diyebiliriz. Bu ifade İsrâ’ 17/33’te de geçmektedir.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, bu ve benzer âyetlerdeki حَرَّمَ harrame fiili hem “haram kılmak”; hem de “saygın ve muhterem kılmak” manasına gelmektedir. Mescid-i Harâm tamlamasındaki harâm kelimesi de “saygın, muhterem” manasına gelmektedir. Haksız yere cana kıymak insanlık tarihi kadar eskiye giden bir ahlaksızlıktır ve Yüce Allah’ın hakkına tecavüzdür. Bu bağlamda bir insan öldürme olayı olarak Mâide 5/27-31’de yer alan iki âdemoğlunun kıssasını örnek olarak zikredebiliriz.

Bakara 2/84’te yer aldığı üzere, İsrailoğullarına yönelik gerçekleştirilen “on emr”in içerisinde “kan dökmemek” de mevcuttur. Dahası, Mâide 5/32’deki şu ifade insan öldürmenin ne kadar korkunç bir eylem olduğunu ortaya koymaktadır: “Kim bir cana karşılık olmaksızın, yani yeryüzünde büyük bir fesat karşılığı olmaksızın bir cana kıyarsa bütün insanlığı öldürmüş gibidir. Kim de bir cana hayat verirse bütün insanlığa hayat vermiş gibidir.”

Nisâ’ 4/93’te kasten bir mümini öldürmenin cezası ebedi cehennem olarak belirlenmektedir. Furkân 25/68’de Rahmân’ın has kullarının özelliklerinden birisi Yüce Allah’ın haram kıldığı, saygın konuma getirdiği bir cana kıymamak şeklinde belirlenmiştir. Esasında insanoğlu Yüce Allah’ın şaheseridir; bu nedenle de “bir âdem bir âlemdir”.

Mâide 5/32’de de belirtildiği gibi, bir cana kıymak bütün insanlığı öldürmekle, bir cana hayat vermek de bütün insanlara hayat vermekle eşdeğer tutulmuştur. İnsan canına kıymak Yüce Allah’ın bir kitabını, bir âyetini yok etmek şeklinde bir cinayettir. Bu yüzden çocuk veya yetişkin herhangi bir insanı öldürmek hem insan hakkını ihlaldir, hem de Yüce Allah’ın hukukuna tecavüzdür; belirlediği hayat sistematiğine bir müdahaledir. Esasında insan öldürmek en büyük fesattır.

Âyette yer alan اِلَّا بِالْحَقِّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “haksız yere” veya “meşru bir hak için olması müstesna” ya da “haklı bir sebep olması hali hariç” manalarına gelmektedir. İnsan öldürmemek asıldır; bunun dışında “fiili savaş durumu”, “nefsi müdafaa” gibi kişinin kendi canını öncelemesi veya “kısas” gibi maktûlün karşılığında can talebi halleri dışında, her ne sebeple olursa olsun, başka bir insanı öldürmek çok büyük bir suçtur, çok büyük bir günahtır. Âyette dikkat çekilen ve vurgulanan husus “hiçbir cana kıymamak”tır; yoksa istisnaları üzerinde durmak değildir.

Konuyla ilgili olarak pek çok hadis vardır. Ancak belki de hepsini toparlayacağını düşündüğümüz bir tanesini aktarmakla yetineceğiz. Zira defalarca belirttiğimiz üzere, Hz. Peygamber’in sözleri Kur’ân’dan beslenmekte ve her birisinin arkasında mutlak surette bir âyet bulunmaktadır. İşte konuyla ilgili pek çok âyetten delil getirilerek beyan edilmiş olan bir örnek: Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “İnsanoğlu Rabbimizin binasıdır. Yüce Allah’ın binasını (yani eserini) yok eden (öldüren) kişi mel’undur.”(15)

6.ذٰلِكُمْ وَصّٰيكُمْ بِه۪ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “İşte bunlar (Allah’ın) size emrettikleridir. Umulur ki akıl edersiniz.” Yüce Allah bu âyette beş temel esas üzerinde durmakta ve insanların akıllarını çalıştırmaları için bunları emrettiğini beyan etmektedir. Burada ve sonraki iki âyetin sonunda da geçen وَصّٰي vessâ fiilleri, kelimenin yaygın manası olan “tavsiye etmek” şeklinde anlaşılmamalıdır. Bu fiil Yüce Allah’a nispet edildiğinde “emretmek” manası devreye girmektedir.(16) Nitekim benzer konuların işlendiği İsrâ’ 17/23-40 arası hükümlerin başında kadâ yani “hükmetmek, emretmek” fiili kullanıldığı için, Yüce Allah’a nispet edilen vessâ, evsâ, yûsî gibi fiileri de bu anlamda yorumlamak gerektiği kanaatindeyiz. Bu nedenle, bu âyet grubunda dile getirilen emirler ve yasaklar Yüce Allah’ın hayata dair belirlediği en temel ilkelerdir ve bunlar hak ettiği ölçüde ciddiye alınarak bu hayat yaşanmalıdır.

ıı. Dört Buyruk ve Zikir İlişkisi

وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَت۪يمِ اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ حَتّٰى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ وَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْم۪يزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا وَاِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰى وَبِعَهْدِ اللّٰهِ اَوْفُوا ذٰلِكُمْ وَصّٰيكُمْ بِه۪ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ “Yetişkinlik zamanına ulaşıncaya kadar en güzel olanın dışında yetimin malına sakın yaklaşmayın! Ölçü ve tartıyı adaletle yapın! Biz kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemeyiz. Söz söylediğiniz zaman, akraba bile olsa adil olun! Allah’a (verdiğiniz) sözü tutun! İşte bunlar (O’nun) size emrettikleridir. Umulur ki (gerçeği) hatırlarsınız.”

Âyetteki وَلَا تَقْرَبُوا ve lâ takrabû emri “ve yaklaşmayın”; مَالَ الْيَت۪يمِ mâle’l-yetîmi tamlaması “yetimin malına”; اِلَّا بِالَّت۪ي illâ billetî istisnası “(şöyle) olmasının dışında”; هِيَ hiye zamiri “o (davranış)”; اَحْسَنُ ahsenu kelimesi “en güzel olan(ın dışında)”;حَتّٰى يَبْلُغَ hattâ yeblüğa fiili “erişinceye kadar”;اَشُدَّهُ eşüddehû ifadesi “onun yetişkinliğine, erişkinliğine”;وَاَوْفُوا ve evfû emri “ve tam yapın”; الْكَيْلَ el-keyle kelimesi “ölçüyü”; وَالْم۪يزَانَ ve’l-mîzâne kelimesi “ve tartıyı”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi “adaletle”; لَا نُكَلِّفُ lâ nükellifu fiili “sorumlu tutmayız”; نَفْسًا nefsen kelimesi “hiçbir nefsi”; اِلَّا وُسْعَهَا illâ vüs‘ahâ istisnası “gücünün dışında”; وَاِذَا قُلْتُمْ ve izâ kültüm ifadesi “ve (şahitlikle ilgili) konuştuğunuz zaman”; فَاعْدِلُوا fa‘dilû emri “adaletli olun”;وَلَوْ كَانَ ve lev kâne ifadesi “(şöyle) olsa bile”; ذَا قُرْبٰى zâ kurbâ ifadesi “yakınlık sahibi, yakını”; وَبِعَهْدِ اللّٰهِ ve bi ‘ahdillâhi tamlaması “Allah’a verilen söze”;اَوْفُوا evfû emri “tam yapın, gereğini yerine getirin”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bunları”; وَصّٰيكُمْ vessâküm ifadesi “(Allah) size emretmiştir”; بِه۪ bihî ifadesi “bunu”; لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ le‘alleküm tezekkerûne ifadesi ise “gerçeği hatırlarsınız diye” demektir.

Burada ilahi emirlerin dört tanesi ve bunları düşünüp gerçeği hatırlamanın gerekliliği gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَت۪يمِ اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ حَتّٰى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ “Yetişkinlik zamanına ulaşıncaya kadar en güzel olanın dışında yetimin malına sakın yaklaşmayın!” Yüce Allah farz ve saygın kıldığı esaslar çeçevesinde “altıncı” sıraya “yetimin malına kötü niyetlerle yaklaşmama”yı yerleştirmektedir ki biz buna “yetimlerin hakkı” diyebiliriz.

İsrâ’ 17/34’te de dile getirildiği üzere, bu cümlede Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturmak için yetimlerin mallarına kötü niyetlerle yaklaşılmaması gerektiğini beyan etmektedir. Bu ifade gereği, yetimin malını “yemek” bir tarafa, kötü niyetlerle ona “yaklaşmak” bile haramdır. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/220, Nisâ’ 4/2, 6, 10, En‘âm 6/152 ve İsrâ’ 17/34. âyetlerde verilen bilgilerin mutlak surette göz önünde bulundurulması ve yetimlerin mallarıyla ilgili nasıl bir tutum içerisine girilmesi gerektiği unutulmamalıdır.

Kur’ân’da “yapmak” bir tarafa, “yaklaşma”nın bile yasaklandığı fiiller söz konusudur. Bunlar “açık ve gizli fuhşa”,(17) “yetimin malına”,(18) “zinaya”(19) ve “oruçla ilgili olarak Allah’ın belirlediği sınırlara”(20) yaklaşmamak şeklinde belirlenmiştir.

Belli bir yaş olgunluğuna gelmeden önce, yetimlerin yakınları onların mallarını koruyup kollamak ve başlarına bir şeyler gelmemesi için çaba sarfetmek zorundadırlar. Nitekim Bakara 2/220’de onların durumunu ıslaha çalışmanın çok daha hayırlı olacağı bildirilmektedir. Âyette geçenاِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَن ifadesi “en güzel olanın dışında”, “onun iyiliği için olmadıkça” demektir ki, buradaki asıl maksat, yetimlerin mallarına kötü niyetlerle yaklaşmanın yasak olduğunu bildirmektir. Kişiler yetimlerin mallarını korumak ve ticaretle onların artışını sağlamak(21) gibi yükümlülüklere muhataptırlar.

Âyette geçen اَشُدّ eşüdd kelimesi “erişkinlik, yetişkinlik çağı” manasına gelmekte, Nisâ’ 4/6’da da geçtiği üzere en yekberû kullanımından hareketle bu ifadenin “büyüme çağı, malına sahip olabilme yaşı” olduğu anlaşılmaktadır. Hatta Nisâ’ 4/6’da bu yaş nikâhla da ilişkilendirilmekte, dolayısıyla maksadın 12-13 değil, daha ileri yaşlar olduğu anlaşılmaktadır. Dahası, söz konusu âyette “nikâh çağına erdiklerinde kendilerinde bir ruşd yani bir yetkinlik, yetişkinlik olursa mallarının onlara verilmesi” emredilmektedir. Çünkü ergenlik çağı yetim bir çocuğun malına sahip çıkabilme ve onu doğru bir şekilde değerlendirebilmeye uygun olmayabilir.

Bu nedenle, âyette geçen اَشُدّ eşüdd kelimesine “erişkinlik, yetişkinlik çağı” demek en doğrusudur. Nitekim bazı müfessirlerimiz de bu yaşın 18 veya 30 olduğunu belirtmişlerdir.(22) Burada şu tespitte bulunabiliriz: İnsanlarda bülüğ çağı ergenliği, ruşd yetişkinliği, eşüdd ise yetişkinlikle birlikte erişkinliği ifade etmektedir.

“Yetim” kavramıyla ilgili detaylı açıklamaları Duhâ 93/9’da yapacağımız için burada detaya girmeyecek, sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Konuyla ilgili kelimeler Kur’ân’da 23 kez geçmektedir. Bu bağlamda yetîm,(23) el-yetîm(24) ve yetîmeyn(25) kelimeleri tekildir ve hepsi de (9) Mekkî sûrelerdedir. Buna karşılık el-yetâmâ(26) (14) kelimeleri ise çoğuldur ve Medenî sûrelerde geçmektedir. Bunun muhtemel sebebi, Mekke’de henüz devlet olmadığı için yetimlerle teker teker ilgilenilmesi gerektiğini öğretmek, Medîne’de ise artık kurumsal anlamda onlara sahip çıkılması gerektiğini göstermektir.

Emanetin en mukaddes olanlarından biri, bütünüyle topluma bırakılanlardır. Zira genellikle insanlar “nasıl olsa bakanı vardır; birileri sahip çıkar, onlarla ilgilenir; hatta ilgileniyorlardır” diyerek, yetimlerin bakımıyla direkt olarak ilgilenmeyebilirler. İşte bu zamanlarda onların hissettiği yalnızlığı tarif edebilecek ne bir kelime vardır; ne de başı okşanmayan bir çocuğun yaşadığı felaketi tarif edebilecek bir cümle bulunabilir. Bu yüzden Yüce Allah Kur’ân’da yetimlerle ilgili daima ayrı bir önem ve vurgu zikretmektedir.

2. وَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْم۪يزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا “Ölçü ve tartıyı adaletle yapın! Biz kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemeyiz.” Yüce Allah farz ve saygın kıldığı esaslar çeçevesinde “yedinci” sıraya “ölçü ve tartıda adaleti” yerleştirmektedir ki biz buna “ekonominin hakkı” diyebiliriz.

a)وَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْم۪يزَانَ بِالْقِسْطِ “Ölçü ve tartıyı adaletle yapın!” Yüce Allah ölçü ve tartıda adaleti emrederek toplumsal hayatta ekonomik haksızlıkların önüne geçmeyi hedeflemektedir. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Ölçtüğünüz zaman tastamam ölçün ve doğru terazi ile tartın! Bu tutum, hem daha hayırlıdır hem de sonuç itibariyle daha güzeldir.” Yüce Allah toplumsal hayatın en önemli unsurlarından birine dikkat çekmekte ve alış verişte vazgeçilmez prensip olan ölçünün doğru ve tastamam yapılması gerektiğini beyan etmektedir.

Bu âyette ölçü ve tartının tam yapılması konusunda الْقِسْط el-kıst kelimesi kullanılmaktadır. Kur’ân’da 15 kez(27) geçmekte olan bu kelime ile alış verişte “adaletin gözetilmesine ve bu işi dengeli, dürüstçe yapmaya” dikkat çekilmektedir.(28) Yüce Allah mesele çok önemli olduğu için, Kur’ân’da geçmiş milletlerden de bu konuda örnekler vermekte, bu tür yolsuzluk yapanların akıbetleri hakkında ibretlik bilgiler sunmaktadır.

Bu konuda Hz. Şu‘ayb’in Medyen’li kavmi çok ilginç bir örnektir: Konuyla ilgili olarak Hûd 11/84-85’te şöyle buyrulmaktadır: “Medyen’e de kardeşleri Şu‘ayb’i gönderdik. Dedi ki: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayın. Zira ben sizi hayır içinde görüyorum ve ben sizin için kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum. Ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı adaletle yapın. İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin. Yeryüzünde bozguncular olarak da dolaşmayın.”(29)

A‘râf 7/85 ve Şu‘arâ’ 26/181’de de beyan edildiği üzere, Hz. Şu‘ayb kavmine ekonomide ölçüyü, bu ölçünün getireceği adaleti, bu iki değerin oluşturduğu ekonomik ahlâkı önermekte ve onlara öğütte bulunmaktaydı. Çünkü ölçü ve tartıdaki haksızlıklar, yani yapılan yolsuzluklar, herkesi kuşatacak bir azabın nedeni olarak sunulmaktadır. Medyen’liler de peygamberlerinin öğüdüne kulak tıkadılar ve tarihten silinip gittiler.

Konuya vahyin geliş dönemleri itibariyle bakıldığında şunlar görülmektedir: Mutaffifûn sûresinin ilk grup âyetlerinin Medine’de indirilmiş olması muhtemeldir. Nitekim Medine’ye hicret edildiğinde oradaki ticaret erbabının ölçü ve tartıda hile yaptıkları ifade edilmektedir. Bu sebeple, Yüce Allah Mutaffifûn sûresinin ilk âyetlerini indirmiş,(30) Hz. Peygamber de Medine’lilere bu âyetleri okuyup şu yorumu yapmıştır:

“Beş şey, beş şeyle beraberdir. ‘Ya Rasûlallah, o beş şey nedir?’ diye sorulunca, Nebî (as) şu cevabı vermiştir: ‘Bir toplum verdiği sözde durmazsa Allah onlara düşmanlarını musallat eder. Allah’ın indirdiğinden başkası ile hükmederse aralarında yoksulluk artıp yayılır. İçlerinde çirkinlik ve fuhuş çıkarsa ölümler çoğalır. Tartıyı eksik yaparlarsa bitkiden yoksun bırakılırlar ve kıtlık ile cezalandırılırlar. Zekâtı vermezlerse onlardan yağmur tutulup eksiltilir.”(31)

Mutaffifûn kelimesi “alırken dolgun, baskı kurarak ve tam; satarken ise eksik ölçenler” demektir. Kelimenin bu anlamı, devam eden iki âyette ortaya konulmaktadır. Kelimenin kök anlamına bakıldığında “eksiltmek, kenarına kadar getirmemek, eksik ölçmek” gibi anlamlar görülse de, bizce bu kelime, Rabb’ca anlamı olan kelimelerdendir. Bilinen anlamlarının yanında, eğer bir kelimeye Yüce Allah tarafından ilave açılımlar yapılmışsa, bunlar anlamın vahiy dilindeki Kur’ancasını oluşturmaktadırlar. İşte mutaffif kelimesi de bunlardandır; çünkü kelimenin neyi ifade ettiği takip eden iki âyette açıklanmaktadır.

Güncel olarak bu kelimenin dilimizdeki karşılığı, “yolsuzluk yapanlar” şeklindedir. Bu ifade, bizce de yapılanı tam anlamıyla karşılamaktadır. Esasında yolsuzluklar artık şekil değiştirmiş, terazi ve diğer elektronik tartı aletleri, yerlerini masa başı hırsızlıklara terk etmiş, insanların gözüne baka baka onları aldatmanın her çeşidi yaygınlık kazanmıştır. Üstelik bunu yapanlar, çok maharetli bir iş yapıyormuş gibi davranıp, insanların bilgisizliğinden yararlanarak ve sûret-i haktan görünerek muhataplarını aldatma sanatları geliştirmişlerdir.

Aldatanlar aslında aldananlardır; ancak muhatap anlamasa da, kişi neyi, niçin ve nasıl yaptığını çok iyi bildiği için yaptığının hesabını verecek, yapılan kötülük ve aldatma, yapanın yanına kâr kalmayacaktır. Nitekim Hz. Peygamber “Aldatan (veya bizi aldatanlar) bizden değildir” buyurmaktadır.(32) Kur’ân’da vurgulanan husus, insanların aldatılmasının çirkinliğidir. Artık bunu kim ve nasıl yaparsa yapsın, söz konusu eylem, sahibini azabın ortasına itecek sonuçları verecektir. Çünkü tartıdaki eksiklik, imandaki zayıflığın sonucudur. Âhirete iman eksikliği, başka bir eksiklik doğurmuş, iman zayıflığı insanların aldatılmasına dönüştürülmüştür.

b) لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا “Biz hiç kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemeyiz.” Yüce Allah ele aldığı ve hükme bağladığı esaslar çerçevesinde hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklemeyeceğini beyan etmektedir.

Benzer bir cümlenin geçtiği Bakara 2/286’da da ifade ettiğimiz üzere, لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا “Hiç kimseye gücünün üstünde bir görev yüklemeyiz” cümlesi Kur’ân’da yedi yerde(33) geçmektedir. İfadenin kullanıldığı her bir yerde verilmek istenen mesaj gayet açıktır: Yüce Allah’ın verdiği emirler ve muhatapları sorumlu tuttuğu hususlar hem doğrudur ve insanın yararınadır; hem de yapılması kolaydır. Bu haliyle Kur’ân’da geçen bu ve benzer ifadeler aynı zamanda “iman” ve “salih amel işlemeye teşvik” manası da içermektedir.

Talâk 65/7’de “her zorluğun sonrasında kolaylık yaratılacağı”, İnşirâh 94/5-6’da ise “her zorlukla birlikte en az bir tür kolaylığın bulunduğu” beyan edilmektedir. Bu genel bilgiyi devam ettirmek üzere bu defa Leyl 92/4-10’da şöyle ifadeler yer almaktadır: “Muhakkak ki işleriniz çeşitlidir. (Bu nedenle) kim, (malını Allah rızası için) verir, duyarlı davranır ve en güzeli tasdik ederse, kolayı ona (daha da) kolaylaştırırız. Kim de cimrilik eder, kendi kendine yeterli olacağını sanır, en güzeli yalanlarsa ona da zoru kolaylaştırırız.” Demek ki Yüce Allah’ın emirleri yapılınca sonuç kolaylaşıyor; yasakları işlenince de aslında zor olan cehenneme giriş kolaylaştırılıyor. Belli ki bütün mesele kulun tercihinde ve iradesinde şekillenmektedir.

Yüce Allah hiç kimseye kaldıramayacağı yükü yüklemez; hiç kimseyi gücünün yetmeyeceği şeylerle de sorumlu tutmaz. Mâide 5/48, En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7’de yer alan bilgilere göre de Yüce Allah insanlara ne kadar imkân vermişse herkesi verdiği imkân kadar imtihana tabi tutacaktır. Esasında bu tür ifadelerin hepsi Bakara 2/286’da yer alan bir duanın da kabul edildiğinin bir delilidir: “Ey Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyleri yükleme; bizi onlarla sorumlu tutma!” Bazılarının sandığı veya iddia ettiği gibi, mahşerdeki sorgulama standart değildir; herkese aynı sorular da sorulmayacaktır. Aksi takdirde tam bir adaletsizlik söz konusu olurdu ki Rabbimiz hem adaletsizlikten hem de zulümden uzaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, imana ve sâlih amele konu olan her mesele tabiatı itibariyle kolaydır. Bakara 2/185 ve Mâide 5/6’da da bu gerçeğe dikkat çekilmektedir. Zaten dinde zorlamanın olmayacağının ilan edildiği Bakara 2/257’de de verilmek istenen mesaj bundan başka bir şey değildir. Yüce Allah’ın kolay dediği ve uygulanmasını kullarından istediği her türlü emir ve kaçınılmasını istediği her türlü yasak kullarının leyhinedir, kolaydır ve uygulanabilirdir, vesselâm.

3. وَاِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبٰى “Söz söylediğiniz zaman, akraba bile olsa adil olun!” Yüce Allah farz ve saygın kıldığı esaslar çeçevesinde “sekizinci” sıraya “şahitlikte doğruyu söyleme”yi yerleştirmektedir ki biz buna “hukukun ve adaletin hakkı” diyebiliriz.

Yüce Allah, insanların hakemlik veya şahitlik gibi konularda konuşurlarken kendi yakınlarıyla ilgili ve onların aleyhine bile olsa doğrudan ayrılmamaları gerektiğini emretmektedir. Çünkü adaletin dinlisi, dinsizi olmaz. Hakkın yerini bulması ve toplumsal hayatta birtakım zulum ve haksızlıkların ortadan kaldırılması için, bazen mahkeme şartlarında bazen de bilirkişilik konumunda insanların bilgisine başvurulabilir. Böyle durumlarda hakkı ve hakikati söylemek insan olmanın gereğidir.

Konuyla ilgili olarak birtakım âyetleri hatırlatmak gerekmektedir.

Bakara 2/140: “Allah tarafından kendisine (bildirilmiş) bir şahitliği gizleyenden daha zalim kim olabilir ki!”

Bakara 2/159-161: “İndirdiğimiz açık delilleri ve kitapta insanlara apaçık gösterdiğimiz hidâyet yolunu gizleyenlere hem Allah hem de bütün lânet ediciler lânet eder. Ancak tevbe edip durumlarını düzeltenler ve gerçeği açıkça ortaya koyanlar başkadır. Zira ben onların tevbelerini kabul ederim. Ben tevbeyi çokça kabul eden ve çokça esirgeyenim. (Âyetlerimizi tekrar) gizlemiş ve (bu şekilde) kâfir olarak ölmüşlere gelince, işte Allah’ın, meleklerin ve tüm insanların lâneti onların üzerinedir.”

Bakara 2/174-175: “Allah’ın indirdiği kitaptan bir şeyi gizleyip onu az bir paha ile değişenler yok mu, işte onların yiyip de karınlarına doldurdukları, ateşten başka bir şey değildir. Kıyamet günü Allah ne kendileriyle konuşur ve ne de onları temize çıkarır. Orada onlar için can yakıcı bir azap vardır. Onlar doğru yol karşılığında sapıklığı, mağfirete bedel olarak da azabı satın almış kimselerdir. Onlar ateşe karşı ne kadar dayanıklıdırlar!”

Bakara 2/284: “Göklerde ve yerdekilerin hepsi Allah’ındır. İçinizdekileri açığa vursanız da gizleseniz de Allah ondan dolayı sizi hesaba çekecektir. Sonra dilediğini affeder; dilediğine de azap eder. Allah her şeye kadirdir.”

Âl-i İmrân 3/187: “Allah, kendilerine kitap verilenlerden, ‘Onu mutlaka insanlara açıklayacaksınız, onu gizlemeyeceksiniz’ diyerek söz almıştı. Onlar ise bunu kulak ardı ettiler; onu az bir dünyalığa değiştiler. Yaptıkları alış-veriş ne kadar da kötüdür!”

Hz. Peygamber’e nispet edilen iki rivayeti de mutlaka hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Her kime (bildiği) bir konuda soru sorulur da o da onu gizlerse Allah ona Kıyâmet günü cehennem yularlarından birini takar.”(34) Benzer bir başka rivayette ise şöyle buyrulmaktadır: “Her kim bildiği bir bilgiyi gizlerse kıyamet gününde ağzına ateşten bir gem vurulmuş olarak gelir.”(35) Demek ki durum son derece vahimdir ve Müslümanlar böyle bir akıbetten şiddetle kaçınmalıdır.

İşte bütün bu âyetlerde ve naklettiğimiz rivayetlerde, bilinen gerçeklerin gizlenmemesi gerektiği gayet açık ifadelerle dile getirilmiş olmakta, aksi davranışlar müslümanların gündeminden çıkartılmak istenmektedir.

Doğru konuşmak ve gerçekleri gizlememek gerektiğiyle ilgili bu hatırlatmalardan sonra, bir de şahitlik esnasında gerçekleri gizlememeyle ilgili bazı âyetleri hatırlatmak gerekmektedir.

Nisâ’ 4/135: “Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendini, ana-babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun. (Haklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara (sizden) daha yakındır. Hislerinize uyup adaletten sapmayın, (şahitliği) eğer, büker (doğru şahitlik etmez), yahut şâhidlik etmekten kaçınırsanız (biliniz ki) Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Mâide 5/8: “Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi âdil davranmamaya itmesin. Adaletli olun; bu, Allah’a karşı duayrlılığa daha çok yakışan (bir davranış)tır. Allah’a karşı duyarlı olun. Allah yaptıklarınızı hakkıyla bilmektedir.”

Nahl 16/90: “Muhakkak ki Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder, çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.” Nisâ’ 4/57’de adaletin emredilmesindeki temel mesaj da bundan başka bir şey değildir.

İşte bu gibi âyetlerde Yüce Allah’ın adalete ne kadar değer verdiği, adaletsiz bir hayatın sürdürülemeyeceği, hukukun işleyişinde ve davaların hakkaniyetle sonuçlandırılmasında kişiler kendilerinin, ana-babalarının aleyhlerine bile olsa, hatta başka düşünceler sebebiyle fakirler için de zenginler için de gerçekleri söylemekten geri durmamaları gerektiği üzerinde durulmaktadır. Hatta birilerine bir konuda kızılmış olsa da aynı kişilere başka konularda adaletsizlik yapılmaması gerektiği beyan edilerek, hukukun tecellisi için ne kadar titiz davranılması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

4. وَبِعَهْدِ اللّٰهِ اَوْفُوا “Allah’a (verdiğiniz) sözü tutun!” Yüce Allah farz ve saygın kıldığı esaslar çeçevesinde “dokuzuncu” sıraya “Allah’a verilen sözlerin tutulması”nı yerleştirmektedir ki biz buna “sözleşmelerin hakkı” diyebiliriz.

Verilen sözlerin gereğinin yerine getirilmesiyle ilgili olarak İsrâ’ 17/34’te de şöyle buyrulmaktadır: “Verdiğiniz sözü de yerine getirin! Çünkü verilen söz, sorumluluğu gerektirir.” Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturmak için hayati bir önem arz eden bir konuya değinmekte ve verilen sözlerin tutulmasını, çünkü sözlerden de akitlerden de sözleşmelerden de muhatapların mahşerde sorgulanacağını haber vermektedir.

Mâide 5/1’de de ele aldığımız ve Mü’minûn 23/8’de de ifade edeceğimiz üzere, âyetteki “ahd” kavramı çerçevesinde Kur’ân’da 8 kez yer alanعَهْد اللّٰهِ ‘ahdüllâh “Allah’ın ahdi” tamlaması,(36) “Yüce Allah’a verilen söz” demektir. Bu ise Yüce Allah’ın insanı yarattığı fıtratla uyumlu yaşamak anlamına gelmektedir.

a) “Ahde vefa” yani ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, insanların birbirlerine çeşitli vesilelerle verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir. Dahası, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir. Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün sözleri tutmak demektir. Bu arada Mâide 5/1’de emredilen “Sözleşmelere sadakat göstermek” de elbette bu kapsamda yer almaktadır. Bu çerçevede Bakara 2/177, Mâide 5/1, En‘âm 6/152, Ra‘d 13/19-24, Nahl 16/91, İsrâ’ 17/34, Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32 gibi âyetlerde ele alınan konular bu bağlamda çeşitli bilgiler içermektedir.

b) Yüce Allah sırât-ı müstakîm dediği “dosdoğru yol”un on temel esasını saydığı En‘âm 6/151-153’te “Allah’a verilen sözü tutmayı” maddeler arasında zikretmektedir. Yüce Allah’a verilen sözü tutmak Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konulardandır. Nitekim Nahl 16/91’de Yüce Allah kendisine verilen sözlerin tutulması ve yeminlerin bozulmaması gerektiğini emretmektedir; bu arada Yüce Allah’ı kefil tutmanın sorumluluğu özellikle hatırlatılmaktadır.

c) İsrâ’ 17/34’te, verilen sözün gereğini yerine getirmek emredilmekte ve verilen her sözden dolayı kişilerin sorumlu tutulacakları beyan edilmektedir.(37) Bu arada sosyal hayatı ayakta tutacak bazı esasların sıralandığı Ra‘d 13/19-24. âyetlerde ilk madde “Allah’a verilen sözü tutmak” şeklinde belirlenmektedir. İyilik sahiplerinin ve muttakilerin özelliklerinin sayıldığı Bakara 2/177’de, verdikleri sözün gereğini yerine getirenler de sıralamada yer almıştır.

d) Bakara 2/27 ve Ra‘d 13/25’te “Allah’a verilen sözü bozanlar” ziyana uğrayanlar ve lanete uğrayacak kişiler olarak tanıtılmaktadır. Bu arada çeşitli âyetlerde(38) “Allah’a verilen sözü az bir bedel karşılığında satmama”yla ilgili de çok önemli uyarılarda bulunulmakta, bunu yapanlara Yüce Allah’ın mahşerde konuşmayacağı, onların yüzlerine bakmayacağı ve onları arındırmayacağı özellikle beyan edilmektedir.

e) Yüce Allah’a verdiği sözü tutanlar elbette kulluk görevlerini yerine getirenlerdir. İman, ahlâk, sosyal hayat ve ibadet gibi alanlarda görev ve sorumluluklarını bilerek yaşayanlar ahitlerini yerine getirmiş olacakları için Yüce Allah da onlara olan ödül verme ve cennete sokma sözünü yerine getireceğini beyan etmektedir.(39)

f) Hz. Peygamber, emanete riayetin ve verilen sözü tutmanın ne kadar önemli olduğunu beyan etmek üzere münafıkların çeşitli özelliklerini sayarken dört davranışa dikkat çekmektedir: “Emanete hıyanet etmek, konuştuğunda yalan söylemek, söz verdiğinde sözünde durmamak ve düşmanlığında haddi aşmak.”(40) Nebî (as)’ın özetlediği bu davranış bozuklukları, aslında fıtrat sözleşmesini bozmanın ve şeytandan yana olmanın apaçık bir sonucudur.

Aynı şekilde Enes (ra), Hz. Peygamber’in bir hutbesinde şöyle buyurduğunu nakletmektedir: “Dikkat edin, emaneti olmayanın imanı yoktur; ahdi olmayanın da dini yoktur.”(41) Bu son derece çarpıcı ve sarsıcı tanıtımdan sonra başka bir söze ihtiyaç olmadığını ifade etmek durumundayız.

Konuyu ele aldığımız bu bağlamda tutulmaması gereken yeminlerin bulunduğunu da hatırlatmalıyız. Bakara 2/224’te şöyle buyrulmaktadır: “Yeminlerinizden dolayı Allah’ı (O’nun adını), iyilik etmenize, O’na karşı takvâlı (duyarlı) olmanıza ve insanların arasını düzeltmenize engel kılmayın! Allah işitendir; bilendir.”

İşte bu âyette de dile getirildiği gibi, insanlar yapılması gereken görevleri yapmamak için yemin ederlerse, böyle bir yeminin geçerli olmadığı da unutulmamalıdır. Nitekim Tahrîm 66/1-2’de bu konuda verilen şu örnek bilgi de harikadır: “Ey Peygamber! Eşlerinin rızasını gözeterek Allah’ın sana helâl kıldığı şeyi niçin kendine haram ediyorsun? Allah çok bağışlayandır; çok esirgeyendir. Allah, (gerektiğinde) yeminlerinizi bozmanızı size farz kılmıştır. Sizin yardımcınız Allah’tır. O, bilendir; hikmet sahibidir.”

5. ذٰلِكُمْ وَصّٰيكُمْ بِه۪ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ “İşte bunlar (O’nun) size emrettikleridir. Umulur ki (gerçeği) hatırlarsınız.” Yüce Allah önceki âyette yer alan “beş” temel esasa ilave olarak bu âyette “dört” temel esas üzerinde durmakta ve insanların aslında fıtratlarına yazdığı gerçekleri hatırlamaları için bunları emrettiğini beyan etmektedir.

Vahyin bir adı da zikr, zikrâ, tezkirah’tır. Kur’ân’a bu ismin verilme sebebi, Yüce Allah’ın insan fıtratına kodladığı temel öğretileri ve değerleri, gönderdiği bu son vahiy ile aynı doğrultuda şekillendirmesidir. Eğer vahyin ortaya koyduğu bu temel değerler ve ilkeler doğru bir şekilde anlatılıp anlaşılsa insan fıtratıyla vahyin aynı progamın ikiz kardeşleri olduğu kolayca fark edilebilecektir.

ııı. Sırât-ı Müstâkim ve Takvâ İlişkisi

وَاَنَّ هٰذَا صِرَاط۪ي مُسْتَق۪يمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَب۪يلِه۪ ذٰلِكُمْ وَصّٰيكُمْ بِه۪ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ “Şüphesiz ki bu benim doğru yolumdur; ona uyun! (Başka) yollara uymayın! (O yollar) sizi (Allah’ın) yolundan ayırır. İşte bunlar takvâlı (duyarlı) olmanız için (Allah’ın) size emrettikleridir.”

Âyetteki وَاَنَّ هٰذَا ve enne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; صِرَاط۪ي sırâtî tamlaması “benim yolum(dur)”; مُسْتَق۪يمًا müstakîmen kelimesi “dosdoğru”; فَاتَّبِعُوهُ fettebi‘ûhu emri “ona tâbi olun, uyun”; وَلَا تَتَّبِعُوا ve lâ tettebi‘û emri “ve sakın uymayın”; السُّبُل es-sübüle kelimesi “(başka) yollara”; فَتَفَرَّقَ fe teferraka fiili “(yoksa) ayrı düşürür”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizi”;عَنْ سَب۪يلِه۪ ‘an sebîlihî ifadesi “O’nun yolundan”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bunları”; وَصّٰيكُمْ vessâküm ifadesi “(Allah) size emretmiştir”; بِه۪ bihî ifadesi “bunu”; لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ le‘alleküm tettekûne ifadesi ise “duyarlı olasınız diye” demektir.

Burada son iki âyette sayılan ilkelerin sonuncusu olarak Allah’ın yolunu takip ile başka yollara sapmamanın önemi gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنَّ هٰذَا صِرَاط۪ي مُسْتَق۪يمًا فَاتَّبِعُوهُ “Şüphesiz ki bu benim doğru yolumdur; ona uyun!” Yüce Allah farz ve saygın kıldığı esaslar çeçevesinde “onuncu” sıraya “dosdoğru yolum” dediği sırât-ı müstakîmi takip etme”yi yerleştirmektedir ki biz buna “dinin hakkı” diyebiliriz. Yüce Allah insanların takip edip yaşamaları gereken yolunun adını bu şekilde sırât-ı müstakîm olarak belirlemiştir ve kullarının işte bu yolu takip etmesi gerektiğini kendilerine emretmiştir.

a) Sırât-ı müstakîm kavramı hakkında hem Fâtiha 1/6’da hem de daha önce yorumladığımız En‘âm 6/87 ve 126’da geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: “Dosdoğru yol” anlamına gelen sırât-ı müstakîm tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmektedir. Her namazın her rekâtında tekrarladığımız Fâtiha’da sırât-ı müstakîmi istememiz gerektiği öğretilmektedir.

Sırât-ı müstakîm, “dâr-ı selâmdır; yani barış ve esenlik yurdudur; hayat tarzıdır; İslâm’dır, Kur’ân”dır.(42) Sırât-ı müstakîm, “hidayet ve istikamet üzere olmaktır”;(43) “dînî esasların, dînî hassasiyetlerin ve hayatı çepeçevre kuşatan prensiplerin bütünüdür”;(44) “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberler, hakikatı tasdik edenler, hakka şahit olanlar ve özü sözü bir salihlerin yoludur”;(45) “içini Yüce Allah’ın doldurduğu ve sınırlarını O’nun belirlediği sapmaz hakikat yoludur.”

b) Yüce Allah’ın dosdoğru yolum dediği bu yola uymanın zorunluluğuyla ilgili olarak A‘râf 7/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinizden size indirilen (Kur’ân’a) uyun!” En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/155, A‘râf 7/3, Lokmân 31/21, Zümer 39/55’te ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği de ifade edilmektedir ki sonuçta varılacak nokta vahye uymaktır.

Bu üç grup âyetten ortaklaşa anlaşılan nokta, prensip olarak vahye, insan olarak da Hz. Peygamber’e tabi olmak gerektiğidir; çünkü Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi, o, üsve-i hasenedir; en güzel örnektir, rol modeldir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in tâbi olduğu esas da vahiy olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

2. وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَب۪يلِه۪ “(Başka) yollara uymayın! (O yollar) sizi (Allah’ın) yolundan ayırır.” Yüce Allah vahye uymanın gerekliliğini beyan ettikten sonra, bu defa “başka yollara tâbi olunmaması”nın zorunluluğuna değinmekte ve gerekçeyi de “başka yolların insanları Allah’ın yolundan ayrı düşürmesi” şeklinde belirlemektedir. Yüce Allah “karanlıklar” anlamında “çoğul” olan ez-zulümât, “aydınlık” için “tekil” olan en-nûr kelimesini kullandığı gibi kendi yolu için “tekil” olarak صِرَاط sırât kelimesini kullanmasına rağmen, başka yollar için “çoğul” olarak السُّبُل es-sübül kelimesini zikretmiştir. Bunun sebebi, cehalet karanlıklarının çok olmasına karşılık aydınlığın tek olmasıdır; hakkın ve hakikatin yolunun da tek olmasına karşılık bâtıl yolların çok oluşudur.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/3’te şöyle buyrulmaktadır: “O’nun peşi sıra (onu bırakıp da) başka dostlara uymayın! Ne kadar da azınız gerçeği hatırlıyorsunuz!” Bu cümlede vahyin dışında, onun peşi sıra başka şeylere uymamak gerektiği hatırlatılmaktadır.

A‘râf 7/3. âyettekiمِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra, O’nun dışında, O’nu bırakıp da” gibi anlamlar vermekte, vahyi dışlamanın veya onu ikinci plana itmenin büyük bir yanlışlık ve hata olduğu, dolayısıyla Yüce Allah’ın emrine isyan manasına geldiği ifade edilmiş olmaktadır. Vahyin dışında herhangi bir şeye tâbi olmak, o şeyin üstünlüğünü ve etkinliğini kabul etmek demektir ki vahye göre bu tavır Kur’ân’ı dışlamayı veya ikinci plana itmeyi beraberinde getirmektedir.

Sadece dışlamak değil, vahyi ikinci plana itmek de korkunç bir hatadır. Her ne kadar söylemde ilk sırada zikredilse de pratikte Kur’ân’a biçilen rol ne yazık ki onu sıralamanın altlarına itmekten başka bir şey değildir. A‘râf 7/3. âyeti “vahyin dışında dostlara tâbi olmayın” şeklinde anlayınca, her ne kadar sorun gözükmüyorsa da “onun peşi sıra başka dostlara uymayın” ifadesi arasında büyük farklar vardır. “Vahyi ikinci plana itmek” anlamına yakından bakıldığında ne demek istediğimiz çok net bir şekilde görülecektir.

Kur’ân’da peşine gidilmemesi emredilen şeyler “şeytanın izleri”,(46) “heva, heves, arzular”(47) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “Allah’ın yolunun dışındaki yollar”(48) diye tanıtılmaktadır. Bütün bunlar sonuçta vahyi dışlamak manasına gelmekte, onun belirlediği yolları tanımamayı göstermektedir. Çünkü şeytanın daveti daima vahyi unutmak ve onu uygulamamak şeklindedir. İnsanların arzu ve hevesleri de şeytani duygulara esir olunca depreşir. Sonuç olarak bakıldığında bu gibi hususların hepsi Yüce Allah’ın sırât-ı müstakîm adını verdiği “hak yol”un dışındaki sapkınlık yollarıdır ki bu yollar kişiyi Allah’ın yolundan ayırır ve onların ucu da cehenneme açılmaktadır.

3. ذٰلِكُمْ وَصّٰيكُمْ بِه۪ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ “İşte bunlar takvâlı (duyarlı) olmanız için (Allah’ın) size emrettikleridir.” Yüce Allah önceki iki âyette yer alan dokuz temel esasa ilave olarak bu âyette son bir temel esas üzerinde durmakta ve insanların ancak bu şekilde muttaki, yani duyarlı olabileceklerini, hak ve hakikat ehli olabileceklerini ortaya koymaktadır. Kişiler öncelikle ilahi prensipler noktasında akıllarını kullanacaklar, ardından o gerçekleri fıtratlarıyla buluşturacaklar, sonrasında ise takvâya ulaşacaklardır. Demek ki aklını kullanmayanların ve gerçekleri fark etmeyenlerin muttaki olması mümkün değildir.

“Takvâ” kavramı hakkında Bakara 2/2’de oldukça geniş bilgilendirmede bulunduğumuz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim. Takvâ sahibi olmak demek, günahlara karşı korunkalı olmak demektir; sorumluluğunu bilmek, sorumlu davranışlar ortaya koymak ve nihayet duyarlı davranmak demektir. Aklını çalıştırabilen, gerçekleri farkedebilen ve sonunda takvâya erişebilen yiğitlere selam olsun.

İbn Mes‘ûd şöyle rivayet etmiştir: “Rasûlüllah (as) bir gün bize düz bir çizgi çizdi ve ‘Bu, rüşd yoludur (sırât-ı müstakîmdir)’ dedi. Sonra bu çizginin sağından ve solundan da çizgiler çizdi ve ‘bunlar da birtakım yollardır ki her birinin başında şeytan vardır; ona çağırır’ buyurdu ve sonra bu âyetleri okudu.”(49) Hz. Peygamber’in bu harika hadisine ilave edilecek başka bir söze gerek duymuyoruz.

b) İlâhi Mesajların Gönderilme Gerekçesi

Yüce Allah, sûrenin 154-157. âyetlerinde ilahi vahiylerin ortak mesajlar içerdiğini göstermesi bakımından Hz. Mûsâ’ya da “iyilik edenlere ilahi nimeti tamamlamak, her şeyi açıklamak için, ayrıca hidâyet ve rahmet maksadıyla el-Kitâb’ı verdiğini” beyan etmekte, Kur’ân’ın bir bereket kaynağı olduğunu, ona tabi olup muttaki olunabileceğini, böylece rahmet ve merhamete ulaşılacağını bildirmektedir.

Ardından, vahyin gönderilmesi gayesi bağlamında inkârcıların bir bahane olarak “Kitap, sadece bizden önceki iki topluluğa (Yahudilere ve Hıristiyanlara) indirildi, biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik”; ayrıca “Yahut ‘el-Kitâb (ilahi mesaj) bize indirilseydi, biz onlardan daha çok doğru yolda olurduk” demelerinin engellendiği bildirilmektedir.

Bunun sonrasında, muhataplara Yüce Allah’tan açık bir delil, hidâyet ve rahmet geldiği, Allah’ın âyetlerini yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalim olunamayacağı, âyetlerden yüz çevirenleri, yüz çevirmelerinden ötürü azabın en kötüsüyle cezalandıracağı haber verilmektedir.

ı. Hz. Mûsâ’ya Verilen Kitabın Misyonu

ثُمَّ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ تَمَامًا عَلَى الَّذ۪يٓ اَحْسَنَ وَتَفْص۪يلًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَعَلَّهُمْ بِلِقَآءِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ “Sonra iyilik edenlere (nimetimizi) tamamlamak ve her şeyi açıklamak için, bir rehber ve rahmet olarak Musa’ya da Kitabı vermiştik. Umulur ki Rableriyle buluşmaya iman ederler.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اٰتَيْنَا âteynâ fiili “vermiştik”; مُوسَى mûsâ kelimesi “Mûsâ’ya”; الْكِتَاب el-kitâbe sözcüğü “kitabı, vahyi”; تَمَامًا temâmen kelimesi “tamamalamak için”; عَلَى الَّذ۪يٓ اَحْسَنَ ‘alellezî ahsene ifadesi “iyilik eden kişilere”; وَتَفْص۪يلًا ve tafsîlen kelimesi “ve ayrıntılı bir şekilde açıklamak için”; لِكُلِّ شَيْءٍ likülli şey’in ifadesi “her şeyi”; وَهُدًى ve hüden kelimesi “ve hidayet, yol gösterici olarak”; وَرَحْمَةً ve rahmeten “ve rahmet olarak”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”;بِلِقَآءِ رَبِّهِمْ bilikâi rabbihim tamlaması “Rableriyle buluşmaya”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “iman ederler” demektir.

Burada ilahi tebliğ konularından birisi hatırlatılmakta ve Hz. Mûsâ’ya verilen el-Kitâb gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ تَمَامًا عَلَى الَّذ۪يٓ اَحْسَنَ وَتَفْص۪يلًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَة“Sonra iyilik edenlere (nimetimizi) tamamlamak ve her şeyi açıklamak için, bir rehber ve rahmet olarak Musa’ya da Kitabı vermiştik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve dile getirdiği evrensel manadaki “on emri” zikrettikten sonra, bu defa benzer hakikatleri içerecek şekilde daha önce el-Kitâb’ı da Hz. Mûsâ’ya vermiş olduğunu bildirmektedir.

a)ثُمَّ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ “Sonra (yine de ki), Mûsâ’ya da el-Kitâb’ı vermiştik.” Burada yer alan ثُمَّ sümme edatı genelde verdiği “sonra” anlamına alınacaksa, sözü edilen “on madde” aktarıldıktan sonra, Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya el-Kitâb’ı verdiğini Hz. Peygamber’in ilan etmesini kendisinden istemiş demektir. Ancak söz konusu edat bir olayın sonralığını ortaya koymanın ötesinde, bir haberin aktarılmasındaki öncelik ve sonralığı da ortaya koyabilir. Nitekim En‘âm 6/151. âyetin başındaki قُلْ kul emrinin burada da gizli olarak bulunduğu kabul edilmektedir ki bu duurmda maksat, “önce on emri anlat; sonra da bu gerçeği hatırlat” demektir.

Son vahyin gönderilmesinden sonra Hz. Mûsâ’ya el-Kitâb’ın verilmesi elbette söz konusu değildir. Asıl gaye, burada sayılan on maddenin önceki şeriatlerde de aynı şekilde muhafaza edildiğini ve peygamberlerin aynı prensipleri ümmetlerine aktardıklarını ortaya koymaktır. Bazı müfessirlerimiz ise ثُمَّ sümme edatının vâv harfi yerinde olduğunu ve “sonralık” manası vermediğini belirtmişlerdir.(50) Bu durumda zaten herhangi bir sorun kalmamaktadır.

Âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesi Hz. Mûsâ’ya verilen ilahi mesajlardır, ilahi kelamdır, levhalardır. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi bu kelimeden maksat Tevrat değildir;(51) Tevrât’ın Hz. Mûsâ’ya verilen bölümüdür. Zira Tevrat bütün İsrailoğlu peygamberlerine gönderilen ilahi mesajların bütününe verilen genel bir isimdir.

b) Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya verdiğini bildirdiği ilahi kelamın veriliş gayesini şöyle dile getirmektedir:

ı.تَمَامًا عَلَى الَّذ۪يٓ اَحْسَنَ “İyilik edenlere (nimetimizi) tamamlamak için.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya gönderdiği ilahi mesajın veriliş gayesini “muhsinlere yani işini güzel yapanlara yönelik nimetini tamamlamak” şeklinde beyan etmektedir. Yüce Allah son ümmete ilahi mesajlarını gönderirken “size olan nimetimi tamamladım” dediği gibi, daha önce Hz. Mûsâ’ya vahyedilen kitabın da o ümmete yönelik nimeti tamamlayıcı bir nitelik taşıması gayet normaldir ve anlaşılabilirdir.

ıı. وَتَفْص۪يلًا لِكُلِّ شَيْءٍ “Her şeyi açıklamak için.” Hz. Mûsâ’ya verilen Kitâb’ın verilişiyle ilgili bir başka gayesini “her şeyi açıklamak” olarak zikretmektedir. Bu gerekçe, içerdiği hükümler ve esaslar itibariyle bir ümmetin hayatında kendilerine gerekli olan dini, hukukî, ahlâkî vs. her ne varsa onları apaçık bir şekilde ortaya koyucu oluşu demektir. İlahi mesajlarda kapalı, anlaşılamaz ve uygulanamaz prensipler söz konusu olmayacağı için Hz. Mûsâ’ya verilen kitabın durumu da bu şekilde dile getirilmektedir.

ııı. وَهُدًى وَرَحْمَة“Hidâyet ve rahmet olsun diye.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya verdiği kitabın ona veriliş gayelerinden diğer ikisini ise “insanlara ‘hidayet’ oluşu” ile “merhametinin tecellisi” olarak belirlemektedir. Sayılan bu özellikler sadece Hz. Mûsâ’ya verilen kitabın değil, bütün peygamberlere verilen ilahi mesajların ortak özellikleri arasında yer almaktadır. Yüce Allah önceki üç âyette dile getirdiği on prensibin de esasında bu özelliklerle birebir ilişkili olduğunu dolaylı olarak ortaya koymuş olmaktadır.

2. لَعَلَّهُمْ بِلِقَآءِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ “Umulur ki Rableriyle buluşmaya iman ederler.” Yüce Allah gündeme getirdiği Hz. Mûsâ’ya verdiği kitabın indiriliş gayesini sonuç itibariyle gerekçelendirmekte ve “mahşerde Allah’ın huzuruna çıkıp hesap vermeye iman etmelerinin sağlanmasını hedeflediğini dile getirmektedir. Bütün ilahi öğretiler muhataplarında doğru bir Allah inancı -ki bu inanç melek, kitap ve risalet algısını da beraberinde getirir- ile âhiret bilinci sağlamayı hedeflemektedirler. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda da bu gerekçe beyan edilmekte, doğru bir ahiret inancının önemi gözler önüne serilmektedir. “Allah’a kavuşmaya iman” O’nun huzurunda diriltilip hesaba çekileceğine imandır; sanıldığı gibi bunun dünya şartlarında “Allah’a ulaşmayı dilemek” gibi anlaşılamaz ve delilsiz herhangi bir anlam boyutu kesinlikle söz konusu değildir.

ıı. Kur’ân’ın Gönderilme Gerekçesi

وَهٰذَا كِتَابٌ اَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ اَنْ تَقُولُوٓا اِنَّمَآ اُنْزِلَ الْكِتَابُ عَلٰى طَآئِفَتَيْنِ مِنْ قَبْلِنَا وَاِنْ كُنَّا عَنْ دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِل۪ينَ “İşte bu (Kur’an da) bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır. Ona uyun ve takvâlı (duyarlı) olun ki size merhamet edilsin! ‘Kitap, sadece bizden önceki iki topluluğa (yahudi ve hristiyanlara) indirildi. Doğrusu biz onların okumasından habersizdik.’ dersiniz diye (Kur’an’ı indirdik).”

Buradaki وَهٰذَا ve hâzâ kelimesi “işte bu”; كِتَاب kitâbun sözcüğü “kitap(tır), vahiy(dir)”;اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu indirdik”; مُبَارَك mübârakün kelimesi “bereket kaynağı(dır)”;فَاتَّبِعُوهُ fettebi‘ûhu emri “ona uyun”;وَاتَّقُوا vettekû emri “ve takvalı, duyarlı olun ki”; لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ le‘alleküm turhamûne ifadesi “merhamet edilesiniz diye”; اَنْ تَقُولُوا en tekûlû ifadesi “(şöyle) dersiniz diye”;اِنَّمَآ اُنْزِلَ innemâ ünzile edilgen fiili “mutlak surette, ancak ve ancak indirildi”; الْكِتَابُ el-kitâbu kelimesi “vahiy, bu kitap”; عَلٰى طَآئِفَتَيْنِ ‘alâ tâifeteyni ifadesi “(şu) iki gruba”; مِنْ قَبْلِنَا min kablinâ ifadesi “bizden önceki”;وَاِنْ كُنَّا ve in künnâ fiili “biz (şöyle) idik, (şöyle) olmuştuk”; عَنْ دِرَاسَتِهِمْ ‘an dirâssetihim ifadesi “onların okumalarından”; لَغَافِل۪ينَ leğâfilîne kelimesi ise “elbette habersizler” demektir.

Burada Kur’ân’a tabi olmanın önemi ve inkârcıların ileri sürebilecekleri mazeretlerinin kalmaması gündeme getirilmektedir.

1. وَهٰذَا كِتَابٌ اَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “İşte bu (Kur’an da) bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır. Ona uyun ve takvâlı (duyarlı) olun ki size merhamet edilsin!” Yüce Allah bu âyette tıpkı Hz. Mûsâ’ya verdiği el-Kitâb gibi Kur’ân’ın da bir bereket kaynağı olduğunu, bütün muhatapların ona tâbi olması ve böylece Allah’a karşı muttaki olmaları gerektiğini, nihayet merhamete eriştirileceklerini belirtmektedir.

a) وَهٰذَا كِتَابٌ اَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ “İşte bu (Kur’ân da), bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır.” Kur’ân’ın bereket kaynağı oluşuyla iligili ifadeler En‘âm 6/92, Enbiyâ’ 21/50 ve Sâd 38/29 gibi âyetlerde de geçmektedir. Vahyin bu özelliğiyle ilgili detay vermeye gerek yoktur. Zira “vahyin bereket kaynağı oluşu”, hem kaynağı itibariyledir; hem de içerdiği hikmet dolu prensipler sebebiyledir. Kur’ân feyz ve bereketinde sınır olmayan ilahi bir sofradır.

Kur’ân’da sekiz âyette(52) geçen مُبَارَك mübârak kelimesi “bereketle donatılmış” demektir. Bunların dört tanesinde Kur’ân’ın,(53) diğerlerinde ise Kâbe’nin,(54) Hz. İsa’nın,(55) Hz. Nûh’un gemiden ineceği yerin(56) ve bir de yağmurun(57) sıfatı olarak zikredilmektedir. Bu kelimenin mübârakeh kalıbı da dört âyette(58) zikredilmektedir.

b) فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا “Ona uyun ve takvâlı (duyarlı) olun!” Vahye tâbi olmak En‘âm 6/153’te de belirtildiği gibi, sınırlarını Yüce Allah’ın belirlediği sırât-ı müstakîme tâbi olmaktır.

ı. A‘râf 7/3’te vahye tâbi olmanın gerekliliğine özellikle dikkat çekilmektedir. Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin gayesi “insanların ona tâbi olması”dır. Bu konuyu En‘âm 6/153’te geniş bir şekilde ele almıştık Bu nedenle aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadede bereket kaynağı olan “Kur’ân’a tâbi olmak”la “takvâ sahibi olabilmek” peşpeşe getirilmektedir. Anlaşılıyor ki muttakî olmak için furkân olan Kur’ân’a tâbi olmak gerekmektedir. Eğer bu başarılırsa, yani furkân olan Kur’ân’a uyulursa, Enfâl 8/29’a göre Yüce Allah bu kişilere yeni bir furkân ikram edecektir. Muttakî olmanın dünya hayatındaki en önemli sonuçlarından birisi furkân sahibi olmaktır ki özellikle dinî konularda doğru ve yanlışın ayırt edilebilmesi imkânı veren bu muhteşem değer, hayata anlamını kazandıran en muhteşem ödüllerden birisidir; belki de birincisidir. Din adına neyin doğru neyin yanlış olduğunun karmakarışık olduğu ve her kafadan bir sesin çıktığı bir ortamda dinî konularda yanlışlara karşı doğruyu belirleyebilme gücü tarifi imkânsız bir hazdır. Bu bereket kaynağından kana kana doyabilen yiğitlere selam olsun.

c) لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Umulur ki merhamete eriştirilirsiniz.” Yüce Allah bu âyette bereket kaynağı ve furkân olan Kur’ân’a tabi olmayı muttaki olmanın şartı olarak zikretmektedir. Eğer furkân olan Kur’ân’a tabi olunursa kişi muttaki olur. Eğer kişi bu şekilde davranarak muttaki olmayı başarırsa Yüce Allah böylelerinin rahmet ve merhamete mazhar kılınacaklarını haber vermektedir. “Rahmete ve merhamete layık olabilmenin en kesitirme çaresi, hatta tek yolu furkan olan Kur’ân’a tabi olmak ve böylece muttaki olmaktır; yani sorumluluğunu bilerek sorumlu ve duyarlı davranmaktır.” Kur’ân’a muhalif davrananlar için herhangi ilahi bir rahmet kapısı hayaldir.

Vahye tâbi olmanın gerekçesi “merhamete eriştirilmek” olarak belirlenmektedir. İlahi vahiylerdeki ruh birlikteliğinin bir göstergesi olarak çeşitli âyetlerde yer alan bu ifade, başka daha pek çok konuda da gerekçe olarak sunulmaktadır. Bu bağlamda Merhamete eriştirilmekle ilgili olarak Kur’ân’da şu bilgiler verilmektedir:

ı. “Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e itaat etmek”,(59)

ıı. “Kur’ân’a tâbi olup muttaki olmak”,(60)

ııı. “Peygamber öğretilerine itibar etmek”,(61)

ıv. “Kur’ân kıraat edildiğinde sesi kesip ona kulak vermek”,(62)

v. “Namaz kılmak, zekât vermek ve Hz. Peygamber’e itaat etmek”,(63)

vı. “Yüce Allah’a istiğfar etmek”,(64)

vıı. “Emir olup yapılmayan ve yasak olup yapılanlardan dolayı duyarlı olmak”,(65)

vııı. “Birbirleriyle savaşan müminlerin arasını ıslah etmek.”(66)

d) Kur’ân’ın bereket kaynağı oluşunun daha başka gerekçeleri de elbette vardır. Bu bağlamda Sâd 38/29’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber, bu Kur’ân), âyetlerini inceden inceye düşünsünler ve aklı olanlar gerçeği hatırlasınlar diye sana indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır.” Bu âyette iki gerekçe yer almaktadır:

ı. Âyetleri tedebbür. Kur’ân’da tedebbür denilen bir düşünme kavramı vardır ve bununla ilgili de dört âyet bulunmaktadır. Bunların üçü Mü’minûn 23/68, Sâd 38/29, Muhammed 47/24’tedir. Dördüncüsü ise Nisâ’ 4/82’dedir ve orada Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Kur’ân’ı hiç tedebbür etmiyorlar mı? (Kur’ân) eğer Allah’tan başkası tarafından olsaydı onda pek çok çelişki bulurlardı.” Tedebbür, satırı okuyup satır arasını görebilmek; söylenenden hareketle söylenmek isteneni anlayabilmek; arka plandaki Rabca anlam örgüsünü ve derin anlam ilişkisini çözebilmek; kelimelerin ve kavramların köküne inebilmek; hayatın geçmiş dönemleriyle ilgili araştırmalar yapıp tedbir almayı başarmak gibi farklı bir okuyuşun adıdır.

ıı. “Sağduyu sahiplerinin gerçeği hatırlaması.” Bereket kaynağı olarak indirilen Kur’ân’ın muhataplardan istediği ikinci görev ise tedebbür sayesinde gerçekleşecek olan tezekkürdür. Tezekkür “gerçeğin hatırlanma çabası” demektir. Kişi Yüce Allah’ın kitabının âyetlerini inceden inceye okuyup anlayacak ve bunun sonrasında fıtratına yazılmış gerçekleri hatırlayacaktır. Bunu gerçekleştirecek olanlar ise ulu’l-elbâb “sağduyu sahibi akıllılar” olarak tanıtılmaktadır.

2. اَنْ تَقُولُوٓا اِنَّمَآ اُنْزِلَ الْكِتَابُ عَلٰى طَآئِفَتَيْنِ مِنْ قَبْلِنَا وَاِنْ كُنَّا عَنْ دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِل۪ينَ “Kitap, sadece bizden önceki iki topluluğa (yahudi ve hristiyanlara) indirildi. Doğrusu biz onların okumasından habersizdik dersiniz diye (Kur’an’ı indirdik).” Yüce Allah Kur’ân’ı indirmesinin bir başka gerekçesini de inkârcı muhatapların ileri sürebileceği bir bahane ile ilişkilendirmektedir.

a) اَنْ تَقُولُوٓا اِنَّمَآ اُنْزِلَ الْكِتَابُ عَلٰى طَآئِفَتَيْنِ مِنْ قَبْلِنَا “Kitap, sadece bizden önceki iki topluluğa (Yahudilere ve Hıristiyanlara) indirildi, dersiniz diye (Kur’ân’ı indirdik).” Bu bağlamda, el-Kitâb’ın yani ilahi mesajların Yahudilerden ve Hıristiyanlardan oluşan önceki iki topluluğa indirildiği, kendilerinin ise onların öğretilerinden habersiz olduklarını söyleme ihtimallerini ortadan kaldırmak istenmektedir. Mekkeli müşriklerin böyle bir şey diyememeleri için Yüce Allah bereket kaynağı olan Kur’ân’ı indirdiğini beyan etmektedir. Kur’ân’ın indirilmesi bu ve benzer türden bütün bahaneleri ebediyyen iptal etmektedir.

Bu ve bir sonraki âyette geçen اَنْ تَقُولُوا en tekûlû ve اَوْ تَقُولُوا ev tekûlû “dersiniz diye” ifadeleri bazı müfessirlerimiz tarafından lien lâ tekûlû veya likey lâ tekûlû yani “dememeniz için”, “demeyesiniz diye” şeklinde gizli bir cer harfi li ile olumsuzluk edatı lâ harfi var kabul edilerek yorumlanmaktadır.(67) Bu tercihlere Nisâ’ 4/176, Nahl 16/15 ve Lokmân 31/10 gibi âyetlerden de delil getirmişlerdir.(68) Biz ise âyette lafzen olmayan bir harfin var kabul edilmesi görüşünü benimsememekteyiz. Çünkü her ne kadar manada veya mesajda ya da yorumda böyle bir olumsuzluk bulunsa da tercümeyi böyle yapmamak ve metne sadık kalmak gerektiği kanaatindeyiz. Nitekim âyetin tercümesinde “dersiniz diye”, “demenizle ilgili olarak”, “demeniz hoş görülmeyeceği için”(69) şeklindeki ifadeler maksadı anlamaya yetmektedir. Benzer bir ifade Mâide 5/19’da da söz konusudur.

b) وَاِنْ كُنَّا عَنْ دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِل۪ينَ “Biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik (dersiniz diye Kur’ân’ı indirdik).” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ileri sürebileceği böyle bir gerekçeyi veya bahaneyi ortadan kaldırmak için Kur’ân’ı indirdiğini beyan etmektedir. Kur’ân indirildikten sonra artık Mekkeli müşriklerin de sonrasında gelen inkârcıların da herhangi bir bahane üretmesi imkânsızlaşmıştır. Çünkü Mekkeli müşrikler kendi konuşup yazdıkları bir kitapla buluşturulmuşlar, sonra gelenler de Arapça olan bu metni çevirilerle anlama imkânına kavuşmuşlardır. “Biz önceki milletlerin dilini, sahip kılındıkları prensipleri bilmiyorduk” türünden sözler ebediyyen iptal edilmiştir. Esasında bu ve bir sonraki âyetin mesajını daha sonra yorumlayacağımız Yâsîn 36/6’da geniş bir şekilde ele alacağız.

ııı. Vahiyden Yüz Çevirmenin Korkunç Akıbeti

اَوْ تَقُولُوا لَوْ اَنَّآ اُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتَابُ لَكُنَّآ اَهْدٰى مِنْهُمْ فَقَدْ جَآءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَصَدَفَ عَنْهَا سَنَجْزِي الَّذ۪ينَ يَصْدِفُونَ عَنْ اٰيَاتِنَا سُوٓءَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُوا يَصْدِفُونَ “Veya ‘Kitap (ilahî mesaj) bize indirilseydi, biz onlardan daha fazla doğru yolda olurduk.’ dersiniz diye (Kur’an’ı indirdik). Elbette size de Rabbinizden apaçık bir delil, bir rehber ve rahmet gelmiştir. Allah’ın ayetlerini yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalim kim olabilir ki! Ayetlerimizden yüz çevirenleri, yüz çevirmeleri nedeniyle ileride azabın en kötüsüyle cezalandıracağız.”

Âyettekiاَوْ تَقُولُوا ev tekûlû ifadesi “veya (şöyle) dersiniz diye”; لَوْ اَنَّآ lev ennâ ifadesi “eğer muhakkak ki biz (şöyleyiz)”; اُنْزِلَ ünzile edilgen fiili “indirilmiş (olsaydı)”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; الْكِتَاب el-kitâbu kelimesi “vahiy, kitap”;لَكُنَّا lekünnâ fiili “muhakkak ki olurduk”; اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru yolda”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; فَقَدْ جَآءَكُمْ fe kad câeküm ifadesi “muhakkak ki size gelmişti”; بَيِّنَة beyyinetün sözcüğü “bir delil”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”;وَهُدًى ve hüden kelimesi “ve hidayet, rehber”; وَرَحْمَةٌ ve rahmetün kelimesi “ve rahmet, merhamet vesilesi”; فَمَنْ اَظْلَمُ fe men azlemu ifadesi “daha zalimi kimmiş, kim daha zalim olabilir ki”; مِمَّنْ كَذَّبَ mimmen kezzebe ifadesi “yalanlayandan, yalanlamış olandan”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”;وَصَدَفَ ve sadefe fiili “ve yüz çevirmiş olan(dan)”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “on(lar)dan”; سَنَجْزِي seneczî fiili “ileride karşılığını vereceğiz”; الَّذ۪ينَ يَصْدِفُونَ ellezîne yasdifûne ifadesi “yüz çevirenlere”; عَنْ اٰيَاتِنَا ‘an âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizden”; سُوٓءَ الْعَذَابِ sûe’l-‘azâbi ifadesi “azabın kötüsünü”; بِمَا كَانُوا يَصْدِفُونَ bimâ kânû yasdifûne ifadesi ise “yüz çevirmelerine karşılık” demektir.

Burada inkârcıların bir bahanesi daha iptal edilmekte ve vahyin özellikleri ile ondan yüz çevirenlerin en şiddetli azapla cezalandırılacakları gündeme getirilmektedir.

1.اَوْ تَقُولُوا لَوْ اَنَّآ اُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتَابُ لَكُنَّآ اَهْدٰى مِنْهُمْ “Veya ‘Kitap (ilahî mesaj) bize indirilseydi, biz onlardan daha fazla doğru yolda olurduk.’ dersiniz diye (Kur’an’ı indirdik).” Yüce Allah müşriklerin ileri sürebileceği bir başka bahaneyi daha hatırlatmakta ve Yahudilere ve Hıristiyanlara indirilen el-Kitâb’ın kendilerine indirilmesi durumunda çok daha duyarlı davranacaklarını, daha çok doğru yol üzerinde bulunacaklarını, kitabı daha iyi anlayıp yaşayacaklarını, çok daha doğru bir yol tutturacaklarını iddia ettiklerini haber vermektedir. Kur’ân’da yedi kez(70) zikredilen اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru yol, en doğru hidayet” gibi anlamlar içermektedir.

Yahudilere ve Hıristiyanlara indirilen ilahi mesajların dilini bilmediklerini bahane olarak ileri süren Mekkeli müşrikler, söz konusu mesajların kendilerine kendi dillerinden indirilmiş olması durumunda Yahudilerden ve Hıristiyanlardan çok daha iyi bir performans göstereceklerini, dilini bilmemelerine rağmen bir şeyler ortaya koyduklarını, dilini bilselerdi daha neler neler yapacakları yalanını söyleme ihtimallerini Yüce Allah Kur’ân’ı indirmesiyle ebediyyen ortadan kaldırmıştır.

Bu tür mazeretler veya bahaneler sadece vahyin indirildiği dönem inkârcılarıyla sınırlı değil, aksine bütün zamanların inkârcılarını kapsamakta ve hepsine ebedi bir cevap niteliği taşımaktadır. Konuyla ilgili olarak müşriklerin mahşerde ileri sürecekleri bir başka bahane Zümer 39/57’de şu şekilde zikredilmektedir: “Yahut ‘Allah beni hidayete erdirseydi, elbette mattakilerden olurdum’ demesi(nden önce vahye tâbi olun)!” Onlar sorumluluklarının gereğini yerine getirmemelerinin suçunu Yüce Allah’a atmakta ve İblis gibi tipik bir kaderci anlayışla kendilerince suçu Allah’a atma girişiminde bulunmak istemektelerdi. Ancak Yüce Allah bütün bunları geçersiz kılmıştır.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ileri sürebileceği bir başka bahaneyi ise daha onlar dile getirmeden bitirmiş ve Fussılet 41/44’te şu beyanlarda bulunmuştur: “Eğer biz onu, yabancı dilden bir Kur’an kılsaydık, diyeceklerdi ki: Âyetleri tafsilatlı şekilde açıklanmalı değil miydi? Arab’a yabancı dilden (kitap) olur mu? De ki: O, inananlar için doğru yolu gösteren bir kılavuzdur ve şifadır. İnanmayanlara gelince, onların kulaklarında bir ağırlık vardır ve Kur’an onlara kapalıdır. (Sanki) onlara uzak bir yerden bağırılıyor (da Kur’an’da ne söylendiğini anlamıyorlar.)” Bu konuda hatırlanması gereken âyetler kapsamında Fâtır 35/42 ve Sâffât 37/167-169. âyetlerin bulunduğu da unutulmamalıdır.

2. فَقَدْ جَآءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ “Elbette size de Rabbinizden apaçık bir delil, bir rehber ve rahmet gelmiştir.” Yüce Allah inkârcıların dile getirebileceği iki bahaneyi de daha baştan ve belki de onlar bunu hiç dillendiremeden iptal etmiş ve sonrasında Rablerinden kendilerine hakikatin apaçık belgesi anlamında vahyin geldiğini, onun aynı zamanda hidayet ve rahmet olduğunu beyan etmektedir. Cümlenin başında yer alan فَقَدْ fe kad ifadesi bu üç sıfatı içeren hakikatin muhataplara mutlak sûrette geldiğini gösteren pekiştirici bir ifadedir. Âyetteki مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm “Rabbinizden” ifadesi gereği, gelen bu bilgilerin kaynağının Yüce Allah olduğu beyan edilerek, vahyin kaynağının herhangi bir beşer değil, Rabbimiz olduğu muhataplara öğretilmektedir.

Vahyin bu üç özelliği hakkında tefsirimizin “Giriş bölümü”nde oldukça geniş açıklamalar yapmıştık. Burada kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

a) بَيِّنَة beyyineh “apaçık delil.” Bu sıfat bu âyette vahyin “ilk” sıfatıdır. “Açıklama, mesaj, ders” anlamlarına gelen el-beyân kelimesi, Kur’ân’ın Kur’ân’daki isimlerinden biridir. “De ki: Şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanıyorum. Siz ise onu yalanladınız.”(71) Burada ve benzer 18 âyette(72) geçen بَيِّنَة/ الْبَيِّنَة beyyineh/el-beyyineh kelimeleri “açık delil, mucize” anlamındadır.

Kur’ân’da 52 defa(73) geçen بَيِّنَات/الْبَيِّنَات beyyinât/el-beyyinât kelimeleri “apaçık belgeler, deliller”; 3 kez(74) geçen مُبَيِّنَة mübeyyineh kelimesi “açık, apaçık”; 3 kez(75) geçen مُبَيِّنَات mübeyyinât kelimesi ise “apaçık olanlar, açıklayıcılar” anlamına gelmektedir. Bütün bu kullanımlar vahyin apaçık hakikatler içerdiğini ortaya koymaktadır.

b) هُدى hüdâ “bir hidâyet, yol gösterici.” Yüce Allah bu âyette Kur’ân’ın özelliklerinden “ikincisi”nin müminler için hidayet rehberi oluşu şeklinde belirlemektedir. Kur’ân, “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında bir hidayet rehberidir, yol haritasıdır. Kur’ân’da hüdâ/el-hüdâ kelimeleri 85 kez geçmekte, bunlardan bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır.(76) Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir. Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir. Kur’ân ilk muhataplarından itibaren bütün insanlara neyin helal, neyin haram; neyin itaat, neyin isyan; neyin hak, neyin bâtıl; neyin doğru, neyin yanlış olduğunu vs. beyan eden bir yol göstercidir.

c)رَحْمَة rahmeh “rahmet.” Yüce Allah bu âyette Kur’ân’ın özelliklerinden “üçüncüsü”nü ise onun rahmet oluşu şeklinde belirlemektedir. Kur’ân, “insanlığa ve kâinata merhameti tanıtan, ilâhî rahmetin tecellisi olan” bir sesleniştir. Kur’ân’da 27 kez geçen rahmeh/er-rahmeh kelimelerinin bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır.(77)

Rahmet olma yönüyle Kur’ân, merhametin kaynağı ve sahibi olan Yüce Allah’ın insanlara merhamet ve rahmetinin tecellisidir. Kur’ân insanları dalaletten hidayete yönlendirdiği, onları helakten kurtarmayı vaad ettiği için, özellikle müminlere yönelik bir rahmet ve merhamet vesilesidir; ancak onun bu özelliklerinden istifade etmek istemeyenler için ise elbette rahmet değildir.(78) Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda vahyi yalanlayanlar için korkunç bir akıbetten söz edilmektedir.

3. فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَصَدَفَ عَنْهَا “Allah’ın ayetlerini yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalim kim olabilir ki!” Âyetin başındaki مَنْ men edatı daha önce En‘âm 6/21 ve 93. âyetlerde de ele aldığımız üzere, cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Allah’a iftira edenlerin en zalimler olduğu mesajını cümleye katmaktadır. Yüce Allah’a yalan isnat edenler aslında O’nun âyetlerini yalanlayanlardır. Âyette كَذَّبَ kezzebe “yalanlama”nın yanında bir de Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen صَدَفَ sadefe yani “(küçümseyerek) yüz çevirme” fiilinden söz edilmektedir ki bu fiil yasdifûne kalıbında hem bu âyette, hem de En‘âm 6/46’da geçmektedir. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan ve onlardan yüz çevirenler insanların en zalimleri şeklinde tanıtılmaktadır.

Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler,(79) zalimlerin ta kendileri(80) olarak tanıtılmaktadır. Yüce Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur. Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak adalet, yalan söylemek ise zulümdür. Bu nedenle, her kim Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse mutlak surette Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır.

En‘âm 6/93’te de dile getirdiğimiz, ayrıca da A‘râf 7/33’te zikredildiği üzere, Yüce Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını helal yapma işlemi, Allah’ın demediğini söylemek ve dolayısıyla Allah hakkında bilmediklerini iddia etmektir. Bu bağlamda Allah adına konuşanların helal ve haram konusunda çok dikkatli olmaları ve konuyla ilgili olarak Kur’ân’da yapılan uyarıları çok iyi anlamaları gerekmektedir.(81) Her ne şekilde olursa olsun, Hûd 11/18’de zikredildiği gibi, Yüce Allah’a iftira edenler âhirette özel bir yargılamaya tabi tutulacaklar, Allah’a arz olunduktan sonra mahşerin şahitleri onlar için şu korkunç bilgiyi haykıracaktır: “İşte bunlar Allah’a yalan iftira edenlerdir; dikkat edin Allah’ın laneti bu zalimlerin üzerine olsun.”

4. سَنَجْزِي الَّذ۪ينَ يَصْدِفُونَ عَنْ اٰيَاتِنَا سُوٓءَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُوا يَصْدِفُونَ “Ayetlerimizden yüz çevirenleri, yüz çevirmeleri nedeniyle ileride azabın en kötüsüyle cezalandıracağız.” Yüce Allah âyetlerinden yüz çevirenleri zamanı geldiğinde yani ya dünyada veya mahşerde bu korkunç hataları nedeniyle en kötü azapla cezalandıracağını haber vermektedir. Âyetlerden yüz çevirme işleminde önce inkâr, sonra alay, ardından da küçümseme vardır. İşte böyle bir sınırsızlığa, alacılığa, kibre vs. kendini kaptıranlar bunun faturasını çok ağır bir şekilde ödeyecekler, yaptıkları kötülükler yanlarına kâr kalmayacak, zamanı geldiğinde er ya da geç bunun korkunç akıbetini karşılarında bulacaklardır.

Âyetin sonunda yer alan بِمَا كَانُوا يَصْدِفُونَ ifadesi onların bu yüz çevirmeyi adet haline getirdiklerini, dolayısıyla bağışlanma dileğinde bulunup tevbe etmeyi akıllarının ucundan dahi geçirmediklerini göstermektedir. Dahası, bu cümlede yer alan بِمَا bimâ ifadesindeki bâ/bi harfi de “mukâbele” manası verdiği için cezalandırmanın bir haksızlık değil, onların yapıp ettiklerinin karşılığı olduğunu anlama katmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., III, 544. 2 - Semerkandî, age., I, 494.
• 3 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 4 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 5 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 6 - Tevbe 9/30. 7 - Mâide 5/18. 8 - Râzî, age., XIII, 113; Yazır, age., III, 480-481.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 9 - Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/23; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15. 10 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15.
  • Nisâ 4/36 En‘âm 6/151 İsrâ 17/23 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15
• 11 - Semerkandî, age., II, 325; Taberî, age., XV, 78; Zemahşerî, age., II, 638.
• 12 - Semerkandî, age., II, 325.
• 13 - En‘âm 6/151; A‘râf 7/33; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 14 - Taberî, age., VIII, 166.
  • En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 Şûrâ 42/37 Necm 53/32
• 15 - Buhârî, Cihâd, 46; Müslim, İmân, 48. 16 - Nisâ’ 4/131; En‘âm 6/144, 151, 152, 153; Meryem 19/31; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Şûrâ 42/13; Ahkâf 46/15.
  • Nisâ 4/131 En‘âm 6/144 En‘âm 6/151 En‘âm 6/152 En‘âm 6/153 Meryem 19/31 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Şûrâ 42/13 Ahkâf 46/15
• 17 - En‘âm 6/151. 18 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34. 19 - İsrâ’ 17/32. 20 - Bakara 2/178. 21 - Semerkandî, age., II, 326; Zemahşerî, age., II, 639.
  • En‘âm 6/151 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 İsrâ 17/32 Bakara 2/178
• 22 - Semerkandî, age., II, 326.
• 23 - İnsân 76/8; Beled 91/15; Duhâ 93/6. 24 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34; Fecr 89/17; Duhâ 93/9; Mâ‘ûn 107/2. 25 - Kehf 18/82. 26 - Bakara 2/83, 177, 215, 220; Nisâ’ 4/2, 3, 6, 8, 10, 36, 127; Enfâl 8/41; Haşr 59/7.
  • İnsân 76/8 Şems 91/15 Duhâ 93/6 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Fecr 89/17 Duhâ 93/9 Mâ‘ûn 107/2 Kehf 18/82 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Bakara 2/220 Nisâ 4/2 Nisâ 4/3 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/10 Nisâ 4/36 Nisâ 4/127 Enfâl 8/41 Haşr 59/7
• 27 - Âl-i İmrân 3/18, 21; Nisâ’ 4/127, 135; Mâide 5/8, 42; En‘âm 6/152; A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 47, 54; Hûd 11/85; Enbiyâ’ 21/47; Rahmân 55/9; Hadîd 57/25. 28 - Semerkandî, age., II, 171; Taberî, age., XII, 99; Zemahşerî, age., II, 401. 29 - Hûd 11/84-85.
  • Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/127 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Mâide 5/42 En‘âm 6/152 A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Hûd 11/85 Enbiyâ 21/47 Rahmân 55/9 Hadîd 57/25 Hûd 11/85
• 30 - Nüzûl sebebi için bk. Taberî, age., XXX, 91.
• 31 - Zemahşerî, age., IV, 705.
• 32 - Müslim, Îmân, 164; Ebû Dâvûd, Buyû‘, 50; Tirmizî, Buyû‘, 72; İbn Mâce, Ticârât, 3.
• 33 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 34 - Ebû Dâvûd, İlim, 9; Tirmizî, İlim, 3; İbn Mâce, Mukaddime, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 263, 305, 344, 353, 495. 35 - İbn Mâce, Mukaddime, 24.
• 36 - Bakara 2/27; Âl-i İmrân 3/77; En‘âm 6/152; Ra‘d 13/20, 25; Nahl 16/91, 95; Ahzâb 33/15.
  • Bakara 2/27 Âl-i İmrân 3/77 En‘âm 6/152 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Nahl 16/91 Nahl 16/95 Ahzâb 33/15
• 37 - Benzer bir âyet içi bk. Ahzâb 33/15. 38 - Âl-i İmrân 3/77; Nahl 16/95;
  • Ahzâb 33/15 Âl-i İmrân 3/77 Nahl 16/95
• 39 - Bakara 2/40. 40 - Buhârî, İmân, 24; Mezâlim, 17; Cizye, 17; Müslim, İmân, 106; Tirmizî, İmân, 20; Ahmed b. Hanbel, II, 189, 198, 200.
  • Bakara 2/40
• 41 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210, 251.
• 42 - Yûnus 10/25; Zuhruf 43/43. 43 - Bakara 2/142; Âl-i İmrân 3/101; Nisâ’ 4/68; En‘âm 6/126. 44 - En‘âm 6/153. 45 - Fâtiha 1/7; Nisâ’ 4/69.
  • Yûnus 10/25 Zuhruf 43/43 Bakara 2/142 Âl-i İmrân 3/101 Nisâ 4/68 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Fâtiha 1/7 Nisâ 4/69
• 46 - Bakara 2/168, 208; En‘âm 6/142; Nûr 24/21. 47 - Nisâ’ 4/135; Mâide 5/77. 48 - En‘âm 6/153.
  • Bakara 2/168 Bakara 2/208 En‘âm 6/142 Nûr 24/21 Nisâ 4/135 Mâide 5/77 En‘âm 6/153
• 49 - Buhârî, Rikâk, 4; Tirmizî, Kıyâmet, 22; İbn Mâce, Mukaddime, 1; Zühd, 27; Dârimî, Mukaddime, 23; Rikâk, 20; Ahmed b. Hanbel, I, 293, 316, 322, 385, 435; III, 397.
• 50 - Semerkandî, age., I, 495; Taberî, age., VIII, 89-90; Zemahşerî, age., II, 77. 51 - Semerkandî, age., I, 495; Taberî, age., VIII, 92.
• 52 - Âl-i İmrân 3/96; En‘âm 6/92, 155; Meryem 19/31; Enbiyâ’ 21/50; Mü’minûn 23/29; Sâd 38/29; Kâf 50/9. 53 - En‘âm 6/92, 155; Enbiyâ’ 21/50; Sâd 38/29. 54 - Âl-i İmrân 3/96. 55 - Meryem 19/31. 56 - Mü’minûn 23/29. 57 - Kâf 50/9. 58 - Nûr 24/35, 61; Kasas 28/30; Dühân 44/3.
  • Âl-i İmrân 3/96 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Meryem 19/31 Enbiyâ 21/50 Mü'minûn 23/29 Sâd 38/29 Kâf 50/9 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Enbiyâ 21/50 Sâd 38/29 Âl-i İmrân 3/96 Meryem 19/31 Mü'minûn 23/29 Kâf 50/9 Nûr 24/35 Nûr 24/61 Kasas 28/30 Duhân 44/3
• 59 - Âl-i İmrân 3/132. 60 - En‘âm 6/155. 61 - A‘râf 7/63. 62 - A‘râf 7/204. 63 - Nûr 24/56. 64 - Neml 27/46. 65 - Yâsîn 36/45. 66 - Hucürât 49/10.
  • Âl-i İmrân 3/132 En‘âm 6/155 A‘râf 7/63 A‘râf 7/204 Nûr 24/56 Neml 27/46 Yâsîn 36/45 Hucurât 49/10
• 67 - Semerkandî, age., I, 380; Taberî, age., VI, 167. 68 - Semerkandî, age., I, 496; Taberî, age., VIII, 93; Râzî, age., XIV, 5. 69 - Zemahşerî, age., I, 606; II, 78.
• 70 - Nisâ’ 4/51; En‘âm 6/157; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/49; Fâtır 35/42; Zuhruf 43/24; Mülk 67/22.
  • Nisâ 4/51 En‘âm 6/157 İsrâ 17/84 Kasas 28/49 Fâtır 35/42 Zuhruf 43/24 Mülk 67/22
• 71 - En‘âm 6/57. 72 - Bakara 2/211, En‘âm 6/157; A‘râf 7/73, 85, 105; Enfâl 8/42; Hûd 11/17, 28, 53, 63, 88; Tâhâ 20/133; ‘Ankebût 29/35; Fâtır 35/40; Muhammed 47/14; Beyyine 98/1, 4. 73 - Bakara 2/87, 92, 99, 159, 185, 209, 213, 253; Âl-i İmrân 3/86, 97, 105, 183, 184; Nisâ’ 4/153; Mâide 5/32, 110; A‘râf 7/101; Tevbe 9/70; Yûnus 10/13, 15, 74; İbrâhîm 14/9; Nahl 16/44; İsrâ’ 17/101; Meryem 19/73; Tâhâ 20/72; Hacc 22/16, 72; Nûr 24/1; Kasas 28/36; ‘Ankebût 29/39, 49; Rûm 30/9, 47; Sebe’ 34/43; Fâtır 35/25; Mü’min 40/22, 28, 34, 50, 66, 83; Zuhruf 43/63; Câsiye 45/17, 25; Ahkâf 46/7; Hadîd 57/9, 25; Mücâdele 58/5; Saff 61/6; Teğâbun 64/6. 74 - Nisâ’ 4/19; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 75 - Nûr 24/34, 46; Talâk 65/11.
  • En‘âm 6/57 Bakara 2/211 En‘âm 6/157 A‘râf 7/73 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/105 Enfâl 8/42 Hûd 11/17 Hûd 11/28 Hûd 11/53 Hûd 11/63 Hûd 11/88 Tâhâ 20/133 ‘Ankebût 29/35 Fâtır 35/40 Muhammed 47/14 Beyyine 98/1 Beyyine 98/4 Bakara 2/87 Bakara 2/92 Bakara 2/99 Bakara 2/159 Bakara 2/185 Bakara 2/209 Bakara 2/213 Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/86 Âl-i İmrân 3/97 Âl-i İmrân 3/105 Âl-i İmrân 3/183 Âl-i İmrân 3/184 Nisâ 4/153 Mâide 5/32 Mâide 5/110 A‘râf 7/101 Tevbe 9/70 Yûnus 10/13 Yûnus 10/15 Yûnus 10/74 İbrâhîm 14/9 Nahl 16/44 İsrâ 17/101 Meryem 19/73 Tâhâ 20/72 Hacc 22/16 Hacc 22/72 Nûr 24/1 Kasas 28/36 ‘Ankebût 29/39 ‘Ankebût 29/49 Rûm 30/9 Rûm 30/47 Sebe' 34/43 Fâtır 35/25 Mü'min 40/22 Mü'min 40/28 Mü'min 40/34 Mü'min 40/50 Mü'min 40/66 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/63 Câsiye 45/17 Câsiye 45/25 Ahkâf 46/7 Hadîd 57/9 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/5 Saff 61/6 Teğâbun 64/6 Nisâ 4/19 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 Nûr 24/34 Nûr 24/46 Talâk 65/11
• 76 - el-Hüdâ/el-hidâyet kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/88, 91, 157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13. 77 - Örnek için bk. En‘âm 6/157; A‘râf 7/52; 203; Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64; 89; İsrâ’ 17/82; Neml 27/77; Lokmân 31/3; Câsiye 45/20.
  • Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/88 En‘âm 6/91 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 Yûnus 10/57 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 İsrâ 17/82 Neml 27/77 Lokmân 31/3 Câsiye 45/20
• 78 - Taberî, age., XI, 124; Zemahşerî, age., II, 340.
• 79 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 80 - Âl-i İmrân 3/94.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94
• 81 - En‘âm 6/143-146; Yûnus 10/59-60; Nahl 16/116-117; Tahrîm 66/1; Hâkka 69/44-47.
  • En‘âm 6/146 Yûnus 10/60 Nahl 16/117 Tahrîm 66/1 Hâkka 69/47