Talâk Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 12 âyetten oluşan, adını içeriğinde yer alan ve “boşama/boşanma” anlamına gelen طَلَّقْتُمُ tallaktüm fiilinden alan Talâk sûresi, inişe göre 107, resmî sıralamada ise 65. sûredir.

Talâk sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Teğâbun sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Allah’a karşı takvalı olunması emrinin yer alması” (Teğâbun 16; Talâk 2-5, 10), “kafirlere şiddetli azap edilmesi” (Teğâbun 10; Talâk 10), “kâinat kitabına yer verilmesi” (Teğâbun 3; Talâk 12), “önceki nesillerin içerisindeki azgınların cezalandırılması” (Teğâbun 6-7; Talâk 8-9), “sadece Yüce Allah’a tevekkül edilmesi gerektiği” (Teğâbun 13; Talâk 2) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Talâk sûresinin ilk âyetlerinde, boşanma konusunda belli bir sürenin beklenmesi, hatta sürenin tam anlamıyla sayılması, bu süreçte kadınların evden çıkartılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın belki bir sebep yaratabileceği, süre sora erince ya örfe göre birlikte olmaya devam edilmesi veya ayrılınması, bu olaya iki kişinin şahit tutulmasının zorunluluğu ifade edilmekte, Yüce Allah’a karşı sorumluluğunun gereğini yerine getirenlere mutlak surette bir çıkış yolunun yaratılacağı, hesap edilemeyen yerlerden rızıklandırılacağı, nihayet Yüce Allah’a güvenenlere O’nun yeteceği bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, artık hayız görmeyen kadınların veya bir sebeple hayız göremeyen kadınların boşanma sonrası beklemeleri gereken sürenin üç ay olduğu, hamile kadınların ise doğum yapmalarının beklenmesi gerektiği, bu süreçte onlara hiçbir şekilde zarar verilmemesinin zorunlu oluşu, imkanlar ölçüsünde kendilerine infakta bulunulması gerektiği beyan edilmektedir.

8. âyetten itibaren, önceki elçilere karşı azgınlık yapanların şiddetli bir şekilde cezalandırıldığı ifade edilmekte, muttaki insanlara gönderilen elçilerin görevinin insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak olduğu, Yüce Allah’a iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi olarak cennetlere alınacakları, kâinat kitabının yedi kat gök ve bir o kadar yerden oluştuğu belirtilmekte, Allah’ın buyruklarının bütm bunlar arasında geçerli oluşu, Allah Teâlâ’nın her şeyi bildiği ve bilgisinin her şeyi kuşattığı zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 8-12. âyetlerinde ilahi buyruklara itibar etmeyenlerin feci akıbetlerini, buna karşılık akıl sahibi müminlerin vahye ve onu tebliğ eden elçiye itibar etmeleri gerektiğini, iman ve salih amel sahiplerinin cennetle ödüllendirileceğini bildirmekte, sonuçta kainatın mutlak yaratıcısı ve hakimi olduğunu dile getirmektedir.

a) Azgınların Feci Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde kendisinin ve elçilerinin emrinden uzaklaşıp azmış nice memleket halklarının bulunduğunu, onları mahşerde çetin bir hesaba çekip görülmemiş azaba çarptıracağını bildirmekte, böylece söz konusu kişilerin de işlerinin yani yaptıkları hataların vebalini tatmış olacağını, dahası işlerinin sonunun tam bir hüsran olarak şekilleneceğini, çünkü kendilerine şiddetli bir azap hazırladığını haber vermektedir.

ı. Şiddetli Hesap ve Görülmemiş Azap

وَكَاَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ اَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِه۪ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَد۪يدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُكْرًا “Rabbinin ve O’nun elçilerinin emrinden uzaklaşıp azmış nice şehirler (halklar) vardı ki biz onları (mahşerde) şiddetli bir hesaba çekmiş ve onlara görülmemiş şekilde azap etmiş (olaca)ğız.”

Âyetteki وَكَاَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ ve keeyyin min karyetin ifadesi “nice şehirler vardı ki”; عَتَتْ ‘atet fiili “çıkmıştı, uzaklaşmıştı”; عَنْ اَمْرِ رَبِّهَا ‘an emri rabbihâ tamlaması “onun Rabbinin emrinden”; وَرُسُلِه ve rusülihî ifadesi “ve O’nun elçilerinin (emrinden)”; فَحَاسَبْنَاهَا fe hâsebnâhâ ifadesi “biz de onları hesaba çekmiştik, hesaba çekmiş (olacağız)”; حِسَابًا شَد۪يدًا hısâben şedîden tamlaması “şiddetli bir hesaba çekme şeklinde”; وَعَذَّبْنَاهَا ve ‘azzebnâhâ ifadesi “ve onlara azap etmiş (olacağız)”; عَذَابًا نُكْرًا ‘azâben nükran tamlaması ise “görülmemiş bir azap şeklinde” demektir.

Burada eski kavimler içerisinde Yüce Allah’ın belirlediği ve elçilerinin tebliğ ettiği esaslara itibar etmeyenlerin feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1.وَكَاَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ اَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِه۪ “Rabbinin ve O’nun elçilerinin emrinden uzaklaşıp azmış nice şehirler (halklar) vardı ki.” Yüce Allah boşanma, nikahı sürdürme, boşanma sonrası beklenmesi gereken süreleri, boşanma sürecinde kadınların evlerden çıkartılmaması gerektiği, süt emme çağındaki çocukların emzirilmesi hakkındaki hükümlerini beyan ettikten sonra, bir anlamda özelde bu türden, genelde ise hayata dair ilahi buyruklara itibar etmeyenlerden söz etmektedir.

Bu çerçevede eski kavimler içerisinde yaşamış olan, ancak Yüce Allah’ın ve elçilerinin emirlerinde yüz çeviren, ilahi buyruklara küstahça muhalefet eden nice insanlar olduğu haber verilmekte, onların akıbeti ise devam eden cümlelerde ele alınmaktadır.

Kur’ân’da yedi kez geçen(1) ve her kullanıldığı yerde umum manası versin diye مِنْ min edatıyla birlikte kullanılan كَاَيِّنْ keeyyin ifadesi çokluk manası içermekte ve “pek çok”, “nice nice” manası vermektedir. Pek çok âyette geçen قَرْيَة karyeh kelimesi “şehir”, “memleket” manasına gelse de ilahi buyruklara karşı çıkanlar elbette şehir değil, orada yaşayanlardır.

Bu durum Yûsuf 12/82’de geçen “şehre (yani halkına) sor” beyanıyla da örtüşmektedir. Bu arada عَتَتْ ‘atet/‘atevv fiili ise Kur’ân’da beş kez(2) yer almakta ve “yüz çevirmek”, “karşı çıkmak”, “itibar etmemek”, “isyan etmek” gibi anlamlar içermekte,(3) sözü edilenlerin azgılığı tercih ettikleri ifade edilmiş olmaktadır.

2. فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَد۪يدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُكْرًا “Bbiz onları (mahşerde) şiddetli bir hesaba çekmiş ve onlara görülmemiş şekilde azap etmiş (olaca)ğız.” Yüce Allah eski kavimler içerisindeki azgınları çetin bir hesaba çektiğini, yani dünyada peygamberler aracılığıyla durumlarını sorguladığını, sonunda ise görülmemiş bir azapla kendilerini cezalandırdığını bildirmektedir. Kehf 19/74 ve 87’de de geçen نُكْر nükr kelimesi “görülmemiş”, “tanınmayan” gibi anlamlar vermektedir. Bu âyete iki türlü anlam verilebilir:

a) Bu ifadeler mahşerle ilgili olarak yorumlanabilir. Buna göre âyette geçen حَاسَبْنَا hâsebnâ ve عَذَّبْنَا ‘azzebnâ fiilleri her ne kadar geçmiş zaman kalıbında gelseler de bunlara gelecek zaman manası da vermemiz mümkündür. Zira Kur’ân’da gelecekte yaşanması kesin olan olaylar için bazen geçmiş zaman kalıbının kullanılması bir Kur’ân üslubudur.(4) Buna göre âyetin manası şöyle olur: “Rabbinin ve O’nun elçilerinin emrinden uzaklaşıp azmış nice memleketler (kavimler) vardı ki biz onları (ahalisini mahşerde) çetin bir hesaba çekmiş ve onları görülmemiş azaba çarptırmış (olacağız).”

Bu yorum, “hesaba çekme” ve “görülmemiş bir azaba uğratma” yerinin “mahşer” olduğu gerçeğiyle de uyumludur. Görülmemiş azap da elbette dünyada değil de mahşerdeki cehennem azabı olarak anlaşılmalıdır.

b) Bu cümlelerin mesajı, bağlam gereği yani metne uygun olarak dünya hayatıyla da izah edilebilir ki genelde tercih edilen budur. Bu durumda âyette zikredilen “şiddetli bir şekilde hesaba çekmek” aslında dünya hayatında onların hesabını görmek yani devam eden cümle gereği kendilerine görülmemiş şekilde azap etmek manasına alınmış olur. Bu durumda وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُكْرًا cümlesi atıf değil de tafsîliyye yani “açıklama” manası vermiş olur.

Burada geçen وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُكْرًا “Onları görülmemiş azaba çarptırmıştık” ifadesini “hâl cümlesi”, baştaki vâv harfini de vâv-ı hâliyye olarak ya da cümlede bir anlamda mana bakımından takdim-te’hîr “öne alıp sona bırakmak” bulunduğunu kabul etmemiz de mümkündür. Bu durumda azaba uğratmanın ve hesaba çekmenin yeri mahşer olarak anlaşılmış olur.(5)

ıı. Hüsrana Uğrayış

فَذَاقَتْ وَبَالَ اَمْرِهَا وَكَانَ عَاقِبَةُ اَمْرِهَا خُسْرًا اَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ عَذَابًا شَد۪يدًا “Böylece onlar da işlerinin cezasını tatmış (olacak)lardır; işlerinin sonu da tam bir kayıptır. Allah onlara şiddetli bir azap hazırlamış (olacak)tır.”

Buradaki فَذَاقَتْ fe zâkat fiili “tatmış (olacaklar)”; وَبَالَ اَمْرِهَا vebâle emrihâ tamlaması “işlerinin vebâlini, sorumluluğunu, cezasını”; وَكَانَ ve kâne fiili “ve (şöyle) olmuştu”; عَاقِبَةُ اَمْرِهَا ‘âkıbetü emrihâ tamlaması “onların işlerinin akıbeti”; خُسْرًا hüsran kelimesi “hüsran(dır)”; اَعَدَّ e‘ade fiili “hazırlamıştır, hazırlamış (olacaktır)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; عَذَابًا شَد۪يدًا ‘azâben şedîden tamlaması ise “şiddetli bir azap” demektir.

Burada azgınların mahşerde yaşayacakları feci akıbete dair uyarı gündeme getirilmektedir.

1. فَذَاقَتْ وَبَالَ اَمْرِهَا وَكَانَ عَاقِبَةُ اَمْرِهَا خُسْرًا “Böylece onlar da işlerinin cezasını tatmış (olacak)lardır; işlerinin sonu da tam bir kayıptır.” Yüce Allah önceki âyetle uyumlu olacak şekilde burada da sözünü ettiği azgın ve isyankar kavimlerin dünyada yapıp ettikleri her ne kötülük varsa onların vebâlini yani günahını çekmiş olacaklarını, zira işlerinin sonucunun tamamen bir hüsran yani “ziyan” olduğunu beyan etmektedir.

Burada geçen ذَاقَتْ zâkat fiiline de önceki cümledeki fiiller gibi gelecek zaman manası verilerek kendilerine mahşerde ceza uygulanacağı manası kast edilmiş olabilir veya söz konusu fiile geçmiş zaman manası verilerek eski kavimlerin dünyada yaşadıkları felaketler kastedilmiş de olabilir.

Kur’ân’da dört kez(6) kullanılan ve her kullanıldığı yerlerde اَمْر emr kelimesiyle birlikte zikredilen وَبَال vebâl kelimesi “ceza”, “tehlikeli ve kötü son”, “felaket”, “vebal”, “acı” gibi anlamlar içermekte ve sahibine eziyet ve ceza çektiren her bir uygulama manasına gelmektedir.

Bu arada وَكَانَ عَاقِبَةُ اَمْرِهَا خُسْرًا “İşlerinin sonu tam bir hüsrandır” cümlesi de azgın kavimlerin dünyada yapıp ettiklerinin mahşerdeki karşılıklarının tam bir hüsran olacağı manasını içermektedir. Zaten bir sonraki âyette de dikkat çekilen nokta budur.

2. اَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ عَذَابًا شَد۪يدًا “Allah onlara şiddetli bir azap hazırlamış (olacak)tır.” Yüce Allah ilahi buyruklara karşı çıkanlara mahşerde şiddetli bir azap hazırladığını haber vermekte ve benzer hataları yapmamaları için son ümmetin bütün fertlerini uyarmaktadır.

Yüce Allah’ın bu gibiler için şiddetli bir azap hazırladığını beyan ederken kullandığı اَعَدَّ e‘adde fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında olsa da maksat gelecek zaman manası vermesidir. Çünkü bu bir Kur’ân üslubudur ki gelecekte gerçekleşmesi muhakkak olan işler için geçmiş zaman kalıbı kullanılır; böylece bu tür bilgilere inançta herhangi bir tereddüt ve şüphe olmaması amaçlanmaktadır.

Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu ifade eden bu cümle ise benzer ifadeler halinde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ve benzer içeriklerde yer almaktadır.(7)

b) Müminlere Ödül ve Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 10-12. âyetlerinde iman etmiş akıl sahiplerine seslenmekte ve şöyle buyurmaktadır: “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun. Allah size gerçekten bir hatırlatıcı (kitap) indirmiştir: (Yani) iman edip sâlih ameller işleyenleri, karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için size Allah’ın apaçık âyetlerini tilâvet eden (okuyup aktaran) bir elçi (göndermiştir). Her kim Allah’a inanır ve yararlı iş(ler) yaparsa (Allah da) onu (ve benzerlerini), içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecektir. Allah o kimse için muhakkak bir rızık ihsan etmiş (olacak)tır.”

Ardından, Yüce Allah’ın evrendeki bütün mahlukatın yegane yaratıcısı olduğu bilgisiyle ilişkili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Allah, yedi kat göğü ve yerden de bir o kadarını yaratandır. Emir (buyruk, yaratma sistemi) bunlar arasında inip durmaktadır ki (böylece) Allah’ın her şeye kâdir olduğunu ve her şeyi ilmiyle kuşattığını bilesiniz.”

ı. İman ve Sâlih Amel: Ebedi Cennet

فَاتَّقُوا اللّٰهَ يَآ اُو۬لِي الْاَلْبَابِ اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَدْ اَنْزَلَ اللّٰهُ اِلَيْكُمْ ذِكْرًا رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْكُمْ اٰيَاتِ اللّٰهِ مُبَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا قَدْ اَحْسَنَ اللّٰهُ لَهُ رِزْقًا “Ey iman etmiş derin akıl sahipleri! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Allah size elbette hatırlatıcı bir (elçi) indirmiştir (göndermiştir): (Yani) iman edip iyi işler yapanları, karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için size Allah’ın apaçık ayetlerini tilâvet eden (okuyup aktaran) bir elçi (göndermiştir). Kim Allah’a inanır ve iyi iş(ler) yaparsa (Allah da) onu, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecektir. Elbette Allah o kimse için bir rızık lütfetmiş (olacak)tır.”

Buradaki فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; يَآ اُو۬لِي الْاَلْبَابِ yâ üli’l-elbâbi hitabı “ey akıl sahipleri”; اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû cümlesi “iman edenler, iman etmiş olanlar”; قَدْ اَنْزَلَ kad enzele fiili “muhakkak ki indirmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; ذِكْرًا zikran cümlesi “(gerçeği) hatırlatan (bilgi), bir zikir”; رَسُولًا râsûlen kelimesi “bir elçi”; يَتْلُوا yetlû fiili “tilavet etmektedir, okuyup aktarmaktadır”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اٰيَاتِ اللّٰهِ âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; مُبَيِّنَاتٍ mübeyyinâtin kelimesi “apaçık (âyetlerini)”; لِيُخْرِجَ li yuhrice ifadesi “çıkarsın diye, çıkarmak için”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanları”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanları)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; مِنَ الظُّلُمَاتِ mine’z-zulümâti ifadesi “karanlıklardan”; اِلَى النُّورِ ile’n-nûri ifadesi “aydınlığa”; وَمَنْ يُؤْمِنْ ve men yü’min ifadesi “ve her kim iman ederse, inanıp güvenirse”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَيَعْمَلْ ve ya‘mel fiili “ve yaparsa, işlerse”; صَالِحًا sâlihan kelimesi “salih amel(ller), iyi ve yararlı iş(ler)”; يُدْخِلْهُ yüdhılhu ifadesi “(Allah) onu koyar, yerleştirir, yerleştirecektir”; جَنَّاتٍ cennâtin ifadesi “cennetlere, bahçelere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَارُ el-enhâru kelimesi “ırmaklar”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalanlar olarak”; ف۪يهَآ fîhâ ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebediyyen”; قَدْ اَحْسَنَ kad ahsene fiili “muhakkak ihsan etmiş (olacak)tır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi Allah”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, ona, o kimse için”; رِزْقًا rızkan cümlesi ise “bir rızık, nice rızıklar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mümin akıl sahiplerine mahşerde ikram edeceği ebedi cennet ödülleriyle ilgili müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. فَاتَّقُوا اللّٰهَ يَآ اُو۬لِي الْاَلْبَابِ اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَدْ اَنْزَلَ اللّٰهُ اِلَيْكُمْ ذِكْرًا “Ey iman etmiş derin akıl sahipleri! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Allah size elbette hatırlatıcı bir (elçi) indirmiştir (göndermiştir):” Yüce Allah önceki kavimlerin içerisinde azgınlığı tercih edenler ve onların yaşayacağı feci akıbetle ilgili bilgi verdikten sonra, Kur’ân’daki “mesânîlik üslubu” gereği, bu defa sözü aklını kullananlara, iman edenlere getirmekte ve onların Allah’a karşı takvalı yani duyarlı olmalarını kendilerine emretmekte, indirdiği zikre, vahye yani Kur’ân’a dikkat çekmektedir.

a) فَاتَّقُوا اللّٰهَ يَآ اُو۬لِي الْاَلْبَابِ اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Ey iman etmiş derin akıl sahipleri! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah âyetin bu kısmında öncelikle takvâ’ya, müminlerin duyarlılık sahibi olmaları gerektiğine dikkat çekmektedir.

Âyette yer alan اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması Kur’ân’da 16 kez(8) geçmektedir. Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, akıl sahiplerinin âyetlerin mesajlarının özüyle ilgilendiklerini söylemek durumundayız. اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması “akıl ve izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar, içi çürük ve kof olmayanlar, aklı bir karış havada olmayanlar, sağlam özlü ve temiz akıllı kişiler, düşünce yapısı bozulmamış olan üstün akıllılar”(9) vs. manasına gelmektedir.

Bu tamlama bazen kıssaların peşinden gelir ki maksat kıssalardaki ders ve ibretlerden yararlanılmasını öngörür; bazen de kâinat kitabından yapılan hatırlatmaların peşinden gelir ki(10) oradaki temel mesajlar derinlemesine kavranmış olsun. Diğer geçtiği yerlerde de mesajı derinlemesine düşünüp incelemek üzerinde durulmaktadır.

Âyette secâvend olarak kullanılan “cim ve üç nokta” işaretleri burada iki ihtimalin bulunduğunu göstermektedir. Buna göre, eğer ilk üç noktada yani يَآ اُو۬لِي الْاَلْبَابِ yâ uli’l-elbâbi ifadesinde cümlenin bittiğini kabul edersek, o zaman ikinci üç noktalı kısmı devam eden cümle ile ilişkili yorumlamamız gerekecektir. Bu durumda anlam şöyle olur: “Ey akıl sahipleri! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Ey iman edenler! Allah size gerçekten bir hatırlatıcı (kitap) indirmiştir.”

Eğer mesajın ikinci üç noktalı cümlede yani اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ifadesinin sonunda bittiğini düşünürsek, bu defa da anlam şöyle olur: “Ey iman etmiş akıl sahipleri! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Allah size gerçekten bir hatırlatıcı (kitap) indirmiştir.” Her iki ihtimal de doğrudur ve ikisine göre de âyeti yorumlamamız mümkündür.

b) قَدْ اَنْزَلَ اللّٰهُ اِلَيْكُمْ ذِكْرًا “Allah size gerçekten bir hatırlatıcı (kitap) indirmiştir.” Yüce Allah iman etmiş akıl sahiplerine seslenerek kendilerine yani onların leyhine olmak üzere bir zikr indirdiğini beyan etmektedir ki buradaki maksat “gerçekleri hatırlatan şey” manasında vahiydir, Kur’ân’dır.

ı. Kur’ân’ın Kur’ân’da geçen isimlerinden biri “hatırla(t)ma ve öğüt” anlamında zikr, zikrâ veya tezkirah’tır. Kur’ân’da 70 kez geçen zikr/ez-zikr kelimelerinin önemli bir bölümü “Kur’ân, vahiy” anlamına gelmektedir.(11) Bu arada zikrâ/ez-zikrâ kelimeleri de Kur’ân’da 23 kez geçmektedir ki bunların da bir bölümü “vahiy” manasındadır.(12) Ayrıca 9 kez geçen tezkirah/et-tezkirah kelimelerinin 2 tanesi hariç(13) diğerleri “Kur’ân” için kullanılmaktadır.(14)

Kur’ân’ın zikr veya tezkirah, yani “öğüt ve hatırlatma” oluşu, onun daha önce insana bildirilmiş olmasını gerektirir. Nitekim insanlara bir şeyleri “hatırlatmak” demek, onların daha önceden haberdar edildiğini söylemek demektir. Şunu söyleyebiliriz: Vahyin hatırlatıcılığı, onun fıtrata yazılan prensiplere uygun gerçekler içermesi anlamına gelmektedir.

ıı. Fıtrat, yaratılışta Yüce Allah’ın insanı şekillendirdiği ilâhî programın adıdır. İnsan için önemli ve vazgeçilmez bütün değerler, fıtrata ilmek ilmek işlenmiştir. İnsandan istenen şey, buna uygun tercihler ve tavırlar ortaya koyması, bir anlamda fıtratıyla ters düşmemesidir. Fıtrata işlenen “Yüce Allah’ı tek ilâh olarak tanıma” imzası, Kur’ân’ın sunduğu hatırlatmaları fıtratın hiçbir şekilde yadırgamayacağını ortaya koymaktadır. İnsan, daha önce aşina olduğu şeyleri duyunca onları hatırlar ve zihninde herhangi bir çelişki ile karşılaşmaz.

“Zikir” ile “fıtrat” uyumu son derece önemlidir. Mutlak inkârcılar hariç olmak üzere, eğer sunulan ilâhî bildirimlere karşı red cevabı alınıyorsa, bilinmelidir ki ya yapılan sunumda bir yanlışlık vardır ya da ilâhî prensipleri doğru anlamada bir sorun yaşanmaktadır. Bu durumun sebebi, ya doğru bilgilenmemek ya da aklını doğru kullanmamaktır. İlâhî prensiplerin yer aldığı Kur’ân’ı Yüce Allah’ın “bir kitabı”, insanı ve onun fıtratını da “diğer bir kitabı” olarak kabul ettiğimize göre, bütünüyle iki kitabın ve parça parça âyetlerinin birbiriyle çelişmesi kesinlikle mümkün değildir.

Kur’ân, “insana gerçekleri ve Yüce Allah’ı hatırlatan” ilâhî kaynaklı evrensel bir hitaptır, sesleniştir.(15) Bu ismi gereği Kur’ân, fıtrat sözleşmesindeki programın işletilmesi durumunda aklın yadırgamayacağı esasların insana sunulduğunu, bütün varlıklarla ilgili görev ve sorumlulukların kendilerine hatırlatıldığını ifade etmektedir. Bu arada vahiy için ذِكْر zikr kelimesinin kullanılması Enbiyâ’ 21/10. âyette de geçtiği üzere vahyin müminler için bir “şeref, onur, hassasiyet ve itibar kaynağı” oluşunu da içermektedir.

2. رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْكُمْ اٰيَاتِ اللّٰهِ مُبَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا قَدْ اَحْسَنَ اللّٰهُ لَهُ رِزْقًا “(Yani) iman edip iyi işler yapanları, karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için size Allah’ın apaçık ayetlerini tilâvet eden (okuyup aktaran) bir elçi (göndermiştir). Kim Allah’a inanır ve iyi iş(ler) yaparsa (Allah da) onu, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecektir. Elbette Allah o kimse için bir rızık lütfetmiş (olacak)tır.” Yüce Allah önceki âyetin bir anlamda açıklaması durumunda olacak bazı bilgilere yer vermekte, sonuçta hak edenlere sunacağı ödülü müjdelemektedir.

a) رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْكُمْ اٰيَاتِ اللّٰهِ مُبَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ “(Yani) iman edip iyi işler yapanları, karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için size Allah’ın apaçık ayetlerini tilâvet eden (okuyup aktaran) bir elçi (göndermiştir).” Yüce Allah akıl sahibi müminlere vahyini indirdiğini beyan ettikten sonra, o mesajı daha da açarak bu defa vahiy ile elçiyi birleştirmektedir. Bu çerçevede elçinin yani Hz. Peygamber’in muhataplarına Yüce Allah’ın apaçık âyetlerini tilavet etttiğini yani onları kendilerine okuyup aktardığını ifade etmekte, gerekçesini de “iman edip salih ameller işleyenleri karanlıklardan aydınlığa çıkarmak” şeklinde belirlemektedir.

İnsanların karanlıklardan aydınlığa çıkartılmasıyla ilgili olarak Bakara 2/257’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, inananların dostudur; onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır.” Yüce Allah kendisine iman edenlere moral vererek onların dostu olduğunu ve kendilerini bütün karanlıklardan tek aydınlığa çıkaracağını müjdelemektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen ظُلُمَات/ الظُّلُمَاتzulümât/ez-zulümât kelimeleri bazı âyetlerde bilinen anlamda “karanlıklar”,(16) bir kısmında ise hakikatin karşısında manevî anlamda “cehalet karanlıkları”(17) demektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الظُّلُمَات ez-zulümât “karanlıklar” kelimesi inanç, ahlak ve davranışlardaki sayısız yanlışlıklar manasına gelmekte, النُّور en-nûr sözcüğü ise Yüce Allah’ın gönderdiği ilahi prensipler bütünü olan vahiy yani Kur’ân manasını içemektedir.

Konunun işlendiği âyetlerde الظُّلُمَات ez-zulümât kelimesinin çoğul getirilme nedeni, karanlıkların birden çok oluşudur. النُّور en-nûr kelimesi ise tekildir; çünkü hak ve hakikat tek kaynaklıdır ki o da vahiydir. Esasında Nisâ’ 4/174, Mâide 5/15, Nûr 24/35 ve Şûrâ 42/52 gibi âyetlerde beyan edildiği gibi, vahyin bir adı da nûrdur. Vahyin misyonu dolaylı da olsa bu âyette beyan edilmekte ve hedef “insanların her türlü karanlıktan aydınlığa çıkartılması” şeklinde belirlenmektedir.

Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de İbrâhim 14/1-2’dir: “Elif. Lâm. Râ. (Bu Kur’an), Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, yani her şeye galip (ve) övgüye lâyık olan, göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece kendisine ait olan Allah’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.”

Yüce Allah İbrâhim 14/1-2 ve Talâk 65/10’da hem Kur’ân’ın indiriliş hem de Hz. Peygamber’in görevlendiriliş gayesini beyan etmekte ve “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarma”yı gerekçe olarak sunmaktadır. Yüce Allah bu ifadeyle vahyini sahiplenmekte, onu kendisinin indirdiğini beyan ederek müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamalarını cevaplandırmış olmaktadır.

İbrâhim 14/1’de geçen كِتَاب kitâb kelimesi Kur’ân’ı yani vahyi ifade etmekte, Hz. Peygamber’e indiriliş gayesi ise “Nebî (as)’ın Yüce Allah’ın izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarması” diye belirlenmektedir. İnsanları şirk, küfür, isyan, nifak vs. karanlıklardan iman aydınlığına çıkaracak olan kudret, Bakara 2/257, Mâide 5/16, Ahzâb 33/43 ve Hadîd 57/9’da bizzat “Yüce Allah”, yorumunu yapmakta olduğumuz Talâk 65/11’de, ayrıca İbrâhim 14/1’de ise “Hz. Peygamber” olarak belirlenmektedir.

İster Hz. Peygamber olsun, isterse tebliğ ettiği Kur’ân olsun, esasında insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak isteyen kudret Yüce Allah’tır. Vahyin misyonu şeytanların çabalarını boşa çıkarmak ve insanları hakikatin ışığıyla buluşturmaktır.

b) وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “Kim Allah’a inanır ve iyi iş(ler) yaparsa (Allah da) onu, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecektir.” Bu cümlenin mesaj olarak bir benzeri Teğâbun 64/9’da da geçmektedir.

Hem Bakara 2/25’te, hem de Teğâbun 64/9’da ele aldığımız üzere, Yüce Allah iman edip salih amel işleyenleri içlerinde ebedi kalacakları ve altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğini müjdelemektedir. Bu âyette bir “sebep-sonuç” ilişkisi yer almakta, iman ve salih ameller “sebep”, cennete yerleştirilmek ise “sonuç” olarak zikredilmektedir.

ı. وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا “(Ancak) kim Allah’a inanır ve iyi iş(ler) yaparsa.” Ödülün iman ve salih amellerle ilişkisi noktasında ‘Ankebût 29/7’de şöyle buyrulmaktadır: “İman edip sâlih ameller (iyi işler) yapanların (geçmiş) kötülüklerini elbette örteceğiz ve onlara, yaptıklarının en güzeli ile karşılık vereceğiz.”

Yüce Allah öncelikle ödüllerin verilmesini sağlayacak “sebeb”e dikkat çekmekte ve her şeyden önce iman edip sâlih ameller işlemenin gerekliliğini dile getirmektedir. İman ve salih ameller işlemek, biri diğerisiz olmayan en temel iki değerdir. Bir inanç eğer salih amel denen ve inanca yaraşır davranışlarla desteklenirse ona “iman” dendiği gibi, birtakım iyi davranışlar da imanlı olarak yapılırsa onlara “salih amel” denmektedir.

ıı.يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “(Allah da) onu, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecektir.” Âyette zikredilen ödül, “hak edenlerin altlarından ırmaklar akan cennetlere ebedi olarak yerleştirilmesi”dir. Bir bölgenin cennet, yani bahçe olabilmesi için orada mutlak surette suyun bulunması gerekmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(18) Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmakla yetinmek istiyoruz.

Çeşitli âyetlerde(19) belirtildiği üzere, cennetlerin ve nimetlerinin ebedi oluşuyla ilgili olarak Ra‘d 13/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Takvâ sahiplerine vâdolunan cennetin durumu şöyledir: Onun zemininden ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi süreklidir. İşte bu, takvâ sahiplerinin (duralılık gösterenlerin mutlu) sonudur.” Cennet nimetleri cennet devam ettiği sürece devamlıdır; Hûd 11/108 ve Vâkı‘a 56/33’te belirtildiği gibi herhangi bir kesinti ve engelleme kesinlikle söz konusu olmayacaktır.

Ayrıca Fussılet 41/8, İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da geçen ecrun ğayru memnûn ifadeleri de cennet nimetlerinin başa kakılmayacaklarını belirttiği gibi engellenemez olduklarını da göstermektedir. Oradaki nimetler dünyadaki gibi fani olmayacak, sahibini yormayacak biçimde yaratılacaktır.

Cennette gölgelikler olacağı vahyin bildirdiği esaslar arasında yer almaktadır. Bu çerçevede Nisâ’ 4/57, Ra‘d 13/35, Yâsîn 36/56, Vâkı‘a 56/30, İnsân 76/14, Murselât 77/41’de verilen bilgiler çok açıktır. Cennetteki gölgelikler bir nimet oluştururken, cehennemde de azap oluşturan gölgeliklerden söz edilmektedir.(20) Cennetteki gölgelikler çekilmeyen, kısalmayan, yakması, aşırı karanlığı ve rahatsız edici hiçbir unsuru bulunmayan, ebedî bir istirahatgâh mahiyeti arz edecektir.

c) قَدْ اَحْسَنَ اللّٰهُ لَهُ رِزْقًا “Elbette Allah o kimse için bir rızık lütfetmiş (olacak)tır.” Yüce Allah indirdiği vahye ve onu tebliğ eden elçiye itibar ederek imanlı bir şekilde salih ameller işleyenleri içlerinde ebedi kalacakları cennetlere yerleştireceğini müjdeledikten sonra, işte bu türden bir ödüllendirmenin hak edenler için aynı zamanda çok da güzel bir rızık oluşturacağını ortaya koymaktadır.

Önceki cümlede geçen يُدْخِلْ yüdhıl ifadesi geniş zamanda geldiği için yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede yer alan اَحْسَنَ ahsene fiiline de önceki âyetlerdeki kullanımlara uygun bir şekilde gelecek zaman manası vermeli ve rızkı güzelleştirmenin veya güzel rızık vermenin yerinin ve zamanının mahşer olacağını ortaya koymalıyız. Zaten “içinde ebedi kalacakları cennetlere girmek” ifadesi de bu türden güzel rızık verme yerinin mahşer olduğunun apaçık bir delilidir.

ıı. Yüce Alllah: Evrenin Yaratcısı ve Mutlak Hâkimi

اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ وَمِنَ الْاَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْاَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ وَاَنَّ اللّٰهَ قَدْ اَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا “Allah yedi kat göğü ve yerden de bir o kadarını yaratandır. Allah’ın her şeye gücünün yettiğini ve her şeyi ilmiyle elbette kuşattığını bilin diye (ilahi) emir(ler) bunlar (göklerle yer) arasında inmektedir.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratmış olan(dır), yaratandır”; سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvâtin tamlaması “yedi (kat) gökleri”; وَمِنَ الْاَرْضِ ve mine’l-ardı ifadesi “ve yerlerden de”; مِثْلَهُنَّ mislehunne ifadesi “onların benzerlerini, bir o kadar”; يَتَنَزَّلُ yetenezzelü fiili “inmektedir”; الْاَمْرُ el-emru kelimesi “emir, buyruk, sistem”; بَيْنَهُنَّ beynehunne ifadesi “onların aralarında”; لِتَعْلَمُوا li ta‘lemû ifadesi “bilesiniz diye”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi “kâdir(dir)”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve yine muhakkak ki Allah”; قَدْ اَحَاطَ kad ehâta ifadesi “muhakkak ki kuşatmıştır”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عِلْمًا ‘ılmen ifadesi ise “bilgi bakımından” demektir.

Burada Yüce Allah’ın evreni yaratması ile eşsiz ve erişilmez kudretine dair bir bilinç oluşturacak bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ وَمِنَ الْاَرْضِ مِثْلَهُنَّ “Allah yedi kat göğü ve yerden de bir o kadarını yaratandır.” Yüce Allah sûrenin son âyetinde mutlak hükümranlığına değinmekte, verdiği emirler ve belirlediği yasaklar, ayrıca hak edenlere uygulayacağı ceza veya vereceği ödüller noktasındaki eşsiz ve erişilmez gücünü göstermekte ve evreni kendisinin yarattığını ilan etmektedir.

a) اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ “Allah, yedi kat göğü yaratandır.” Göklerin yedi tabaka halinde yaratılmış olmasıyla ilgili olarak Mülk 67/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Yedi kat göğü birbiriyle uyumlu, tabaka tabaka yaratan O’dur.” Mesaj açısından benzer bir cümle Nûh 71/15’te de yer almaktadır. Göğün yapısı bağlamında “bina kılınması” ifadesi Bakara 2/22 ve Mü’min 40/64’te geçmektedir. Buna göre Zâriyât 51/47’de belirtildiği gibi, Yüce Allah göğü “güçlü bir şekilde” bina etmiş, Enbiyâ’ 21/32’de zikredildiği üzere, “korunmuş bir tavan” halinde düzenlemiştir.

ı. Âyetteki سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvâtin tamlamasındaki “yedi” sayısının ne anlama geldiğine kısaca değinmekte yarar vardır.

- Kur’ân’da bu türden sayısal ifadeler her zaman rakamsal değer ifade etmeyebilirler. Bunları “çokluktan kinaye” kabul etmek mümkündür. Nitekim Hıcr 15/44’teki “7 kapı”, Tevbe 9/80’deki “70 kez istiğfar”, Kadr 97/3’teki “1000 ay” ve Bakara 2/96’da zikredildiği üzere “1000 yıl” ifadeleri rakamsal değerden ziyade “çokluk” anlamı verebilir.

Bu örnekler gibi “yedi” sayısı “birden çok”, “çeşitli”, “çok katmanlı”, “fazla sayıda” gibi anlamlar içerir. Buna göre “yedi kat gök” de bilinen, bilinmeyen birbirinden farklı tüm kozmik sistemleri kapsayan bir ifadedir. Bu doğrultuda “yedi kat gökler ve yer” ibaresi “bütün kâinat” manasına alınabilir.(21)

- Özellikle göklerin “yedi kat” oluşu hakkındaki ifadeleri “hakikat” anlamında kabul etmek de elbette mümkündür. Çünkü Kur’ân’da göklerin “yedi kat” olduğuyla ilgili yedi âyet(22) vardır. Ayrıca üzerimizdeki “yedi yol”(23) ifadesi ile “yedi sağlam şey”(24) de bu kapsamda düşünülürse “yedi kat gök” tamlamasının Kur’ân’da dokuz âyette geçtiğini söyleyebiliriz.

Aynı konuyla ilgili bunca âyette hep aynı rakamının kullanılmış olması, maksadın hakikat anlamında rakamsal bir değer ifade etmek olduğunu gösterebilir. Ancak bu “yedi” rakamının sınırı ve her bir sayısının teker teker, tam olarak neyi ifade ettiği noktasında kesin ifadelerden kaçınmak gerekir.

Eğer maksadı böyle alırsak, insanoğlunun bu noktada kâinat kitabıyla olabildiğince yoğun bir şekilde ilgilenmesinin zorunlu olduğu anlaşılmaktadır. Bunun insanlığa ve özellikle de Müslümanlara verilmiş bir ev ödevi olduğunu belirtmek durumundayız. Esasında bu konuyla ilgili Nûh 71/15’teki كَيْفَ keyfe edatı, bu sistemin işleyişinin keyfiyetini, yani “nasıl”ını bulmanın gerekliliğini ortaya koymaktadır.

ıı. Kâinat ve insan kitabıyla ilgilenmenin Müslümanlara verilmiş çok önemli bir görev olduğu konusunda şüphemiz yoktur. Üstelik bunun bir tercih veya hobi değil, tıpkı diğer ibadetler gibi bir zorunluluk olduğunu beyan etmek gerekmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadeye “yedi kat gök” anlamını verince bunun aslında neyi ifade ettiğini anlayabilmek için Astronomi bilimiyle ilgilenmenin ne kadar büyük bir önem arz ettiği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

b) وَمِنَ الْاَرْضِ مِثْلَهُنَّ “Yerden de bir o kadarını (yaratandır).” Yüce Allah göklerin yedi tabaka halinde yarattığını çeşitli âyetlerde bildirmesine rağmen yeryüzünün de bir o kadar olduğunu sadece bu âyette zikretmektedir.

Buradaki maksadın yeryüzünün yedi tane oluşu veya tabakaları olma ihtimali olduğu gibi, bunun çokluk manasına gelme ihtimali de vardır(25) ki bu durumda başka gezegenlerde başka “yerler”in de bulunduğunu ifade edebiliriz. Bu arada maksadın yeryüzünün de tıpkı gökler gibi itinalı, görkemli ve ihtişamlı yaratılışına gönderme yapılıyor da olabilir.(26) Maksat hangisi olursa olsun, burada ilahi bir kudretin eşsizliğine ve erişilmezliğine gönderme yapıldığında hiçbir şüphe bulunmamaktadır. Yüce Allah gerçeği bilendir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ayet vesilesiyle konuya dair şu bilgileri de aktarmakta yarar görmekteyiz:

Yüce Allah gökleri yedi tabaka halinde yarattığını çeşitli ayetlerde bildirmesine rağmen yerin (gezegenimizin) de bir o kadar olduğunu sadece bu ayette zikretmektedir. Buradaki maksat, yerin yedi tabakalı olduğunu veya bizim gezegenimiz gibi başka gezegenlerin de bulunduğunu belirtmek ya da tıpkı gökler gibi yerin de itinalı, görkemli ve ihtişamlı yaratılışına gönderme yapmak olabilir. Maksat hangisi olursa olsun, ayette ilahi bir kudretin eşsizliğine ve erişilmezliğine gönderme yapıldığından hiçbir şüphe yoktur.

Yaşadığımız gezegen küreye benzer bir şekle sahiptir ve dıştan içe doğru birbirini saran tabakalardan meydana gelir. En dış tabaka atmosfer olarak adlandırılır. Atmosferin önemli bir kısmını nitrojen (N2), oksijen (O2), karbondioksit (CO2) gibi gazların karışımı olan hava oluşturur. Geri kalan kısmı ise su buharı ve su buharının yoğunlaşması ile oluşan bulutlardan meydana gelir. Atmosfer dikey sıcaklık değişimine göre dört tabakaya ayrılır. Bulutların ve bulutlardan kaynaklanan yağmur, dolu ve kar gibi yağışların oluştuğu; şimşek, yıldırım, gök gürültüsü ve rüzgâr gibi diğer meteorolojik olaylarının gerçekleştiği; bizim de içerisinde yaşadığımız, atmosferin yer kabuğu ile temas eden en alt tabakası troposfer olarak adlandırılır. Troposferin üstünde güneşten gelen zararlı ultraviyole radyasyonu emen yüksek konsantrasyonda ozonun (O3) bulunduğu tabaka stratosferdir. Stratosferin üstündeki tabaka mezosfer, mezosferin üstündeki tabaka ise termosfer olarak adlandırılırlar. Gezegenimize doğru düşen gök taşlarının (meteorlar) çoğu mezosfer tabakasında sürtünmeye bağlı olarak ortaya çıkan ısı nedeniyle yanarak yok olur. İyonosfer ayrı bir tabaka olmayıp, oldukça yüksek konsantrasyonda iyon ve serbest elektron içeren atmosferin üst kısmında yer alan geniş bir alandır. Termosferden sonra ise uzayın başladığı kabul edilir.

Atmosferin çevrelediği ve gezegenimizin katı kısmının ilk tabakası yer kabuğudur. Yer kabuğu üzerinde canlıların yaşadığı karalar ve okyanuslar yer alır (Burada şunu ifade etmek gerekir. Ortaöğretim müfredatında okyanuslar, denizler, göller ve nehirler su küre adıyla ayrı bir tabaka olarak adlandırılsa da bilimsel kaynaklarda gezegenimizin ayrı bir tabakası olarak geçmemektedir). Yer kabuğunun altındaki tabaka manto, mantonun altındaki tabaka ise çekirdek olarak adlandırılır. Gezegenimizin çekirdeğinin %80’inden fazlası, yoğunluğu 7,5 gr/cm3 olan ağır demir alaşımlarından oluşur. Çekirdeği oluşturan demir alaşımları manto ve yer kabuğunu oluşturan alaşımlarla karşılaştırıldığında daha yoğun ve ağırdır. Yani gezegenimizin yoğunluğu ve ağırlığı merkezden yer kabuğuna doğru gittikçe azalır. Aksi taktirde aşırı basınç altında olan gezegenimizin merkezi ezilirdi. Çekirdek iç ve dış tabakalara ayrılır. Dış tabakada bulunan sıvı haldeki demir alaşımının akışı dünyanın manyetik alanının oluşmasına neden olur. On dokuzuncu yüzyıla kadar gezegenimizin katı kısmının tabakalar halinde olduğu bilinmiyordu. On sekizinci yüzyılda yapılan bilimsel çalışmalar sonrası hesaplanan gezegenimizin ortalama yoğunluğundan çıkarımla, katı kısmının tabakalı bir yapıya sahip olduğu ve merkezin de yüksek yoğunlukta metal içeren materyalden meydana geldiği sonucuna varıldı.

Kur’an’da yaşadığımız fiziki gezegeni ifade etmek için “arz” kelimesi kullanılmaktadır. “Arz” kelimesi gezegenimizin bütün tabakalarını, atmosfer dışında kalan katı kısmını (yer kabuğu, manto ve çekirdek) veya canlıların yaşamlarını sürdürdüğü tabakaları (üzerinde karalar/okyanusların bulunduğu yer kabuğu ve atmosferin ilk tabakası olan troposfer) ifade etmek için kullanılmaktadır. “Arz” tüm gezegen veya gezegenimizin katı parçası anlamında kullanılıyorsa Türkçe tercümesinde “yer” veya “yer küre”; eğer canlıların yaşamını sürdürdüğü yukarıda belirttiğimiz tabakaları ifade etmek için kullanılıyorsa “yeryüzü” sözcüklerini kullanmak uygun olabilir. Kur’an’da “dünya” kelimesi ise insanın ölümden önceki, arzdaki hayatı ile ilgili konuları ifade etmek için kullanılmaktadır. Türkçemizde ise “dünya” hem fiziki gezegenimizi hem de ölümden önceki, arzdaki hayatımızı ifade etmek için kullanılmaktadır.

Ayet, gezegenimizin canlıların yaşamlarını sürdürdüğü tabakaları ile değil de yaradılışı ile ilgili olduğundan, buradaki kastın gezegenimizin tümü veya katı kısmı olduğu söylenebilir. Bu durumda gezegenimizin tümü, 3’ü katı kısmına (çekirdek, manto ve yer kabuğu), 4’ü de atmosferine (troposfer, stratosfer, mezosfer ve termosfer) ait olmak üzere 7 ana tabakadan oluşmaktadır. Ana tabakaların alt tabakaları da göz önüne alındığında bu sayı artabilir veya gezegenimiz farklı özelliklerine göre yukarıda belirtilenlerden farklı tabakalara ayrıldığında ise sayı değişebilir. Ayette gezegenimizin 3 ana tabakadan oluşan katı kısmı da kastediliyor olabilir. Alt tabakalarına ayrıldığında katı kısmın tabaka sayısı da artabilir. Fakat ayetteki “yerden de bir o kadarı” ifadesi çoğul gelmekte ve en az 3 ve 3’ten fazla bir sayıyı ifade etmektedir. Buna göre maksat çokluktan kinaye olabilir. Yani “yerden de bir o kadarı” ifadesi illa yedi sayısını ifade etmiyor olabilir. Bu ayetteki asıl mucize, Yüce Allah’ın 1400 yıl önce gezegenimizin tabakalı bir yapıya sahip olduğunu bildirmesidir. İnsanoğlu gezegenimizin tabakalı bir yapıya sahip olduğunu ancak 19. yüzyılda ulaştığı imkanlarla keşfedebilmiştir.(27)

2. يَتَنَزَّلُ الْاَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ وَاَنَّ اللّٰهَ قَدْ اَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا “Allah’ın her şeye gücünün yettiğini ve her şeyi ilmiyle elbette kuşattığını bilin diye (ilahi) emir(ler) bunlar (göklerle yer) arasında inmektedir.” Yüce Allah evreni yaratanın kendi zâtı olduğunu beyan ettikten sonra, yaratma gücünün, kuvvetinin, kudretinin, iradesinin(28) bütün bu varlıklar üzerinde tecelli ettiğini, mahlukat içerisinde ve üzerinde bu ilahi hükümranlığın tek söz sahibi olduğunu, bu yüzden الْاَمْر el-emr “emr”in yani ilahi hikmetin, karar ve sistemin mahlukat düzeyine indiğini ve etkisini göstermekte olduğunu dile getirmiş olmaktadır.

a) يَتَنَزَّلُ الْاَمْرُ بَيْنَهُنَّ “Emir(ler, ilahi buyruk, yaratma sistemi) bunlar arasında inip durmaktadır.” Âyette geçen يَتَنَزَّلُ yetenezzelü fiilinin geniş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, ilahi yasaların işleyişinin devam ettiğini göstermek ve Yüce Allah’ın hayata ve yaratmaya her an devam ettiğini kavratmaktır. Nahl 16/8, Yâsîn 36/36 ve Rahmân 55/29 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi Yüce Allah yaratmaya devam etmekte, Bakara 2/255 ve Kâf 50/15, 38’de belirtildiği gibi yorgunluk ve bıkkınık hiçbir şekilde O’na isnat edilememektedir, edilmemelidir.

b) لِتَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ وَاَنَّ اللّٰهَ قَدْ اَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا “(Böylece) Allah’ın her şeye gücünün yettiğini ve Allah’ın her şeyi ilmiyle kuşattığını bilesiniz diye.” Yüce Allah yaratma sistemini devam ettirmesini kullarının ilahi kudretin farkına varmaları için hatırlattığını belirtmektedir. Bu yüzden âyetin sonunda “Allah’ın her şeye kâdir olduğu” ve “Allah’ın her şeyi bilgisiyle kuşattığı” beyan edilerek muhatapların doğru bir Allah tasavvuruna sahip olmalarının hedeflendiği gösterilmiş olmaktadır.

ı. اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Muhakkak ki Allah her şeye gücü yetendir”. “Yüce Allah’ın her şeye gücünün yeteceği” anlamında Kur’ân’da pek çok âyet(29) zikredilmektedir. Bu tür ifadelerdeki عَلٰ ‘alâ edatı Yüce Allah’ın kudretini, otoritesini, yüceliğini ve baskınlığını ifade ederken, كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması her bir şeyi, yani yaratılmış her bir varlığı veya olayı içermektedir. قَد۪ير kadîr sıfatı ise قادر kâdir sıfatının daha bir ileri anlamını vermekte ve kudretin erişilmez yapısını zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

ıı. وَاَنَّ اللّٰهَ قَدْ اَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا “Muhakkak ki Allah her şeyi ilmiyle kuşatmıştır.” “Yüce Allah’ın her şeyi bilgisiyle kuşattığı” gerçeğiyle ilgili mesajların benzerleri başka âyetlerde(30) de geçmektedir. Yüce Allah muhataplarının dünya hayatlarında yapıp ettiği her ne varsa hepsini çepeçevre kuşattığını, yani onları bildiğini, kaydettirdiğini ve günü geldiğinde de hesabını soracağını âyetin sonundaki cümlenin mesaj kapsamına almıştır. Çünkü Yüce Allah’ın insanların yaptıklarını kuşatıcı olması bu türden yorumları beraberinde getirmektedir.

“Allah her şeyi bilir”; “O her şeyi görür, işitir, kuşatır, gözetler” gibi ifadeler mutlak sûrette Yüce Allah’ın eşsiz ve rişilmez kudretini içerdiği gibi O’nun her şeyden haberdar olduğunu, O’na hiçbir şeyin gizli kalamayacağını, azgınların yapıp ettiklerini O’ndan kaçıramayacaklarını, her şeyin hesabını soracağını ortaya koymayı da amaçlamaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmân 3/146; Yûsuf 12/105; Hacc 22/45, 48; ‘Ankebût 29/60; Muhammed 47/13; Talâk 65/8. 2 - A‘râf 7/77, 166; Furkân 25/21; Zâriyât 51/44; Talâk 65/8. 3 - Semerkandî, age., III, 463; Taberî, age., XXVIII, 150; Zemahşerî, age., IV, 547.
  • Âl-i İmrân 3/146 Yûsuf 12/105 Hacc 22/45 Hacc 22/48 ‘Ankebût 29/60 Muhammed 47/13 Talâk 65/8 A‘râf 7/77 A‘râf 7/166 Furkân 25/21 Zâriyât 51/44 Talâk 65/8
• 4 - Zemahşerî, age., IV, 547.
• 5 - Semerkandî, age., III, 464; Râzî, age., XXX, 38.
• 6 - Mâide 5/95; Haşr 59/15; Teğâbun 64/5; Talâk 65/9.
  • Mâide 5/95 Haşr 59/15 Teğâbun 64/5 Talâk 65/9
• 7 - Bakara 2/165, 196, 211; Âl-i İmrân 3/4, 11, 56; Mâide 5/2, 98; En‘âm 6/124; A‘râf 7/164; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Yûnus 10/70; Hûd 11/80; Ra‘d 13/6, 13; İbrâhim 14/2, 7; İsrâ’ 17/58; Kehf 18/2; Hacc 22/2; Mü’minûn 23/77; Sebe’ 34/46; Fâtır 35/7, 10; Sâd 38/26; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/27, 43; Şûrâ 42/16, 26; Kâf 50/26; Hadîd 57/20; Mücâdile 58/15; Haşr 59/4, 7; Talâk 65/8, 10.
  • Bakara 2/165 Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/11 Âl-i İmrân 3/56 Mâide 5/2 Mâide 5/98 En‘âm 6/124 A‘râf 7/164 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Yûnus 10/70 Hûd 11/80 Ra‘d 13/6 Ra‘d 13/13 İbrâhîm 14/2 İbrâhîm 14/7 İsrâ 17/58 Kehf 18/2 Hacc 22/2 Mü'minûn 23/77 Sebe' 34/46 Fâtır 35/7 Fâtır 35/10 Sâd 38/26 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/27 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/16 Şûrâ 42/26 Kâf 50/26 Hadîd 57/20 Mücâdele 58/15 Haşr 59/4 Haşr 59/7 Talâk 65/8 Talâk 65/10
• 8 - Bakara 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân 3/7, 190; Mâide 5/100; Yûsuf 12/111; Ra‘d 13/19; İbrâhim 14/52; Sâd 38/29, 43; Zümer 39/9, 18, 21; Mü’min 40/54; Talâk 65/10. 9 - Yazır, age., V, 108.
  • Bakara 2/179 Bakara 2/197 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/190 Mâide 5/100 Yûsuf 12/111 Ra‘d 13/19 İbrâhîm 14/52 Sâd 38/29 Sâd 38/43 Zümer 39/9 Zümer 39/18 Zümer 39/21 Mü'min 40/54 Talâk 65/10
• 10 - Âl-i İmrân 3/190.
  • Âl-i İmrân 3/190
• 11 - Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/101; Tâhâ 20/124; Enbiyâ’ 21/7; Furkân 25/29; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; Sâd 38/8; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/36; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17. 12 - En‘âm 6/69, 90; A‘râf 7/2; Tâhâ 20/42; ‘Ankebût 29/51; Zümer 39/21; Muhammed 47/18; Müddessir 74/31. 13 - Vâkı‘a 56/73; Hâkka 69/12. 14 - Tâhâ 20/3; Hâkka 69/48; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/49, 54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/101 Tâhâ 20/124 Enbiyâ 21/7 Furkân 25/29 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/36 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 En‘âm 6/69 En‘âm 6/90 A‘râf 7/2 Tâhâ 20/42 ‘Ankebût 29/51 Zümer 39/21 Muhammed 47/18 Müddessir 74/31 Vâkı‘a 56/73 Hâkka 69/12 Tâhâ 20/3 Hâkka 69/48 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/49 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 15 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3, 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâffât 37/168 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 16 - Bakara 2/17, 19; En‘âm 6/1, 59, 63, 97, 122; Ra‘d 13/16; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/40; Neml 27/63; Fâtır 35/20; Zümer 39/6; 17 - Bakara 2/257; Mâide 5/16; En‘âm 6/39; İbrâhîm 14/1, 5; Ahzâb 33/43; Hadîd 57/9; Talâk 65/11.
  • Bakara 2/17 Bakara 2/19 En‘âm 6/1 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 En‘âm 6/122 Ra‘d 13/16 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/40 Neml 27/63 Fâtır 35/20 Zümer 39/6 Bakara 2/257 Mâide 5/16 En‘âm 6/39 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/5 Ahzâb 33/43 Hadîd 57/9 Talâk 65/11
• 18 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 19 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 20 - Zümer 39/16; Vâkı‘a 56/43; Murselât 77/30.
  • Zümer 39/16 Vâkı‘a 56/43 Mürselât 77/30
• 21 - İslâmoğlu, age., s. 944’te 1. not.
• 22 - Bakara 2/29; İsrâ’ 17/44; Mü’minûn 23/86; Fussılet 41/12; Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15. 23 - Mü’minûn 23/17. 24 - Nebe’ 78/12.
  • Bakara 2/29 İsrâ 17/44 Mü'minûn 23/86 Fussilet 41/12 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15 Mü'minûn 23/17 Nebe' 78/12
• 25 - Semerkandî, age., III, 464; Taberî, age., XXVIII, 154; Zemahşerî, age. IV, 548. 26 - Mustafa Öztürk, Meâl, (İbn Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, XXVIII, 339)’dan nakil.
• 27 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Bayram Kaymak beye borçluyum. Konuyla ilgili geniş bilgi için ayrıca bkz. Marshak S. Journey to the Center of the Earth: Earth Portrait of a Planet, W. W. Norton & Company, New York, 2019, s. 40-65; Ahrens CD and Henson R. Earth’s Atmosphere. Essentials of Meteorology: An Invitation to Atmosphere. CENGAGE Learning, Australia, 2018, s. 3-25; Yavuz Unat, “Yer” mad., TDV İslâm Ansiklopedisi. 2013, c. 43, s. 476-478; Caner Taslaman, Neden Müslümanım? s: 69-71.
• 28 - Esed, age., s. 1161.
• 29 - Bakara 2/20, 103, 109, 148, 259, 284; Âl-i İmrân 3/26, 29, 165, 189; Nisâ’ 4/133, 149; Mâide 5/17, 19, 40, 120; En‘âm 6/17; Enfâl 8/41; Tevbe 9/39; Hûd 11/4; Nahl 16/70, 77; Hacc 22/6, 39; Nûr 24/45; Furkân 25/54; ‘Ankebût 29/20; Rûm 30/50, 54; Ahzâb 33/27; Fâtır 35/1, 44; Fussılet 41/39; Şûrâ 42/9, 29, 50; Ahkâf 46/33; Feth 48/21; Hadîd 57/2; Haşr 59/6; Mümtehıne 60/7; Teğâbun 64/1; Talâk 65/12; Tahrîm 66/8; Mülk 67/1.
  • Bakara 2/20 Bakara 2/103 Bakara 2/109 Bakara 2/148 Bakara 2/259 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/165 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/133 Nisâ 4/149 Mâide 5/17 Mâide 5/19 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/17 Enfâl 8/41 Tevbe 9/39 Hûd 11/4 Nahl 16/70 Nahl 16/77 Hacc 22/6 Hacc 22/39 Nûr 24/45 Furkân 25/54 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/50 Rûm 30/54 Ahzâb 33/27 Fâtır 35/1 Fâtır 35/44 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/9 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/50 Ahkâf 46/33 Fetih 48/21 Hadîd 57/2 Haşr 59/6 Mümtehine 60/7 Teğâbun 64/1 Talâk 65/12 Tahrîm 66/8 Mülk 67/1
• 30 - Bakara 2/19; Âl-i İmrân 3/120; Nisâ’ 4/108, 126; Enfâl 8/47; Hûd 11/92; Fussılet 41/54; Talâk 65/12; Burûc 85/20.
  • Bakara 2/19 Âl-i İmrân 3/120 Nisâ 4/108 Nisâ 4/126 Enfâl 8/47 Hûd 11/92 Fussilet 41/54 Talâk 65/12 Burûc 85/20