Fâtır Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “yoktan var eden” anlamında فَاطِر fâtır kelimesinden alan ve bir adı da melâikeh olan Fâtır sûresi, inişe göre 42, resmî sıralamada ise 35. sûredir.

Fâtır sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sebe’ sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrenin Yüce Allah’a hamd ile başlaması, risalet öğretilerinin amacının belirlenmesi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgisinin vurgulanması gibi konular iki sûrenin konu ve anlam ilişkisini ortaya koyan konulardan sadece bir bölümüdür.

Fâtır sûresi, 1-8. âyetlerinde Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olduğu, meleklerin yaratılış özellikleri, rahmeti, merhameti ve rızık vericiliği noktasında yegâne iradenin sahibi olduğu hatırlatmalarıyla başlamaktadır. Daha sonra yalanlandığı için morali bozulan Hz. Peygamber teselli edilmekte, şeytanın insanoğluna düşman olduğu beyan edilmekte, hidayetin insan iradesine bağlı olarak tecelli edeceği bildirilmektedir.

Sûrenin 9-10. âyetlerinde çok önemli bir başka husus gündeme getirilmekte, yağmurun nasıl ve niçin yağdırıldığı, bunun öldükten sonra diriltilmeyle ilişkisi ifade edilmekte, ayrıca izzet, şeref ve onurun bütünüyle Yüce Allah’ın katında olduğu beyan edilerek, sâlih amellerin güzel sözleri Allah’a yükselteceği ve hakikate karşı tuzak kuranların bu çabalarının yok edileceği hatırlatılmaktadır. 11. âyetten itibaren, insanın yaratılış aşamalarının bir kısmı, ömrün kısalabilmesinin bir kurala bağlandığı, iki denizin muhteşem yapısı, gece ve gündüz dengesinin kanunu, bu arada putperestliğin nasıl bir aldanış olduğu beyan edilmektedir.

15. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanlara değil, bütün insanların Allah’a muhtaç olduğu, insanoğlunun Allah için vazgeçilmez olmadığı, sorumlulukların şahsîliği, arınmak için Allah’a saygı duyup namaza devamın önemli olduğu beyan edilmektedir. Daha sonra çeşitli mukayeseler yapılmakta, hakikati duymak isteyenlerin bundan yararlanabileceği, kabirlerdekilere hiçbir şey duyurmanın mümkün olmadığı ve Hz. Peygamber’in risalet görevinin amacı hatırlatılmaktadır.

27. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli âyetler, vahyi takip etmenin ve bu doğrultuda ibadetlere devamın gerekliliği üzerinde durulmakta, insanlar içerisinde vahye karşı tutum noktasında çeşitliliklerin yaşandığı beyan edilmektedir.

33. âyetten itibaren, ‘adn cennetlerine gidenlerin sözlerine yer verilmekte, ardından cehennemliklerin orada yaşayacağı korkunç akıbet hatırlatılmaktadır. 39. âyetten itibaren, insanoğlunun halife olarak yükümlü tutulduğu, putların güçsüzlüğü, kâinatın Yüce Allah’ın kontrolünde oluşu, inkârcıların kibirliliği ve geçmişte yaşananlardan ders çıkarmamaları eleştirilmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise Yüce Allah’ın insanları yaptıkları nedeniyle hemen cezalandırmadığı, böyle olsaydı hiç kimsenin bundan kurtulamayacağı hatırlatılarak, bu tür insanların ecellerine tehir edildikleri, vakti gelince sorumluluk sahiplerinin yargılanacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 9-14. âyetlerinde öncelikle kâinat kitabından çeşitli âyetler hatırlatmakta, mahşere dikkat çekmekte, izzet ve şerefin Allah katında olduğunu vurgulamakta, tuzakların işe yaramayacağını belirtmekte ve insanın yaratılışıyla ilgili çeşitli bilgiler vermektedir. Ayrıca, iki denizin durumu, gece ve gündüzün, Güneş’le Ay’ın yaratılış sistemi gündeme getirilmekte, puta tapanların nasıl bir yanılgı içerisinde bulundukları beyan edilmektedir.

Fâtır sûresinin bu âyet grubu ile Furkân sûresinin 45-62. âyetleri arasındaki konular birbirine benzemekte, kâinat kitabının âyetlerinden bir grubu hatırlatmaktadır.

a) Kâinat Kitabından Âyetler ve İzzet

Yüce Allah, sûrenin 9-11. âyetlerinde rüzgarları gönderip bulutları kaldırıp harekete geçirdiğini, bulutu ölü yani kuru, kurak bir beldeye, yöreye gönderdiğini, yağmur sayesinde ölümünün ardından kuru toprağı dirilttiğini, mahşerdeki diriltilmenin de aynen böyle gerçekleşeceğini haber vermektedir.

Ardından, her kim izzet, şeref ve onur isyorsa bunun bütünüyle ve sadece Yüce Allah ait olduğu, sâlih amellerin tertemiz sözleri Allah’a yükseltebileceği, buna karşılık kötülük tuzaklara çetin bir azabın uygulanacağı, bu türden tuzaklar kuranların tuzaklarının da başarıya ulaşmayacağı, yok olup gideceği beyan edilmektedir.

Daha sonra, önce toprak, sonra nutfe (cenin, zigot), sonra da çiftler halinde yaratılışı manasında insanın yaratılış evrelerinin bir kısmı gündeme getirilmekte, doğum gerçeği ve ecelle ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “Hiç bir dişi O’nun bilgisi olmadan gebe de kalamaz, doğuramaz da. (Bir canlıya) ömür verilmesi de, ömründen azaltılması da mutlaka bir kitaptadır. Muhakkak ki bu (ömürlerin böyle belirlenmesi), Allah’a çok kolaydır.”

ı. Yağmurun Toprağı Canlandırması

وَاللّٰهُ الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُث۪يرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ اِلٰى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَاَحْيَيْنَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذٰلِكَ النُّشُورُ “Rüzgârları gönderip de bulutu kaldıran (harekete geçiren) Allah’tır. İşte biz o (bulutu) ölü bir şehre göndeririz de ölümünden sonra onunla toprağa hayat veririz. Diriltilme de böyle olacaktır.”

Âyetteki وَاللّٰهُ vallâhuifadesi “Allah (şudur)”; الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ ellezî arsele ifadesi “göndermiş olandır, göndermiş olandır, gönderen(dir)”; الرِّيَاح er-riyâha kelimesi “rüzgârları”; فَتُث۪يرُ fe tüsîru fiili “ve kaldırmaktadır, hareketlendirmektedir”; سَحَابًا sehâben sözcüğü “bulutu, bulutları”; فَسُقْنَاهُ fe suknâhu fiili “onu (bulutu) sevk ettik, sevk ederiz”; اِلٰى بَلَدٍ مَيِّتٍ ilâ beledin meyyitin tamlaması “ölü, kurak bir beldeye”; فَاَحْيَيْنَا fe ahyeynâ fiili “dirilttik, diriltmekteyiz”; بِهِ bihî ifadesi “onun sayesinde, (yağmurun) sebebiyle”; الْاَرْض el-arda kelimesi “arzı, toprağı”; بَعْدَ مَوْتِهَا ba‘de mevtihâ sözcüğü “onun ölümünden sonra”; كَذٰلِك kezâlik edatı “işte böyle(dir)”; النُّشُور en-nuşûru kelimesi ise “diriltilmek” demektir.

Burada rüzgârın estirilmesi, bulutların yağmur yoğurup ölü bir toprağı nasıl canlandırdığı ve arzın nasıl bir hal aldığı beyan edilerek, mahşerdeki diriltilmenin de böyle olacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَاللّٰهُ الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُث۪يرُ سَحَابًا “Rüzgârları gönderip de bulutu kaldıran (harekete geçiren) Allah’tır.” Cümlenin fâili اللّٰه Allâh olduğu için, tabiata yazdığı kanunlar birer birer kendiliğinden işliyor görünse de eylemlerin gerçek failinin Yüce Allah olduğu bilinmelidir. Çünkü سُقْنَا suknâ “Biz suladık” ve اَحْيَيْنَا ahyeynâ “Biz hayat verdik” fiillerindeki kalıp da aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

a) Ahzâb 33/9’da da belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh/rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(1) bilinen manada “rüzgâr”,(2) “koku”,(3) “güç”(4) manalarında kullanılmaktayken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da 10 kez(5) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgarlar” manasında zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak yani “rüzgarların müjdeleyiciler olması ve müjdelediklerinin de yağmur(6) olduğuyla” ilgili olarak Furkân 25/48-49’da şu bilgi yer almaktadır: “Rüzgârları rahmetinin önünde müjdeci olarak gönderen O (Allah)’tır. Su sayesinde ölü toprağı canlandırmak ve onunla yarattıklarımızdan nice hayvanlara ve insanlara su vermek için gökten tertemiz su indiren de Biziz.”

Bu cümlede rahmet denen “yağmur”un öncesinde “rüzgârların gönderilmesi”nden, dolayısıyla “yağmurun oluşumu”ndan söz edilmektedir. Nûr 24/43’te de beyan edildiği gibi, rüzgârlar bulutları sürükler, sonra onları birbiri üzerine istifler ve onları kümeler haline getirir; ardından bulutların arasından ıslaklık, yani yağmur çıkar.

b) Yüce Allah bu cümlede rüzgârları gönderip bulutları harekete geçirdiğini, bir anlamda yağmurun oluşumunu haber vermektedir. Bakara 2/71 ve Rûm 30/48’de de geçen فَتُث۪يرُ fe tüsîru “kaldırıp hareket ettirmek” ifadesinin başındaki fâ harfi ta‘kıbiyye manasına geldiği için, rüzgârın esmesinin hemen peşinden bulutların kaldırılıp hareketlendirilmeye başladığı anlaşılmaktadır.

Konuyla ilgili açıklamalarımızı Furkân 25/48-49’da yaptığımız için burada kısa hatırlatmalarla yetineceğiz. A‘râf 7/57, Nûr 24/43 ve Rûm 30/46, 48’de de beyan edildiği gibi, Rabbimiz önce rüzgârları göndermekte, ardından bulutları hareketlendirip farklı özellikte olanları diğerleriyle istiflemekte ve yağmuru oluşturmaktadır. Bu âyette de sözü edilen husus budur.

2. فَسُقْنَاهُ اِلٰى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَاَحْيَيْنَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا “İşte biz o (bulutu) ölü bir şehre göndeririz de ölümünden sonra onunla toprağa hayat veririz.” Bu cümlede yağmurun yağdırılma gerekçesi dile getirilmekte, Yâsîn 36/33-35’te de açıklayağımız gibi, yağmur ölü toprağı sulayarak onu canlandırmakta, böylece bitkisiz ve ürünsüz olan arz bitkilerle yeşertilip meyvelere sahip kılınarak hayata kavuşturulmaktadır.

Furkân 25/49’da da açıkladığımız üzere, toprağa ölümün nispeti mecazdır. Ölü toprak, kuru toprak demektir;(7) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir. Kur’ân’da meyt/el-meyte “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(8) için değil, mevt/el-meyteh kalıplarında “toprak”(9), yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(10) için de kullanılmaktadır.

3. كَذٰلِكَ النُّشُورُ “Diriltilme de böyle olacaktır.” Bu âyette zikredilen rüzgâr, bulut, yağmur ve ölü toprağın diriltilmesinden söz edilme gerekçesi işte bu ifade ile ortaya konulmaktadır. Maksat, âhirete inanmayanların diriltilip topraktan çıkartılacaklarına inanmalarının sağlanmasıdır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteبَلَد beled kelimesini nitelemek içinمَيِّت meyyit kelimesinin yerine başka kelimeler de elbette kullanılabilirdi. Ancak konunun önceki âyetlerle irtibatı noktasında, mahşere inanmayan muhatapların bu inkârlarının önüne geçilmesi için ölüp toprağa gömülen insanlar üzerinden “ölü belde” benzetmesi harika bir ifade olmuştur.

İşte ölü gibi duran topraktan nasıl ki bitkiler çıkartılıyorsa, A‘râf 7/25, Tâhâ 20/55, Hacc 22/5-6 ve Kâf 50/11 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, insanlar da âhirette o topraktan aynı şekilde çıkartılacaklardır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonundaki benzetme de bunu ifade etmektedir.

Bu arada çok önemli bir başka dersle daha karşı karşıyayız: Nasıl ki rüzgâr bulut parçacıklarını bir araya getiriyor ve yağmur vesilesiyle bir canlanma yaşanıyorsa, toprağa gömülmüş cesetler de Sûr’a üflenerek benzer bir rüzgâr ile ruh, ceset ve hayat bir araya getirilecek ve mahşer duruşması yaşanacaktır.(11)

Furkân 25/48’de “yağmur”a rahmet denmesinden hareketle şunları ifade etmeliyiz: Nasıl ki yağmur ölü toprağı canlandırıyor, ölümünden sonra hayata kavuşturuyor ve bu durum bir anlamda diriltilme oluyorsa, rahmet mesabesindeki vahiy de ölü kalpleri sulamakta ve çorak hale gelmiş insan gönlünün yeniden hayat bulmasına vesile olmaktadır.

Vahiyden uzak gönüller ölüdürler; onları diriltmek için vahiy deryasıyla kendilerini buluşturmak gerekir. Böylece konuyla ilgili benzetmelerin ne kadar sanatsal bir mahiyet arz ettiği açıkça gösterilmektedir.

Toprak su ile buluştuğunda dirilip hayat buluyor; çünkü Yüce Allah her ikisini birbirini yadırgamayacak şekilde planlamıştır. Toprak kendisine uygun hayatı kabul eder. Vahiy de insan fıtratı için aynı mesabededir. Su toprağı canlandırdığı gibi, vahiy de ölü gönülleri canlandırır, duyarlı hale getirir.

Eğer vahiy ile buluşmasına rağmen bir canlanma olmuyorsa ya vahyin sunulmasında bir hata yapılmıştır; ya da karşıdaki insanın tamamen inattan kaynaklanan bir şartlanmışlığı vardır. Din hizmeti yapanların asıl görevi, vahyi muhataplara olduğu gibi aktarmak ve vahiy ile fıtrat arasına yerleştirilen engelleri ortadan kaldırmaktır.

Ayrıca çeşitli potansiyel güçleri veya enerjileri harekete geçirmek için de benzer hareket noktaları oluşturmak, böylece işe yaramaz gibi duran değerleri faal hale getirmek de benzer faydaların elde edilmesine vesile olacaktır. Toplumda nice cevherler vardır ki kıymetleri bilinmediği için kendilerinden istifade edilememekte, asıl sahipleri iş başında olmadığı için yeteneksizler iş görür gibi davranarak toplumun geri kalmasına neden olmaktadırlar.

İyi ve faydalı rüzgârlar estirilmeli, rahmet anlamında yağmur yüklü bulutlar gibi değerler yerlerinden kaldırılıp harekete geçirilmeli, sonuçta çorak arazilere dönen gönüller şenlendirilip değerlerin faal olması sağlanmalıdır.

ıı. Onur ve Şerefin Allah’ın Katında Oluşu

مَنْ كَانَ يُر۪يدُ الْعِزَّةَ فَلِلّٰهِ الْعِزَّةُ جَم۪يعًا اِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ وَالَّذ۪ينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّـَٔاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ وَمَكْرُ اُو۬لٰٓئِكَ هُوَ يَبُورُ “Kim itibar istiyorsa (bilsin ki) itibar, tamamen yalnızca Allah’a aittir. Yalnızca iyi işin yükselttiği güzel sözler Allah’a yükselir. Kötülüklerin tuzağını kuranlara şiddetli bir azap vardır. Onların tuzağı ise yok olup gider.”

Âyetteki مَنْ كَانَ men kâne ifadesi “her kim (şöyle) olursa”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “ister(se)”; الْعِزَّة el-‘ızzete kelimeleri “şeref, onur, haysiyet”; فَلِلّٰهِ fe lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir”; الْعِزَّةُ el-‘ızzetü ifadesi “şeref, onur”; جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “hepsi, bütünü”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’na”; يَصْعَدُ yas‘adü fiili “yükselmektedir”; الْكَلِمُ الطَّيِّب el-kelimu’t-tayyibü tamlaması “güzel, iyi, temiz kelimeler”; وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ ve’l-‘amelu’s-sâlihu tamlaması “ve iyi, düzgün davranış(lar) ise”; يَرْفَعُهُ yarfe‘uhû fiili “onu yükseltir”; وَالَّذ۪ينَ يَمْكُرُونَ vellezîne yemkürûne ifadesi “tuzak kurmakta olanlar”; السَّيِّـَٔات es-seyyiâti kelimesi “kötülükler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”;عَذَاب شَد۪يد ‘azâbun şedîdün tamlaması “şiddetli bir azap”; وَمَكْرُ اُو۬لٰٓئِكَ ve mekru ülâike tamlaması “onların tuzağı”; هُوَ huve zamiri “o”; يَبُورُ yebûru fiili ise “yok olup gider” demektir.

Buradae putperestliğe bulaşmamak adına izzet ve şerefi Yüce Allah’ın yanında aramak gerektiği, fedakârlıkların iyi ve güzel sözleri Allah’a yükselteceği, tuzakların ise işe yaramayacağı gündeme getirilmektedir.

1.مَنْ كَانَ يُر۪يدُ الْعِزَّةَ فَلِلّٰهِ الْعِزَّةُ جَم۪يعًا “Kim itibar istiyorsa (bilsin ki) itibar, tamamen yalnızca Allah’a aittir.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “Kim şeref (onur, haysiyet) istiyorsa, (bilsin ki), şeref (onur, haysiyet) bütünüyle Allah’ındır (O’nun katındadır).” Benzerleri başka âyetlerde de bulunan bu konu,(12) bir insanın kimden yana olması, izzet ve şerefi nerede araması gerektiğini öğretmekte, bu makamın Yüce Allah’ın katı ve rızası olduğunu ortaya koymaktadır.

Âyetin indirildiği zamanı dikkate aldığımızda verilmek istenen mesajın şöyle olduğunu söyleyebiliriz: Her kim ilahlara ve putlara taparak herhangi bir izzet ve şeref arıyorsa, bilsin ki şeref ve onur bütünüyle Allah’ın katındadır; Allah’a kulluk etsin ve izzeti O’na kullukta arasın.(13) Meryem 19/81’de de beyan edildiği gibi, “Mekkeli müşrikler kendilerine izzet ve şeref katsınlar diye Allah’ın peşi sıra putları ilah edinmişlerdi.” İşte bu âyette böylelerine de cevap verilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de olduğu gibi Kur’ân’da 11 kez(14) geçen الْعِزَّة el-‘ızzeh kelimesi “izzet, şeref, onur, haysiyet” manasına gelmekte ve izzete sahip olma arzusu olan kişinin bunun bütünüyle ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu bilmesi istenmektedir. Nisâ’ 4/139’da geçtiği gibi, Müslümanları bırakıp da kâfirleri dost edinenlerin dilleriyle inandıklarını söyleseler de gönülleriyle iman etmedikleri anlaşılmakta, dolayısıyla izzet ve şerefi onların yanında aramaları kınanmakta, şeref ve haysiyetin bütünüyle Allah’ın katında olduğu beyan edilmektedir.

Yûnus 10/65’te Hz. Peygamber müşriklerin sözlerinden üzülmemesi noktasında uyarılmakta, şeref ve onurun bütünüyle ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu ifade edilmektedir. Münâfikûn 63/8’de ise bu değerlerin Allah’a, Rasûlüne ve müminlere ait olduğu bildirilmekte, bütün bu kullanımlarda vurgulu ifadeler tercih edilmektedir. Rasûl’e ait olan izzet Yüce Allah’ın sevgisini kazanmanın ona tâbi olmakla mümkün kılınması nedeniyledir.(15) Müminlere ait olan ise elbette Allah’tan yana olmaları ve Rasûlüllah’a tabi olmaları nedeniyledir.

Sonuçta izzet bütünüyle Allah’ın katındadır; izzetli olmak da O’nun rızasını kazanmadadır. Anlaşılan o ki, hiçbir insan veya Müslüman onur ve haysiyeti başkalarında aramamalıdır; başkalarındaki izzet görüntülerinin sahte olduğunu bilmeli ve Allah’tan yana olmanın derin huzurunu yaşamalıdır. Allah’a boyun eğenleri Allah aziz kılacaktır.

Zillet ve hakaretten kurtulup şerefli, haysiyetli ve kuvvetli olmak isteyenler, izzet ve şeref arayanlar bunu Yüce Allah’ın katında ve O’nun rızasında aramalıdırlar. İzzet, hem dünyada hem de âhirette Allah’a aittir. İzzet, şeref, onur, itibar ve haysiyet isteyenler bunu başka varlıklarda ve onlara tapmakta aramasınlar; çünkü bu durumda zilletin ve hakaretin tam ortasına girmiş olurlar. Söz konusu kavramlar yüksek değerler oldukları için, kişiler onları yükseklerde, yani ulvî âlemde, Yüce Allah’ın katında aramalı, süflî, yani düşük âlemde sürünmemelidirler.

Şeytanın ayartmasına kananlar ve dolayısıyla putperestlik yapanlar bu davranışlarının korkunç bir hata olduğunu anlamalı ve şeytana karşı tavır almalıdırlar. Meselenin şeytanla ilgisi âyet bağlamının zorunlu sonucudur. Zira sûrenin başından itibaren ele alınan konu şirk üzere olanların uyarılması ve bundan vazgeçirilmeleridir.

2. اِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ “Yalnızca iyi işin yükselttiği güzel sözler Allah’a yükselir.” Âyetin bu cümlesinde ise iman ve sâlih amelle Allah’a ulaşılacağı ifade edilmektedir. Âyetin vermek istediği mesajı İbrâhim 14/24. âyetle birlikte anlamaya çalışmak gerekmektedir. Zira orada da güzel bir kelime, kökü yerde sabit, dalları yüksekte olan güzel bir ağaca benzetilmektedir.

a) اِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ “Güzel (ve yararlı) sözler sadece O’na (Allah’a) yükselir.” Burada dile getirilen ve “iyi, yararlı, güzel kelimeler” anlamına gelen الْكَلِمُ الطَّيِّب el-kelimu’t-tayyib tamlaması, kulun Allah’a yönelik zikri, duası, övgüsü olabilir. Ayrıca bazı âlimlerimiz bu tamlamaya lâ ilâhe illallâh, sübhânellâh, allâhü ekber, elhamdü lillâh, Kur’ân okumak, istiğfâr gibi anlamlar vermişlerdir.(16) Âyette geçen يَصْعَدُ yas‘adü fiili gibi Âl-i İmrân 3/153’te âyette zikredilen تُصْعِدُونَ tus‘ıdûne fiili de “tırmanmak”, “uzaklaşmak”, “kaçmak” gibi manalar içermektedir. En‘âm 6/125’te zikredilen يَصَّعَّدُ yassa‘‘dü fiili ise “yükselmek” manasını içermekte, Cinn 72/17 ve Müddessir 74/17’de geçen sa‘ad ve sa‘ûd kelimeleri de “(gittikçe) artan (azap)” demektir.

b) وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ “Sâlih amel (iyi iş) onu (o kelimeleri) yükseltir.” Bu ifade güzel ve yararlı sözleri Yüce Allah’a yükseltecek olan değerin “salih amel” olduğunu ortaya koymaktadır. Bir anlamda itaat içerikli davranışlar, farzları yerine getirmek ve Allah’ın emirlerine sonuna kadar sadakat göstermek vs. değerler güzel ve yararlı sözleri Allah’a yükseltir. Duaların kabulünde ölçü kulun fedakarlık yapmasıdır. Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’da verilen bilgi de bduur.

İbn Abbâs bu iki cümleyi izah ederken şunu belirtmiştir: “Her kim farzları yerine getirerek Allah’ı zikrederse o işlem bu haliyle Allah’a yükseltilir; farzları yerine getirmeden Allah’ı zikredenin sözü geri çevrilir.”(17) Bu son derece yerinde tespitin bize öğrettiği ilke şudur: Fedakârlık yapmadan sadece sözlerle yetinmek sonuçsuz birer işlemdir.

Öyleyse sözümüzün, duamızın veya tesbihimizin Allah’a yükselmesi için onları yükseltecek bir desteğe ihtiyaç vardır ki o da ilgili şeyin fedakârlığı ve sâlih amelidir. Uzaya roket fırlatırken nasıl ki roketin yükselmesi için yakıt tanklarına ihtiyaç duyuluyorsa, burada da benzer bir zorunluluk söz konusudur.

Fâtiha’da beyan edildiği gibi, önce kulluk yapılacak, sonra yardım istenecektir. Elleri kaldırmadan önce o ellerin fedakârlık yapmış olması gerekir. Elleri yukarı kaldırırken şekillerle uğraşmaktansa, o ellerin görevini yapıp yapmadığını sorgulamak gerekmektedir. “Bakabileceğimiz fedakâr ellerimiz, ellerimizi çevirebileceğimiz sadakatli yüzlerimiz olsun” diye uğraşmalıyız.

Esasında “iman ve sâlih amel” birlikteliğinde de şunu bilmeliyiz: “Sâlih amellerle desteklenmeyen inançlara iman denmeyeceği gibi, imansız yapılan faaliyetlere de sâlih amel denemez.” İman-amel birlikteliği, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin temel konusu ve asıl mesajıdır.

Hz. Peygamber’in bu konuda şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Allah, amelsiz sözü, niyetsiz sözü ve ameli, bir de sünnete uygun olmayan niyeti, sözü ve ameli kabul etmez.”(18) Bu rivayetin ortaya koyduğu prensip, meselenin anlaşılmasında son derece açık bir yol haritası vermektedir.

“İman ve salih amel” birlikteliği konusunu Bakara 2/25’te detaylı bir şekilde ele aldığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

3. وَالَّذ۪ينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّـَٔاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ “Kötülüklerin tuzağını kuranlara şiddetli bir azap vardır.” Bu cümlede öncekilerde sözü edilen hususları kabul etmeyip başka arayışlar peşinde olanların tuzak kurmakta oldukları ve şiddetli bir azabın onları beklediği haber verilmektedir.

Âyetlerin indirildiği ortam düşünüldüğünde, burada kast edilenin, müşriklerin Dâru’n-nedve dedikleri yerdeki entrikaları olduğunu söyleyebiliriz. Enfâl 8/30’da beyan edildiği gibi, onlar Hz. Peygamberle ilgili tuzaklar kurmak için onu tutuklayıp önünü kesmeyi veya öldürmeyi ya da sürgüne gönderilmesini tartışıyorlardı.

Bu tuzak işlemi Hz. Peygamber’e ve müminlere yönelik anlaşılabileceği gibi, aslında müşriklere yönelik olarak da anlaşılabilir; çünkü onlar puta tapmakla kendilerine tuzak kurmuşlardı. Nitekim bazı âlimlerimiz burada sözü edilen وَالَّذ۪ينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّـَٔاتِ “Kötülükleri tuzak kuranlar” ifadesini “şirk üzere amel edenler”, “gösteriş yapanlar” veya “kötülük işleyenler” şeklinde yorumlamışlardır.(19)

Şüphe yok ki bu tür davranışlar kişinin kendi aleyhine kurduğu tuzaktan başka bir şey değildir. Muhataba zarar vermek için tuzak kurduğunu sananlar aslında en büyük tuzağı kendilerine kurduklarını fark edemezler.

4. وَمَكْرُ اُو۬لٰٓئِكَ هُوَ يَبُورُ “Onların tuzağı ise yok olup gider.” Onlar tuzak kuruyor olsalar da Enfâl 8/18ve 30’da dile getirildiği gibi, Yüce Allah tuzakları boşa çıkarmıştır. Burada da sözü edilen durum inkârcıların tuzaklarının yok olup gideceği, başarıya ulaşmayacağıdır.

Târık 86/15-16’da tuzak kurma ve bunun sonuçları konusunu geniş bir şekilde ele alacağımız için, burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: En‘âm 6/123, Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de de belirtildiği üzere, hakikate karşı tuzak kuranlar, kurdukları tuzağa kendileri düşecektir. Bu hem bu dünyada yaşanabilecektir; hem de öbür âlemde bunun hesabını vereceklerdir.

Bu konuda hatırlanması gereken âyetler arasında Ra‘d 13/42 ve İbrâhim 14/46’nın bulunduğu asla ve asla unutulmamalıdır ki ilgili âyetlerde bütün tuzakların sonuçta Yüce Allah’ın kontrolünde olduğu bildirilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette belirtildiği gibi, tuzak kuranlara şiddetli bir azap söz konusudur ve zaten onların tuzakları da yok olup gitmeye mahkûmdur.

ııı. İnsanın Yaratılışı ve Ömür

وَاللّٰهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ اَزْوَاجًا وَمَا تَحْمِلُ مِنْ اُنْثٰى وَلَا تَضَعُ اِلَّا بِعِلْمِه۪ وَمَا يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلَا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِه۪ٓ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ اِنَّ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرٌ “Allah sizi (önce) topraktan, sonra da nutfeden (zigottan) yarattı; daha sonra sizi eşler (çiftler) hâline getirdi. Hiçbir dişi, O’nun bilgisi olmadan gebe kalamaz ve doğuramaz. (Bir canlıya) ömür verilmesi de ömründen kısılıp azaltılması da mutlaka bir kitaptadır (sistemi vardır). Şüphesiz ki bu, Allah’a çok kolaydır.”

Âyetteki وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; خَلَقَكُمْ halekaküm ifadesi “sizi yaratmıştır”; مِنْ تُرَابٍ min türâbin kelimesi “topraktan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; مِنْ نُطْفَةٍ min nutfetin sözcüğü “nutfeden, ceninden, zigottan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَعَلَكُمْ ce‘aleküm ifadesi “sizi kılmıştır, yapmıştık”; اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi “eşler”; وَمَا تَحْمِلُ ve mâ tahmilü fiili “hamile de kalmaz”; مِنْ اُنْثٰى min ünsâ ifadesi “hiçbir dişi”; وَلَا تَضَعُ ve lâ teda‘u fiili “ve doğurmaz da”;اِلَّا بِعِلْمِه illâ bi ‘ılmihi istisnası “O’nun bilgisi olmadan”; وَمَا يُعَمَّرُ ve mâ yu‘ammeru edilgen fiili “hiçbir kişiye ömür verilmez”; مِنْ مُعَمَّرٍ min mu‘ammerin ifadesi “ömürlendirilme bakımından”; وَلَا يُنْقَصُ ve lâ yunkasu edilgen fiili “(hiçbir şey) eksiltilmez ki”; مِنْ عُمُرِه۪ min ‘umurihî ifadesi “onun ömründen”; اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ illâ fî kitâbin kelimesi “kitapta, yasada olmasın, mutlaka kitapta yer almış olmasın, (hepsi kitapta, yasada mutlaka yer alır)”; اِنَّ ذٰلِكَ inne zâlike ifadesi “muhakkak ki bu”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; يَس۪ير yesîrun kelimesi ise “kolay(dır)” demektir.

Bu âyette insanın yaratılışı, dişilerin hamile kalışı ve doğum yapması, ömrün belirlenmesi veya kısalmasının bir yasaya tabi kılınması gibi konular gündeme getirilmektedir.

1.وَاللّٰهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ اَزْوَاجًا “Allah sizi (önce) topraktan, sonra da nutfeden (zigottan) yarattı; daha sonra sizi eşler (çiftler) hâline getirdi.” Yüce Allah bu âyette insanoğlunun yaratılış süreciyle ilgili üç ifade kullanmaktadır. Bunlar “elementer aşama”yı temsilen “topraktan yaratılma”, “biyolojik aşama”yı temsilen “nutfe/zigottan yaratılma” ve insanların “çiftler haline getirilmesi”dir.

‘Alak 96/2’de “insanın yaratılış aşamaları” bağlamında geniş açıklamalar yapmıştık. Burada sadece “eşler haline getirilme”ye temas etmekle yetineceğiz.

Nisâ’ 4/1, En‘âm 6/98, A‘râf 7/189 ve Zümer 39/6’da sözü edilen ve insanın biyolojik varlık aşamasının ilkini oluşturan nefs-i vâhıdeh hali, hem ilk hücreye, hem de eşine kaynaklık yapmaktadır. İlk insanın yaratıldığı kaynak olan nefs-i vâhıdeh, eşinin de yaratılış kaynağıdır. Belki de orada bir “mitoz bölünme” yaşanmış olmalıdır. Daha sonra yine Nisâ’ 4/1’de beyan edildiği gibi, bu iki hücre türünden pek çok erkek ve kadın üretilip meydana getirmiştir.

Bu konuyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Fâtır 35/11’de sözü edilen “topraktan ve nutfeh aşamasından sonra insanların “çiftler” haline getirildiği ifade edilmektedir ki, her iki âyette verilen mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir. Bu arada Nebe’ 78/8’de de insanların “çiftler halinde” yaratıldığı beyan edilmektedir.

Bu âyetlerde söz konusu kelimenin zevceyn şeklinde erkek ve dişi halinde “iki çift” şeklinde değil de, ezvâc şeklinde çoğul olarak getirilmesi ilk insanların pek çok insan çifti şeklinde yaratıldığının bir delilidir. Konuyla ilşkilendirilebilecek âyetlerden birisi de Rûm 30/20’de şu şekildedir: “Sizi topraktan yaratması, O’nun (kudretinin) delillerindendir. Sonra siz, (her tarafa) yayılan insanlar oluyorsunuz.”

Hucürât 49/13’te “insanların bir erkek ve bir dişi (hücre)den yaratıldığı ve ondan sonra kalabalık hale getirilerek kavimlere ve kabilelere dönüştürüldüğü” beyan edilmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, ilk insandan değil, ilk insan türünden söz etmek gerekir.

Bu arada yine insanın yaratılış aşamalarından söz edilen Zümer 39/6’daki “sekiz çift en‘âm” ifadesi de bilim insanlarının ilgisini beklemektedir. Oradaki el-en‘âm kelimesine “hayvanlar” manası verilirse, maksat “deve, inek, koyun, keçiden oluşan erkekli dişili sekiz çift hayvan” olur.

Eğer el-en‘âm kelimesine “hayat sahipleri, canlılar” manası verilirse “sekiz grup insan veya sekiz ırk” gibi manalar devreye girebilir. Eğer bu mana doğru ise, o zaman hem ilk insanların evlenmesi, hem kıtalara insanların nasıl yayıldığı, hem de ırkların nasıl oluşturulduğu soruları cevaplandırılmış olacaktır. Yüce Allah en doğrusunu bilir.

2. وَمَا تَحْمِلُ مِنْ اُنْثٰى وَلَا تَضَعُ اِلَّا بِعِلْمِه۪ “Hiçbir dişi, O’nun bilgisi olmadan gebe kalamaz ve doğuramaz.” Fussılet 41/47’de de geçen bu cümlede canlılar âleminde meydana gelen her bir olayın Yüce Allah’ın bilgisi dâhilinde gerçekleştiği, olup biten her şeyden Yüce Allah’ın haberdar olduğu vurgulu bir şekilde ifade edilmektedir.

Âyetteki ثَمَرَات semerât sözcüğü “meyveler” manasına gelmekte, اُنْثٰى ünsâ kelimesi de doğurabilen bütün dişiler ve anneler için kullanılmakta, bütün canlıları içermektedir. Çünkü kelimenin başındaki مِنْ min edatı mutlak umum ifade eden bir manadadır. Cümlede yer alan mâ/lâ ve illâ edatları hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisidir. Buradaki vurgu “Yüce Allah’ın her bir şeyi bildiğini” ortaya koymayı amaçlamaktadır. Yoksa başkalarının bu konularda hiçbir şey bilmediği ifade edilmemektedir.

Lokmân 31/34’te yer alan “Rahimlerdekini O bilir” cümlesinde sanıldığı gibi vurgu yoktur. Yani o âyette “Rahimlerdekini O’ndan başkası bilemez” şeklinde bir vurgulu ifade söz konusu olmadığı için, çeşitli araçlarla veya belli aşamalar geçildikten ya da bazı alametler belirdikten sonra, sahip olunan bilginin önünde herhangi bir engel yoktur; dolayısıyla bu tür bilgiler Allah’ın bilgisiyle de çelişmemektedir. Elbette kulun bilmesi ile Allah’ın bilgisi mukayese edilemez. Kul bilmek için akla, iradeye, bilinen şeye vs. pek çok hususa muhtaç iken, Rabbimiz için böyle aracılar hiçbir şekilde söz konusu olamaz.

Rabbimiz, “bunu benden başkası bilemez” demediği sürece, insanların belli konuları bilmesinin önüne engeller konulmamalı, bilimsel çalışmalarla elde edilen veriler Kur’ân’la çelişkili gibi gösterilmemelidir. Bu arada, henüz bilimsel bir gerçek haline dönüştürülmeden birtakım teorileri Kur’ân’dan delillendirme gayretine girmenin de bir anlamı yoktur. Çünkü teorilerin daima ispatlanamama ihtimali vardır ve bu durumda Kur’ânî bilgilerin yanlışlığı gibi bir sakınca söz konusu olabilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümle ile aynı ifadeler Fussılet 41/47’de de geçmekte, insanların ve hayvanların dişilerinin neyi yüklendiğini, yani erkek veya dişi cinsten hangi yavruya hamile olduklarını Yüce Allah’ın bildiğini ortaya koymaktadır. Ra‘d 13/8-9’da da benzer konu geçmekte ve Yüce Allah’ın her dişinin neyi taşıdığı, rahimlerin neyi eksiltip arttırdığını bildiği, her şeyin O’nun katında bir ölçüsünün bulunduğu bildirilmekte, Allah’ın gayb ve şehâdet anlamında her ne varsa hepsini bildiği haber verilmektedir.

Âl-i İmrân 3/6, Mü’min 40/64 ve Teğâbun 64/2’de “rahimlerde bulunan ceninleri Yüce Allah’ın dilediği gibi şekillendirmekte olduğu” beyan edilmektedir. Şûrâ 42/49-50’de Yüce Allah’ın dilediğini yarattığı, dilediğine kız, dilediğine erkek çocuk verdiği, dilediğine çift, yani hem kız çocuk hem de erkek çocuk ihsan ettiği, dilediğini çocuksuz bıraktığı ve her şeyi bilen ve takdir edenin kendisi olduğu ifade edilmektedir.

3. وَمَا يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلَا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِه۪ٓ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ “(Bir canlıya) ömür verilmesi de ömründen kısılıp azaltılması da mutlaka bir kitaptadır (sistemi vardır).” Bu ifade “uzun ömürlü kılınmak da ömürden kısaltılması da Allah’ın yasasına göredir; rastgelelik yoktur” manasına gelmektedir. Allah’ın koyduğu kanunlar dışında hiçbir güç insana uzun ömür veya kısa ömür anlamında ecel belirleyemez.

En‘âm 6/2’de “ecel” konusunu ele almıştık; Nûh 71/4’te ise “ecele tehir ve ecelin geciktirilememesi” vs. konuları geniş bir şekilde inceleyeceğiz. Burada sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yüce Allah’ın belirlediği ve “ecel” adı verilen süre ertelenemez; ilâhî yasa bu noktada son derece açıktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Fâtır 35/11’de ifade edildiği üzere, “uzun ömrün de kısanın da belirlenmiş bir yasası vardır.” O yasa işletilir ve ecelde tehir yaşanmaz. Yüce Allah’ın ömür belirlemedeki yetkinliği ve eşsizliği açıkça vurgulanmakta, O’nun koyduğu yasanın işlemekte olduğu beyan edilmektedir.

Uzun yaşayanların da kısa yaşayanların da, çocukken ölenlerin de yaşlılığa erişenlerin de ömürleri bu anlamda Yüce Allah tarafından ve içeriğini sadece O’nun bileceği bir şekilde belirlenmektedir.(20) Fâtır 35/11’in sonunda yer alan “Bu, Allah için çok kolaydır” ifadesi, koyduğu yasaları istediği gibi belirlemede Yüce Allah’ın yetkin olduğu, başkasından izin almasının söz konusu olmadığı bildirilmek istenmektedir. Çünkü dilediğini yapabilen sadece O’dur.

Esasında Hacc 22/5 ve Mü’min 40/67’de geçen ve insan ömrüyle ilgili bir bilgi içeren beyanlarda “vefat ettirilenler”den ve “belirlenmiş bir süreye/ömrün en sıkıntılı dönemine ulaşanlardan, bırakılanlar”dan söz edilmektedir.

Bu ifadelerde zikredilen yüteveffâ edilgen fiili elbette ilahi kaderle vefat ettirilmeyi içermektedir; ancak burada belirlenmiş ecelden önce başkaları tarafından vefat ettirilme yani öldürülme, ecelin öne alınması gibi bir anlam da akla gelmektedir. Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “ömrün kısaltılmasının bir yasada oluşu” ifadesine bir açılım kazandırılmış olur. Gerçeği Yüce Allah bilir.

Ecelin geciktirilmemesi veya öne alınmaması bağlamında Yûnus 10/49 ve Nahl 16/61’in son cümlesindeki bir ifade çok önemlidir ve mutlak surette iyi anlaşılmalıdır. Söz konusu âyetlerde “ecellerin bir an geciktirilemeyeceği gibi bir an öne de alınamayacağı” beyan edilmektedir. “Bir an geciktirilmemek” anlaşılabilirdir; ancak “bir an öne alınamamak” ne demektir? Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Çünkü süresi dolmuş bir ömrün öne alınmasından maksadın ölümle ilgili olmadığını söylemek durumundayız.

Burada amaç “acı çekmemek için cezalandırılma süresini çabuklaştırmayı ve kısa tutmayı istemek”tir. Esasında süre dolduğu için öne alınamayacak şey “mahşer azabının erkene alınıp kısa sürede bitirilmesi” olmalıdır. Aksi takdirde zaten bitmiş olan bir “sürenin öne alınması” ifadesi anlamını yitirmiş ve gerçekleşmesi mümkün olmayan bir durum meydana gelmiş olacaktır.

Bu noktada âyetin yorumu bağlamında bir yaklaşımı aktarmakta yarar görmekteyiz:

“İnsanın ve diğer canlıların ömrünü Allah bir kitapta, ilminde belirlemiştir. Yüce Allah’ın ifadesi gereği En‘âm 6/2’de belirtildiği gibi bir ecel-i kaza bir de ecel-i müsemmâ vardır. Ecel-i müsemmâ, “oynak olmayan, asla ertelenemeyen, ömrün sonunu tespit eden ecel” olduğu halde, ecel-i kaza ise “oynak ecel”dir. Yani, yanlış işlerin, farklı hayat şartlarının, savaşların, trafik kazalarının veya düşmanların saldırısı ile ecelin öne alınması anlamına gelmektedir.”

“Yüce Allah, ecel-i kazaya yorumunu yapmakta olduğumuz Fâtır 35/11’de “onun ömründen azaltılması” manasını vermektedir. Yüce Allah’ın, insanın ömrünü veya hayatını bir kitaba göre belirlemesi, bizlere, hayatın kitaba göre yaşanmasını öğütlemektedir.”(21)

Bu âyette verilmek istenen mesaj kanaatimizce şudur: İnsanlara uzun ömür verilmesi de kısa ömür verilmesi de bir kitaba, yani bir yasaya göredir. Bu yasayı belirleyen kudret Yüce Allah olduğu için, ömrü belirleyen de elbette O’dur. “Ömürden kısaltılması” meselesine gelince, bu Allah’ın belirlediği bir ecele müdahale olduğu için, büyük bir günahtır ve haksız yere bir cana kıyan kişinin cezası da kısas veya diyet olarak belirlenmiştir.(22) Cana kıyan kişi canını kaybedeceğini bilmeli ve Allah’ın belirlediği süreye müdahale etmemelidir.

Eğer “kimin ne zaman öleceği ilâhî kaderde bellidir, sonradan bir değişiklik olmaz ya da Allah sonradan bilgi sahibi olmaz” denirse, o zaman zaten ölüm vakti geleni öldürmenin neden suç olduğu ve katilin neden öldürülmesinin gerektiği sorusu açıkta ve cevapsız kalır.

Dahası, biz kısıtlı bilgimizle Rabbimizin herhangi bir konuda neyi bildiğini bilemeyeceğimiz ve O’nun bilgisini kuşatamayacağımız için O’nun ezelî bilgisine göre hareket edemeyiz. Öyleyse kulları olarak bizler Allah’ın “bilgisine” göre değil, “bildirmesine” göre davranmalıyız. Çok zor bir konu olduğu için kesin ifadeler kullanmamak durumundayız. Rabbimiz her konuda olduğu gibi bu konuda da en iyisini bilir.

4. اِنَّ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرٌ “Şüphesiz ki bu, Allah’a çok kolaydır.” Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/30, 169, Hacc 22/70, ‘Ankebût 29/19, Rûm 30/27, Ahzâb 33/19, 30, Hadîd 57/22, Teğâbun 64/7 gibi âyetlerde de zikredilmekte, Allah için zorluğun söz konusu edilemeyeceği hükme bağlanmaktadır. Uzun ömür veya kısa ömür belirleme işlemiyle ilgili hususlar Yüce Allah için son derece kolaydır. Yaratan yorulmaz; zorlukla karşılaşmaz. Dilediğini dilediği gibi yapabilen zat sadece Yüce Allah olduğu için O’na hiçbir şekilde zorluk nispet edilemez.

Sûrenin ilk âyetinden itibaren ele alınan konular itibariyle de genelde vahyin gündeme getirdiği meseleler itibariyle de sözü edilen mikro ve makro âlemdeki her şeyin yaratılması ve idaresi Yüce Allah için son derece kolaydır.

Özel olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “insanın topraktan ve nutfeden yaratılıp eşler haline getirilmesi, dişilerin hamile kalıp doğurması, insanlara uzun ömür veya kısa ömür takdir edilmesi, hatta bundan sonra devam eden âyetlerde ele alınan konuların Allah’ın bilgisinde ve yasasında olması” elbette O’nun için son derece kolaydır. Âyetin son cümlesinin başındaki اِنَّ inne edatı bunun kolay oluşunun kesinliğini ortaya koymaktadır.

b) Kâinat Kitabı ve Putperest Duyarsızlığı

Yüce Allah, sûrenin 12-14. âyetlerinde iki denizin birbirine eşit olmayan tabiatlarına dikkat çekmekte, farklı yaratıldıkları için “Birinin tatlı, susuzluğu kesici, içilmesi kolay; diğerinin ise tuzlu ve acı olduğu”nu, insanların onlardan taze et (balık) yediklerini, içlerinden takınacakları süsler çıkardıklarını, rızık temini için gemilerle seyahat ettiklerini ve sonuçta kendilerinden teşekkür beklediğini beyan etmektedir.

Ardından, gece ve gündüzün birbiriyle ilişkisi, Güneş ve Ay’ın emre amade kılınıp her birinin belli bir süreye kadar sistemlerini devam ettirecekleri ifade edilerek, hükümranlığı elinde bulunduran Yüce Allah’ın peşi sıra tapınılan varlıkların bir çekirdek zarına bile sahip olmadıkları bildirilmektedir.

Daha sonra ise, putların güçsüzlüğü ve inkarcıların nankörlüğü üzerinde durulmakta ve Yüce Allah’ın gerçekleri haber vermesiyle ilgili olarak şu ifadelere yer verilmektedir: “Onlara (putlara) yalvarsanız çağrınızı işitmezler. Sizi duysalardı da isteklerinize cevap veremezlerdi. (Üstelik) Kıyamet günü ortak koşmanızı örtecek (reddedecek)lerdir. (Ey Peygamber, bu gerçeği) sana, her şeyden haberi olan (Allah) gibi (hiç kimse) haber veremez.”

ı. İki Deniz ve Denizdeki Nimetler

وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَآئِغٌ شَرَابُهُ وَهٰذَا مِلْحٌ اُجَاجٌ وَمِنْ كُلٍّ تَاْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ ف۪يهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “İki deniz birbirine eşit değildir. Biri tatlıdır, susuzluğu keser, içmesi kolaydır; diğeri ise tuzludur, acıdır. (Buna rağmen) hepsinden de taze et (balık) yiyorsunuz ve giyeceğiniz süs (eşyası) çıkartıyorsunuz. (Allah’ın) nimetlerinden arayıp da şükretmeniz için gemilerin denizi yarıp gittiğini görürsün.”

Âyetteki وَمَا يَسْتَوِي ve mâ yestevî fiili “ve eşit olmaz”; الْبَحْرَان el-bahrâni kelimesi “iki deniz”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu, birisi”; عَذْب ‘azbün sözcüğü “tatlı(dır)”; فُرَات fürâtün kelimesi “susuzluğu giderici(dir)”; سَائِغٌ sâiğun kelimesi “kolay(dır)”; شَرَابُه şerâbuhû tamlaması “onun içimi, içilmesi”; وَهٰذَا ve hâzâ kelimesi “ve bu ise”; مِلْح milhun kelimesi “tuzlu(dur)”; اُجَاج ücâcün kelimesi “acı(dır)”; وَمِنْ كُلٍّ ve min küllin kelimesi “hepsinden, her birinden”; تَاْكُلُونَ te’külûne fiili “yiyorsunuz”;لَحْمًا طَرِيًّا lahmen tariyyen tamlaması “taze et, balık”; وَتَسْتَخْرِجُونَ ve testahricûne fiili “ve çıkarmaktasınız”; حِلْيَة hılyeten kelimesi “süs eşyası”; تَلْبَسُونَهَا telbesûnehâ fiili “onları giymektesiniz, takınmaktasınız”; وَتَرَى ve terâ fiili “ve görürsün(üz)”; الْفُلْك el-fülke kelimesi “gemi(ler)i”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; مَوَاخِر mevâhıra sözcüğü “yararak hareket edenler şeklinde”;لِتَبْتَغُوا litebteğû fiili “kazanmanız için, aramanız için”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî kelimesi “O’nun nimetinden, ikrâmından”; وَلَعَلَّكُمْ ve le‘alleküm ifadesi “umulur ki sizler”; تَشْكُرُونَ teşkürûne fiili ise “şükredersiniz” demektir.

Bu âyette kâinat kitabından bir âyet olarak farklı özellikteki iki denizin yapısı ve insanların onlardan yararlanma biçimleri gündeme getirilmektedir. Bu âyetin bir benzeri Nahl 16/14’te geçmektedir.

1. وَمَا يَسْتَوِي الْبَحْرَانِ هٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَآئِغٌ شَرَابُهُ وَهٰذَا مِلْحٌ اُجَاجٌ “İki deniz birbirine eşit değildir. Biri tatlıdır, susuzluğu keser, içmesi kolaydır; diğeri ise tuzludur, acıdır.” Bu cümlede “eşit olmadığı ifade edilen iki deniz”in hangi denizler olduğu üzerinde durmayacak, diğer mesajlarını incelemeye çalışacağız. Bu tür mukayeseler soru cümlesi veya düz cümle şeklinde Kur’ân’da çeşitli konularda zikredilmektedir.(23)

Yüce Allah denizlere veya büyük su kütlelerine değişik yaratılış özellikleri vermiştir. Buna göre, iki farklı su kütlesi bir değildir: Biri tatlı, susuzluğu giderici ve içilmesi kolaydır; diğeri ise tuzlu ve acıdır. Furkân 25/53, Neml 27/61 ve Rahmân 55/20’de bu iki denizin birbirine kavuşmasına rağmen birbirine karışmadığı, aralarında bir engelin bulunduğu beyan edilmektedir.

Adına berzah, hıcr-i mahcûr ve hâciz denilen bu engel veya perde, Yüce Allah’ın her iki suyun moleküler yapısını farklı özellikte yaratmasının sonucudur. Bu iki su kütlesi birbirinin özelliğini bozacak şekilde birbirine karışmamakta, kendi özellikleriyle varlıklarını devam ettirmektedirler.

2. وَمِنْ كُلٍّ تَاْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا “(Buna rağmen) hepsinden de taze et (balık) yiyorsunuz ve giyeceğiniz süs (eşyası) çıkartıyorsunuz.” “Tatlı, susuzluğu giderici ve içimi kolay su” ile “tuzlu ve acı su” kütlesinden insanoğlunun nasıl yararlandığıyla ilgili bilgilerin bir bölümü bu cümlede yer almaktadır.

a) وَمِنْ كُلٍّ تَاْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا “(Buna rağmen) hepsinden de taze et (balık) yiyorsunuz.” Yüce Allah Nahl 16/14’te de beyan edildiği gibi, bu bağlamda önce “taze et”e temas etmektedir. “Tuzsuz sudan tuzsuz et” yaratılması anlaşılabilirdir; ancak “tuzlu sudan tuzsuz etin yaratılması” Yüce Allah’ın “zıtlardan zıtlar” yaratmasının bir örneği olarak görülmelidir. Bu cümlede “balık” kelimesi geçmemesi nedeniyle, maksadı “bütün deniz ürünleri”yle ilgili olarak anlamak durumundayız.

b) وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا “Giyeceğiniz süs eşyası çıkartıyorsunuz.” Çok küçük bir değişiklikle (minhu ifadesi ilavesiyle) Nahl 16/14’te de yer alan bu ifadede, insanların denizlerden giysi ve süs eşyası anlamında yararlanmasına değinilmektedir. Önceki cümlede geçtiği üzere, denizlerin biri tatlı-susuzluğu giderici, diğeri tuzlu-acı olmasına rağmen, ikisinde de “taze et” yaratıldığı ve insanların bunları yediği ifade edilmektedir.

Bu cümlede ise hem tatlı hem de tuzlu sularda “insanların giyeceği süslerin çıkartılmakta” olduğu beyan edilmekte, ancak bu süslerin ne olduğu açıklanmamaktadır. Burada kapalı geçen ifade Rahmân 55/22’de açıklanmakta ve giyilen ya da takılan süslerin “inci ve mercan”dan oluştuğu beyan edilmektedir.

3. وَتَرَى الْفُلْكَ ف۪يهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “(Allah’ın) nimetlerinden arayıp da şükretmeniz için gemilerin denizi yarıp gittiğini görürsün.” Önceki iki cümlede olduğu gibi, burada da denizlerden yararlanma çeşitlerinden birine değinilmektedir.

a) وَتَرَى الْفُلْكَ ف۪يهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ “(Allah’ın) nimetlerinden aramanız için gemilerin denizi yarıp gittiğini görürsün.” Küçük değişikliklerle ve ortak mesaj içeriğiyle Nahl 16/14’te de geçen bu ifade de, insanların gemilerle denizlerdeki seyahatlerini ve rızık temini için yapılan yolculukları dile getirmektedir.

İnsanlar her iki özellikteki “suyun kaldırma kuvveti” sayesinde, devasa gemileri taşımacılıkta kullanmaktadır. Rahmân 55/24’te de beyan edildiği gibi, “Denizde, dağlar gibi (akıp giden) kocaman gemiler de O’nundur.” Sadece Allah’ın tabiata ve özellikle bu bağlamda suya ihsan ettiği “kaldırma kuvveti kanunu” sayesinde hareket etmektedirler.

b) وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Umulur ki şükredersiniz.” Âyetin sonundaki bu ifade, sayılan bütün nimetlerin yaratılma ve insanın hizmetine sunulma gerekçesini ortaya koymaktadır. Nimetlere şükretmek, bunca nimetin sahibini bilmek ve O’nu tek ilah olarak kabul etmekle mümkündür. Benzer konular “iki deniz” değil de “tek deniz” ifadesiyle Nahl 16/14’te de yer almaktadır.

Yüce Allah sunduğu bütün nimetleri verme gayesini “insanların O’na şükretmeleri” şeklinde belirlemektedir. Bu gerekçe çeşitli âyetlerde(24) dile getirilmekte, bir anlamda yaratılışın gayeleri arasında zikredilmiş olmaktadır.

Bu âyetteki “iki deniz” ifadesi hakkında Semerkandî’nin harika tespitini aktarmak istiyoruz: Bu örnek Hz. Peygamber’in ashâbı ile kâfirleri temsil edebilir. Hakikati tasdik edenler onu yalanlayanlarla bir olmaz. Ayrıca her iki gruptan da daha sonra gelecek nesillerde iyilikler/iyiler çıkabilir. Meselâ Velîd b. Muğîra’dan Hâlid b. Velîd, Ebû Cehil’den İkrime doğduğu gibi, kâfir birinden Müslüman biri doğabilir.(25)

Burada özellikle bir hususa dikkat çekmek istiyoruz: Denize kıyısı olmayan Mekke ve Medine’de indirilen ve ilk muhatapları deniz kültürü gelişmemiş bir halk olan insanlara hitap eden bir kitapta denizlerden ve deniz ürünlerinden sıklıkla söz edilmesi Kur’ân’ın evrenselliğinin en önemli delillerinden birisidir.

ıı. Gece ve Gündüz, Güneş ve Ay

يُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَۘ كُلٌّ يَجْر۪ي لِاَجَلٍ مُسَمًّى ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَالَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ مَا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْم۪يرٍ “(Allah) geceyi gündüzün içine koyuyor, gündüzü de gecenin içine koyuyor. Güneş’i ve Ay’ı emri altına almıştır. (Bunların) her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gitmektedir. İşte otorite sadece kendisine ait olan Rabbiniz Allah’tır. O’nun peşi sıra yalvardıklarınız ise bir çekirdek zarına bile sahip değillerdir.”

Âyetteki يُولِجُ yûlicu fiili “katar, katmaktadır, koymaktadır, iç içe geçirmektedir”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; فِي النَّهَارِ fi’n-nehâri sözcüğü “gündüze”; وَيُولِجُ ve yûlicu fiili “ve yine katmaktadır, koymaktadır, iç içe geçirmektedir”; النَّهَارَ en-nehâra kelimesi “gündüzü”; فِي الَّيْلِ fi’l-leyli ifadesi “geceye”; وَسَخَّرَ ve sehhara fiili “ve emrine boyun eğdirmiştir, hizmete sunmuştur”; الشَّمْس eş-şemse sözcüğü “Güneş’i”; وَالْقَمَرَve’l-kamera kelimesi “ve Ay’ı”; كُلّ küllün sözcüğü “hepsi”; يَجْر۪ي yecrî fiili “akmakta, gitmekte, varlığını sürdürmektedir”; لِاَجَلٍ مُسَمًّىli ecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş süre için”; ذٰلِكُمُ zâliküm kelimesi “işte sizin için”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(tır)”; رَبُّكُمْ rabbüküm tamlaması “sizin Rabbiniz”;لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir, O’nundur”; الْمُلْكُ el-mülkü kelimesi “hükümranlık, otorite”; وَالَّذ۪ينَ تَدْعُونَ vellezîne ted‘ûne ifadesi “yalvarmakta olduğunuz şeyler”;مِنْ دُونِه۪ min dûnihî tamlaması “O’nun peşi sıra”; مَا يَمْلِكُونَ mâ yemlikûne fiili “sahip olamazlar”; مِنْ قِطْم۪يرٍ min kıtmîrin kelimesi ise “çekirdek zarına (bile)” demektir.

Bu âyette gece-gündüz ile Güneş ve Ay’ın sahip kılındığı bir sistem gündeme getirilmektedir.

Bütün bu varlıkların belli bir süreye kadar varlıklarını devam ettireceği, Yüce Allah’ın kudreti dışında bu büyük hakikatleri başka varlıklara nispet etmenin mümkün olmadığı bu âyette vurgulanmaktadır.

1.يُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَۘ كُلٌّ يَجْر۪ي لِاَجَلٍ مُسَمًّى “(Allah) geceyi gündüzün içine koyuyor, gündüzü de gecenin içine koyuyor. Güneş’i ve Ay’ı emri altına almıştır. (Bunların) her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gitmektedir.” Âyetin bu bölümünü üç alt başlıkta ele alacağız.

a) Gece ve Gündüzün Birbiriyle İlişkisi

يُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ “(Allah), geceyi gündüze katar, gündüzü de geceye katar.” Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(26) söz konusudur. Âyetten anlaşılıyor ki, “gece ve gündüzden biri uzarken diğeri kısalır” veya “gecenin vakti ilerlerken aynı anda gündüzün vakti yaklaşır” ya da “biri eksilirken diğeri artar.” Kur’ân’da bu anlamı içeren başka fiiller de vardır. Şimdi bu fiilleri ana hatlarıyla incelemeye çalışalım.

ı. Yukevviru. Kur’ân’da “gece” ile “gündüz”ün ilişkisi bağlamında Zümer 39/5’te “Allah geceyi gündüze, gündüzü de geceye dolar” buyrulmakta ve âyette konuyla ilgili olarak yukevviru fiili kullanılmaktadır.

ıı. Neslehu. Yâsîn 36/37’de geçen neslehu fiili “geceden gündüzün sıyrılıp alınması” manasına gelmektedir. Böylece ışık gidince akşam vakti girmekte ve gece başlamış olmaktadır.

ııı. Yuğşî/yağşâ. Konuyla ilgili bir başka kelime A‘râf 7/54 ve Ra‘d 13/3’te “geceyi gündüze, gündüzü de geceye bürümek” manasında yuğşî fiilidir. Leyl 92/1’de de belirtildiği gibi, yağşâ veya yuğşî kalıbındaki bu fiil, “gündüzün ışığını gecenin kapatması” manasına gelmektedir. Bu durum, özellikle kutuplara yakın bölgelerde bizzat gözlemlenen bir olaydır. Güneş görünmesine rağmen etrafın gece olduğu durumlar olduğu gibi, Güneş meydanda değilken ortalığın ışık olduğu, yani gündüz olduğu zamanlar da yaşanmaktadır.

Bu âyetteki “gecenin bastırması, ortalığı kaplaması” olayı kutuplarda yaşanan enteresan bir görüntü vermektedir. Kanaatimizce hem Leyl 92/1. âyette, hem de A‘râf 7/54 ve Şems 91/4’te sözü edilen durum, kutup bölgelerindeki bu tür tabiat olaylarını işaret etmektedir.(27)

ıv. Yûlicu. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “biri uzatılırken diğeri kısaltılan”(28) anlamında yûlicu/tûlicu fiilleri(29) “gece ile gündüz” ilişkisinde kullanılmaktadır. Bu kelimelerin her biri oval, yuvarlak, elips şeklindeki nesnelerle ilgili “dolama, bürüme” manası verdiği için, mesajda gece ve gündüze konu olan “dünyanın yuvarlak olduğu” gerçeğine buradan bir işaret bulunabilir. Bu fiiller biri biterken diğerinin artması şeklinde çift yönlü mana vermektedir.

Bu arada gece ve gündüzden biri artarken diğerinin azalması veya biri azalırken diğerinin artması onların peş peşe gelmesi manasını içermektedir. Bu bağlamda gece ve gündüzün birbirini takip etmesi ve art arda gelmeleri anlamında ıhtilâf,(30) hılfeh(31) ve yukallibu(32) fiillerinin kullanıldığını da bilmek gerekmektedir. Ayrıca Yâsîn 36/40’ta da bu gerçeğe dair açık ifadeler yer almaktadır.

b) Güneş ve Ayın Durumu

وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَۘ “Güneş’i ve Ay’ı emri altına almıştır.” Bu ifade, Güneş’in ve Ay’ın insanın hayatını devam ettirmesi için hizmete sunulması, emre amade kılınması manasına gelmektedir. Kur’ân’da “Güneş’in, Ay’ın ve yıldızların”,(33) “gece ve gündüzün”,(34) “göklerde ve yerde bulunan her bir şeyin insanın hizmetine sunulduğu”na(35) dair âyetler vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ve konuyla ilgili diğer bütün âyetlerde, kâinattaki kozmik sistemin devamının bir kanuna sahip kılındığı, hayatın devamı için bütün bunların insana boyun eğdirildiği ve bu işlemi bu şekilde Yüce Allah’ın belirlediği anlaşılmaktadır.

Rahmân 55/5’te de açıkladığımız üzere, Kur’ân’da sıklıkla ve özellikle bu iki gök cisminin hatırlatılmasının çok önemli sebepleri vardır. Buna göre bu iki cismin “yılların sayısını ve hesabını öğretmede” merkezi değer oldukları ifade edilmektedir.(36) İnsanlar Güneş’e ve Ay’a bakarak günlük ve yıllık ibadetlerini yaptıkları gibi, genelde zaman kavramını da dünyanın Güneş’e göre hareketleriyle belirlerler.

Şems 91/1-2’de de açıkladığımız üzere, Şems sûresinin ilk iki âyetinde Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, Müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir. Güneş’in hareketleri Müslüman’ın günlük ibadetlerinden olan namaz vakitleri için vazgeçilmez önemdedir.

Ayrıca oruca başlama saati (imsak) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı da Güneş’in hareketleriyle bilinir. Zekât, Ramazan, hac, kurban gibi ibadetlerin ve kıtâl (savaş), zıhâr (eşinin sırtını annesine benzetme ahlaksızlığı) ve keffaret gibi uygulamaların zamanı ise Ay’ın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde Ay takvimi esas alınarak uygulamalar gerçekleştirilmektedir.

c) Sistemin Süresi

كُلٌّ يَجْر۪ي لِاَجَلٍ مُسَمًّى “Her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gider.” Bu cümleye benzer başka ifadeler de Kur’ân’da yer almaktadır.(37) Âyetteki كُلّ küll kelimesi, öncelikle “gece, gündüz, Güneş, Ay” olmak üzere, burada sayılan veya sayılmayan bütün gök cisimlerini ve mahlûkatı içermektedir.

Yüce Allah, kendisinin kurduğu bu kozmik sistemin sonsuz olmadığını, onu belirlediği bir süreye kadar devam edecek şekilde programladığını belirtmektedir. Yâsîn 36/38’de Güneş’in istikrarının sona erme yerinin ve zamanının “arşın altı veya kıyamet günü” olduğu Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayetlerde beyan edilmektedir.(38)

Enbiyâ’ 21/33 ve Yâsîn 36/40’ta belirtildiği gibi, gece, gündüz, Güneş, Ay vs. bütün yıldız ve gezegenler kendileri için belirlenmiş bir yörüngede hareket etmekte ve varlıklarını sürdürmektedirler. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ise bu sistemin sonsuz olmadığı, mahlûkatın bir sonunun olduğu özellikle gösterilmektedir.

Mahlûkatın belirlenmiş süresinden kasıt “Güneş’in dürülmesi, yıldızların kararıp dökülmesi”,(39) “göğün yarılması”,(40) “semanın derlenip toparlanması”,(41) “Ay tutulup Güneş’in ve Ay’ın bir araya getirilmesi”,(42) “göğün gül gibi kırmızı bir renge bürünmesi”(43) gibi Son Saat’e ve Kıyâmet Günü’nün inşasına kadarki dönemdir.

2. ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ “İşte otorite sadece kendisine ait olan Rabbiniz Allah’tır.” Bu ifade ve benzerleri En‘âm 6/102, Yûnus 10/3, 32, Fâtır 35/13, Zümer 39/6, Mü’min 40/62, 64 ve Şûrâ 42/10’da yer almaktadır. Bu cümle “İşte zerreden küreye kâinatın idaresi sadece kendi elinde olan Rabbiniz Allah’tır” şeklinde de anlaşılabilir. Rabbimiz bu cümlede kâinattaki kendi hükümranlığıyla ilgili bir hatırlatmada bulunmakta ve gücünü, kuvvetini ve kudretini çeşitli öreklerle insan idrakine sunmaktadır.

Sûrenin başından beri, gerek hayata dair, gerekse insanın yaratılışından kozmik âlemdeki sisteme, bir anlamda zerreden küreye kadar kâinat kitabının çeşitli âyetlerinden verdiği konu başlıklarında gücünün erişilmezliğini ortaya koymaktadır. Söylenmek istenen şudur: İlâh olmak için bu özelliklere sahip olmak gerekir. Bütün bu ve benzer niteliklerden mahrum olan yaratıklara ilahlık isnat etmek tam bir aldanmadır.

3. وَالَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ مَا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْم۪يرٍ “O’nun peşi sıra yalvardıklarınız ise bir çekirdek zarına bile sahip değillerdir.” Bu cümlede yer alan مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’ndan başka” manasına gelebileceği gibi, “O’nun peşi sıra, O’nun aşağısında” anlamına da gelebilir ki, âyetlerin indirildiği şartlar düşünüldüğünde bu anlamın daha doğru olduğu görülecektir. Çünkü Mekke’deki muhatapların büyük çoğunluğu şirk içerisindeydiler.

a) Şirk, “dinde şirket, yani inançta bir ortaklık kabulü”dür. En başta yaratıcı Allah inancına sahip olunmasına rağmen, O’nun rab oluşu reddedilmekte, çeşitli aracı putlar devreye sokulmaktadır. Demek ki söz konusu ifadelerde “Allah’tan başkalık” değil, “O’nun peşi sıra, O’nun aşağısında” şeklinde bir anlam öncelenmelidir.

b) Yüce Allah, zâtının dışındaki putların hiçbir şeye sahip olamadıklarını beyan için قِطْم۪ير kıtmîr kelimesini kullanmaktadır. Kur’ân’da sadece burada geçen bu kelime, “hurma çekirdeğinin çevresindeki ince deri, zar”(44) manasına gelmektedir. Kelimenin nekra olması ve başında مِنْ min edatının getirilmesi, sadece hurma çekirdeğinin değil, hiçbir çekirdeğin zarına sahip olamamayı ifade etmektedir.

c) Burada verilmek istenen mesaj açıktır: Bir meyvenin meydana gelmesi için tohum, toprak, su, bitki, çiçek, yaprak, dal, gövde, meyve vs. gerekmektedir. Bütün bunları yaratamayan herhangi bir varlığın, meyveyi ve çekirdeği yaratması bir tarafa, en küçük zerresi demek olan zarı bile yaratamayacağı beyan edilerek onların güçsüzlüğü kavratılmak istenmektedir.

Hacc 22/73’te verilen “sivrisinek” örnekliğinde de durum aynıdır. Bütün müşrikler ve putları bir araya gelseler bir sivrisinek bile yaratamaz, sivrisineğin onlardan alıp gittiğini geri almaya güçleri de yetmez. Çünkü isteyen de kendisinden yardım istenen de çok acizdir.

d) Bakara 2/26’da dile getirildiği gibi, “bir sineği, hatta daha da küçük veya önemsiz sanılan bir şeyi örnek vermekten geri durmayan Allah” ifadesindeki “daha küçük, daha önemsiz sanılan şey”den kasıt, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki قِطْم۪ير kıtmîr olabilir. İşte bu tür örneklerin verilme sebebi, Yüce Allah’ın kudretini itiraf ettirmek, imanın artmasını sağlamak ve sapmak isteyenlerin de sapıklığını arttırmaktır.

Zaten fâsık olanların sapıklığının artması, Allah’ın verdiği bilgileri muhatapların hafife almalarının sonucudur. Sivrisinek ve ötesini dikkate almayanların aynı zamanda çekirdek zarını da dikkate almayacakları hatırlatılarak konuyla ilgili daha başka istekler de bir sonraki âyette söz konusu edilmektedir.

Âyetin Güne Mesajı:

Âyetle ilgili şöyle bir mesajın verildiğini hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: Mahlûkatın insana teshîri/musahhar kılınması, yaratılıştaki anlam ve amacı gösterdiği gibi, ilâhî sistemdeki hiyerarşiyi de göstermektedir.(45) Bu arada Yüce Allah’tan başkasına tapanlar dolaylı olarak uyarılmakta, mahlûkat içerisinde herhangi bir yaratığa tapınıp Allah’tan başka ilâh edinmek şiddetle reddedilmekte, diğer varlıkların bırakalım böyle kozmik sistemler kurup işletmesini, en küçük bir çekirdek zarına bile sahip olmadığı vurgulanmaktadır.

Yüce Allah maddî âlemde en büyük cüsseli varlıkları, dağları, denizleri, yıldızları, gezegenleri, Güneş’i, Ay’ı vs. zikrederek, bütün bunların insanın hizmetine sunulduğunu beyan etmektedir. Kendi hizmetine sunulmuş varlıkları ilâh edinmenin ne kadar büyük bir mantıksızlık olduğu hissettirilerek, böyle bir davranışın hem tapana, hem tapınılana hem de tapınma eylemine zulüm olduğu ortaya konulmaktadır.

“Bir şeyi hakkı olan yerden etmek” manasına gelen zulüm, sadece kullar arasında değil, başka varlıklar arasında da söz konusu olmaktadır. Öyle ki zamana bağlı kılınan varlıkların mutlak surette bir sonunun bulunduğu da beyan edilerek, sonlu varlıklara tapmanın, onları ilah edinmenin korkunç bir yanlışlık olduğu dolaylı olarak gündeme getirilmektedir.

Bu büyük hatadan kurtulmak için sadece Yüce Allah’a kulluk edilmelidir. Gerek nesnelere ve gerekse zamana tapanlar eleştirilerek bütün zamanların inkârcıları veya müşrikleri yeniden bir durum değerlendirmesi yapmaya davet edilmektedir.

ııı. Putların Güçsüzlüğü

اِنْ تَدْعُوهُمْ لَا يَسْمَعُوا دُعَآءَكُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَكُمْ وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَلَا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَب۪يرٍ “Onlara (putlara) yalvarsanız (bile) çağrınızı duyamazlar. Sizi duysalardı da isteklerinize cevap veremezlerdi. Kıyamet günü (onları Allah’a) ortak koştuğunuzu da inkâr edeceklerdir. (Her şeyden) haberdar olan (Allah) gibi (gerçeği kimse) sana bildiremez.”

Âyetteki اِنْ تَدْعُوهُمْ in ted‘ûhum fiili “eğer onlara yalvarırsanız”; لَا يَسْمَعُوا lâ yesme‘û fiili “duymazlar”; دُعَآءَكُمْ du‘âeküm tamlaması “sizin duanızı, çağrınızı”; وَلَوْ سَمِعُوا ve lev semi‘û fiili “ve eğer işitselerdi bile”; مَا اسْتَجَابُوا me’stecâbû fiili “icabet edemezlerdi”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ ve yevme’l-kıyâmeti tamlaması “ve Kıyamet günü”; يَكْفُرُونَ yekfurûne fiili “örteceklerdir, inkar edeceklerdir”; بِشِرْكِكُمْ bişirkiküm tamlaması “sizin ortak koşmanızı”; وَلَا يُنَبِّئُكَ ve lâ yünebbiuke fiili “ve sana haber veremez”; مِثْلُ خَب۪يرٍ mislu habîrin tamlaması ise “(her şeyden) haberdar olan (Allah) gibi” demektir.

Bu âyette, önceki âyetin son cümlesinin bir anlamda açılımı yapılmakta ve putların insana hiçbir yararının olamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.اِنْ تَدْعُوهُمْ لَا يَسْمَعُوا دُعَآءَكُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَكُمْ “Onlara (putlara) yalvarsanız (bile) çağrınızı duyamazlar. Sizi duysalardı da isteklerinize cevap veremezlerdi.” Bu cümlede Tâhâ 20/89’da belirtildiği türden bilgiler verilmekte ve putların insanları duyamayacağı, duymuş olanları bulunsaydı bile icabet edememiş olacakları bildirilmektedir.

Benzer bir cümle Mü’min 40/43’te şöyledir: “Gerçek şu ki, sizin beni davet ettiğiniz şeyin dünyada da ahirette de davete değer bir tarafı yoktur. Dönüşümüz Allah’adır; aşırı gidenler de ateş ehlinin kendileridir.”

Burada sözü edilen “putlar”dan kasıt, öncelikle “cansız varlıklar” şeklinde kabul edilse de, kullanılan هُمْ hüm zamiri ve fiillerdeki müzekker cemî‘ sığaları gereği maksat “insanlar” veya “melekler” şeklinde de yorumlanabilir. Bu konuyla ilgili olarak A‘râf 7/198’de de putların insanların çağrılarını duymadıkları ifade edilmekte, benzer bir mesaj verilmektedir. A‘râf 7/193’te de buna benzer bir içerik söz konusu edilmektedir.

a) Kur’ân’da bu tür putlar için zaman zaman canlı cansız her şeyi içeren مَا mâ edatı kullanılsa da,(46) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi genellikle canlı ve akıllı varlıklara ait zamirlerin ve fiillerin kullanıldığı bilinmektedir. Ra‘d 13/14’te de geçtiği gibi, putlarla ilgili cümlelerde akıllılar için kullanılan sigaların (cem‘ müzekker sâlim) tercih edilmesinin muhtemel sebebi, müşriklerin onları akıllı varlıklar gibi kabul etmeleri olabilir. Ayrıca Ahkâf 46/5’te geçtiği üzere, bu tür putlaştırılmış varlıklar arasında insanların bulunması da bu kullanımın gerekçesi olarak düşünülebilir.

Ahkâf 46/5’te “Allah’ın peşi sıra tapılan insanların kendilerine dua edip yardım isteyen bu en sapık kişilere kıyamet gününe kadar karşılık veremeyecekleri, çünkü onları kıyamete kadar duyamayacakları” belirtilmektedir. Demek ki burada sözü edilenler ölmüş kişilerdir veya onların sembollüğünde yapılan putlardır ve hiçbir şekilde kendilerini duymaları da mümkün değildir. Nitekim Fâtır 35/22’de “kabirlerde bulunanlara hiçbir şekilde herhangi bir şeyin duyurulamayacağı” beyan edilmektedir.

Mekkelilerin şöyle bir söz söylediği nakledilmektedir: “Putlara ibadet etmede onlara yaklaşma, onlara bakma ve ihtiyaçları onlara bildirme açısından bir izzet vardır. Ama hiç kimse Allah’ı ne görür, ne de O’na ulaşabilir.” İşte onların bu yaklaşımına Yüce Allah cevap vermekte ve “Bunlar sizin dualarınızı duymazlar; hâlbuki güzel kelimeler Allah’a yükselir. Böylece de Allah onları dinler ve kabul eder” demek istenmiştir.(47)

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin ikinci kısmında لَوْ lev edatı kullanılmaktadır. Bu edata verilen mana itibariyle iki yaklaşım söz konusu olabilir:

ı. Eğer لَوْ lev edatına in manası verilirse tapınılanlar “cansız putlar” olur; bu durumda cümle “duysalar bile size cevap veremezler” şeklinde tercüme edilir; o zaman “tapınılanlar çağrıları duyuyor” demektir. Bunun için putlara kulak verilmesi varsayılır; ancak konuşamayacakları için yine de cevap veremeyeceklerdir.(48)

Tapınılanları “putlaştırılmış insanlar” şeklinde de düşünmek mümkündür. Bu durumda putperestlerin isteklerini duyduklarında onların isteklerine cevap veremez, o arzularını karşılayamazlar. Çünkü istenenler aslında sadece Yüce Allah’ın karşılayabileceği şeyler olduğu için, onu insanların yerine getirmesi mümkün değildir.

Yine bu tercümeye göre tapınılan varlıkları eğer “melekler” olarak kabul edersek, bu durumda onların cevap verememesinden değil de, cevap vermemesinden söz etmemiz gerekecektir. Çünkü onlar iradelerini Allah’ın istediğinin dışına çıkarmama noktasında programlanmışlardır. Furkân 25/17-19’da ve Sebe’ 34/40-41’de bu konuda çeşitli açıklamalar yer almaktadır. Bu çerçevede meleklere taptığını söyleyen müşriklerin bu tutumu mahşerde sorgulanacak ve kendileri yalanlanacaktır.

ıı. Eğer لَوْ lev edatına kendi asıl manasını verirsek, o zaman “duysalardı bile cevap veremezlerdi” ifadesini kabullenmek durumunda olacağız ki bizim kanaatimiz bu yöndedir. “Eğer duysalardı” kısmı cümlenin şartı, “cevap veremezlerdi” bölümü ise cevabıdır. Şart cümlesi gerçekleşmediğine göre, cevabı yorumlamaya da gerek olmamaktadır. Duyamadılar, dolayısıyla cevapları da söz konusu olmadı. Bu durumda söz konusu ifadede maksadın cansız putlar olduğu ve söyleneni duyamadıkları beyan edilmiş olmaktadır.

2. وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ “Kıyamet günü (onları Allah’a) ortak koştuğunuzu da inkâr edeceklerdir.” Bu cümlede, putperestlerin dünyadaki şirklerinin âhirette reddedileceği bildirilmektedir. Ahkâf 46/6’da şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlar toplandıkları zaman (tapınılan kimseler) tapanlara düşman olacaklar ve tapınmalarını ısrarla reddedeceklerdir.”

Ahzâb 33/67-68’de belirtildiği gibi dünyada Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıklara, efendilere, büyüklere itaat edenler mahşerde bunlara lanet edecekler, Fussılet 41/29’da zikredildiği gibi onları ayaklarının altına almak isteyecekler, Zuhruf 43/38’de geçtiği üzere onlara “sen ne kötü bir arkadaşmışsın” diyecek, yine Zuhruf 43/67’ye göre de onlara düşman kesileceklerdir. Dahası İbrâhim 14/22’de belirtildiği gibi şeytan bile kendisine yönelik şirk iddialarını kabul etmeyecektir.

Benzer şekilde İbrâhim 14/22 ve Haşr 59/16’da geçtiği üzere “şeytan”ın, Furkân 25/18 ve Sebe’ 34/41’de “melekler”in, Meryem 19/82, Rûm 30/13 ve Ahkâf 46/6’da ise “putların veya kendilerine tapınılan varlıkların” kendilerine tapanların bu tapmalarını reddedecekleri bildirilmektedir. ‘Ankebût 29/25’te beyan edildiğine göre “kıyamet günü inkârcılar birbirilerinin kâfiri olacaklar, yani birbirilerini saptırdıklarını inkâr edecekler, birbirleriyle ilgili dediklerini inkâr edeceklerdir.”

Sonuç olarak şu hususu tekrar hatırlatalım: Yûnus 10/28-29, İbrâhim 14/22, Nahl 16/86, Meryem 19/82, Furkân 25/18-19, Kasas 28/63, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/41, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da geçen ifadeler dünyada ortak koşulan varlıkların mahşerde bunu reddedecekleri, muhataplarını “Ey Rabbimiz, bunlar bize değil, tam aksine kendi yanlış ve fasit hevâ ve heveslerine tapmışlardı” diyerek yalancı ilan edecekleri anlaşılmaktadır.

Demek ki mahşer şartlarında yaşanacak sıkıntılı duruşmalarda dünyada tapınılan varlıkların bunu inkâr edecekleri, kendilerine tapınmış olanların iddialarını reddedecekleri pek çok âyette beyan edilmekte, bu hayattayken yani her şey imkânlar dâhilindeyken böyle bir yanlışa düşülmemesi gerektiğiyle ilgili uyarılarda bulunulmaktadır ki bu konuda pek çok âyette bilgiler verilmektedir.

3. وَلَا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَب۪يرٍ “(Her şeyden) haberdar olan (Allah) gibi (gerçeği kimse) sana bildiremez.” Burada muhatap Hz. Peygamber de, bu hitabı okuyan herkes de olabilir. Maksat şudur: Putların veya dünyada kendilerine tapınılmış olan varlıkların mahşerde bu tapınmaları reddedecekleri gerçeğini sana veya size hiç kimse Yüce Allah gibi haber veremez; çünkü mahşerde neler olup biteceğini Allah’tan başkası bilemez.

Bu cümlede ehad veya muhbir gibi gizli bir kelime var kabul edilir.(49) Bu durumda putların durumunu sadece O’nun deşifre edeceği beyan edilmiş olmaktadır. Vahyin indirildiği dönem itibariyle putperestliğin ortalığı kapladığı özellikle Mekke ortamı düşünüldüğünde, bunun ne kadar önemli bir bildirim olduğu anlaşılacaktır. Büyük çoğunluğun sahip olduğu şirk inancı ve saplandığı bu derin bataklık hakkında böylesine açık bilgiler sadece ve sadece Yüce Allah tarafından verilebilirdi.

Ayrıca konunun kıyamet sonrasıyla ilgili boyutu için de aynı durum söz konusudur. Yüce Allah’tan başkası gayb haberlerinden olan mahşerle ilgili bilgileri veremeyeceği için “Allah gibi başka hiçbir haber verici yoktur ve O’nun gibi hiç kimse gaybdan haber veremez.” Âyette verilmek istenen mesaj ana hatlarıyla bundan ibarettir.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 2 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 3 - Yûsuf 12/94. 4 - Enfâl 8/46. 5 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 6 - Semerkandî, age., III, 16; Taberî, age., XXI, 52-53; Zemahşerî, age., III, 468.
• 7 - Semerkandî, age., III, 122. 8 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 9 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 10 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 11 - Râzî, age., XXVI, 7.
• 12 - Nisâ’ 4/139; Yûnus 10/65; Sâffât 37/180; Sâd 38/82; Münâfikûn 63/8. 13 - Taberî, age., XXII, 119-120.
  • Nisâ 4/139 Yûnus 10/65 Sâffât 37/180 Sâd 38/82 Münâfikûn 63/8
• 14 - Bakara 2/206; Nisâ’ 4/139; Yûnus 10/65; Şu‘arâ’ 26/44; Fâtır 35/10; Sâffât 37/180; Sâd 38/2, 82; Münâfikûn 63/8. 15 - Âl-i İmrân 3/31.
  • Bakara 2/206 Nisâ 4/139 Yûnus 10/65 Şu‘arâ 26/44 Fâtır 35/10 Sâffât 37/180 Sâd 38/2 Sâd 38/82 Münâfikûn 63/8 Âl-i İmrân 3/31
• 16 - Semerkandî, age., III, 101; Taberî, age., XXII, 120-121; Zemahşerî, age., III, 584.
• 17 - Taberî, age., XXII, 121.
• 18 - Hakim, el-Müstedrek, II, 425; Zemahşerî, age., III, 584-585.
• 19 - Semerkandî, age., III, 102; Taberî, age., XXII, 121.
• 20 - En‘âm 6/60; Nahl 16/70; İsrâ’ 17/99; Hacc 22/5; Zümer 39/42; Mü’min 40/67.
  • En‘âm 6/60 Nahl 16/70 İsrâ 17/99 Hacc 22/5 Zümer 39/42 Mü'min 40/67
• 21 - Bayraklı, age., XV, 488.
• 22 - Bakara 2/178.
  • Bakara 2/178
• 23 - Nisâ’ 4/95; Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; Nahl 16/76; Nûr 24/26; Fâtır 35/12, 19-22; Zümer 39/9, 29; Mü’min 40/58; Hadîd 57/10; Haşr 59/20.
  • Nisâ 4/95 Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 Nahl 16/76 Nûr 24/26 Fâtır 35/12 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Zümer 39/29 Mü'min 40/58 Hadîd 57/10 Haşr 59/20
• 24 - Bakara 2/52, 56, 185; Âl-i İmrân 3/123; Mâide 5/6, 89; Enfâl 8/26; İbrâhîm 14/37; Nahl 16/14, 78; Hacc 22/36; Kasas 28/73; Rûm 30/46; Fâtır 35/12; Câsiye 45/12; Vâkı‘a 56/70. 25 - Semerkandî, age., III, 103.
  • Bakara 2/52 Bakara 2/56 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/123 Mâide 5/6 Mâide 5/89 Enfâl 8/26 İbrâhîm 14/37 Nahl 16/14 Nahl 16/78 Hacc 22/36 Kasas 28/73 Rûm 30/46 Fâtır 35/12 Câsiye 45/12 Vâkı‘a 56/70
• 26 - Âl-i İmrân 3/27; Hacc 22/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Hadîd 57/6.
  • Âl-i İmrân 3/27 Hacc 22/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Hadîd 57/6
• 27 - Bu bilgiyi konuyla ilgili gözlemleri ve çalışmaları bulunan Prof. Dr. Abdülaziz Bayındır hocama borçluyum. Bu çalışmalar sayesinde kutup bölgelerinde namaz vakitleri veya oruçla ilgili yaşanan kafa karışıklıkları da büyük oranda giderilmeye çalışılmaktadır. 28 - Taberî, age., XXII, 124. 29 - Âl-i İmrân 3/27; Hacc 22/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Hadîd 57/6.
  • Âl-i İmrân 3/27 Hacc 22/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Hadîd 57/6
• 30 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5. 31 - Furkân 25/62. 32 - Nûr 24/44. 33 - A‘râf 7/54; Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/20; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 34 - İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12. 35 - İbrâhim 14/32; Hacc 22/36, 37, 65; Lokmân 31/20; Zuhruf 43/13; Câsiye 45/12-13.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5 Furkân 25/62 Nûr 24/44 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/20 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 İbrâhîm 14/32 Hacc 22/36 Hacc 22/37 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/13
• 36 - Yûnus 10/5.
  • Yûnus 10/5
• 37 - Ra‘d 13/2; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 38 - Buhârî, Tevhîd, 23; Müslim, İman, 251; Zemahşerî, age., IV, 16; Râzî, age., XXVI, 72.
  • Ra‘d 13/2 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5
• 39 - Tekvîr 81/1-2. 40 - İnfitâr 82/1; İnşikâk 84/1. 41 - Enbiyâ’ 21/104. 42 - Kıyâmet 75/8-9. 43 - Rahmân 55/37.
  • Tekvîr 81/2 İnfitâr 82/1 İnşikâk 84/1 Enbiyâ 21/104 Kıyâmet 75/9 Rahmân 55/37
• 44 - Semerkandî, age., III, 103; Taberî, age., XXII, 125; Zemahşerî, age., III, 587.
• 45 - İslâmoğlu, age., s. 902’de 2. not.
• 46 - Mâide 5/76; Yûnus 10/18, 106; Furkân 25/17.
  • Mâide 5/76 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Furkân 25/17
• 47 - Râzî, age., XXVI, 12. 48 - Taberî, age., XXII, 125; Zemahşerî, age., III, 587.
• 49 - Semerkandî, age., III, 103.